BANKA E SHQIPËRISË

“BORXHI I JASHTËM I SHQIPËRISË DHE SHËRBIMI I TIJ”

Nga : Sonila Taçi, MBA, MBF*

MATERIAL DISKUTIMI, Nr. 3(9)/02

Shtator 2002

* Sonila Taçi,është specialiste në Departamentin e Kërkimeve dhe Politikave Monetare 1 Opinionet e shprehura në këtë material diskutimi janë mendime personale të autorëve dhe jo qëndrime zyrtare të Bankës së Shqipërisë, pavarësisht nga pozicionet e tyre. Jeni të lutur të citoni burimin sa herë që i referoheni këtij materiali.

BANKA E SHQIPËRISË, Sheshi “Skënderbej”, Nr.1 Tiranë - SHQIPËRI Tel: 355-4-222230; 235569, 2235568 Faks: 355-4-223558 Teleks: 2153 BANKA AB. E-mail: intlrel@boa.tirana.al Interneti : www.bankofalbania.org Tirazhi : 500 kopje

2 PËRMBAJTJA

1. ABSTRAKT 4

2. VËSHTRIM I PËRGJITHSHËM MBI MENAXHIMIN E

BORXHIT TË JASHTËM 5

3. RISHIKIMI, RISTRUKTURIMI DHE MARRËVESHJET E

RISKEDULIMIT TË BORXHIT TË JASHTËM NË

10-VJEÇARIN E FUNDIT 7

4. VËSHTRIM HISTORIK MBI BORXHIN E JASHTËM

TË SHQIPËRISË NË VITE 10

5. BORXHI I RI NË VITE DHE SHËRBIMI I TIJ 12

6. ECURIA E TREGUESVE TË BORXHIT PËR

PERIUDHËN 1993-2001 17

7. BORXHI I JASHTËM DHE SHËRBIMI I TIJ NË TË ARDHMEN 20

8. BORXHET E PRAPAMBETURA DHE PROBLEMI I TYRE 25

9. PËR NJË MENAXHIM EFEKTIV TË BORXHIT TË JASHTËM. 26

10. KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME 28

ANEKSI I 31

ANEKSI II 34

ANEKSI III 38

REFERENCAT 44

3 1. Hyrje

Borxhi i jashtëm konsiderohet si një element i rëndësishëm i menaxhimit makroekonomik. Ai përfaqëson një levë, që po u përdor mirë e me efektivitet, i jep shtysë pozitive rritjes ekonomike, e nëse përdoret keq, mund të shkohet deri aty, sa ta sjellë vendin në kufijtë e krizës financiare.

A është problematik niveli aktual i borxhit të jashtëm të Shqipërisë apo jo? A paraqet rrezik shërbimi i borxhit të jashtëm duke patur parasysh brishtësinë e ekonomisë tonë? Këtyre pyetjeve dhe të tjerave, kërkon t’u japë përgjigje ky material. Ai është hartuar në trajtën e një analize në fund të së cilës jepen konkluzionet dhe rekomandimet përkatëse. Për të bërë të mundur dhënien e një panorame të qartë të situatës së borxhit të jashtëm dhe të ecurisë së tij në të ardhmen, paralelisht me vlerësimet cilësore, në material i lihet vend i konsiderueshëm konstatimeve dhe analizave sasiore. Kështu, për t’iu përgjigjur më mirë kërkesave të një materiali studimi janë shfrytëzuar materiale të ndryshme të përgatitura si nga Ministria e Financave ashtu dhe Banka e Shqipërisë. Gjithashtu, në këtë material janë bërë dhe një sërë supozimesh teknike (në pamundësi për të patur të dhëna të sakta të llogaritura apo dhe të parashikuara), pa të cilat do të ishte pothuajse e pamundur përgatitja e tij.

4 2. Vështrim i përgjithshëm mbi menaxhimin e borxhit të jashtëm

Vendet në zhvillim, pjesë e të cilave është dhe Shqipëria, e kanë përdorur borxhin e jashtëm si një mekanizëm për të mbushur boshllëkun e krijuar midis kursimeve kombëtare dhe nivelit të dëshiruar të investimeve si dhe për të plotësuar hendekun e krijuar nga import-eksporti. Ky borxh i shtohet burimeve të përgjithshme të ekonomisë për një periudhë të caktuar kohe dhe mundëson një nivel shpenzimesh më të lartë nga ai që mund të përballohet vetëm me burime të brendshme. Nëse aplikohet mirë, nga burimet e huaja përfitojnë vendet me të ardhura të ulëta, pasi financimi i huaj kontribuon në rritjen ekonomike dhe në uljen e varfërisë në vend.1 Nëse ato shpërndahen në mënyrë joeficiente, kostoja e burimeve të huaja të marra hua mund të çojë në probleme të menaxhimit makroekonomik në formën e niveleve të larta, madje të pasuportueshme, të shërbimit të borxhit të jashtëm.

Përpara se të hyjnë në marrëveshje të reja për burime të huaja autoritetet përkatëse duhet të bëjnë kujdes për planifikimin dhe identifikimin e të gjitha detyrimeve të borxhit të jashtëm si dhe për mënyrën e shlyerjes të tyre. Gjithashtu, autoritetet duhet të konsiderojnë me kujdes kufizimet që mund të vendosë borxhi në politikat ekonomike të vendit. Përdorimi i fondeve të huaja të huamarra do të kontribuonte jo vetëm në rritjen e ofertës së mallrave për të plotësuar kërkesën e brendshme, por dhe në gjenerimin e burimeve të nevojshme për pagimin e detyrimeve përkatëse me rritjen e kapacitetit eksportues të vendit. Kështu, administrimi i borxhit të jashtëm përbën një pjesë integrale të menaxhimit makroekonomik duke përfshirë blerjet e planifikuara, stabilizimin e huave, pagesat e shërbimit të borxhit dhe ripagimin përfundimtar të tij për të nxitur rritjen ekonomike, uljen e varfërisë dhe zhvillim të qëndrueshëm, pa krijuar vështirësi paguese.

1 Avramovic, D. (1964), “Economic Growth and External Debt”, John Hopkins University Press, Baltimore. 5 Norma apo raporti i huamarrjes nga jashtë – niveli “i pranueshëm” i borxhit të jashtëm varet nga lidhjet midis kursimeve të brendshme dhe të jashtme, investimeve dhe rritjes ekonomike. Mësimi i parë i literaturës standarde “rritje ekonomike me borxh” është që një vend duhet të marrë hua nga jashtë për aq kohë sa kapitali i realizuar në këtë mënyrë të rezultojë me një normë kthimi më të lartë sesa kostoja e tij. Në këtë rast, ky vend, thuhet se po rrit kapacitetet e tij prodhuese dhe bashkë me to dhe prodhimin me ndihmën e kursimeve nga jashtë. Teorikisht është e thjeshtë të llogaritet niveli i pranueshëm i borxhit, por praktikisht është shumë e vështirë. Llogariten tregues të ndryshëm si: raporti i borxhit me eksportet, raporti i shërbimit të borxhit me eksportet si dhe raporti i borxhit me PBB, të cilët janë kthyer në tregues standardë të matjes së nivelit optimal të borxhit. Megjithëse, është mjaft e vështirë të përcaktohet një nivel optimal i raporteve të tilla, vlera e tyre praktike është që të japin sinjalet e para të një rritjeje shpërthyese të stokut të borxhit të jashtëm. Nëse huamarrja e mëtejshme e një vendi rrit barrën e shërbimit të borxhit (pagesa e pjesës së principalit bashkë me interesin) më shumë se sa aftësinë e atij vendi për ta mbajtur këtë barrë, atëherë eksportet e këtij vendi duhet të rriten në mënyrë që të gjenerojnë të ardhura për shërbimin e borxhit. Nëse kjo situatë është e pamundur, edhe më shumë borxh është i nevojshëm për të shlyer gjithë detyrimet e pagesave. Si rrjedhim, borxhi i jashtëm do të rritet më shpejt sesa kapaciteti i vendit për t’i shërbyer atij, duke rrezikuar kështu, seriozisht aftësinë e tij paguese.

6 3. Rishikimi, ristrukturimi dhe marrëveshjet e riskedulimit të borxhit të jashtëm në 10-vjeçarin e fundit.

Një pjesë e borxhit të jashtëm të Shqipërisë përbëhet nga borxhi i vjetër i riskeduluar nga Klubi i Parisit 2. Aktualisht ky borxh përbën rreth 2.5 për qind të borxhit të jashtëm të Shqipërisë (duke përjashtuar borxhin e vjetër të negociuar). Borxhi i jashtëm i vjetër i Shqipërisë është riskeduluar disa herë nga Klubi i Parisit.

„ Në vitin 1993 u riskedulua borxhi afatshkurtër i garantuar që rezultonte i papaguar deri në fund të muajit shtator të vitit 1993. Klubi i Parisit përcaktoi termat e referencës për riskedulimin e borxhit, të cilat do të konkretizoheshin më tej me marrëveshje dypalëshe me vendet kreditore. Gjatë periudhës 1993-1994 u nënshkruan marrëveshjet dypalëshe me pesë shtete (Austria, Franca, Italia, Gjermania dhe Holanda) në të cilat u vendos dhe për pagimin e interesave të huave, ndërkohë që, sipas termave të referencës, shlyerja e principalit do të paguhej brenda pesë vjetëve, me këste gjashtë mujore, duke filluar nga viti 1996. Sipas një pike3 të termave të referencës të vitit 1993, u shlyen dhe detyrimet ndaj Britanisë së Madhe dhe Danimarkës. Shuma e borxhit të riskeduluar sipas këtyre termave arrin në masën 45.13 milionë usd4.

„ Në vitin 1995, u arrit të nënshkruhej në Londër marrëveshja “Propozimet për Ristrukturim”, qëllimi i së cilës ishte normalizimi i marrëdhënieve financiare të Shqipërisë me Komunitetin Ndërkombëtar Financiar. Këtu, bëhej fjalë për ristrukturimin5 e borxhit të jashtëm të Shqipërisë, të huajtur ose të garantuar nga Banka e Shqipërisë ose ish-Banka e Shtetit Shqiptar kundrejt bankave kreditore të huaja. Borxhi i jashtëm i Shqipërisë kundrejt bankave tregtare ishte 373 milionë usd. Ky borxh u zgjidh me investimin në blerjen e obligacioneve me kupon zero të

2 Klubi i Parisit është një forum i vendeve më të zhvilluara të botës, i cili ka për qëllim riskedulimin e borxheve që vendet debitore kanë ndaj tyre. Nga ky Klub riskedulohet vetëm borxhi i garantuar nga qeveritë e vendeve anëtare, apo i garantuar nga qeveritë debitore. 3 Bëhet fjalë për atë pikë të termave të referencës, sipas të cilës Shqipëria duhej të paguante menjëherë detyrimet nën 150 mijë SDR. 4 Informacion mbi Borxhin e Jashtëm të Shqipërisë, Ministria e Financave raporton në Parlament. 5 Të dhënat dhe faktet i referohen “Borxhi i Jashtëm i Shqipërisë dhe Zgjidhjet e Deritanishme”, material pune, Piranian, M.. 7 Thesarit Amerikan me afat maturimi 30 vjet. Me maturimin e tyre, Shqipëria realizon dhe shlyerjen e borxhit ndaj bankave tregtare. Kostoja e përgjithshme e zgjidhjes së këtij borxhi ishte 96.4 milion dollarë, të cilat u përballuan me 71.4 milionë usd nga rezerva speciale e Bankës së Shqipërisë dhe 25 milionë usd nga një grant i Bankës Botërore.

„ Në vitin 1998, përfundoi marrëveshja e riskedulimit të borxhit me Italinë në masën 3.97 milionë usd. Këtu bëhet fjalë për borxhe që nuk ishin përfshirë në riskedulimin e Klubit të Parisit të vitit 1993. Termat e referencës së këtij viti synonin reduktimin e vlerës neto të borxhit në masën 50 për qind. Gjatë vitit 2000 Shqipëria përfitoi rreth 1.9 milionë usd nga riskedulimi i borxhit me Italinë. Sipas dy marrëveshjeve të nënshkruara në Tiranë, borxhi i jashtëm i Shqipërisë ndaj Italisë do të ristrukturohej nëpërmjet shtyrjes së afatit të ripagimit, me përfitim të drejtpërdrejtë për Shqipërinë prej 1.9 milionë usd. Po këtë vit, filloi puna për riskedulimin e borxhit me Rusinë.

„ Riskedulimi i kryer gjatë vitit 1999 pati veçori, krahasuar me riskedulimet e mëparshme. Në këtë vit nuk u riskeduluan detyrimet e papaguara të vendit, por u riskeduluan pagesat e ardhshme që do të kryheshin gjatë periudhës prill 1999 - qershor 2000. Ky riskedulim u bë me qëllim mbështetjen e buxhetiti të shtetit, duke patur parasysh dhe rolin aktiv të Shqipërisë në kohën e krizës kosovare. Në bazë të termave të referencës së këtij viti, pagesa e interesit dhe e principalit do të shtyhej për pesë vjet. Mbështetur në këto terma reference, janë përfunduar marrëveshjet e riskedulimit me Holandën, Austrinë, Japoninë dhe pothuajse është në përfundim marrëveshja me Gjermaninë.

