Ruimte Voor Lange Tijd Beperken, Wat Uiteraard Het Geval Is Voor Welzijnsvoorzieningen
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Politieke partijen: overbodig of nodig? Redactie: Sarah L. de Lange, Monique Leyenaar & Pieter de Jong April 2014 Rob Profiel De Raad voor het openbaar bestuur (Rob) is een adviesraad van de regering en het parlement. De Rob is ingesteld bij Wet van 12 december 1996 (Wet op de raad voor het openbaar bestuur, Staatsblad 1996, nr. 623). Taak De wettelijke taak van de Raad is de regering en het parlement gevraagd en ongevraagd adviseren over de inrichting en het functioneren van de overheid. Daarbij geeft de Raad in het bijzonder aandacht aan de uitgangspunten van de democratische rechtsstaat. Samenstelling Tien onafhankelijke deskundigen op het terrein van het openbaar bestuur, politiek en wetenschap vormen samen de Raad voor het openbaar bestuur. Zij zijn geselecteerd op basis van hun deskundigheid en maatschappelijke ervaring. Daarnaast kunnen afhankelijk van het onderwerp tijdelijke leden de Raad versterken. De leden van de Raad worden bij Koninklijk Besluit benoemd. Werkwijze De Raad kan zowel gevraagd als ongevraagd advies uitbrengen. Adviesaanvragen kunnen van alle ministeries en van de Staten-Generaal afkomstig zijn. Bij het voorbereiden van zijn adviezen betrekt de Raad vaak mensen en organisaties die veel met het openbaar bestuur te maken hebben of die over relevante inhoudelijke expertise beschikken. Ook via andere activiteiten (publicaties, onderzoek, bijeenkomsten) levert de Raad een bijdrage aan het politiek-bestuurlijke en maatschappelijke debat. De komende jaren stelt de Raad het begrip ‘vertrouwen’ centraal. Het gaat daarbij om het vertrouwen tussen burgers en bestuur, maar ook om het vertrouwen van de verschillende overheden in elkaar. Secretariaat Een secretariaat ondersteunt de Raad voor het openbaar bestuur (en de Raad voor de financiële verhoudingen). De secretaris en zijn medewerkers leggen over hun werk verantwoording af aan de Raad. Het jaarlijkse Werkprogramma geeft sturing aan de werkzaamheden. Adresgegevens Bezoekadres: Korte Voorhout 7 Postadres: Postbus 20011, 2500 EA Den Haag T 070 426 7540 E [email protected] www.rob-rfv.nl Alle adviezen en andere publicaties zijn te vinden op www.rob-rfv.nl ISBN 978-90-5991-079-9 NUR 823 Politieke partijen: overbodig of nodig? Redactie: Sarah L. de Lange, Monique Leyenaar & Pieter de Jong Raad voor het openbaar bestuur April 2014 Rob Inhoud Ten geleide DEEL I Algemeen 1. Inleiding en reflectie 9 Pieter de Jong, Sarah L. de Lange & Monique Leyenaar 2. Politieke partijen in ontwikkeling: kansen en bedreigingen 19 Kris Deschouwer 3. Partijen en democratie: revitaliseren of herdefiniëren? 31 Ingrid van Biezen DEEL II Rekrutering en selectie 4. Kandidaatstelling op landelijk niveau 45 Gerrit Voerman 5. Rekrutering en selectie op lokaal niveau 63 Marcel Boogers DEEL III Articulatie, aggregatie, integratie en programmering 6. De rol van opinie-onderzoek bij de standpuntbepaling van politieke partijen 71 Will L. Tiemeijer 7. Uit de greep van het bestuur: politiek als bezielde strijd om het algemeen belang 83 Paul Kalma 8. Verkiezingsbeloften: een verouderd ritueel? 99 Tom Louwerse 9. Fractiediscipline: van de bok dromen? 111 Cynthia M.C. van Vonno & Rudy B. Andeweg 3 DEEL IV Mobilisatie en communicatie 10. En wat nu? Alternatieve strategieën voor politieke partijen om burgers te betrekken 127 Rens Vliegenthart 11. Van leden naar ‘likes’? Wat sociale media politieke partijen kunnen bieden 137 Niels Spierings & Kristof Jacobs 12. Stemhulpen: ter lering ende vermaak 151 André Krouwel & Jasper van de Pol DEEL V Alternatieven 13. Representatie zonder politieke partijen: van utopie naar praktijk 165 Paul Lucardie & Monique Leyenaar 14. Democratische innovatie: lessen uit de G1000 181 Laurent D’Hondt & Aline Goethals 15. Een toekomst voor politieke partijen: meerderheid of moreel kompas? 193 Maurits Kreijveld Bijlage: Samenstelling Raad voor het openbaar bestuur 205 4 Ten geleide Met deze publicatie vervolgt de Raad voor het openbaar bestuur de verkenning naar de toekomst van politieke partijen. Tijdens de conferentie ‘Politieke partijen: revitaliseren of op zoek naar alternatieven?’ die de Rob op 18 april 2013 in Amsterdam organiseerde bleek een grote voor deze verkenning. Niemand schreef er politieke partijen volledig af, maar iedereen onderkende ook de kwetsbare positie waarin veel partijen zijn komen te verkeren. Een democratie zonder partijen is geen wenkend perspectief, maar het functieverlies van partijen is onmiskenbaar en vraagt tenminste om een grondige revitalisering. En niet iedereen is er gerust op dat zo’n vernieuwing op tijd komt om voor de langere termijn de wezenlijke functies van politieke partijen veilig te stellen. Politieke partijen vervullen in een parlementaire democratie een essentiële schakel tussen openbaar bestuur en samenleving. Maar zij kunnen die functie slechts overtuigend vervullen als zij niet samenvallen met de overheid. Aan de risico’s van deze verstatelijking wordt in deze bundel terecht aandacht gegeven. Het is, ik erken het, niet eenvoudig in deze dynamische netwerksamenleving de drager te zijn van vaste waarden en die herkenbaar en samenhangend te vertalen in de actualiteit van de politiek. De publieke ruimte verleidt politici en hun partijen ertoe hun opvattingen, en de wijze waarop deze worden vertolkt, aan te passen aan de stemmings- wisseling van de bevolking. Dan wordt regeren reageren. En uiteindelijk tast het ‘u vraagt en wij draaien’ wezenlijke functies van partijen aan. Tussen overheid en samenleving kunnen partijen alleen gezagvol opereren wanneer zij hun autonomie weten te bewaren en zelf intern aan eisen van een levende democratie voldoen. In deze bundel wordt vanuit verschillende perspectieven grondig verkend wat er schort aan de functie-uitoefening van partijen, maar ook welke veranderingen dienstbaar zouden zijn aan het tot staan brengen van het functieverlies van de meeste partijen. De Raad voor het openbaar bestuur heeft gekozen voor een pluriforme en open verkenning, we zijn de schrijvers zeer erkentelijk voor hun bijdrage. De Rob is zijn leden dr. Sarah de Lange en prof. dr. Monique Leyenaar en zijn senior adviseur drs. Pieter de Jong veel dank verschuldigd voor hun inzet deze bundel tot stand te brengen. Prof. drs. Jacques Wallage, voorzitter van de Raad voor het openbaar bestuur 5 6 DEEL I Algemeen 7 8 1 Inleiding en reflectie Pieter de Jong, Sarah L. de Lange & Monique Leyenaar1 1 Inleiding: de staat van politieke partijen ‘Politieke partijen: revitaliseren of op zoek naar alternatieven?’ Dat was de centrale vraag die de Raad voor het openbaar bestuur (Rob), adviesorgaan van regering en parlement, stelde op een door hem georganiseerde conferentie in het voorjaar van 2013. Het algemene gevoelen bij de sprekers en de deelnemers was dat voor een representatieve democratie een toekomst zonder politieke partijen onwenselijk en bovendien niet realistisch is. Maar dat dit niet kan zonder een duidelijke heroriënta- tie en zonder ingrijpende aanpassingen van politieke partijen. Politieke partijen worden al jarenlang geconfronteerd met functieverlies. Sommige klassieke functies van politieke partijen, zoals communicatie met, en mobilisatie van hun leden, zijn sterk van karakter veranderd. De tijd dat het vooral de politieke partijen zelf waren die – van bovenaf en vooral via verwante media – communiceerden met hun achterban en de kiezers, probeerden stemmen te winnen en leden te werven, en mensen te bewegen zich actief in te zetten voor de realisatie van bepaalde collectieve doelen, ligt ver achter ons. De band tussen de traditionele media en politieke partijen is sterk verzwakt, het aantal TV- en radiozenders is enorm toegenomen en de nieuwe, sociale media zijn inmiddels een belangrijk middel geworden voor politieke mobilisatie en communicatie en dat niet alleen voor politieke partijen, maar ook voor andere groepen (actiegroepen, bewegingen, belangenorganisaties…) en soms zelfs voor individuen of kleine groepen (micro-mobilisatie). De vervulling van andere klassieke functies zorgt voor problemen: zo hebben veel partijen – vooral op lokaal niveau – steeds meer moeite met het vinden van geschikte kandidaten voor vertegenwoordigende functies. Ook de wijze waarop politieke partijen hun representatiefunctie 1 Drs. Pieter de Jong werkt als senior adviseur bij de Raad voor het openbaar bestuur. Daar houdt hij zich onder meer bezig met de organisatiecultuur en –structuur van de rijksdienst, de organisatie van het waterbeheer, het adviesstelsel ten behoeve van regering en parlement, en de organisatie en het functioneren van politieke partijen. Dr. Sarah L. de Lange is universitair hoofddocent bij de afdeling politicologie van de Universiteit van Amsterdam. In haar onderzoek staan politieke partijen en regeringen centraal, met speciale aandacht voor de opkomst van nieuwe politieke issues en partijen, en de gevolgen van deze ontwikkelingen voor Europese democratieën. Daarnaast is zij onder meer lid van de Raad voor het openbaar bestuur. Prof. dr. Monique Leyenaar is hoogleraar vergelijkende politicologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Haar onderzoek en publicaties richten zich op burgerparticipatie, politieke hervormingen, verkiezingen en politiek leiderschap van vrouwen. Zij is daarnaast onder meer lid van de Raad voor het openbaar bestuur en de Kiesraad. 9 vervullen is een punt van zorg. Idealiter komt in een representatieve democratie de maatschap- pelijke en politieke verscheidenheid van de samenleving tot uiting in het stelsel van politieke partijen en hun volksvertegenwoordigers en bestuurders. Maar in de praktijk