Teithiau Cerdded Abergorlech Abergorlech Country Walks

Tyˆ Mawr Abergorlech Chapel By the 16th century, the settlement consisted principally of Abergorlech played an important role in the spread of early a single gentry house – Tyˆ Mawr still survives, but now Methodism in the county. At first, use was made of the flanked by houses at the core of the village, near the Post churches and chapels of the then-moribund Established Office. In the 16th and 17th centuries it was the home of Church – the Chapel of Ease of St David’s . the Prices, local gentry who furnished a High Sheriff for the This allowed Carmarthenshire methodists to avoid County in 1649. By 1840 it had become a tavern, called celebrating the Lord’s Supper in meeting houses or private ‘The Wheatsheaf Inn’. It was converted back to a private dwellings. There was a society at Abergorlech by 1743; dwelling in the 1940s, and once again called Tyˆ Mawr. Griffith Jones, Llanddowror preached there as well as Daniel Rowland. The Independent Cause began about Former Mill 1660, the present chapel was built in 1828 and renewed One of the most valuable elements of the estate was in 1872. A strong revival took place during the ministry of Abergorlech Mill. The ruins can still be seen beside the John Harris (1738–48). bridge. It is likely that the fine listed Abergorlech bridge was built by the Price family to encourage tenants and Llwyn Celyn others south of the Cothi to use the mill. This deserted farm has a substantial two-storey farmhouse, a barn and dairy, and other, Abergorlech Bridge smaller buildings for pigs and geese. On the The ancient bridge has two Tithe map in 1840, Llwyn Celyn was a arches and two prominent substantial 70 acre farm – an example of ‘cut-waters’ either side of the how farmhouses sited away from tarmac Tyˆ Mawr bridge surface, which provided roads have tended to be Erbyn yr 16eg ganrif, passing places for those crossing abandoned and holdings anheddfan o un tyˆ bonedd oedd yma – Tyˆ Mawr. the bridge as well as giving strength to amalgamated. Deri Coch Mae’r tyˆ yn dal i fodoli, ond erbyn hyn mae wedi’i the structure. The bridge is at least of 16th century date Red Oak amgylchynu gan dai eraill ac yng nghanol y pentref, and may be late medieval. A carved stone records its repair ar bwys y Llythyrdy. Yn yr 16eg a’r 17eg ganrif roedd yn by John Jones in 1794. Cilwr Farm gartref y teulu Price, gwyˆr bonedd lleol y bu un ohonynt, Certainly occupies a medieval site, though whether of a yn Uchel Siryf y Sir yn 1649. Erbyn 1840 roedd wedi dod small hamlet or an individual ‘tref’ or freeholding is not yn dyˆ tafarn ‘The Wheatsheaf Inn’. Ail droswyd y dafarn yn known. The field patterns around Cilwr suggest fairly early dyˆ preifat yn y 1940’au a’i alw’n Tyˆ Mawr unwaith eto. enclosure with ancient hedgerows.