„ Përveç riskedulimit të borxhit me vendet anëtare të Klubit të Parisit, është punuar për riskedulimin e borxhit me vende të tjera si Turqia, Greqia etj.. Kështu, është riskeduluar borxhi me Türk Eximbank dhe Bankën Qendrore të Turqisë. Sipas marrëveshjeve të riskedulimit, Turqia i fali Shqipërisë rreth 9.3 milionë usd nga borxhi i vjetër i papaguar prej 17.574 milionë usd, që Shqipëria i detyrohej Turqisë. Gjithashtu, është nënshkruar marrëveshja e riskedulimit me Panhellenic Exporters Association, Greqi, si dhe është negociuar marrëveshja e riskedulimit të borxhit me Kinën. 8 „ Ndërkohë, janë rakorduar shifrat dhe së shpejti do të nënshkruhen marrëveshjet me Çekinë, Sllovakinë, Rumaninë, Hungarinë, Makimport – Shkup, FYROM për borxhin në klering dhe një pjesë tjetër të tij.

„ Po ashtu, janë në procesin e rakordimit të shifrave, borxhi në klering dhe kredia e vitit 1991 me Greqinë, borxhet ndaj Bullgarisë, Koresë, Egjiptit, Polonisë, Kubës si dhe detyrimet ndaj kompanive private, të përfaqësuara nga BHF dhe Andre & CIE.

9 4. Vështrim historik mbi borxhin e jashtëm të Shqipërisë në vite

Borxhi i jashtëm6 i Shqipërisë është krijuar kryesisht pas viteve ‘90. Kushtet e ekonomike, sociale dhe politike të Shqipërisë në fund të viteve ‘80 dhe në fillim të viteve ‘90 treguan se vendi po kalonte një periudhë mjaft të vështirë. U vu re një

Box 1: Disa përkufizime të borxhit publik.

™ Borxhi i jashtëm bruto i një vendi, në një moment të dhënë kohe, përfaqësohet nga sasia e disbursuar dhe e papaguar e detyrimeve kontraktuale të rezidentëve të një vendi ndaj jorezidentëve, për të paguar principalin, me ose pa interes, ose për të paguar interesin me ose pa principal.

™ Borxhi bruto, përfaqëson tepricën e detyrimeve, mbi të cilat llogaritet shërbimi i borxhit.

™ Detyrimi kontraktual, përfaqëson premtimin për të kryer pagesa sipas një plani të rënë dakord.

™ Principali dhe interesi. “Principal me ose pa interes”, nënkupton që në përkufizimin bazë përfshihen hua për të cilat nuk paguhet interes dhe “interes me ose pa principal” përfshin huatë me afat maturimi të papërcaktuar.

™ Shërbimi i borxhit, nënkupton pagimin e interesit dhe principalit sipas planit të përcaktuar.

™ Ristrukturimi i borxhit, nënkupton pjesën e principalit dhe të interesit, që janë të vonuara dhe mendohet të riskedulohen (apo të shlyhen sipas një plani të ri pagimi), të financohen apo dhe të shkëmbehen si rezultat i një marrëveshjeje për ristrukturimin e borxhit.

™ Borxhi publik i garantuar, nënkupton detyrimin e një huamarrësi privat, ripagimi i të cilit garantohet nga një ent publik (qeveria ose dikasteret e saj).

™ Hua koncensionare, nënkupton huanë, elementi grant i së cilës është më shumë se 25 për qind e shumës së huasë.

™ Elementi grant, llogaritet si diferencë midis vlerës nominale të huasë dhe shumës së pagesave të ardhshme të skontueshme të shërbimit të borxhit nga huamarrësi, e shprehur në përqindje ndaj vlerës nominale të huasë. Me konventë, norma e përdorur e skontimit është përcaktuar 10 për qind.

6 Të dhënat e këtij materiali i referohen borxhit të jashtëm publik të Shqipërisë, pa marrë parasysh borxhin privat. Për këtë të fundit ende nuk ekziston një bazë e centralizuar të dhënash. Aktualisht, nga Sektori i Bilancit të Pagesave po punohet për përcaktimin e instrumenteve dhe për kompilimin e statistikave përkatëse të borxhit të jashtëm privat.

10 rënie e përgjithshme si në sektorin industrial ashtu dhe në atë bujqësor. Në kushtet e një kolapsi të përgjithshëm, si emergjencë doli sigurimi i furnizimeve për popullatën si dhe sigurimi i lëndëve të para për ato industri që ende funksiononin. Në këtë situatë, nëpërmjet ndërmarrjeve të tregtisë së jashtme u mundësua një sasi e madhe importesh nëpërmjet letërkredive të konfirmuara nga disa banka të huaja, si dhe një pjese tjetër të pakonfirmura. Humbje të mëdha u shkaktuan dhe nga administrimi jo i mirë i transaksioneve të Forex-it. Aftësia paguese e Shqipërisë në mesin e vitit 1991 u keqësua, saqë nuk po arrihej të paguheshin detyrimet afatshkurtra me bankat e huaja. Jo vetëm kaq, por tanimë ishte shuar besimi në bankat shqiptare dhe për çdo veprim tregtar kërkohej garanci në cash, dhe nuk bëhej më fjalë për kredi bankare, qoftë dhe me kushte tregu. Kështu, borxhi i konvertueshëm i Shqipërisë u

Marrëveshje bilaterale Linja financimi 6% Linja financimi 12% 11% Letër kredi të Letër kredi 12% pakonfirmuara Transaksionet 5% e Forex-it 51%

Borxhi në Klering Transaksione 18% Tregu i parasë kembimi (Foreign 15% exchange) 61% Letër kredi të konfirmuara 16%

Grafik1. Struktura e Borxhit të Jashtëm, viti 1994. Grafik 2. Borxhi i Bankës së Shqipërisë kundrejt

bankave tregtare të huaja7. rrit pothuajse 9 herë për një periudhë rreth 3-vjeçare (1989-1992). Edhe borxhi i pakonvertueshëm pati rritje të madhe. Në vitin 1994, borxhi i jashtëm i Shqipërisë arriti shifrën 52.58 për qind të PBB-së. Kreditë dhe financimet e huaja, fillimisht të përdorura për situata emergjence, gradualisht filluan të përdoren për projekte të ndryshme zhvillimi.

7 Burimi: “Borxhi i Jashtëm i Shqipërisë dhe Zgjidhjet e Deritanishme”, material pune, Piranian, M.. 8 Burimi: Raporti Vjetor i Bankës së Shqipërisë, viti 2000. 11 5. Borxhi i ri në vite dhe shërbimi i tij

Sipas të dhënave nga Ministria e Financave9, aktualisht, borxhi i jashtëm afatgjatë i Shqipërisë arrin shumën 688.94 milionë usd. Rreth 587.47 milionë usd ose 85.3 përqind e borxhit përfaqësohet nga huaja shtetërore dhe 101.47 milionë

Grafik 3. Borxhi i jashtëm afatgjatë i Shqipërisë.

800,000 750,000 700,000 650,000 600,000 550,000 500,000 450,000 400,000 350,000

ne '000 US$ 300,000 250,000 200,000 150,000 100,000 50,000 - (50,000) 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Vitet

B o rx h i N e to Terheqjet Pagesat e Borxhit - Principal In te re s Borxh i nenshkruar i paterhequr

usd, ose 14.7 për qind përfaqësohet nga borxhi i jashtëm i garantuar. Këto shifra i përkasin borxhit të akumuluar gjatë periudhës 1991-2001. Borxhi i jashtëm i Shqipërisë10 i vitit 1991 ka filluar si borxh shtetëror. Viti 1992 ka shënuar një rritje të borxhit neto, rreth 142 për qind krahasuar me një vit më parë. Por, kjo rritje ishte disa herë më e lartë, nga viti 1992 në vitin 1993, rreth 473 për qind. Në madhësi relative, ky vit shënon rritjen më të lartë të borxhit të jashtëm, ndërkohë që viti 1994

Grafik 4. Borxhi i jashtëm shtetëror i Shqipërisë.

800,000.00 750,000.00 700,000.00 650,000.00 600,000.00 550,000.00 500,000.00 450,000.00 400,000.00 350,000.00

ne '000 US$ ne '000 300,000.00 250,000.00 200,000.00 150,000.00 100,000.00 50,000.00 - (50,000.00) 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Vitet

Borxhi Neto Terheqjet Pagesat e Borxhit - Principal - Interes Borxh i nenshkruar i paterhequr

9 Në këtë seksion të dhënat i referohen buletinit “Statistikat Fiskale të Qeverisë” të fundit të tremujorit të tretë të vitit 2001. 10 Bëhet fjalë vetëm për borxhin e Shqipërisë të regjistruar pas vitit 1990. 12 pati një rritje prej 121.5 për qind. Që nga viti 1995 e në vazhdim borxhi i jashtëm është rritur në mënyrë të moderuar me rreth 21.7 për qind në vit ose mesatarisht 72.7 milionë usd në vit. Rritja e borxhit neto është shoqëruar me një rritje të tërheqjeve apo të disbursimeve të borxhit. Viti 1993, siç u përmend edhe më lart, shënon nivelin më të lartë të disbursimeve nga 17.81 për qind që ishte një vit më parë në 114.3 për qind. Që nga viti 1994 e deri në vitin 2001, rritja vjetore e tërheqjeve të borxhit ka qenë mesatarisht 25.84 për qind ose 86.4 milionë usd. Tërheqjet më të mëdha të borxhit janë përqendruar në vitet 1998, 1999 dhe 2000, të cilat i kalojnë të 100 milionë usd në vit. Përveç financimit të projekteve të ndryshme, një pjesë e borxhit të jashtëm është përdorur për shlyerjen e detyrimeve të borxhit të viteve parardhëse. Që nga viti 1991 pagesat e borxhit të jashtëm janë rritur progresivisht. Rritja mesatare vjetore ka qenë 10.3 milionë usd. Nga viti 1991 në vitin 1993 pagesat e borxhit i kanë shërbyer vetëm shlyerjes së interesit, ndërkohë që, pas kësaj periudhe filloi edhe shlyerja e kësteve të principalit. Shërbimi borxhit të jashtëm shtetëror dhe shtetëror të garantuar, kumulativ, kap shifrën 103.06 milionë usd, nga e cila 48.9 për qind i ka shërbyer pagesave të principalit dhe 51.1 i ka shërbyer pagesave të interesit për borxhin e jashtëm. Për periudhën dhjetëvjeçare 1991- 2001 norma e interesit11 të borxhit, afërsisht, paraqitet në nivelin 6.7 për qind.

Borxhi i jashtëm afatgjatë i Shqipërisë, siç mund të jetë përmendur dhe herë të tjera në material, përbëhet nga borxhi i jashtëm shtetëror dhe boxhi i jashtëm i Grafik 5. Borxhi i jashtëm i garantuar i Shqipërisë

150,000.00 140,000.00 130,000.00 120,000.00 110,000.00 100,000.00 90,000.00 80,000.00 70,000.00 60,000.00 ne '000 US$ 50,000.00 40,000.00 30,000.00 20,000.00 10,000.00 - (10,000.00) 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Vitet

Borxhi Neto Terheqjet Pagesat e Borxhit - Principal - Interes Borxh i nenshkruar i paterhequr

11 Norma e interesit të borxhit është llogaritur sipas formulës së thjeshtë : Interesi i paguar/ borxhin e tërhequr, në përqindje. 13 garantuar. Borxhi i jashtëm afatgjatë i Shqipërisë, për gjithë periudhën e marrë në shqyrtim, për më shumë se 80 për qind të totalit të tij përbëhet nga borxhi i jashtëm shtetëror dhe pjesa tjetër nga borxhi i garantuar. Viti 1992 ka patur një strukturë borxhi të tillë, ku 60 për qind është borxhi shtetëror dhe rreth 40 për qind borxhi i garantuar. Pas këtij viti, borxhi i jashtëm shtetëror është luhatur në nivelet 78 – 92 për qind, ndërsa borxhi i jashtëm i garantuar ka variuar në nivelet 8 - 22 për qind.

Borxhi i jashtëm afatgjatë i Shqipërisë i detyrohet kreditorëve shumëpalësh, atyre dypalësh dhe atyre kreditorëve borxhi me të cilët është ristrukturuar në kuadrin e Klubit të Parisit. Nga njëri vit në tjetrin, kreditorët e Shqipërisë kanë ndryshuar rolin e tyre, duke kaluar si kreditorë primarë herë ata shumëpalësh dhe herë ata dypalësh. Duke filluar nga viti 1991, borxhi i jashtëm i Shqipërisë u detyrohej në masën 88.54 për qind kreditorëve të Klubit të Parisit dhe 11.46 për qind kreditorëve dypalësh. Gjatë viteve 1992-1993, kreditë mbizotëruese kanë qenë ato të rrjedhura nga marrëdhëniet dypalëshe, ndryshe nga vitet 1994-1997, ku si kreditorë primarë paraqiten ata shumëpalësh. Për periudhën e fundit 1998-2001 kreditorët kryesorë janë ata shumëpalësh, kreditë e të cilëve përbëjnë më shumë se 65 për qind të borxhit të jashtëm të Shqipërisë për këtë periudhë. Të dhënat kumulative për borxhin e jashtëm tregojnë se borxhi i jashtëm shtetëror i detyrohet kreditorëve shumëpalësh në masën 64.23 për qind dhe atyre dypalësh në masën 27.73 për qind. Përsa i përket borxhit të garantuar, që aktualisht përbën 8 për qind të borxhit të jashtëm afatgjatë të Shqipërisë, 2.07 për qind i detyrohet kreditorëve shumëpalësh dhe rreth 6 për qind, kreditorëve dypalësh.

