Ernest Mamboury (1878 — 1953)

Biyografya :

ERNEST MAMBOURY (1878 — 1953)

Dr. SEMAV~~ EY~ CE

Istanbul'un tarihi ve arkeolojik ara~t~ rmalar sahas~, geçen y~l beklenmedik bir surette ölen Prof. Dr. Alfons Maria Schneider'den sonra 1, bu y~l da Ernest Mamboury'yi kaybetmi~~ bulunuyor. Öm- rünün büyük bir k~sm~n~~ yurdumuzda geçiren Mamboury çok ~ey görmü~~ ve çok malzeme toplam~~~ olmakla beraber, faaliyetinin büyük bir k~sm~n~~ memleketimizin muhtelif bölgeleri hakk~ ndaki rehberlere hasretmi~~ ve bunlar aras~ nda bilhassa bir tanesi, muhtelif dillerde birçok bask~lar~~ yap~lan Istanbul rehberi ile, hakl~~ bir ~öhrete eri~- mi~tir 2. I. HAYATI Ernest Mamboury, ~sviçre'nin Waud (Waadtland) kantonunda, Cenevre gölü k~y~s~ndaki Nyon'da ~~ Nisan 1878 de dünyaya gelmi~, çok küçük ya~ta iken k~sa bir fas~ la ile baba ve annesini kaybetmi~tir. Nyon kolejinde ve Lausanne'da Ecole Normale'de tahsilini yapt~ k- tan sonra Cenevre'deki Ecole des Arts Industriels'den 1905 de dip- loma alarak k~sa bir müddet için Paris'e gitmi~~ ve burada Güzel Sanatlar Akademisinin Seramik bölümüne devam etmi~tir. Mam- boury 1906'da yurduna döndü~ünde, resim ö~retmeni olarak Lau- sanne'da vazife alm~~t~r. Mamboury'nin isviçre'veki ö~retmenlik hayat~~ pek uzun sür- memi~tir. Bir müddet için izin alarak 19o9'da Istanbul'a gelmi~~ ve

A. M. Schneider hk. bk. S. Eyice, Prof. Dr. ~ltfons Maria Schneider, "Belleten", 16 (1952) 585-598. 2 Mamboury'nin vefat~~ üzerine ~sviçre bas~n~ nda hayli yaz~~ ç~ km~~ t~ r. Bun- lardan ikisini burada bildiriyoruz, Ph. Schweinfurth, Nachruf auf einen Schweizer Byzantinisten, "Neue Zurcher Zeitung", 19 ekim 1953, Fernausgabe No. 287; Ernest Mamboury, Professeur et sayan! arch6ologue n' es! plus, "Courrier de la Göte", ~~ o-11 ekim 1953. 394 SEMAV~~ EY~CE