Hen Felin Llwyn Celyn Un o asedau mwyaf gwerthfawr yr ystad oedd Melin Fferm anghysbell ag iddi Abergorlech. Gellir gweld olion y felin wrth ymyl y bont. ffermdy sylweddol dau lawr, Adeiladwyd y bont hardd hon, sydd bellach wedi’ i rhestru, gydag ysgubor a llaethdy ac adeiladau gan deulu Price mwy na thebyg er mwyn annog y eraill ar gyfer moch a gwyddau. Yn 1840, tenantiaid ac eraill i’r de o afon Cothi, i ddefnyddio’r felin. ar Fap y Degwm, roedd Llwyn Celyn yn fferm sylweddol o 70 erw, esiampl o ffermdy a leolwyd Pont Abergorlech ymhell o ffordd galed, Mae’r bont hynafol hon â dau fwa iddi gydag ochrau’r pileri wedi cael ei adael yn canol yn ymestyn allan yn bigfain o bobtu’r bont. Roedd y wag a’r tir wedi rhain, yn ogystal â chreu cilfannau pasio i’r rhai a’i cael ei uno â thir croesai, yn cryfhau strwythur y bont. fferm arall. Mae’n dyddio’n ôl i’r 16eg ganrif o leiaf ac o bosibl o ddiwedd yr Oesoedd Canol diweddar. Mae ysgrif ar garreg yn nodi iddi gael ei hatgyweirio Fferm Cilwr gan John Jones yn 1794. Glas y Dorlan Yn ddiamau mae’r fferm Kingfisher hon wedi’i lleoli ar safle o’r Capel Abergorlech Oesoedd Canol, ond nid oes sicrwydd ai pentref bychan, Roedd Abergorlech yn bwysig iawn yn hanes twf ‘tref’ unigol neu rydd ddeiliadaeth oedd. Mae patrwm y Methodistiaeth cynnar yn y Sir. Ar y dechrau, gwnaed caeau o gwmpas Cilwr yn awgrymu fod y tir wedi cael ei defnydd o eglwysi a chapeli yr Eglwys Wladol farwaidd – gau yn gynnar a bod yma gloddiau hynafol. Capel Anwes Dewi Sant . Roedd hyn yn caniatau Llwybrau a Argymhellir Recommended Routes Methodistiaid Sir Gaerfyrddin, i osgoi derbyn y cymun Hawliau Tramwy Eraill Other Rights of Way mewn tyˆ cwrdd neu dyˆ preifat. Roedd seiat yn Abergorlech Llwybrau Eraill â Chaniatâd Other Permissive Routes erbyn 1743; bu Griffith Jones Llanddowror a Daniel Rowland yn pregethu yno. Dechreuodd yr Achos Annibynnol Milltir / Miles 1 M tua 1660, ac adeiladwyd y Capel presennol yn 1828 a’i Km adnewyddu yn 1872. Bu diwygiad mawr yn ystod 1 Km Hawlfraint y Goron © Crown Copyright LA09007L/97/01 gweinidogaeth John Harris (1738–48).

Tafod yr Hydd Hart’s Tongue Fern

Llanelli

Croesbig a’r Gosog. a’r Croesbig

Ammanford

Gwelir yma bob aderyn cyffredin y coetir yn ogystal â rhai mwy prin gan gynnwys y gynnwys gan prin mwy rhai â ogystal yn coetir y cyffredin aderyn bob yma Gwelir

Rhydaman

Crossbill and Goshawk. and Crossbill

Carmarthen

at fwynhad Teithiau Cerdded y Goedwig. y Cerdded Teithiau fwynhad at

Here, all the common woodland birds are found, as well as less common ones such as such ones common less as well as found, are birds woodland common the all Here, Caerfyrddin

Llandeilo coed wedi cyrraedd eu llawn dwf ac yn creu coedwigfa anhygoel sy’n ychwanegu’n fawr ychwanegu’n sy’n anhygoel coedwigfa creu yn ac dwf llawn eu cyrraedd wedi coed

giving the Forest Walks their exceptional interest. exceptional their Walks Forest the giving

pa fath fyddai fwyaf addas ar gyfer eu plannu yn y dyfodol. Erbyn hyn mae llawer o’r llawer mae hyn Erbyn dyfodol. y yn plannu eu gyfer ar addas fwyaf fyddai fath pa Llandovery

future planting. Many of the trees have matured and constitute a remarkable arboretum remarkable a constitute and matured have trees the of Many planting. future

Llanymddyfri ABERGORLECH (1957–1961) i godi a phlannu amrywiaeth o goed, coed conwydd yn bennaf, i weld i bennaf, yn conwydd coed goed, o amrywiaeth phlannu a godi i (1957–1961)

Newcastle Emlyn Newcastle staff to raise and plant a variety of trees, mainly coniferous, to access their suitability for suitability their access to coniferous, mainly trees, of variety a plant and raise to staff

Menter leol gan staff y Comisiwn Coedwigaeth oedd Lleiniau Coedwig Brechfa Coedwig Lleiniau oedd Coedwigaeth Comisiwn y staff gan leol Menter