Borxhi i jashtëm afatgjatë i Shqipërisë i ka shërbyer sektorëve të ndryshëm të ekonomisë shqiptare. Duke iu referuar, shifrave të borxhit të jashtëm afatgjatë, publikuar nga Ministria e Financave, rreth 22.25 për qind ose 174.84 milionë usd, e kredive të tërhequra ka shkuar në mbështetje të buxhetit të shtetit, rreth 14 për qind i ka shërbyer transportit, rreth 9 për qind është përdorur në bujqësi, rreth 7.46 për qind i ka shërbyer importit të mallrave dhe pajisjeve, dhe 7.41 për qind është përdorur për energjitikën. Kreditë e tërhequra janë përdorur dhe në fusha të tjera të ekonomisë, si: mbështetje për bilancin e pagesave, telekomunikacion, shëndetësi, arsim, zhvillim rural, zhvillim të infrastrukturës urbane dhe rurale, strehim 14 etj..Shqipëria ka përfituar një sërë projektesh dhe huash nga kreditorë të ndryshëm. Ajo ka përfituar nga programe të ndryshme të Bankës Botërore, të Bankës Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim, Bankës Europiane të Investimeve etj.. Borxhi i jashtëm afatgjatë, i akorduar dhe disbursuar që nga viti 1992 nga kreditorët

Grafik 6. Borxhi i jashtëm i Shqipërisë, tërheqjet në vite nga kreditë e huaja sipas kreditorëve.

110,000.00

100,000.00

90,000.00

80,000.00

70,000.00

60,000.00

50,000.00

ne '000 US$ ne '000 40,000.00

30,000.00

20,000.00

10,000.00

- 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 (10,000.00) Vitet

Shum epalesh Dypalësh Klubi i Parisit shumëpalësh, kap shifrën 440.26 milionë usd ose rreth 64 për qind të stokut të borxhit të jashtëm. Vetëm kreditë e akorduara nga IDA12 kapin shifrën 370 milionë usd ose 84 për qind të borxhit të tërhequr nga kreditorët “shumëpalësh”.

Përsa i përket kreditorëve dypalësh, Shqipëria u detyrohet një sërë shteteve si Austri, Gjermani, Greqi, Itali, Japoni etj., në masën 231.62 milionë usd ose 33.6 për qind të stokut të borxhit të jashtëm. Kreditori kryesor i Shqipërisë është Italia me rreth 75.67 milionë usd ose 32.6 për qind të borxhit dypalësh e më pas renditet Gjermania me 49.56 milionë usd ose 21.4 për qind të borxhit afatgjatë dypalësh.

Grafik 7. Borxhi i jashtëm shtetëror, tërheqjet në vite nga kreditë e huaja sipas kreditorëve.

B o rx h i i ja sh të m i sh te të ro r i S h q ip ë risë Tërheqjet në vite nga kreditë e huaja sipas kreditorëve

110,000.00

100,000.00

90,000.00

80,000.00

70,000.00

60,000.00

50,000.00

ne '000 US$ 40,000.00

30,000.00

20,000.00

10,000.00

- 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 (10,000.00) Vitet

Shumepalesh Dypalësh K lu b i i Pa r is it

12 IDA është shkurtim i : I nternational / D evelopment / A ssociation. 15 Pjesa e borxhit ndaj anëtarëve të Klubit të Parisit përbën rreth 2.4 për qind të stokut të borxhit. Shqipëria i detyrohet ende me 17 milionë usd, me kushtet e Klubit të Parisit, vendeve të tilla si Austri, Francë, Gjermani e Holandë.

Pjesa e patërhequr e kredive, në shumë kumulative, kap shifrën 349.25 milionë usd. Rreth 211.61 milionë usd do të vijnë nga BERZH, BEI, IDB, OPEC etj., ku vendin kryesor e zënë projektet e IDA-s me rreth 134 milionë usd. Pjesa tjetër, rreth 137.64 milionë usd do të vijnë nga kreditë e akorduara nga Gjermania, Italia, Greqia, Japonia etj..

Duke iu referuar shifrave të BERZH për borxhin e jashtëm të Shqipërisë, rezulton se stoku i borxhit në fund të vitit 2000 kapi shifren 1,033 milionë usd ose 27.5 për qind të PBB. Sipas tyre, raporti i borxhit të jashtëm të Shqipërisë me PBB përbën një nga nivelet më të ulëta të borxhit për ekonomitë në tranzicion. Sipas vlerësimeve të Economist Intelligence Unit, shërbimi i borxhit të Shqipërisë si përqindje ndaj eksporteve arrin nivelin 2.6 për qind.

Fondi Monetar Ndërkombëtar ofron asistencë financiare në vendet anëtare me një sërë politikash dhe instrumentesh kreditimi. Sasia e tyre, norma e interesit dhe periudha e shlyerjes është e ndryshme në varësi të politikave, të llojit të programit të ndihmës më të përshtatshëm për të trajtuar problemet e bilancit të pagesave, me të cilat janë përballur mjaft vende.

Me ndërmarrjen e reformave të ekonomisë së tregut dhe anëtarësimin e saj në Fondin Monetar Ndërkombëtar, Shqipëria u ndihmua me kredi në kuadrin e programeve Stand By Agreement (i destinuar për bilancin e pagesave) ESAF, që më pas u vijua nga PRGF1 (kredi nga burimet e përgjithshme të FMN-së, e adresuar për mbështetjen e vendeve me të ardhura të ulëta) PRGF2 si dhe EPCA (mbështetje ndaj programit ekonomik të qeverisë). Duke iu referuar të dhënave të publikuara të Fondi Monetar Ndërkombëtar teprica e huave për t’u paguar arrin shifrën 64.3 milionë sdr ose rreth 93 milionë usd. Tërheqjet totale nga kreditë e Fondit Monetar Ndërkombëtar kapin shifrën 98 milionë sdr ose 137.2 milionë usd, ndërsa pagesa apo shlyerja e principalit kap shifrën 33.7 milionë sdr ose 44.7 milionë usd. Interesi i paguar mbi kreditë e marra gjendet në nivelin 6.9 milionë sdr ose 8.3 milionë usd. 16 6. Ecuria e treguesve të borxhit për periudhën 1993-2001

Për të përcaktuar nëse problemet e shërbimit të borxhit kanë të bëjnë me likuiditetin apo me flukset e arkës, apo me probleme të tjera më të rëndësishme, si aftësia paguese e borxhit, analistët shpesh përdorin tregues të tillë si raporti i borxhit të jashtëm ndaj PBB apo raporti i borxhit të jashtëm ndaj eksporteve. Përveç kësaj, raporti i shërbimit të borxhit të jashtëm ndaj eksporteve zakonisht përdoret si tregues i problemeve potenciale të likuiditetit. Për shembull, IDA ndihmon me kredi ato vende, të cilat kanë raport të borxhit të jashtëm ndaj eksporteve më të lartë se 150 për qind dhe raport të borxhit publik ndaj të ardhurave të qeverisë më të lartë se 250 për qind. Një tregues tjetër i përdorur për vlerësimin e borxhit të jashtëm, është ai, i cili mat mbulimin e borxhit në muaj eksporte.

Tabelë 1: Disa tregues krahasimorë të vendeve të Europës Qendrore Lindore. Vendet Rritja PBB Borxhi i Bilanci Raporti i Borxhi i Investime (viti 2000) reale e nominale jashtëm tregtar në shërbimit të jashtëm të huaja PBB (në për përqindje borxhit të (në direkte (në (në %) milionë frymë (ndaj PBB) jashtëm (në përqindje milionë usd) (usd) përqindje ndaj usd) ndaj PBB) eksporteve) Shqipëri 7.8 3817 334.2 -18.9 6.4 29.7 91 Armeni 7.2 1899 225 -30.9 46.2 45 Bullgari 3.7 12700 1267 -10.2 18 81.1 550 Bosnjë & 5.9 6601 607 -36.6 - 55.7 117 Hercegovinë Kroaci 23162 2337 -17.9 - 53.2 898 F.Y.R.O.M. 5.8 3292 758 -18.2 14.7 46.8 100 Rumani 1.5 36700 391 -4.4 22.1 24.3 500 Slloveni 4.6 19837 3110 -6.3 - 32 133 Lituani 3.9 16636 1317 -6.4 - 34 375 Poloni 4.0 269512 1756 -8.2 - 40.3 9300 Letoni 6.6 9681 1955 -14.8 - 46 399 Republika 2.9 116616 2249 -2.8 - 46 3630 Çeke Sllovaki 2.2 43923 1743 -0.9 - 56.7 1500 Estoni 6.4 7870 1743 -9.3 - 62 234 Hungari 5.2 78300 3209 -4.5 24.6 1650

Duke iu referuar treguesve të borxhit të jashtëm afatgjatë të Shqipërisë për periudhën 1993-2001 dhe kredive të akorduara nga Fondi Monetar Ndërkombëtar, vërehet se ato nuk paraqesin ndonjë problem për aftësinë paguese të vendit. Raporti

17 Grafik 8. Ecuria e tërheqjeve dhe pagesave

110

100

90

80

70

$ S 60

U

.

l

i

m 50 ë

n

40

30

20

10

0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 T erh eq jet n e v ite Vitet Pagesat e borxhit

shërbimit të borxhit ndaj eksporteve, për periudhën në shqyrtim, ka variuar në nivelet nga 1.32 në 13.32 për qind. Ky raport paraqitet disi më i lartë për vitin 1994 në nivelin 13.12 për qind, si rezultat i pagimit të interesave mbi borxhin e jashtëm të tërhequr deri në atë periudhë. Pas rënies së këtij raporti në vitin 1995, ai fillon e ngrihet në vitin 1996 dhe 1997, përkatësisht në nivelet 7.99 dhe 13.32 për qind, si rezultat i pagesave të principalit për borxhin ndaj Fondit Monetar Ndërkombëtar. Nga viti 1998 deri në vitin 2001 ky tregues ka qëndruar në nivelin 7 për qind të eksporteve. Përsa i përket raportit të borxhit ndaj eksporteve, ai është luhatur në intervalin nga 20 deri në 67 për qind. Nga viti 1993 deri në vitin 1996 kemi një rënie apo stabilizim gradual të këtij raporti nga 67 në 21.6 për qind. Periudha 1997-2000 është karakterizuar nga një rritje graduale e këtij raporti si rezultat i tërheqjeve të borxhit me ritme më të larta se rritja e eksporteve. Viti 2001, shënon rënie të këtij raporti, ardhur si rezultat i uljes së borxhit të ri dhe rritjes së eksporteve. Nga këta tregues të borxhit të jashtëm vërehet një tendencë graduale e përmirësimit të tyre, e cila të lejon të konkludosh për një nivel të përshtatshëm borxhi dhe aftësi paguese të tij. Aq më tepër, me një rritje vjetore të produktit të përgjithshëm bruto në nivelin 7.3 për qind, niveli aktual i borxhit të jashtëm nuk paraqet rrezik për solvibiletetin e Shqipërisë ndaj kreditorëve të huaj.

Treguesi i tretë, ai i shprehjes së borxhit të jashtëm në muaj eksporte paraqet një ecuri të luhatshme për periudhë 1993-2000. Kështu, nga rreth 8 muaj eksporte që duheshin për të mbuluar borxhin e jashtëm në vitin 1993, me rritjen e barrës së

18 tij, në vitin 1994, 1995 ky tregues shënonte rritje graduale të tij, përkatësisht 15, 16 dhe 17 muaj. Viti 1997 shënon një përkeqësim të dukshëm të këtij treguesi në nivelin rreth 29 muaj eksporte, jo vetëm për efekt të rritjes së borxhit, por kryesisht si rezultat i rënies së eksporteve. Më tej, me rimëkëmbjen e ekonomisë shqiptare dhe stabilizimin e eksporteve, ky tregues filloi të përmirësohet duke shkuar në nivelin 27 muaj në vitin 1998 dhe akoma më tej në nivelin 24 muaj eksporte në vitin 1999. Për vitin 2000, ky tregues pësoi një rritje të lehtë dhe kapi nivein 29 muaj eksporte, të pasuar nga përmirësimi i tij në vitin 2001, në nivelin 27 muaj. Duke iu referuar kësaj periudhe, treguesi përforcon idenë se niveli 29 muaj eksporte i borxhit të jashtëm nuk paraqet probleme për aftësinë paguese të vendit sesa kërkon një monitorim dhe menaxhim të kujdesshëm të tij.