burada bir taraftan âbideleri tetkik ederken bir taraftan da ya~l~- boya veya akuarel olarak ~stanbul manzaralar~m aksettiren tablolar meydana getirme~e ba~lam~~t~ r 3. Fakat Isviçre'ye tekrar vazifesi ba~~ na dönmek zaman~~ gelince, Mamboury iznin temditini istemi~~ ve bu teklifinin uygun kar~~lanmamas~~ üzerine de Lausanne'deki vazifesinden istifa ederek Istanbul'da kalm~~~ ve yerle~ mi~tir. Mamboury her~eyden önce bir ressam ve resim ö~retmeni olarak yeti~ti~inden hayat~n~~ bu yoldan kazanmak imkanlar~ m bulabilmi~tir. Bir kere kendisi, gerek Anadolu'da gerek ise Istanbul'da çal~~an bir tak~ m arkeoloji alimlerine, kalemi ve firças~~ ile faydal~~ olabiliyordu. Di~er taraftan da ~stanbul okullar~ nda ald~~~~ vazifeler onu geçim s~ k~nt~s~ na dü~mekten koruyordu. Rahip Guillaume de Jerphanion'un yan~ ndaki çal~~ malar~ n~, Birinci Dünya harbinin son y~l~ nda Theodor Wiegand ( 1864 — 1936 ) ile birlikte Sul- tanahmed havalisinde Büyük Bizans saraylar~ n~ n kal~ nt~lar~ nda yap- t~~~~ ara~t~ rmalar takip etmi~, harbi takip eden i~gal y~llar~ nda ise, Istanbul'daki Frans~ z kuvvetleri taraf~ ndan Sarayburnu-Gülhane bölgesinde R. Demangel idaresinde yap~lan kaz~lara i~tirak ederek, burada bulunan kal~ nt~ lar~ n plan ve krokilerini çizmek vazifesini üstüne alm~~ t~ r. Önce Mekteb-i Sanayi'de ö~retmen olarak çal~~an Mamboury, ~~ 92 ~~ 'den itibaren otuz y~la yak~n bir müddet Galatasaray lisesinde geometrik desen ve küçük s~ n~flara frans~zca ö~retmenli~i yapm~~t~r. Bu arada Istanbul'daki baz~~ yabanc~~ veya az~ nl~k okullar~ nda da çal~~m~~, Alman ve Saint Benoit liselerinden ba~ka bir müddet de Musevi okulunun ö~retim kadrosunda yer alm~~t~r. Mamboury, tan~ nm~~~ ilim adamlar~~ yan~ ndaki çal~~ malar~~ ve ~stanbul rehberi ile kendisine bir isim yapt~ ktan sonra, Sofya (1934), Roma ( 936) , Paris ( 948), Brüksel ( 1948 ) ve Selanik ( 953) de toplanan Milletleraras~~ Bizans Tetkikleri kongrelerine kat~larak muhtelif tebli~ler yapm~~, böylece esas çal~~ ma sahas~ n~ n Bizans sanat~~ ve arkeolojisi oldu~unu isbat etmi~tir. Fakat ilmi ara~t~ rmalar~ n~~ derinle~tirmekten ziyade görüp tesbit ettiklerini ka~~da geçirmekle iktifa eden Mamboury, vaktinin büyük bir k~sm~ n~, ba~kalar~~ ile

3 Ekserisi 1939 -ig~ o tarihlerini ta~~yan ve Ayasofya, Sultanahmet çe~mesi, türbeleri, büyük bir yang~n~~ tasvir eden bu ya~l~~ boya tablolardan bir k~sm~~ ha- len Mamboury'nin evinde bulunmaktad~ r. ERNEST MAMBOURY 395 ~ mü~terek haz~rlad~~~~ eserlerin plan ve krokilerini çizme e hasrediyor, bu .arada da çe~itli rehberler haz~ rl~yordu. ~ E. Mamboury hayat~n~ n son y~llar~ nda, üzerinde bir iz b rak- mayan hafif bir nüzül atlatm~~ t~. 1953 nisan~ nda Selanik kongresine i~tirak ederek Yunanistan'da hayli dola~t~ ktan sonra Istanbul'a dön- mü~~ ve yeti~tirmek zorunda oldu~u yeni bir Türkiye rehberi üzerindeki ~~ ~~ ~ çal~~malar~n~~ tamamlama~a gayret etmi~tir. Ilerlemi ya na ra men, hayret verici bir h~zla çal~~mas~~ ve bilhassa yorucu uzun seyahat ~ ve gezilerden vazgeçmemesi, âni surette 5 a~ustosda yata~a dü mesine yol açm~~t~r. Bir "embolie cerebrale" neticesinde 23 eylülde hayata gözlerini yumdu~unda 75 ya~~n~~ tamamlam~~~ bulunuyordu.

