Społeczna Konstrukcja Filmów Historycznych. Pamięć Zbiorowa
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU WYDZIAŁ HISTORYCZNO-SOCJOLOGICZNY INSTYTUT SOCJOLOGII Maciej Białous Społeczna konstrukcja filmów historycznych. Pamięć zbiorowa i polityka pamięci w kinematografii polskiej lat 1920–2010. ROZPRAWA DOKTORSKA PROMOTOR: dr hab. prof. UwB Edmund Dmitrów Instytut Socjologii UwB BIAŁYSTOK, CZERWIEC 2015 Zawartość Wstęp. Film historyczny jako zjawisko społeczne i problem badawczy. ............................................ 4 Rozdział 1. Podstawy teoretyczno-metodologiczne. ....................................................................... 12 1.1. Film historyczny – definicja .............................................................................................. 12 1.2. Pamięć zbiorowa a historia .............................................................................................. 28 1.3. Pamięć zbiorowa – polityka pamięci – film ...................................................................... 37 1.4. Teoria pól Pierre’a Bourdieu a kinematografia ................................................................ 47 1.5. Cele i założenia pracy ....................................................................................................... 61 1.6. Problemy i hipotezy badawcze ......................................................................................... 63 1.7. Metody i procedury badawcze ......................................................................................... 65 Rozdział 2. Filmy historyczne jako element polskiej kinematografii ................................................ 69 2.1. Początki kinematografii w Polsce. Narodziny filmu historycznego. ................................. 69 2.2. Kinematografia Polski odrodzonej. Filmy historyczne w latach 1919-1925..................... 74 2.3. Kinematografia po przewrocie majowym. Okres kina niemego: 1926-1929. .................. 79 2.4. Kinematografia po przewrocie majowym. Lata 1930-1939. ............................................ 87 2.5. Kinematografia w okresie II wojny światowej i w pierwszych latach powojennych. ..... 101 2.6. Kinematografia w okresie socrealizmu. Lata 1949-1955. .............................................. 111 2.7. Okres PRL. Lata 1955-1968............................................................................................. 117 2.8. Okres PRL. Lata 1969-1981............................................................................................. 132 2.9. Okres PRL. Lata 1982-1989............................................................................................. 151 2.10. Kinematografia w III Rzeczypospolitej. Lata 1990-2005............................................. 160 2.11. Kinematografia po 2005 roku. .................................................................................... 167 Rozdział 3. Fenomeny pamięci zbiorowej w polskiej kinematografii ............................................. 170 3.1. Zwycięstwo i klęska ............................................................................................................. 171 3.2. Kościół i religijność .............................................................................................................. 198 3.3. Robotnicy ............................................................................................................................ 219 3.4. Chłopi .................................................................................................................................. 243 3.5. Wielcy przywódcy ................................................................................................................ 264 3.6. Żydzi i Polacy ....................................................................................................................... 287 3.7. Niemcy i Rosjanie ................................................................................................................ 318 3.8. Kobiety i kobiecość .............................................................................................................. 340 Rozdział 4. Fabularne filmy historyczne oczyma odbiorców.......................................................... 359 Zakończenie. Społeczna konstrukcja polskich filmów historycznych. ............................................ 385 Bibliografia ..................................................................................................................................... 403 Filmografia...................................................................................................................................... 421 Indeks tabel, rysunków i wykresów ............................................................................................... 