Grafik 9. Ecuria e treguesve të borxhit në vite (1993 - 2001).

60.00

50.00

40.00

30.00 ne % 20.00

10.00

0.00 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Shërbimi i borxhit ndaj eksporteve Raporti i interesave ndaj eksporteve Raporti i borxhit ndaj eksporteve Raporti i borxhit (terheqjet vjetore) ndaj GDP Raporti i borxhit total (kumulativ) ndaj GDP Raporti i interesave ndaj GDP

19 7. Borxhi i jashtëm dhe shërbimi i tij në të ardhmen

Për të krijuar një vizion më të qartë rreth aftësisë paguese të borxhit të jashtëm, nisur nga të dhënat eksiztuese, janë parashikuar një sërë treguesish makroekonomikë, për të cilët është dashur të bëhet një seri supozimesh (shih supozimet). Grafik 10. Parashikimi i borxhit total të jashtëm të Shqipërisë. Totali i borxhit të FM N T otali i borxhit te jashtem direkt T otali i borxhit të jashtëm të garantuar

45

40

35

30

25

20 në mil. US$

15

10

5

0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Vitet

Për të parashikuar shlyerjet e borxhit total të Shqipërisë për periudhën 2002- 2010, janë marrë parasysh parashikimet për principalin dhe për interesat, si për borxhin shtetëror afatgjatë, ashtu dhe për borxhin e garantuar. Në llogaritjen e borxhit të përgjithshëm është konsideruar, gjithashtu, dhe shlyerja e kredive nga Fondi Monetar Ndërkombëtar, për principalin dhe për interesin. Bashkë me to, janë bërë parashikimet për të njëjtën periudhë për PBB, eksportet, kursin e këmbimit, borxhin e ri, siç sqarohet në seksionin e supozimeve. Për një parashikim më të plotë të shërbimit të borxhit të jashtëm apo të barrës së tij në të ardhmen janë përgatitur disa skenarë. Në disa prej rasteve është supozuar një zhvillim pozitiv i ekonomisë dhe në raste të tjera është supozuar një rritje ekonomike zero për disa vite më rradhë. Pas llogaritjes së parashikimeve, u pa e arsyeshme llogaritja e disa treguesve të borxhit të jashtëm, atij të shërbimit të borxhit të jashtëm ndaj eksporteve, borxhit të jashtëm ndaj PBB dhe mbulimit të borxhit të jashtëm nga eksportet të shprehur në muaj eksportesh.

20 Grafik 11. Parashikimi i raportit të borxhit të regjistruar me PBB në përqindje.

18.00

17.00 ne %

16.00

15.00 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Vitet Skenari i parë presupozon që ekonomia shqiptare do të vazhdojë të rritet me të njëjtin ritëm si këto dy vitet e fundit (2000-2001). Ai kërkon t’i përgjigjet pyetjes se çdo të ndodhë me borxhin e jashtëm nëse ekonomia ruan parametrat makroekonomikë aktualë.

Sipas grupit të parë të supozimeve, që konsideron një rritje vjetore mesatare të ekonomisë13 në nivelin 7 për qind dhe llogaritjes së këtyre treguesve rezulton se: parashikohet një rritje e tij për vitin 2002 në nivelin 14.8 për qind, e cila vijon me një rënie prej 2 për qind në vitin 2003. Kjo rënie e vazhdueshme parashikohet të ndodhë deri në fund të periudhës së marrë në shqyrtim duke arritur nivelin 5.95 për qind. Duke patur parasysh nivelet e këtij treguesi për periudhën deri në vitin 2001 dhe nivelet e parashikuara të tij, konkludohet që, aktiviteti i eksporteve realizon të ardhura të mjaftueshme për t’i shërbyer borxhit të jashtëm, pa marrë parasysh burime të tjera siç mund të jenë rritja e FDI etj..

Grafik 12. Parashikimi i shërbimit të borxhit ndaj eksporteve.

16 15 14 13 12 11 10 9 8 ne % 7 6 5 4 3 2 1 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Vitet

13 Për vitin 2002 rritja reale e ekonomisë parashikohet të jetë në nivelin 6 për qind, sipas vlerësimeve të fundit të FMN. 21 Nga ana tjetër, lidhur me parashikimin për treguesin e dytë, atë të borxhit të jashtëm të përgjithshëm ndaj PBB, vërehet një qëndrueshmëri e tij në nivel 14.3-16.8 për qind, me tendencë rënëse. Duke analizuar këta tregues vëmë re se, me këtë vari- ant, që është varianti më optimist, teknikisht ekonomia shqiptare nuk rrezikohet nga barra e borxhit të jashtëm. Megjithatë, këtu kihet parasysh se shumë nga borxhet e marra nuk janë me kushte tregtare. Ekspozimi i ekonomisë shqiptare ndaj borxhit privat me kushte tregu e vë në vështirësi këtë konkluzion.

Duke iu referuar treguesit të tretë, atij të borxhit të jashtëm të shprehur në muaj eksporte, nga 27 muaj eksportesh që duhet për shlyerjen e tij në vitin 2001, duke ndjekur një tendencë zbritëse, vlerësohet se në vitin 2010 duhen 20 muaj eksporte për mbulimin e borxhit të jashtëm. Pra, e shprehur dhe në muaj eksporte niveli aktual i borxhit të jashtëm nuk paraqet ndonjë kërcënim për ekonominë shqiptare. Nga ana tjetër, duke patur parasysh deklarimet dhe angazhimet e qeverisë shqiptare për nxitjen e eksporteve14, investimeve të huaja direkte dhe zvillimin e ndërmarrjeve të vogla e të mesme si prioritete të zhvillimit ekonomik të Shqipërisë, konkluzioni i mësipërm, përforcohet edhe më shumë.

Në skenarët 2, 3 dhe 4 presupozohet që, treguesit makroekonomikë fillojnë e dobësohen. Duke patur parasysh vështirësinë e llogaritjes së këtyre parametrave, zgjedhja e tyre në këta skenarë është bërë për t’iu përgjigjur pyetjes. “Cili është niveli minimal i rritjes ekonomike dhe cili është niveli i borxhit të jashtëm, pas të cilëve, ky i fundit (borxhi i jashtëm) kthehet në një barrë të rëndë e të rrezikshme për ekonominë e vendit?”

Në skenarët 2 dhe 3 është supozuar një rritje vjetore e ekonomisë përkatësisht me 4 dhe 3 për qind dhe rritje vjetore e borxhit të jashtëm në nivelin 10 për qind, duke mbajtur të pandryshuar supozimet e tjera. Duke konsideruar të njëjtët tregues të borxhit të jashtëm si në rastin e parë, vërehet se raporti i borxhit ndaj PBB pëson një rritje të lehtë paralelisht me zvogëlimin e rritjes ekonomike. Për të dy skenarët, për periudhën e marrë në shqyrtim, borxhi i jashtëm qëndron në nivelin 16.2 – 16.8 për qind. Treguesi i borxhit në muaj eksporte, për të dy skenarët, pëson një

14 Nxitja e eksporteve shqiptare - Rekomandime për hartimin e një strategjie kombëtare, nga Ministria e 22 Ekonomisë dhe GTZ. përmirësim të lehtë për gjithë periudhën. Nga 27 muaj eksporte në vitin 2001, për vitin 2010 nevojiten vetëm 22 muaj eksporte.

Në skenarin 4, i cili supozon një rritje vjetore të vazhdueshme në nivelin 2 për qind dhe rritje të borxhit të jashtëm në nivelin 15 për qind, vërehet një përkeqësim i dukshëm i treguesit të borxhit ndaj PBB. Ky tregues nga 17.5 për qind që parashikohet në vitin 2003, në vitin 2010 tenton të zërë 23.4 për qind të PBB. Gjithashtu dhe treguesi i mbulimit të borxhit me eksporte, në këtë skenar tenton të përkeqesohet dhe nga 27 muaj eksporte që është në vitin 2001, për vitin 2010 ai kërkon 32 muaj eksporte.

Sipas skenarëve 2, 3 dhe 4, megjithëse rritja ekonomike tenton të zvogëlohet në secilin, borxhi i jashtëm konsiderohet i parrezikshëm. Sipas këtyre skenarëve, detyra e njësisë së menaxhimit të borxhit të jashtëm është monitorimi i tij në mënyrë të vazhdueshme.

Ndërsa skenarët e mësipërm ishin optimistë për rritjen e ekonomisë, skenarët që vijojnë e shohin rritjen ekonomike me skepticizëm, madje jo vetëm rritjen ekonomike, por dhe borxhin së bashku me eksportet. Qëllimi i këtyre skenarëve është të evidentojnë se deri në çfarë mase, borxhi i jashtëm, shërbimi i tij dhe përmbushja e detyrimeve do ta rrezikojnë ekonominë dhe do të dëmtojnë kredibilitetin e vendit, nëse nuk merren masat e nevojshme, për të siguruar stabilitet të treguesve makroekonomikë. Megjithëse këta skenarë nuk kanë të ngjarë të ndodhin, paraqitja e tyre në këtë material evidenton efektet që mund të sjellin dhe sinjalet që japin.

Në skenarin 5, i cili merr parasysh një ekonomi që nuk përjeton rritje ekonomike, por karakterizohet nga një rritje vjetore e borxhit të jashtëm dhe e shërbimit të tij në nivelin 15 për qind, treguesit përkeqësohen. Treguesi i parë ai i borxhit të jashtëm ndaj PBB, nga 19 për qind në vitin 2003, arrin nivelin 50 për qind në vitin 2010. Treguesi i dytë, ashtu si dhe i pari përkeqësohet, duke arritur nivelin 18 për qind të eksporteve, por që ende nuk përbën rrezik për treguesit e tjerë të ekonomisë. Treguesi i tretë, ai i borxhit të shprehur në muaj eksportesh, pas një përmirësimi të lehtë për përiudhën 2002-2005, gjatë së cilës ai arrin nivelin e 23 qëndrueshëm rreth 26 muaj eksportesh, ai fillon e keqësohet përsëri deri sa arrin nivelin 32 muaj eksporte në vitin 2010. Tendenca e përkeqësimit të këtij treguesit duhet të shërbejë si sinjal i përkeqësimit të aftësisë paguese të vendit. Gjithashtu, duke u nisur nga ky momenti duhet të merren masat e nevojshme për uljen e detyrimeve të borxhit.

Në skenarin 6, i cili merr parasysh një rritje ekonomike zero, një rritje vjetore të borxhit të jashtëm me 20 për qind dhe rritje të shërbimit të borxhit me 20 për qind, pa ndryshuar supozimet për rritjen e eksporteve, vlera e treguesve përkeqësohet dukshëm. Kështu, treguesi i borxhit të jashtëm ndaj PBB pëson një përkeqësim të thellë, dhe nga parashikimi rreth 20 për qind në vitin 2003 ai arrin nivelin 72 për qind të PBB për vitin 2010, viti i fundit i periudhës së marrë në studim. Treguesi i dytë, ai i shërbimit të borxheve ndaj eksporteve, pëson rritje, por megjithatë ai mund të konsiderohet i pranueshëm, pasi nuk shkon më tej se niveli 25 për qind i eksporteve. Treguesi i tretë pëson keqësim të vazhdueshëm, derisa në fund të periudhës arrin nivelin 45 muaj eksportesh ose rreth 4 vjet.

Në skenarin 7, i cili përveç ndryshimit të kushteve të mësipërme supozon dhe një rritje zero të eksporteve për periudhën 2003 – 2010, treguesi i dytë përkeqësohet dhe më shumë. Nga rreth 18 për qind të eksporteve që zë shërbimi i borxhit të jashtëm në vitin 2003 dhe me një rritje të vazhdueshme në çdo vit, në vitin 2010 shërbimi i borxhit ndaj eksporteve arrin nivelin 63.6 për qind. Kjo do të thotë, që rreth 63 për qind e të hyrave nga eksportet dalin brenda të njëjtit vit në formën e shërbimit të borxhit të jashtëm, duke mos dhënë asnjë efekt pozitiv në ekonomi. Përsa i përket treguesit të borxhit në muaj eksportesh, niveli i tij është mjaft negativ. Nga 27 muaj eksportesh që duheshin në vitin 2001, viti 2010 kërkon 114 muaj ose rreth 9 vjet e gjysëm.Nga skenarët e mësipërm, konkludohet se, një rritje e vazhdueshme vjetore e borxhit të jashtëm në nivelin 15 për qind, e shoqëruar me një rritje mjaft të ulët ekonomike, në nivelin nën 2 për qind, duhet të shërbejë si sinjali i parë i përkeqësimit të treguesve të borxhit, dhe si pikë infleksioni për marrjen e masave për parandalimin e rritjes së tij, kur vetë borxhi nuk çon në rritje të ekonomisë së vendit. Kësaj i shtohet dhe përqendrimi i vëmendjes në gjetjen e mënyrave korrekte për një menaxhim efektiv të borxhit të jashtëm. 24 8. Borxhet e prapambetura dhe problemi i tyre

Borxhet e prapambetura përbëjnë ende një problem që kërkon zgjidhje. Megjithëse një pjesë e tyre është riskeduluar, ekzistojnë ende, në shuma të konsiderueshme, hua nga shtete apo nga institucione financiare, për të cilat nuk kanë filluar ende negocimet. Duke qenë se këto të dhëna kanë edhe mangësi në saktësinë e tyre e bëjnë dhe më të vështirë përcaktimin e saktë të barrës së borxhit për Shqipërinë si dhe parashikimin e shërbimit për të. Nga ana tjetër, megjithëse financimi i zhvillimit të një vendi me borxh ka anë të mira, pasi shfrytëzohen jo vetëm kapacitetet e brendshme, por edhe ato të jashtme për kapital financiar për të arritur një ritëm edhe më të lartë zhvillimi, huatë e marra në një moment të caktuar përbëjnë barrë të konsiderueshme për brezat pasardhës. Në vend që fluksi i kapitaleve në valutë t’i shërbejë direkt zhvillimit dhe rritjes ekonomike të vendit, ai shkon (në një pjesë të konsiderueshme) në shlyerjen e detyrimeve të borxhit.