ÇALI~MALARI ~ ~ E. Mamboury'nin çal~~malar~~ ba~l~ca üç sahada geli mi tir. ~~~~ ~ Bunlardan biri ve belki de en mühimi, ilim adamlar~~ ile yapt i - ~~ ~ n temas~ n~~ birli~idir ki, bu onun tarih ve sanat mevzular ile yak ~ilse ~t~rm~~, hattâ yeti~i~inde eksik olan bilgileri tamamen de kolayla ~~ de bir dereceye kadar elde edebilmesini sa~lam~~ t~r. Ikinci çal ma sahas~~ ise onu me~hur eden rehberleridir ve bunlar onun üçüncü ~ ~ faaliyet sahas~n~~ te~kil eden ~ahsi ara~t~rmalar n n en büyük rakibi olmu~tur. I. Ilim adamlar~~ ile i~birli~i ve bu sayede meydana gelen eserler: ~~~~ Türkiye'ye geldikten sonra Mamboury'nin yan~nda çal~~t ilk ~tur. ilim adam~~ Frans~z rahiplerinden Guillaume de Jerphanion olmu Orta Anadolu'da Kappadokya bölgesinde Kayseri, Ni~de, Ürgüp havalisindeki kaya içine oyulmu~~ kiliseleri 1912'de bir kere daha ~ ~~ tetkike giden bu arkeolo~un yan~ nda Mamboury yard mc olarak bulunuyordu. Henüz eski eserler ve arkeoloji ile temas~~ pek yeni olan bu genç desinatörü beraberinde götürmekten De Jerphanion'un ~ maksad~, ekserisi hayli karanl~ k olan bu ma ara kiliselerinin duvar- ~ ~~ ~rmakt~. lar~ n~~ süsleyen fresko resimlerinin akuarel ile kopyalar n ald ~ ndan görülen K~sa bir müddet önce, Alman H. Rott heyeti taraf ~ ve ne~redilen 4 bu kiliseleri ve freskolar , De Jerphanion 1907 ve ~~ ~ ~raflar~~ I9I ~ 'de tekrar tetkik etmi~~ ve bu arada çekmi oldu u foto ~ ilim alemine tamtm~~t~. 1912 y~l~n~ n a~ustos ve eylül aylar nda ya- p~lan yeni bir seyahatte Mamboury'nin de beraber götürülmesi Leipzig 1908, 81 v.d. 4 H. Rott, Kleinasiatische Denkrnaeler, 396 SEMAV~~ EY~CE

karar~ n~, De Jerphanion ~u ~ekilde anlat~r: "~~ 937 ve 191 ~ 'de yap- ~~~ t m seyahatlerden getirmi~~ oldu~um foto~raf koleksiyonlar~m~~ gör- ~~ mü olanlar, bunlar~n aras~ nda renkli röproduksiyonlarm olmay~~~ n- dan dolay~~ hakl~~ bir üzüntü duydular. I~te bunun içindir ki bu defa, Istanbul'da oturan ve Osmanl~~ devletinin belli ba~l~~ okullar~nda resim ve desen ö~retmenli~i yapan Isviçre tebal~~ bir ressam~, M. Mam- boury'yi yan~ma ald~ m.„ Mamboury taraf~ndan as~llar~~ ölçüsünde veya baz~~ hallerde pek az küçültülmü~~ olarak meydana getirilen bu renkli kopyalar hakk~nda da Jerphanion, ~u cümleler ile kanaat~n~~ bildirmi~tir: "Bunlar~ n as~llar~na sadakat derecelerini methetmek bana dü~mez... Herkesden fazla bu hususda selahiyet sahibi olan Istanbul Rus Arkeoloji Enstitüsü mensuplar~n~ n fikirlerini bildir- meyi kâfi görmekteyim; bunlar as~llar~ m görmedikleri halde, kopyalar~ n sadakatinden emin bulunduklar~ n~~ ifade etmi~lerdir" 5. De Jerphanion'un "Bizans sanat~n~n yeni bir eyâleti : Kappadokya ma~ara kiliseleri" ad~n~~ ta~~yan bu büyük eserinin bast~r~lmas~ na 1925'de ba~land~~ ve dört cilt metin ile üç in-folio albümden ibaret olan bu yedi ciltlik kitap ancak 1942'de tamamlanabildi 6. E. Mamboury'nin ikinci büyük i~birli~i, Istanbul'da çal~~an Al- man arkeolo~lar~~ ile oldu. ~ehrin içinde 1912'de büyük bir yang~n olmu~~ ve Sultanahmet camii ile Marmara sahili aras~ndaki ~shak- pa~a semti, buradaki ah~ap evlerin kül olmas~~ ile, tamamen aç~l- m~~t~. Böylece Büyük Saray~ n henüz ayakta kalabilen birçok kal~ n- ~ t lar~~ ilk defa olarak meydana ç~km~~t~~ 7. Fakat yang~ndan bir müd- det sonra bu sahan~n yeniden imar~~ için Istanbul Belediyesince Fran- ~ s z mimarlar~ndan Aur6que'e bir plan yapt~r~lmas~~ ve hattâ yava~~ yava~~ burada in~aata ba~lanmas~~ üzerine, buradaki kal~nt~lar~ n müm- kün mertebe acele, tesbiti lüzumu ba~göstermi~ti. O s~ralarda Suri-