Castellnewydd Emlyn Castellnewydd

The Brechfa Forest Plots (1957–1961) was a local initiative by Forestry Commission Forestry by initiative local a was (1957–1961) Plots Forest Brechfa The

Lampeter

cynnwys tua 5000 hectar. 5000 tua cynnwys

Llanbedr Pont Steffan Pont Llanbedr

5000 hectares. 5000

yn ysgogiad i ffurfio Coedwigoedd Gwladol ac erbyn heddiw mae Coedwig Brechfa yn Brechfa Coedwig mae heddiw erbyn ac Gwladol Coedwigoedd ffurfio i ysgogiad yn

for the creation of State Forests and today Brechfa Forest consists of a total of some of total a of consists Forest Brechfa today and Forests State of creation the for

Erbyn heddiw mae goedwig wahanol lawn wedi dychwelyd. Roedd y Rhyfel Byd Cyntaf Byd Rhyfel y Roedd dychwelyd. wedi lawn wahanol goedwig mae heddiw Erbyn

0870 6082 608 6082 0870 Today a very different forest has returned. The First World War provided an impetus an provided War World First The returned. has forest different very a Today

gyda’r deri hynafol wedi’u torri i lawr a’u clirio gan y 17eg ganrif. 17eg y gan clirio a’u lawr i torri wedi’u hynafol deri gyda’r All Wales Public Information Helpline: Helpline: Information Public Wales All

17th century. 17th For up-to-date information, phone the phone information, up-to-date For Transport: Public

arfer i’r uchelwyr lleol. Ni ddiddymwyd y Ddeddf Goedwig yn gyfan gwbl tan 1640 tan gwbl gyfan yn Goedwig Ddeddf y ddiddymwyd Ni lleol. uchelwyr i’r arfer

abolished until 1640, with most of the ancient oakwoods felled and cleared by the by cleared and felled oakwoods ancient the of most with 1640, until abolished

y Gwasanaethau Trafnidiaeth Gyhoeddus Ledled Cymru ffoniwch: ffoniwch: Cymru Ledled Gyhoeddus Trafnidiaeth Gwasanaethau y Harri’r VIII daeth yr ardal gyfan yn faenor frenhinol Glyncothi – a gawsai ei lesio fel lesio ei gawsai a – Glyncothi frenhinol faenor yn gyfan ardal yr daeth VIII Harri’r

I gael y wybodaeth ddiweddaraf am ddiweddaraf wybodaeth y gael I Gyhoeddus: Trafnidiaeth

manor of Glyncothi – generally leased to local gentry. Forest Law was not finally not was Law Forest gentry. local to leased generally – Glyncothi of manor

cynyddodd y clirio a chrewyd ffermydd unigol amgaeedig. O dan Ddeddf Uno 1536 Uno Ddeddf dan O amgaeedig. unigol ffermydd chrewyd a clirio y cynyddodd

holdings. Under Henry VIII’s Act of Union of 1536 the whole area became the royal the became area whole the 1536 of Union of Act VIII’s Henry Under holdings.

gwyllt, y blaidd, y llwynog, yr ysgyfarnog a’r bele. Tua diwedd yr Oesoedd Canol Oesoedd yr diwedd Tua bele. a’r ysgyfarnog yr llwynog, y blaidd, y gwyllt,

Ages there was an accelerating rate of clearance of the forest and creation of enclosed of creation and forest the of clearance of rate accelerating an was there Ages

Oesoedd Canol roedd y rhain yn cynnwys y carw coch, y bwchydanas, yr iwrch, y baedd y iwrch, yr bwchydanas, y coch, carw y cynnwys yn rhain y roedd Canol Oesoedd . for enjoying the countryside the enjoying for

fallow deer and roe deer, wild boars, wolf, fox, hare and marten. By the late Middle late the By marten. and hare fox, wolf, boars, wild deer, roe and deer fallow