25 9. Për një menaxhim efektiv të borxhit të jashtëm

Duke i qëndruar besnik eksperiencave dhe literaturës ndërkombëtare lidhur me menaxhimin e borxhit të jashtëm, dy janë kategoritë kryesore të aktiviteteve për një menaxhim efektiv të borxhit:

1. formulimi i strategjisë për të menaxhuar borxhin e jashtëm dhe elementet përbërëse të tij;

2. ndërmarrja e masave përkatëse për të siguruar plotësimin e detyrimeve të lidhura me borxhin e jashtëm të kontraktuar.

Në mënyrë më të detajuar, elementet kyçe që do t’i shërbenin menaxhimit efektiv të borxhit të jashtëm janë:

™ përpilimi i udhëzimeve përkatëse të politikës në lidhje me nivelin e përshtatshëm, termat dhe qëllimin e borxhit të jashtëm;

™ riorganizimi i nivelit stok të borxhit me qëllim që të mbahet një strukturë optimale e borxhit të jashtëm;

™ monitorimi i veprimeve që kanë të bëjnë me detyrimet e huave, disbursimet (përdorimi i fondeve) dhe shërbimin e borxhit, për çdo hua të veçantë;

™ regjistrimi me kujdes dhe ruajtja e informacionit të detajuar për çdo hua në një bazë të kompjuterizuar të dhënash;

™ përgatitja e projeksioneve të borxhit dhe shërbimit të tij për të lehtësuar koston e buxhetimit të tij dhe menaxhimin e kursit të këmbimit;

™ ruajtja e lidhjeve me kreditorët e ndryshëm, informimi i vazhdueshëm i tyre mbi zhvillimet makroekonomike dhe qëllimet e autoriteteve politikëbërëse e

26 vendimmarrëse;

™ përgatitja e udhëzimeve të qarta mbi politikën e përzgjedhjes së projekteve për përfshirjen e planeve publike të investimeve. Projektet duhet të plotësojnë standardet e vlerësimit ekonomik dhe teknik. Për vendet me të ardhura të ulëta, këto udhëzime duhet të përfshijnë prioritete për uljen e varfërisë;

™ rishikimi i rregullt i portofolit sipas sektorëve ose sipas kreditorëve. Në rishikimin e portofoleve duhet të bëhet e mundur ndërprerja e (cancelation) projekteve, të cilat nuk kanë rezultate të mira dhe të ndalohet disbursimi i huave të reja.

27 10. Konkluzione dhe Rekomandime

1. Borxhi i jashtëm i Shqipërisë, i cili sot vlerësohet në nivelin 688.94 milionë usd është akumuluar që nga viti 1991. Fillimisht ky borxh është përdorur për nevoja urgjente të plotësimit të kushteve minimale jetike të popullatës. Pas viteve 1993- 1994 borxhi i jashtëm filloi të përdorej dhe për financimin e projekteve të ndryshme të zhvillimit, në disa degë të ekonomisë.

2. Efekti i borxhit të jashtëm publik në ekonominë shqiptare vlerësohet të jetë pozitiv. Është e kuptueshme që një rritje vjetore e PBB, në terma realë, mbi nivelin 7 për qind për periudhën 1993-2001, pa përfshirë vitin 1997, mban në vetvete dhe kontributin e financimit të huaj.

3. Pjesa më e madhe e borxhit të jashtëm është akumuluar si borxh shtetëror dhe pjesa tjetër e tij është akumuluar si borxh shtetëror i garantuar, i cili i ka shërbyer drejtpërdrejt projekteve të zhvillimit të zonave rurale dhe urbane, njësive dhe institucioneve të ndryshme shtetërore.

4. Borxhi i jashtëm i akumuluar në vite, aktualisht, i detyrohet kreditorëve shumëpalësh në masën 66.3 për qind dhe atyre dypalësh në masën 33.7 për qind.

5. Duke iu referuar nivelit aktual të borxhit të jashtëm, apo detyrimit të regjistruar të qeverisë shqiptare ndaj qeverive apo organizatave ndërkombëtare, ai vlerësohet 688.9 milionë usd. Por, problemi qëndron në shifrën e stokut të borxhit të trashëguar, por të papërfshirë në statistikën e cituar më lart. Duke iu referuar të dhënave15 që

15 Sipas një materiali të FMN me vlerësimet për disa tregues të ekonomisë shqiptare, raporti i borxhit të përgjithshëm, përfshirë dhe atë të prapambetur, kundrejt GDP për vitin 2001 është 33 për qind. Nisur nga kjo borxhi i përgjithshëm rezulton 1.3 miliardë usd.

28 raportojnë burime të tjera, niveli i borxhit të jashtëm shkon rreth 1.3 miliardë usd, pa llogaritur interesat e papaguara. Sipas një burimi tjetër informacioni16, deri në fund të vitit 2000, borxhi i jashtëm i Shqipërisë ishte 1.033 miliardë usd. Diferencat në nivelin e stokut të borxhit në institucione të ndryshme, të shtyn të mendosh se secili nga këto institucioneve përdor, ndoshta, një përcaktim të borxhit të jashtëm të ndryshëm nga të tjerët. Por, përpara se të matim treguesin e borxhit duhet të bëhet vlerësimi i borxhit të jashtëm dhe instrumenteve të tij. Në këto kushte, del i nevojshëm edhe evidentimi, negocimi, rakordimi dhe kushtet e zgjidhjes së borxhit të jashtëm të prapambetur të qeverisë shqiptare.

6. Shqipëria konsiderohet si një vend me nivel të moderuar të borxhit të jashtëm, krahasuar me ekonomitë e tjera në tranzicion17. Vitet e fundit vihet re një rritje e investimeve të huaja direkte në Shqipëri. Duke u nisur nga kjo, nga nisma qeveritare e ndërmarrë për nxitjen e eksporteve si dhe duke ruajtur stabilitetin makroekonomik dhe duke u treguar të kujdesshëm në sektorin fiskal, konkludohet se, aftësia paguese e Shqipërisë është e mirë dhe aktualisht nuk paraqet asnjë rrezik për kreditorët e huaj.

7. Shqipërisë i mungon një bazë e centralizuar të dhënash mbi borxhin e jashtëm. Për borxhin e jashtëm afatgjatë të Shqipërisë, Ministria e Financave përgatit një buletin statistikor, i cili përmban vetëm të dhëna kronologjike mbi borxhin e jashtëm, pa specifikime apo forma të tjera analitike. Gjithashtu, në të nuk përfshihen të dhëna të kredive nga FMN (të cilat mbahen nga Banka e Shqipërisë), që gjithësesi janë pjesë e borxhit të jashtëm të Shqipërisë. Centralizimi, agregimi i të dhënave dhe publikimi i plotë i tyre, natyrshëm do të çonte në rritjen e transparencës së qeverisë ndaj publikut dhe mbi të gjitha, përmirësimin e analizave të këtij aspekti në ekonomi.

16 Sipas të dhënave të EBRD, publikuar në “Economist Intelligence Unit“. 17 Sipas të dhënave të “Economist Intelligence Unit“. 29 8. Mungojnë ende të dhënat e plota mbi borxhin e vjetër të Shqipërisë dhe rrjedhimisht, ende ka probleme në evidentimin e borxhit total të parakorduar. Kjo gjë ka vështirësuar dhe vazhdon të vështirësojë matjen reale të borxhit të Shqipërisë dhe shërbimit të tij. Në këto kushte, është domosdoshmëri përshpejtimi i negociatave me të gjitha shtetet kreditore, me të cilat ende nuk ka një shifër të saktë, të rakorduar dhe riskeduluar, të borxheve të prapambetura.

9. Del i nevojshëm bashkëpunimi me Ministrinë e Financave jo vetëm në kuadrin e Komitetit të Administrimit të Borxhit, por dhe në drejtim të krijimit të një baze të dhënash të kompjuterizuar dhe të aksesueshme nga përdorues të ndryshëm institucionalë. Gjithashtu, do të ishte e këshillueshme arritja e një marrëveshjeje midis Bankës së Shqipërisë dhe Ministrisë së Financave, për shkëmbim reciprok të informacionit lidhur me borxhin e jashtëm të Shqipërisë.

10. Baza e të dhënave që disponojmë është e pamjaftueshme për të dhënë një konsideratë mbi pjesën e borxhit me kushte tregtare dhe për borxhin koncensionar.

30 ANEKSI I

SUPOZIME

Ky material mbështetet në një sërë supozimesh në lidhje me tregues të ndryshëm makroekonomikë. Kështu:

1. Për të qenë sa më realist dhe për të dhënë përgjigje të argumentuara ne konsideruam harkun kohor 2002-2010 për parashikimet për borxhin e jashtëm.

2. PBB, sipas projektimeve dhe vlerësimeve të Fondit Monetar Ndërkombëtar, për vitin 2001 ka qenë parashikuar me një normë rritjeje prej 6.5 për qind. Për vitin 2002 PBB parashikohet të rritet me 6 për qind e më pas, për periudhën 2003- 2006, Fondi Monetar Ndërkombëtar ka projektuar një normë rritjeje konstante prej 7 për qind në vit. Për gjithë periudhën e studimit, që përfshin vitet 2003-2010 rritja vjetore e PBB, në terma realë, është konsideruar konstante, me 7 për qind.

3. Si burim kryesor të dhënash për PBB në monedhë kombëtare (lekë) janë përdorur vlerësimet e stafit të Fondit Monetar Ndërkombëtar. Ndërsa, për konvertimin e saj në dollarë amerikanë, duke shfrytëzuar dhe parashikimet e Fondit Monetar Ndërkombëtar deri në vitin 2006, është supozuar një kurs këmbimi mesatar i lekut me dollarin amerikan, prej 145 lekësh për usd.

4. Në material është marrë parasysh borxhi i regjistruar i Shqipërisë. Si burim kryesor të dhënash ka qenë Ministria e Financave, ndërsa për borxhin me Fondin Monetar Ndërkombëtar, janë shfrytëzuar të dhënat e Bankës së Shqipërisë. Materiali i është referuar në vijueshmërine e tij, vetëm borxhit të regjistruar. Në analizën që i bëhet borxhit të jashtëm nuk është përfshirë borxhi i jashtëm i trashëguar. Kjo për faktin se mungon evidentimi i kësaj të dhëne në Buletinin e Statistikave Fiskale të

31 Qeverisë, të publikuar nga Ministria e Financave. Vlerësimi i këtij treguesi nga ana jonë ishte i vështirë, pasi mungojnë jo vetëm shifrat përfundimtare të stokut të borxhit, por dhe mmënyra apo strategjia e zgjidhjes së tij.

5. Për konvertimin në lekë të borxhit të Shqipërisë me Fondin Monetar Ndërkombëtar është bërë një parashikim i kursit të këmbimit të sdr me usd deri në vitin 2010, periudhë kjo që përkon me ripagimin e plotë të borxhit me Fondin Monetar Ndërkombëtar. Parashikimi i kursit të këmbimit është bërë me mesataren rrëshqitëse me tre periudha. Konvertimi me kursin e parashikuar është pothuajse i njëjtë dhe me vlerësimet e Fondit Monetar Ndërkombëtar lidhur me këtë fakt. Në aneksin 5 gjendet tabela e plotë me parashikimet përkatëse.

6. Parashikimi i borxhit të ri deri në vitin 2006 është bërë nga Fondi Monetar Ndërkombëtar. Që nga kjo periudhë e deri në vitin 2010 është supozuar një rritje konstante vjetore e borxhit prej 143 milionë dollarësh. Ky supozim është bërë mbi bazën e parashikimeve të Fondit Monetar Ndërkombëtar për tre vitet e fundit 2004- 2006.

7. Raporti i borxhit të jashtëm ndaj PBB që nga viti 2007 deri në vitin 2010 supozohet të mbetet konstant në masën 28 për qind. Ky supozim merr parasysh tendencën e parashikimeve të Fondit Monetar Ndërkombëtar deri në vitin 2006 si dhe tendencën pozitive në rritjen e eksporteve, zvogëlimin e importeve dhe rritjen e përgjithshme ekonomike.