436 Wstęp. Film historyczny jako zjawisko społeczne i problem badawczy. „Jest powieść i historia. Wytrawni krytycy określili powieść jako historię, która mogła sie była dziać, a historię jako powieść, która się działa“. André Gide Dlaczego socjolog powinien zajmować się filmami historycznymi? Czy nie jest to wyważanie drzwi otwartych wcześniej przez filmoznawców zainteresowanych ich strukturą i estetyką bądź historyków, porównujących filmowe wizje przeszłości z faktami ustalonymi przy pomocy metod naukowych? Czy nauki społeczne mogą poprzez przyjrzenie się filmom historycznym powiedzieć coś istotnego na temat kondycji społeczeństw w przeszłości, bądź współcześnie? Odpowiedzi na te pytania będą jednocześnie potwierdzeniem zasadności podjęcia przeze mnie tematu określonego w tytule pracy, jak również jego wagi. Wśród dziesięciu polskich filmów, które zebrały największą liczbę widzów kinowych w historii, osiem można – mniej lub bardziej kategorycznie, kwestie definicji gatunku zostaną poruszone niżej – uznać za filmy historyczne1. Krzyżacy (1960) w reżyserii Aleksandra Forda, z ponad 32 milionami widzów w kinach i regularnymi aż do czasów współczesnych powtórkami telewizyjnymi, to samodzielny i niekwestionowany rekordzista naszej kinematografii. Również cztery najpopularniejsze polskie filmy powstałe po przełomie 1989 roku: Ogniem i mieczem (1999), Pan Tadeusz (1999), Quo vadis (2001) oraz Katyń (2007) to superprodukcje historyczne. Świadczy to o niesłabnącym na przestrzeni dekad zainteresowaniu masowej publiczności ekranowymi przedstawieniami przeszłości oraz o społecznym zapotrzebowaniu na ciągłe podejmowanie przez filmowców tematów historycznych lub przynajmniej nakreślonych na historycznym tle. 1 Są to, w kolejności malejącej liczby widzów: Krzyżacy (1960), W pustyni i w puszczy (1973), Potop (1974), Noce i dnie (1975), Zakazane piosenki (1946), Pan Wołodyjowski (1968), Trędowata (1976), Faraon (1966). 4 Z drugiej strony, nie jest tajemnicą, że dobre wyniki frekwencyjnie wymienionych wyżej dużych produkcji historycznych nie wynikają wyłącznie ze specjalnego zainteresowania kinomanów historią. Rekord frekwencyjny Krzyżaków, podobnie jak dobre wyniki pozostałych tytułów, to w istotnej mierze efekt organizacji seansów dla uczniów szkół czy załóg zakładów pracy. Podobnie jest też z większością współczesnych polskich produkcji historycznych, przede wszystkim z ekranizacjami kanonu rodzimej literatury, a w szczególności lektur szkolnych. Mogą one na siebie zarobić dzięki tysiącom uczniów prowadzonych obowiązkowo do kina w ramach zajęć historii czy języka polskiego. Taki mechanizm nie tylko motywuje liczących na zysk producentów do inwestowania w kolejne tytuły, ale również przyciąga do filmu historycznego mecenasa państwowego. Państwo może bowiem widzieć w filmie historycznym atrakcyjną formę przedstawienia pewnej, politycznie pożądanej, wizji przeszłości oraz upowszechnienia jej wśród szerokich mas odbiorców-obywateli. Jest to słuszne przekonanie, ponieważ dla dużej części społeczeństwa filmy, czy seriale telewizyjne należą do podstawowych źródeł wiedzy o przeszłości2. Widowiska historyczne są więc często kosztownymi inwestycjami3, które mogą przynieść twórcom zyski, zarówno w sensie ekonomicznym jak i symbolicznym, czy politycznym. Oczywistym przykładem jest wspomniany już wyżej film Krzyżacy Aleksandra Forda, który służyć miał zarówno ówczesnej państwowej polityce podtrzymywania antyniemieckich resentymentów, lecz również, o czym pamięta się rzadziej, podbudować wątłe finanse polskiej kinematografii, co zresztą udało się ponad wszelkie oczekiwania4. Wszystkie filmy historyczne uznać można za wypadkowe sił społecznych, uczestniczących w różnym stopniu w ich powstaniu, z których każda ma inne, a nieraz wręcz sprzeczne interesy. Państwo często widzi w filmach historycznych atrakcyjne i skuteczne narzędzie prowadzenia polityki pamięci i polityki kulturalnej, przemysł kinematograficzny oczekuje przede wszystkim zysków ekonomicznych. Nie są to 2 Por. np. badanie GfK Polonia na zlecenie Rzeczpospolitej przeprowadzone w 2009 roku. J. Stróżyk, Polacy chcą filmów o najnowszej historii, Rzeczpospolita, 18.03.2009, http://www.rp.pl/ artykul/99645,278422_Polacy_chca_filmow_o_najnowszej_historii__.html (stan: 1.10.2014). 3 Filmy historyczne zwyciężają nie tylko w kategoriach najchętniej oglądanych, ale również najdroższych. Polski rekord kosztów wyprodukowania filmu to ponad 76 mln złotych wydanych na Quo Vadis. Dla porównania, wyprodukowanie średniego polskiego filmu w tamtym czasie kosztowało około 2,5-3 mln zł. Za:http://www.culture.pl/baza-film-pelna-tresc/-/eo_event_asset_publisher/eAN5/content/polska- kinematografia-w-zarysie (dostęp: 2.01.2012). 4 E. Zajiček, Poza ekranem. Polska kinematografia w latach 1896-2005, Warszawa 2009, s. 201-202. 5 tendencje ze sobą sprzeczne i w praktyce często