Llyn Llech Owain near Gorslas, all offering excellent opportunities excellent offering all Gorslas, near Owain Llech Llyn Roedd y ‘venison’ yn cynnwys pob anifail oedd yn y goedwig – yng Nglyncothi yr Nglyncothi yng – goedwig y yn oedd anifail pob cynnwys yn ‘venison’ y Roedd

Venison covered all the forest animals – in medieval Glyncothi these included red deer, red included these Glyncothi medieval in – animals forest the all covered Venison

Pembrey Country Park, Gelli Aur near Llandeilo and and Llandeilo near Aur Gelli Park, Country Pembrey

Roedd y ‘vert’ yn cynnwys coed, coedlannau, isdyfiant ac ardaloedd pori’r anifeiliaid. pori’r ardaloedd ac isdyfiant coedlannau, coed, cynnwys yn ‘vert’ y Roedd

– Carmarthenshire in Parks Country three are there that The ‘vert’ included trees, coppices, the underwood and feeding ground of the game. the of ground feeding and underwood the coppices, trees, included ‘vert’ The

O dan gyfraith y goedwig roedd cosb drom am droseddau yn erbyn ‘vert’ a ‘venison’. a ‘vert’ erbyn yn droseddau am drom cosb roedd goedwig y gyfraith dan O

Now that you have enjoyed one of our walks you may like to know to like may you walks our of one enjoyed have you that Now

Forest law involved severe punishment for offences against both ‘venison’ and ‘vert’. and ‘venison’ both against offences for punishment severe involved law Forest

Roedd coedwigwyr y brenin yn atebol i Brifustus y Brenin yng Nghastell Caerfyrddin. Nghastell yng Brenin y Brifustus i atebol yn brenin y coedwigwyr Roedd

www.carmarthenshire.gov.uk

pren, fel ardal hela breifat ac fel ffynhonnell hebogau ar gyfer hebogyddiaeth. gyfer ar hebogau ffynhonnell fel ac breifat hela ardal fel pren, falconry. The king’s foresters had to account to the King’s Justiciar at Carmarthen Castle. Carmarthen at Justiciar King’s the to account to had foresters king’s The falconry. Telephone: (01554) 747500 (01554) Telephone:

r Nant, Nant, Trostre Business Park, Llanelli, SA14 9UT. SA14 Llanelli, Park, Business Trostre Nant, Nant, r ’ Ty Goedwig Frenhinol a weinyddwyd yn unol â’r Ddeddf Goedwig lem, ar gyfer cyflenwi gyfer ar lem, Goedwig Ddeddf â’r unol yn weinyddwyd a Frenhinol Goedwig Forest Law as a source of timber, a private hunting reserve and source of hawks for hawks of source and reserve hunting private a timber, of source a as Law Forest

Parks and Countryside Unit, Countryside and Parks

Yn dilyn gorchfygiad y Cymry gan Edward I yn 1283, daeth Coedwig Glyncothi yn Glyncothi Coedwig daeth 1283, yn I Edward gan Cymry y gorchfygiad dilyn Yn Glyncothi became a Royal Forest administered under the harsh the under administered Forest Royal a became Glyncothi

For further information of walks in this series contact: contact: series this in walks of information further For

Gorlech Stone Stone Gorlech

Following the final subjugation of Wales by Edward I in 1283, in I Edward by Wales of subjugation final the Following

This is one of a series of country walks in Carmarthenshire. in walks country of series a of one is This

amddiffynfa ac annibyniaeth teyrnas y Deheubarth. y teyrnas annibyniaeth ac amddiffynfa Carreg Gorlech Carreg

Want to know more? know to Want Cothi yn goediog iawn ac yn ffurfio Coedwig Glyncothi, oedd yn hanfodol i hanfodol yn oedd Glyncothi, Coedwig ffurfio yn ac iawn goediog yn Cothi independence of the Welsh principality of Deheubarth. of principality Welsh the of independence