8. Eksportet deri në vitin 2006 janë parashikuar nga stafi i Fondit Monetar Ndërkombëtar. Që nga kjo periudhë e në vazhdim eksportet janë parashikuar mbi bazën e mesatareve rrëshqitëse të ndryshimeve vjetore me tre periudha.

32 9. Në tabelën 8 janë paraqitur parashikimet dhe vlerësimet e Fondit Monetar Ndërkombëtar për raportin e borxhit të jashtëm me PBB për periudhën 2001-2006. Në vlerësimet e tyre është përfshirë dhe borxhi i prapambetur dhe i paregjistruar i Shqipërisë. Në tabelën 10, paraqitet raporti i borxhit të regjistruar aktual të Shqipërisë me PBB, duke përjashtuar borxhin e prapambetur.

10. Për llogaritjen e borxhit të përgjithshëm është përdorur formula:

Teprica e borxhit + Borxhi i ri vjetor – Shlyerja vjetore e borxhit

11. Për një sërë të dhënash mbi borxhin e prapambetur ka rezerva në saktësi. Ende nuk zotërohen të dhëna të plota për disa marrëveshje borxhi, kryesisht të realizuara para viteve ‘80. Është pothuajse e pamundur gjetja e të dhënave të sintetizuara mbi borxhin e prapambetur.

33 9.62 3.09 33.00 33.00 32.00 32.00 31.00 29.00 28.00 28.00 28.00 28.00 0.00 16.19 16.45 15.59 15.51 14.11 11.91 10.73 10.650.00 10.62 16.19 10.65 16.45 15.59 15.51 14.11 11.91 10.73 10.65 10.62 10.65 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 20072000 2008 2001 2009 2002 2010 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 89.23 105.00 111.00 121.00 142.00 141.00 145.00 143.00 143.00 143.0089.23 143.00 105.00 111.00 121.00 142.00 141.00 145.00 143.00 143.00 143.00 143.00 arrears Skenari 1. Sipas supozimeve në seksionin përkatës me rritje ekonomike vjetore me 7 % Vitet GDPreale në milionë lekë GDP nominale në milionë lekëGDP në milionë usdEksportet në vite* Shërbimi i borxhittë jashtëmvitenë Borxhi i ri Borxhi gjithsejRaporti i borxhit të regjistruar me PBB në%Shërbimi i borxhitndaj eksporteve borxhit%e ndaj GDP sipasparashikimeve përfshirë të duke FMN dhe Diferenca Vlera absolute borxhit e të prapambeturBorxhi i regjistruar në muaj eksporteBorxhi i regjistruar plus borxhi i prapambeturBorxhi i regjistruar idhe prapambetur në muaj eksporte*janë llogaritur me mesataren rrëshqitëse me tre elementë të ndryshimeve për çdo vit. 539210.00 19143.93 594346.00Skenari2. Rritje ekonomike vjetoredhe rritje 4% vjetoretëborxhit me qënga 10% 2003 647837.14 20388.28 726219.00 19.09Vitet 21611.58 16.44 802569.00GDPreale në milionë 886838.75lekë 23124.39 3752.10GDP 979956.81 nominale në milionë lekë 11.06 24743.10 1082852.28GDP 16.81 në milionë usd 1196551.77 4098.94 256.00 26475.12Eksportet në vite* 1322189.70 49.85 7.46Shërbimi 28328.37 i borxhittë 4467.84 jashtëmvitenë 16.79 146101 Borxhi 303.30 i ri 30311.36 5008.41Borxhi 49.41 gjithsej 28.84 3.65 16.41 337.00 53.37Raporti i borxhit të 616.98 regjistruar me 32433.16PBB në% 5534.96Shërbimi i borxhitndaj eksporteve 663.75 50.87 1352.65 34703.48 14.79 392.00 borxhit%e ndaj GDP sipasparashikimeve 6116.13përfshirë të duke FMN 53.10 27.18 arrears dhe 16.49 688.90Diferenca 1495.31 745.26 37132.72 6758.32 53.46Vlera absolute borxhit e të 456.00prapambetur 750.05 12.60 26.64 16.36 48.93 1602.69Borxhi i regjistruar në muaj eksporte 781.05 7467.95Borxhi i regjistruar 517.00 plus borxhi i prapambetur 821.64 62.52 1771.19 11.16 25.08Borxhi i regjistruar idhe 16.02 prapambetur në 46.48 muaj eksporte 858.41 8252.08*janë 1835.95 llogaritur 587.00 me mesataren rrëshqitëse me tre elementë të ndryshimeve 912.77për çdo vit. 33.00 10.34 55.07 835.63 23.95 42.50 9118.55 1837.72 15.68 1000.32 539210.00 652.00 19143.93 33.00 594346.00 10076.00 754.93 10.65 1082.79 1898.56 23.15 54.79 647837.14 37.47 20388.28 15.26 716518.95 717.00 19.09 21611.58 2031.46 32.00 1170.72 16.44 792482.22 727.84 22.07 876498.88 52.86 23859.19 34.85 8.45 784.00 3752.10 14.79 969422.75 2173.66 11.06 1258.93 26340.54 32.00 1072198.14 772.53 16.81 1185869.48 21.49 4098.94 256.00 29079.96 1349.07 50.68 33.91 1311591.92 852.00 2325.81 49.85 7.46 7.64 14.31 32104.27 824.59 4467.84 31.00 16.79 145064 303.30 1441.40 21.01 35443.12 33.18 4941.51 49.41 28.84 3.65 29.00 6.74 16.70 884.42 337.00 53.37 616.98 39129.20 5465.39 20.59 663.75 50.87 1352.65 43198.64 32.67 14.79 392.00 6028.33 53.10 27.18 16.61 688.90 28.00 1495.31 5.95 745.26 47691.30 6685.67 53.46 20.25 456.00 750.05 12.60 26.64 16.56 49.03 1606.10 28.00 781.05 7394.47 517.00 825.06 62.52 1765.98 11.16 25.19 16.43 46.35 858.41 8178.41 28.00 1833.95 587.00 907.56 10.34 55.07 835.63 23.82 42.45 9045.46 1853.08 16.34 998.32 652.00 28.00 10004.44 754.93 10.65 1935.80 23.11 54.79 37.78 1098.15 16.25 717.00 2101.29 727.84 1207.97 22.39 52.86 35.53 8.45 784.00 16.16 2286.23 1328.76 772.53 22.17 50.68 35.07 852.00 2492.22 1461.64 7.64 16.07 824.59 22.18 1607.80 34.90 6.74 884.42 22.31 35.01 5.95 22.58 ANEKSI II SKENARËT 34 3.09 0.78 0.00 16.19 16.45 15.59 15.51 14.11 11.91 10.73 10.65 10.62 10.65 0.00 16.19 16.45 15.59 15.51 14.11 11.91 10.73 10.65 10.62 10.65 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 89.23 105.00 111.00 121.00 142.00 141.00 145.00 143.00 143.00 143.00 143.00 89.23 105.00 111.00 121.00 142.00 141.00 145.00 143.00 143.00 143.00 143.00 Skenari3. Rritje ekonomike vjetoredherritje 3 % vjetore të borxhittëjashtëm meqë 10% nga2003 Vitet GDPreale në milionë lekë GDP nominale në milionë lekëGDP në milionë usdEksportet në vite* Shërbimi i borxhittë jashtëmvitenë Borxhi i ri Borxhi gjithsejRaporti i borxhit të regjistruar me PBB në%Shërbimi i borxhitndaj eksporteve borxhit%e ndaj GDP sipasparashikimeve përfshirë të duke FMN arrears dhe Diferenca Vlera absolute borxhit e të prapambeturBorxhi i regjistruar në muaj eksporteBorxhi i regjistruar plus borxhi i prapambeturBorxhi i regjistruar idhe prapambetur në muaj eksporte*janë llogaritur me mesataren rrëshqitëse me tre elementë të ndryshimeve për çdo vit. 33.00 539210.00 19143.93 33.00 594346.00 647837.14 20608.44 715536.12 19.09 21844.95 32.00 16.44 790309.65 872897.00 22500.29 3752.10 964114.74 11.06 23175.30 32.00 1064864.73 16.81 1176143.10 4098.94 256.00 23870.56Skenari4. Rritje ekonomike 1299050.05 vjetoredhe rritje 2% vjetore 49.85tëborxhit 7.46 të jashtëmme 15% qënga 2003 24586.68 4467.84 31.00 16.79 143480 303.30Vitet 25324.28 4934.73 49.41GDPreale në milionë lekë 3.65 29.00 16.72 337.00 53.37 616.98GDP nominale 26084.01 në milionë lekë 5450.41GDP në milionë usd 663.75 50.87 1352.65 26866.53 14.79 392.00 6011.80 53.10Eksportet në vite* 16.65 688.90 28.00 1495.31Shërbimi 745.26 i borxhittë jashtëmvitenë 27672.52 6649.07 53.46 27.18 456.00Borxhi 750.05 i ri 12.60 16.61 49.03 1606.10Borxhi 28.00 gjithsej 781.05 7343.89 517.00 26.64Raporti i borxhit 825.06 62.52 të regjistruar 1765.98 me PBB në% 11.16 16.52 46.35Shërbimi i borxhitndaj eksporteve 858.41 8111.33 28.00 1833.95 587.00 borxhit%e ndaj GDP sipasparashikimeve përfshirë të duke FMN arrears dhe 907.56 25.19Diferenca 10.34 55.07 835.63 42.45 8958.97 1853.08 16.45Vlera absolute borxhit e të prapambetur 998.32 652.00 28.00 Borxhi i 23.82 regjistruar në muaj eksporte 754.93 10.65 1935.80 9895.18 54.79 37.78 1098.15Borxhi i regjistruar plus borxhi i prapambetur 16.38 717.00Borxhi i regjistruar idhe prapambetur në muaj eksporte 23.11 2101.29 727.84 1207.97*janë llogaritur me mesataren rrëshqitëse me 52.86 tre elementë të ndryshimeve për çdo vit. 35.53 8.45 784.00 33.00 16.31 2286.23 22.39 1328.76 772.53 539210.00 19143.93 33.00 594346.00 50.68 35.07 852.00 2492.22 1461.64 7.64 647837.14 16.25 824.59 20541.44 22.17 716518.95 19.09 21979.34 32.00 16.44 792482.22 1607.80 34.90 876498.88 24221.23 6.74 884.42 3752.10 22.18 969422.75 11.06 26691.79 32.00 1072198.14 16.81 35.01 1185869.48 4098.94 256.00 29414.36 1311591.92 49.85 7.46 22.31 5.95 32414.62 4467.84 31.00 16.79 145064 303.30 35720.91 4928.03 49.41 22.58 3.65 29.00 17.50 337.00 53.37 616.98 39364.45 5435.62 663.75 50.87 1352.65 43379.62 14.79 392.00 5995.49 53.10 18.25 688.90 28.00 1495.31 745.26 47804.34 6613.02 53.46 27.18 456.00 750.05 12.60 19.03 50.18 1643.61 28.00 781.05 7294.16 517.00 26.64 862.56 62.52 1850.36 11.16 19.84 48.56 858.41 8045.46 28.00 1976.36 587.00 991.94 26.33 10.34 55.07 835.63 45.75 8874.14 2066.77 20.68 1140.73 652.00 28.00 26.03 754.93 10.65 1311.85 2236.46 9788.18 54.79 42.14 21.56 717.00 26.41 2507.44 1508.62 727.84 52.86 41.05 8.45 784.00 22.48 2819.74 1734.92 26.74 772.53 1995.15 50.68 41.85 852.00 3178.84 7.64 23.44 824.59 27.69 2294.43 43.04 6.74 884.42 28.96 44.65 30.45 5.95 32.23 35 3.09 3.09 0.00 16.19 16.45 15.59 15.51 14.11 11.91 10.73 10.65 10.62 10.65 0.00 16.19 16.45 15.59 15.51 14.11 11.91 10.73 10.65 10.62 10.65 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 89.23 105.00 111.00 121.00 142.00 141.00 145.00 143.00 143.00 143.00 143.00 89.23 105.00 111.00 121.00 142.00 141.00 145.00 143.00 143.00 143.00 143.00 Skenari5. Rritje ekonomikerritje 0%, tëborxhit shërbimit dhe të tij me 15% Vitet GDPreale në milionë lekë GDP nominale në milionë lekëGDP në milionë usdEksportet në vite* Shërbimi i borxhittë jashtëmvitenë Borxhi i ri Borxhi gjithsejRaporti i borxhit të regjistruar me PBB në%Shërbimi i borxhitndaj eksporteve borxhit%e ndaj GDP sipasparashikimeve përfshirë të duke FMN arrears dhe Diferenca Vlera absolute borxhit e të prapambeturBorxhi i regjistruar në muaj eksporteBorxhi i regjistruar plus borxhi i prapambeturBorxhi i regjistruar idhe prapambetur në muaj eksporte*janë llogaritur me mesataren rrëshqitëse me tre elementë të ndryshimeve për çdo vit. 33.00 539210.00 19143.93 33.00 594346.00 647837.14 20541.44 716518.95 19.09 21979.34 32.00 16.44 792482.22 876498.88 24221.23 3752.10 969422.75 11.06 26691.79 32.00 1072198.14 16.81 1185869.48 4098.94 256.00 29414.36 1311591.92 49.85 7.46 32414.62Skenari 4467.84 31.006. Rritje ekonomike 16.79 145064rritje 0%, tëborxhit vjetorshërbimit dhe të tij me 20% 303.30 35720.91 4467.84 57.33Vitet 3.65 29.00 19.31 337.00 53.37 616.98GDPreale në milionë 39364.45lekë 4467.84GDP nominale në milionë 663.75 lekë 65.92 1352.65 43379.62 14.79 392.00 4467.84 53.10GDP në milionë 22.20 usd 688.90 28.00 1495.31Shërbimi 745.26 i borxhittë jashtëmvitenë 47804.34 4467.84 75.81 27.18 456.00Borxhi 750.05 i ri 14.62 25.53 50.18 1643.60Borxhi gjithsej 28.00 781.05 4467.84 517.00 26.64Raporti i borxhit 862.56 87.18 të regjistruar 1850.36 me PBB në% 14.46 29.36Shërbimi 48.56 i borxhitndaj eksporteve 858.41 4467.84 28.00 1976.36 587.00 borxhit%e ndaj GDP sipasparashikimeve përfshirë të duke FMN arrears dhe 991.94 26.33 100.26Diferenca 14.66 835.63 45.75 4467.84 2066.77 33.77 1140.73Vlera absolute borxhit e të prapambetur 652.00 28.00 115.30Borxhi i 26.03 regjistruar në muaj eksporte 754.93 14.85 1311.84 2236.46 4467.84 42.14Borxhi i regjistruar plus borxhi i prapambetur 38.83 717.00Borxhi i regjistruar idhe prapambetur 132.60 në muaj eksporte 26.41 2507.44 1508.62 727.84*janë llogaritur me mesataren rrëshqitëse 15.38me tre elementë të ndryshimeve për çdo vit. 41.05 784.00 33.00 44.66 2819.73 1734.91 152.49 26.74 772.53 16.08 539210.00 33.00 1995.15 41.85 852.00 3178.84 19143.93 51.35 594346.00 824.59 27.69 647837.14 19.09 20541.44 2294.42 16.91 32.00 16.44 716518.95 43.04 21876.63 792482.22 884.42 28.96 876498.88 11.06 24108.05 3752.10 32.00 969422.75 16.81 17.90 44.65 26567.07 1072198.14 49.85 7.46 30.45 1185869.48 4098.94 29276.91 31.00 16.79 1311591.92 32263.15 4467.84 145064 59.82 32.23 3.65 29.00 35553.99 20.15 4467.84 53.37 616.98 39180.50 663.75 71.78 4467.84 1352.65 14.79 53.10 24.17 688.90 28.00 43176.91 1495.31 4467.84 745.26 86.14 27.18 750.05 15.26 47580.96 29.01 51.32 1681.11 4467.84 28.00 781.05 103.37 26.64 900.06 1938.49 4467.84 15.74 34.81 50.87 858.41 28.00 2131.72 1080.07 124.04 27.48 4467.84 16.66 835.63 49.34 1296.09 2310.23 41.77 4467.84 148.85 28.00 28.35 1555.30 754.93 17.61 2594.20 47.10 50.13 4467.84 178.62 1866.36 30.00 3012.17 727.84 19.02 47.62 60.15 2239.64 3512.15 214.34 31.71 772.53 2687.56 20.76 50.28 4109.50 72.18 824.59 34.26 3225.08 22.78 53.61 884.42 37.38 25.16 57.72 41.02 45.30

36 3.09 0.00 16.19 16.45 15.59 15.51 14.11 11.91 10.73 10.65 10.62 10.65 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 89.23 105.00 111.00 121.00 142.00 141.00 145.00 143.00 143.00 143.00 143.00 Skenari6. Rritje ekonomikerritje 0%, tëborxhit vjetorshërbimit dhe të tij me 20% Vitet GDPreale në milionë lekë GDP nominale në milionë lekëGDP në milionë usdShërbimi i borxhittë jashtëmvitenë Borxhi i ri Borxhi gjithsejRaporti i borxhit të regjistruar me PBB në%Shërbimi i borxhitndaj eksporteve borxhit%e ndaj GDP sipasparashikimeve përfshirë të duke FMN arrears dhe Diferenca Vlera absolute borxhit e të prapambeturBorxhi i regjistruar në muaj eksporteBorxhi i regjistruar plus borxhi i prapambeturBorxhi i regjistruar idhe prapambetur në muaj eksporte*janë llogaritur me mesataren rrëshqitëse me tre elementë të ndryshimeve për çdo vit. 33.00 539210.00 33.00 19143.93 594346.00 647837.14 19.09 20541.44 32.00 16.44 716518.95 21876.63 792482.22 876498.88 11.06 24108.05 3752.10 32.00 969422.75 16.81 26567.07 1072198.14 49.85 7.46 1185869.48 4098.94 29276.91 31.00 16.79 1311591.92 32263.15 4467.84 145064 59.82 3.65 29.00 35553.99 20.15 4467.84 53.37 616.98 39180.50 663.75 71.78 4467.84 1352.65 14.79 53.10 24.17 688.90 28.00 43176.91 1495.31 4467.84 745.26 86.14 27.18 750.05 15.26 47580.96 29.01 51.32 1681.11 4467.84 28.00 781.05 103.37 26.64 900.06 1938.49 4467.84 15.74 34.81 50.87 858.41 28.00 2131.72 1080.07 124.04 27.48 4467.84 16.66 835.63 49.34 1296.09 2310.23 41.77 4467.84 148.85 28.00 28.35 1555.30 754.93 17.61 2594.20 47.10 50.13 4467.84 178.62 1866.36 30.00 3012.17 727.84 19.02 47.62 60.15 2239.64 3512.15 214.34 31.71 772.53 2687.56 20.76 50.28 4109.50 72.18 824.59 34.26 3225.08 22.78 53.61 884.42 37.38 25.16 57.72 41.02 45.30 37

USD ' 000 USD '

USD ' 000 72.14 81.06 86.34 83.64 83.21 85.27 251,949.77 42,669.99 43,532.07 86,202.06 653,752.81 587,472.01 688,937.50 785,676.11 349,251.44 103,063.45 50,422.23 52,641.22 71.12 82.16 87.57 84.87 82.43 83.95 258,616.93 37,696.07 40,384.60 78,080.67 594,674.32 517,956.34 616,975.62 721,436.38 91,998.67 46,117.50 45,881.17 363,653.56 76.08 84.08 89.51 86.77 80.47 81.37 274,851.49 32,857.19 34,274.78 67,131.97 496,976.14 447,607.99 550,083.15 617,574.24 77,368.77 38,291.76 39,077.01 361,257.15 69.46 86.84 91.85 89.25 78.40 77.69 241,759.45 28,710.83 28,160.88 56,871.71 386,577.46 357,738.27 460,452.71 493,099.60 63,721.58 30,660.97 33,060.61 348,031.31 57.89 89.23 92.13 90.51 79.78 79.56 158,554.70 24,074.13 19,516.79 43,590.92 311,972.71 276,428.25 59.96 92.65 93.91 93.14 83.67 83.53 166,347.52 19,591.73 12,848.04 32,439.77 278,573.83 270,199.40 347,457.08 391,040.42 48,162.92 21,183.55 26,979.37 273,880.34 100.00 73.52 95.86 100.00 97.30 89.45 89.11 171,277.67 15,128.67 8,424.72 23,553.39 230,070.35 232,972.57 323,491.38 332,942.49 34,827.87 13,681.37 21,146.50 277,418.34 90.77 98.43 99.09 92.10 92.00 122,136.27 10,886.28 7,965.39 18,851.67 166,684.45 165,318.31 TË PËRMBLEDHËSE DHËNA TË DHËNA PËRMBLEDHËSE TË DHËNA 261,431.69 257,214.99 24,206.66 8,424.72 15,781.94 232,974.77 BORXHI I JASHTËM SHTETËROR I SHQIPËRISË I SHTETËROR JASHTËM I BORXHI 85.12 95.07 95.07 92.57 89.56 93,926.72 1,361.62 - 1,361.62 119,117.25 72,652.52 - BORXHI I JASHTËM AFATGJATË IBORXHISHQIPËRISË I JASHTËM AFATGJATË 13.58 13.58 19915,843.36 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 50,980.72 98.04 98.05 98.05 90.25 60.63 91,622.17 731.78 - 731.78 54,203.03 8,589.92 179,691.80 180,988.30 7,965.39 19,025.57 11,060.18 134,549.97 81,123.06 128,679.23 1,432.17 - 1,432.17 110,341.73 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 14,168.15 60,061.57 746.37 - 746.37 93,452.72 Tabela 1 Klasifikimi TË DHENA KUMULATIVE Borxhi NetoTërheqjet e BorxhitPagesat - Principal- Interes Borxhi ipatërhequr nënshkruar 52,134.34 5,843.36 13.58 50,980.72 - 13.58 Borxhi i nënshkruar i patërhequr ndaj totalit të borxhit të nënshkruar patërhequr të të borxhit të totalit i ndaj nënshkruar patërhequr i Borxhi 100.00 interesi ndaj interesit të borxhit total interesi interesit borxhit ndaj të 100.00 principali ndaj principalit të borxhit total borxhit të principalit ndaj principali Pagesat e borxhit të jashtëm ndaj totalit të pagesave pagesave të totalit ndaj jashtëm të borxhit e Pagesat 100.00 Tërheqjet e borxhit të jashtëm ndaj totalit të tërheqjeve tërheqjeve të totalit ndaj jashtëm të borxhit Tërheqjet e 100.00 Borxhi i Shqipërisë të Borxhi jashtëm shtetëror borxhit totalit % të ndaj afatgjatë në 100.00 Borxh i nënshkruar i patërhequri Borxh 52,134.34 - Interes - Principal Pagesat e Borxhit e Pagesat Tërheqjet TË DHENA KUMULATIVE Neto Borxhi Tabela 2 Tabela Klasifikimi ANEKSI III STATISTIKORE TË DHËNA 38

USD ' 000 USD '

27.86 18.94 13.66 16.36 16.79 14.73 97,301.67 9,970.88 6,890.06 16,860.94 131,923.30 101,465.49 64,239.73 66.30 33.70 - 28.88 17.84 12.43 15.13 17.57 16.05 105,036.63 8,184.75 5,732.80 13,917.55 126,762.06 99,019.28 103,862.13 79.84 20.16 - 23.92 15.92 10.49 13.23 19.53 18.63 86,405.66 6,219.47 4,016.88 10,236.35 120,598.10 102,475.16 30.54 13.16 8.15 10.75 21.60 22.31 106,271.86 4,349.43 2,499.99 6,849.42 106,522.14 102,714.44 124,474.64 83.35 16.65 - 42.11 10.77 7.87 9.49 20.22 20.44 115,325.64 2,905.26 1,666.66 4,571.92 79,067.71 71,028.83 102,059.18 67.86 32.14 - 40.04 7.35 6.09 6.86 16.33 16.47 111,070.82 1,554.76 833.33 2,388.09 54,368.66 53,291.98 58,097.94 36.55 63.45 - - 26.48 4.14 - 2.70 10.55 10.89 61,697.10 653.26 - 653.26 27,144.64 28,459.12 75,727.51 55.69 44.31 - 9.23 1.57 0.91 7.90 8.00 12,413.70 173.89 - 173.89 14,303.85 14,373.49 TË PËRMBLEDHËSE DHËNA 76,226.69 64.85 35.15 - BORXHI I JASHTËM I GARANTUARISHQIPËRISË 14.88 4.93 4.93 7.43 10.44 16,415.01 70.55 - 70.55 9,561.98 8,470.54 - - - - - BORXHI I JASHTËM AFATGJATË I SHQIPËRISË 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 1.96 1.95 1.95 9.75 39.37 1,830.55 14.59 - 14.59 5,858.54 5,578.23 52,309.07 69.47 30.53 - TËRHEQJET NË VITE NGA KREDITË E SIPASHUAJA KREDITORËVE 68,617.66 37.53 62.47 - 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 9,080.84 22.73 77.27 - VITET Tabela 4 Tabela Totali i borxhit (në '000 usd) 50,980.72 Shumëpalësh ndaj totalit të borxhit - Dypalësh ndaj totalittë borxhit (në %) 11.46 Klubii Parisitndaj totalit (në %) 88.54 Borxhi i nënshkruar i patërhequr ndaj totalit të borxhit të nënshkruar patërhequr të të borxhit të totalit i ndaj nënshkruar patërhequr i Borxhi - interesi ndaj interesit të borxhit total borxhit të interesit ndaj interesi - principali ndaj principalit të borxhit total borxhit të principalit ndaj principali Pagesat e borxhit të jashtëm ndaj totalit të pagesave pagesave të totalit ndaj jashtëm të borxhit e Pagesat - Tërheqjet e borxhit të jashtëm ndaj totalit të tërheqjeve tërheqjeve të totalit ndaj jashtëm të borxhit e Tërheqjet - Borxhi i jashtëm i garantuar ndaj totalit të borxhit afatgjatë të Shqipërisë në % % Shqipërisë në të afatgjatë borxhit të totalit ndaj garantuar i i jashtëm Borxhi - Borxh i nënshkruar i patërhequri Borxh - - Interes - Principal Pagesat e Borxhit e Pagesat Tërheqjet TË DHENA KUMULATIVE Neto Borxhi Tabela 3 Tabela Klasifikimi 39