Hyd at yr Oesoedd Canol cynnar roedd yr ardaloedd i’r gogledd o’r gogledd i’r ardaloedd yr roedd cynnar Canol Oesoedd yr at Hyd wooded, forming the Forest of Glyncothi, vital to the defence and defence the to vital Glyncothi, of Forest the forming wooded,

Up to the early Middle Ages the areas north of the Cothi were heavily were Cothi the of north areas the Ages Middle early the to Up

roedd y garreg laid yn raddol dreulio ymaith. dreulio raddol yn laid garreg y roedd cyfleoedd rhagorol i bawb fwynhau cefn gwlad. cefn fwynhau bawb i rhagorol cyfleoedd

a Llyn Llech Owain ar bwys Gorslas. Mae pob un yn cynnig yn un pob Mae Gorslas. bwys ar Owain Llech Llyn a creating the strange shapes once thought to be fossil animals. fossil be to thought once shapes strange the creating tra erydiad wrthsefyll allai a caled fwyn yn calsit y fod gan oeddent,

Pen-bre, Gelli Aur ar bwys Llandeilo, bwys ar Aur Gelli Pen-bre,

resisted erosion while the softer mudstone has partly worn away, worn partly has mudstone softer the while erosion resisted anifeiliaid ffosil mai adeg un ar credwyd y rhyfedd, siapiau y Crewyd

– Gaerfyrddin Sir yn gwledig pharc dri yna

cracks have later become filled with Calcite, a hard mineral which has which mineral hard a Calcite, with filled become later have cracks chalsit. â llenwi wedi’u ddiweddarach yn llaid y sychodd pan n llwybrau, efallai y carech wybod bod wybod carech y efallai llwybrau, n ’ o un cerdded wedi chithau A

are nodules of iron-rich mudstone which have dried out and cracked. The cracked. and out dried have which mudstone iron-rich of nodules are ffurfiwyd a craciau gyda’r cerrig, yw’r haearn llawn laid o Cnapiau

www.sirgar.gov.uk

Stones’ are displayed in the front gardens of cottages in the villages. They villages. the in cottages of gardens front the in displayed are Stones’ pentref. y bythynnod ngerddi yng harddangos eu cael yn Gorlech’ ‘Gerrig Ffôn: (01554) 747500 (01554) Ffôn:

Ty’r Nant, Parc Busnes Trostre, Llanelli, SA14 9UT. SA14 Llanelli, Trostre, Busnes Parc Nant, Ty’r

Strangely shaped stones are found in the river, and examples of these ‘Gorlech these of examples and river, the in found are stones shaped Strangely o esiamplau mae ac afon yr sy’n cerrig o’r rai ar iawn rhyfedd siâp Mae

Uned Parciau a Cefn Gwlad, Cefn a Parciau Uned

cysylltwch a’r: a’r: cysylltwch which joins the Cothi at this point. this at Cothi the joins which hwn. man y yn Cothi â’r uno sy’n afon enw’r yw ‘Gorlech’ a

I gael rhagor o wybodaeth am y llwybrau yn y gyfres gyfres y yn llwybrau y am wybodaeth o rhagor gael I

‘Aber’ means the point where two rivers join, and ‘Gorlech’ is the name of the river the of name the is ‘Gorlech’ and join, rivers two where point the means ‘Aber’ uno, yn afon dwy mae lle pwynt golygu’r yn Abergorlech yn ‘aber’ gair Mae’r

Mae’r llwybr hwn yn un o gyfres Llwybrau Sir Gaerfyrddin. Sir Llwybrau gyfres o un yn hwn llwybr Mae’r