USD ' 000 USD '

64.23 27.73 - 5.97 2.07 3,833.16 1,328.10 78.07 16.00 - 4.17 1.77 4,327.08 1,836.88 79.83 8.86 - 7.79 3.52 9,694.36 4,381.59 66.90 6.20 - 25.94 0.96 26,472.69 981.75 36.27 21.21 - 47.03 17.02 - 42.24 0.27 24,541.34 157.71 59.12 24.04 - 27.29 8.66 20,665.00 6,559.00 69.14 21.80 - 11.11 5.73 8,471.07 4,369.72 37.39 57.21 - BORXHI I JASHTËM SHTETËROR I SHQIPËRISË BORXHI I JASHTËM I GARANTUAR I SHQIPËRISË I GARANTUAR I JASHTËM BORXHI 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 8.91 0.33 4,658.49 173.38 5.31 2.40 2.62 1.80 1.46 2.44 3.00 2.60 1.44 TËRHEQJET VITE NË NGA KREDITË SIPAS E HUAJA KREDITORËVE 22.73 12.76 - TËRHEQJET NË VITE KREDITORËVE SIPAS KREDITË NGA E HUAJA 5.25 0.15 3,603.44 100.00 P ECURIA TREGUESVEECURIA TË NDRYSHËM TE BORXHIT PËR PERIUDHËN 1993-2001 64.52 - 5,858.54 - VITET Tabela 7 Tabela Vitet eksporteve ndaj i borxhit Shërbimi Raporti i interesave ndaj eksporteveRaporti i borxhit ndaj eksporteveRaporti i borxhit (tërheqjet vjetore) ndaj GD 0.51 0.51 12.33 52.73 6.72 2.34 33.55 2.11 31.55 3.96 1993 1.99 21.60 7.64 1994 3.07 22.89 6.38 1995 35.87 2.23 3.74 1996 40.23 1.51 4.29 1997 38.25 1.89 2.68 1998 19.48 1.64 1999 2000 2001 Raporti i borxhit total (kumulativ) ndaj GDP GDP ndaj i interesave Raporti 9.75 8.40 0.05 9.50 0.48 10.36 0.18 13.60 0.17 12.64 13.52 0.20 15.85 0.15 15.95 0.11 0.13 0.12 Dypalësh ndaj totalit të borxhit - Shumëpalësh ndaj totalit të borxhit - Dypalësh - Tabela 6 Tabela Sipas kreditorëveShumëpalësh 1991 1992 - 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Borxhi shumëpalësh ndaj totalit ndaj Borxhi (të borxhit) shumëpalësh %) (në - Dypalësh ndaj totalit të borxhit (në %0 (në borxhit të totalit ndaj Dypalësh %) (në totalit ndaj i Parisit Klubi 11.46 88.54 Tabela 5 Tabela

40

2.13 ne milion USD milion ne 5.66 8.40 9.17 9.21 8.07 8.49 RAPORTI I BORXHIT NDAJ GDP I BORXHITRAPORTI NDAJ 9.14 0 13.80 BORXHI I REGJISTRUAR QË NGA VITI 1994-2000 MBI GDP PARASHIKIMI I BORXHIT I TOTAL TEPARASHIKIMI TE AFATGJATE SHQIPERISE JASHTEM itet 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 itet 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 itet 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Tabela 10 Tabela V % ndaj GDP% ndaj 52.5 30.4 29.2 35.6 26.5 25.8 29.2 GDP në viteBorxhii jashtëm i rivitenë % ndajGDP 81.12 1221.6 179.69 6.64 261.43 1984.5 323.49 2422.1 9.05 347.46 2689 10.79 460.45 2294.5 12.03 550.08 3057.8 15.14 3676.4 616.98 15.06 3752.1 14.96 16.44 Tabela 9 Tabela V Borxhi i jashtëm direkt jashtëm i Borxhi Tabela 8 Tabela V Pagesa e principalit e Pagesa interesit e Pagesa Totali i borxhit të jashtëm direkt garantuar i jashtëm i Borxhi principalit e Pagesa interesit e Pagesa garantuar të jashtëm të i borxhit Totali Borxhi i FMN principalit e Pagesa interesit e Pagesa 8.12 2.943 FMN të i borxhit Totali 3.147 27.99 8.06 4.973 14.99 31.39 1.157 8.88 1.786 13 17.56 33.63 4.36 8.75 36.49 13.83 20.07 3.7 43.72 8.9 23.45 5.2 13.56 36.24 3.68 31.59 9.59 13.04 5.26 37.26 25.03 12.13 9.66 3.49 5.62 26.97 11.21 38 9.13 3.28 28.64 6.58 10.29 39.57 3.01 9.2 31.05 6.94 9.36 2.72 8.98 6.68 8.52 2.45 6.97 2.23 6.97 2.01 Shërbimi i Borxhit të përgjithshëm 11.063 49.848 49.409 50.871 53.456 62.523 55.075 54.790 52.856 50.676 41

4,098.94 70.91 22.29 16.50 5.79 303.30 7.35 1.91 23.38 1.73 0.14 3,752.10 116.31 19.09 13.28 5.81 255.40 7.47 2.27 45.54 3.10 0.15 0.13 3,676.40 131.60 14.54 9.60 4.94 274.40 5.30 1.80 47.96 3.58 0.18 3,057.80 82.89 15.32 9.85 5.46 208.00 7.36 2.63 39.85 2.71 0.22 2,294.50 45.30 19.43 14.47 4.97 145.90 13.32 3.40 31.05 1.97 2,689.00 48.50 17.94 12.55 5.38 224.50 7.99 2.40 21.60 1.80 0.20 0.23 2,422.10 73.87 7.12 1.62 5.50 200.90 3.54 2.74 36.77 3.05 1,984.50 70.55 18.61 7.97 10.64 141.80 13.12 7.51 49.75 3.55 0.54 82.54 1.63 - 1.63 123.10 RAPORTET PËR BORXHIN E JASHTËM BASHKË ME KREDITË KUNDREJT FMN BASHKË RAPORTETE JASHTËM BORXHIN PËR 17.56 0.83 - 0.83 - BORXHI PËR PERIUDHËN 1991-2001 itet 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 itet 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Tabela 11 Tabela V Tërheqjet kumulativeTërheqjet në vitePagesat e borxhitPrincipaliInteresi 50.98 50.98 0.014 54.203 119.117 3.222 0.718 166.684 0 0.014 64.914 230.07 0.63 47.567 0.718 278.573 17.489 0 63.385 311.972 0.63 4.701 48.503 386.577 0 9.524 8.886 33.399 496.976 7.965 4.242 594.674 11.15 74.604 653.753 0.459 110.399 4.463 13.28 97.699 4.423 4.482 10.26 59.078 6.668 10.949 4.636 8.121 8.644 4.146 6.114 4.839 4.974 6.11 3.147 Tabela 12 Tabela V GDP 1,221.60 Tërheqjet në vite 50.98 Pagesatborxhit e 0.01 Principali - Interesi 0.01 Eksportet - Shërbimi i borxhit ndaj eksporteve 1.32 Raportii interesave ndajeksporteve 1.32 Raportii borxhit ndaj eksporteve 67.05 Raporti i borxhit (tërheqjet vjetore) ndaj GDP 6.76 Raportii interesave ndajGDP 0.13

42 TËRHEQJET NË VITE SIPAS SEKTORËVE TË EKONOMISË

Tabela 13 në mil US$ në % Prodhime elektrike - 0.00 Mbrojtja e mjedisit 0.13 0.02 Mbrojtja 2.30 0.33 Industri e lehtë 3.05 0.44 Pyje 3.89 0.56 Transporti hekurudhor 4.53 0.66 Sig.shoq/tregu i punës 10.62 1.54 Te tjera 13.11 1.90 Arsimi 13.58 1.97 Administrata shteteroe 13.75 2.00 Infrastrukture urbane dhe rural 13.88 2.01 Zhvillimi rural 16.07 2.33 Strehimi 16.38 2.38 Shendetesi 17.78 2.58 Telekomuikacioni 17.96 2.61 Bilanci i pagesave 22.50 3.27 Transporti ajror 27.57 4.00 Zhvillimi i sek. Privat 34.98 5.08 Ujesjelles/kanalizime 36.01 5.23 Klubi i Parisit 45.14 6.55 Energjitike 58.24 8.45 Import mallrash dhe pajisjesh 58.58 8.50 Bujqesi,ujitje 71.28 10.35 Transport 109.54 15.90 Mbeshtetje per buxhetin 174.84 25.38

BORXHI NDAJ FMN - së Tabela 14 në usd Viti Disbursime Principale Interesa Tot. i shërbimit të borxhit ndaj FMN 2002 0 2,418,155 39,494 2,457,649 2001 11,825,829 13,352,128 820,374 14,172,502 2000 18,608,161 7,173,822 966,419 8,140,242 1999 21,199,000 3,483,584 793,037 4,276,621 1998 8,286,198 1,210,013 827,743 2,037,756 1997 11,907,131 7,800,352 483,142 8,283,494 1996 0 8,313,222 920,339 9,233,560 1995 10,486,642 1,160,438 1,256,118 2,416,556 1994 22,984,400 0 1,118,793 1,118,793 1993 17,623,100 0 995,748 995,748 1992 14,337,500 0 107,562 107,562 Totali 137,257,960 44,911,713 8,328,770 53,240,483

43 REFERENCAT Ajayi, Ibi S., Khan, Mohsin S., editors. “External Debt and Capital Flight in Sub-Saharan Af- rica”, IMF Institute, (International Monetary Fund, Washington D.C., 2000). Bangura, Sh., Kitabire, D., and Powell, R., “External Debt Management in Low Income Coun- tries”, IMF Working Paper, WP/00/196 (Washington: International Monetary Fund, December 2000). “Borxhi me Rusinë në Parlament”, Gazeta Ekonomia, 12 shkurt, 2002. “Borxhi me Rusinë, në pritje të ratifikimit të marrëveshjes”, Gazeta Dita, 13 shkurt, 2002. “Borxhi rus, ja çfarë është bërë”, Gazeta Ekonomia, 9 mars, 2002. “Country Profile 2002, ALBANIA”, Economist Intelligence Unit, 2002. “External Debt Management”, edited by Mehran, Hassanali, International Monetary Fund, Washington D.C. 1985. “Gati projektligji për borxhin rus”, Gazeta Ekonomia, 9 mars, 2002. Karagöl, Erdal, “The Casual Analysis of External Debt Service and GNP: The Case of Tur- key” Klein, Thomas M., “External Debt Management”, World Bank Technical Paper number 245, An Introduction, - The World Bank, Washington D.C.. “ ‘Majko’ shlyen borxhet e Hrushovit”, Gazeta Korrieri, 12 mars, 2002. Marshall, Jorge, “Managing Foreign Debt and Liquidity Risks in Chile”, Bank for International Settlements, Policy Papers No. 8, September 2000. “1,5 milionë usd shpërblim për 13 kompani greke”, Gazeta Dita, 26 mars, 2002. Pattillo, C., Poirson, H., and Ricci, L., “External Debt and Growth”, IMF Working Paper, WP/ 02/69 (Washington: International Monetary Fund, April 2002). “Poverty Reduction, Growth and Debt Sustainability in Low Income CIS Countries”, World Bank, International Monetary Fund, February 8, 2002. “Qeveria po manipulon me borxhin e jashtëm”, Gazeta RD, 27 mars, 2002. “Raporti Vjetor 2000”, Banka e Shqipërisë, Mars 2001. Reddy,YV, “Managing Foreign Debt and Liquidity: India’s experience”, Bank for International Settlements, Policy Papers No. 8, September 2000. “Statistikat Fiskale të Qeverisë”, Buletini i Ministrisë së Financave, Tiranë, Shtator 2001. “Shpenzimet për borxhin 27,5 miliardë lekë”, Gazeta Ekonomia, 12 shkurt, 2002. “ Shqipëria, në borxh 700 milionë dollarë”, Gazeta Korrieri, 12 mars, 2002. “Shqipëria paguan borxhet greke të Ramiz Alisë”, Gazeta Tema, 27 mars, 2002. Volker Treichel, “Porosia e fundit: Të ardhurat dhe kriza energjitike”, Gazeta “Koha Jonë”, 1 mars, 2002. Will Margaret, Tanku Anila Dr. “Nxitja e eksporteve shqiptare”- Rekomandime për hartimin e një strategjie kombëtare, Ministria e Ekonomisë dhe GTZ, prill 2002. 44 45 46 47 48 49 50