Eisiau gwybod rhagor? gwybod Eisiau Abergorlech Abergorlech

Y Teithiau Cerdded The Walks Abergorlech Mae pob un o’r teithiau cerdded yn dechrau yn Safle Picnic y Comisiwn Coedwigaeth. All walks start at the Forestry Commission Picnic Site. Paths may be muddy and strong Mae’n bosibl y bydd y llwybrau yn lleidiog ac argymhellir eich bod yn gwisgo footwear is recommended. esgidiau trwm. THE SCHOOL PATH – Used by generations of children from the outlying farms to Abergorlech LLWYBR YR YSGOL – Defnyddiwyd gan genedlaethau o blant y walk to the school in Abergorlech (The school closed in 1985). ffermydd gwasgarog i gerdded i’r ysgol yn Abergorlech (Caeodd yr The Short Walk (2 miles) follows the School Path to a loop A–B ysgol yn 1985). following in part the River Cothi. Dippers and Grey Wagtails may be Mae’r Daith Fer (2 filltir) yn dilyn Llwybr yr Ysgol o’r hen bont mewn seen feeding on insect larvae in the river gravel. dolen A–B, gan ddilyn mewn mannau hynt afon ffromllyd wyllt y Cothi lle The Long Walk (4 miles) continues along the School Path from point mae Ieir Dwr a Siglenni Llwyd i’w gweld yn bwydo ar gynrhon yng ngherrig B, down a path cut into the solid rock (slippery in wet weather), mân yr afon. and loops across farmland with fine views of the Cothi Valley and Mae’r Daith Hir (4 milltir) yn parhau ar hyd Llwybr yr Ysgol o bwynt the surrounding hills. B, i lawr llwybr sydd wedi’i naddu allan o’r graig (llithrig mewn Gwyddwatch By following the footpath up past Lan, it is possible to walk along tywydd gwlyb), ac sy’n mynd ymlaen ar ffurf dolen ar draws tir âr gyda golygfeydd Goshawk an old Drovers road to Talley (rough and boggy in places). bendigedig o Ddyffryn Cothi a’r bryniau o gwmpas. FOREST WALKS – These walks use forest roads and paths on Drwy ddilyn y llwybr troed i fyny heibio Lan, mae’n bosibl cerdded ar hyd hen ffordd y Forestry Commission land. There are three loops, of 1, 2, and 3 miles, waymarked in Porthmyn i Dalyllychau (yn arw a chorsiog mewn mannau). one direction. Forest Enterprise also promotes a number of mountain bike trails, using TEITHIAU CERDDED Y GOEDWIG – Mae’r teithiau hyn yn dilyn ffyrdd a some sections of the walk route. llwybrau’r goedwig dros dir y Comisiwn Coedwigaeth. Mae tair dolen o 1, 2, a 3 milltir, wedi’u nodi mewn un cyfeiriad. Mae’r Fenter Goedwigaeth hefyd yn hyrwyddo nifer o lwybrau beic mynydd gan ddefnyddio rhannau o lwybr y daith gerdded. The Country Code Y Rheolau Cefn Gwlad Whilst using paths please remember to follow the country code. Enjoy the countryside and respect its life and work. Wrth ddefnyddio llwybrau cofiwch gadw at reolau cefn gwlad. Fasten all gates. Mwynhewch y wlad a pharchwch ei bywyd a’i gwaith. Keep dogs under close control. Ceuwch bob llidiart. Keep to public paths across farmland. Teithiau Cerdded Sir Gaerfyrddin Cadwch eich cwˆn dan reolaeth glòs. Use gates and stiles to cross fences, hedges and walls. Carmarthenshire Country Walk Cadwch at lwybrau cyhoeddus wrth groesi tir amaethyddol. Leave livestock, crops, and machinery alone. Defnyddiwch lidiardau a chamfeydd i groesi ffensys, perthi a walydd. Take your litter home. Gadewch lonydd i anifeiliaid, cnydau a pheiriannau. Help to keep all water clean. Ewch â’ch sbwriel adref. Protect wildlife, plants and trees. Helpwch gadw pob dwˆr yn lân. Take special care on country roads. Gwarchodwch fywyd gwyllt, planhigion a choed. Make no unnecessary noise. Byddwch yn ofalus iawn ar heolydd gwledig. Peidiwch â chreu swˆn yn ddiangen. Cefnogwyd gan Brosiect y Barcud a Chyngor Cefn Gwlad Cymru Supported by the Kite County Project & Countryside Council for Wales