5 R. P. G. de Jerphanion, Rapport sur mission d't(tudes en Cappadoce-Note sur les peintures cappadociennes, "Bulletin de la Societe Française de Fouilles Archeologiques" ~ den ayr bas~ m, Paris 1913, 4. Mamboury'n~ n bu seyahatinden Göreme'de bir ~ ~ ~~~ kilisede ta a kaz nm "Ernest Mamboury-Peintre, 1912" yaz~s~~ hat~ra olarak kalm~~ t~r. ° R. P. G. de Jerphanion, Une nouvelle province de P art byzantin : Les iglises rupestres de Cappadoce, Paris 1925-1942. J. Ebersolt, M. Thiers, Les ruines et les substructions du Grand Palais des empe- reurs byzantins, "Comptes rendus des seances de l'Academie des ~nscriptions et Belles Lettres" (1913) 31; J. Ebersolt, Mission archiologique de Constantinople, Paris 1921, 28-37. ERNEST MAMBOURY 397 ~ ~ ye'den henüz dönmü~~ olan Th. Wiegand 1918 y~l~~ ~ubat n n ilk günü, Mamboury ile birlikte bu harabeleri dola~m~~~ ve onun yar- ~ d~miyle, hiç de~ilse tekrar bina bloklar~~ aras nda kaybolmadan, ~ mevcut kal~nt~lar~n foto~raf ve plânla tesbitini uygun görmü tür 8. ~ubat ortas~nda Wiegand Berlin'e dönmü~~ ve Alman Imparatorun- dan, Istanbul'daki Büyük Saray yerinde yap~lacak ara~t~ rmalara har- ~ canmak üzere 25.000 markl~k bir tahsisat elde etmi~tir. Nisan ba - ~~ lar~nda Wiegand Istanbul'a gelmi~~ ve 29 may~sda da çal malara fiilen ba~lanm~~t~. Bu faaliyette Mamboury'nin vazifesi, rastlanan binalar~n ölçülerini al~p, Sanayi mektebinde kendilerine tahsis olu- nan bir odada plânlar~ n~~ çizmekti. Harbin sona ermesi ve Alman- ~~ ~ lar~n Istanbul'dan ayr~lmalar~~ üzerine, Isviçre tebas oldu u için ~ burada kalan Mamboury, son çal~~malar~~ idare etmi~~ ve 28 kas mda ~~ faaliyetini tatil etmi~tir. sonraki y~llarda da ufak baz sondajlar ~ yap~ld~ktan sonra haz~rlanan ve toplanan malzemenin ne ri için y~llar geçmesi lâz~m geldi. Ancak 1934'de, bu malzeme Th. Wiegand ve E. Mamboury'nin mü~terek imzalar~~ ile "Istanbul'da Hippodrom ~~ ~ ile Marmara denizi aras~nda imparatorluk saraylar~" ad alt nda büyük bir cilt halinde ilim âlemine sunulabildi (b. bibl. 8). ~ Birinci Dünya harbini takip eden i~gal günlerinde, Frans~z i gal ordusu Sarayburnu'ndaki eski Gülhane bahçeleri yerinde s~ ralanan ~ askeri depo binalar~na el koymu~tu. Vaktiyle K. Wulzinger taraf n- ~ dan sathi bir surette tetkik edilen bu m~ntakada 9, Bizans zaman nda birçok kilise, manast~r ve saray~ n bulundu~u kaynaklardan bilini- ~ yor, bunlara aidiyeti tahmin edilen baz~~ kal~ nt~lara da rastlan yordu. ~ ~~ Frans~z i~gal ordusunun ~arap stokunu s ca n tesirinden koruyacak ~~ bir yer aran~ rken, tesadüfen bir tak~m eski mahzenlere rastlanmas üzerine, Bizans'a kar~~~ hudutsuz bir hay~~ anl~~~~ olan General Charpy' nin emri ile ciddi ara~t~rmalara ba~lanm~~~ ve bu arada, Ma mboury'ye de müracaat olunarak onun gerek desinatör, gerek ilmi mü~avir ~ ~na kadar olarak i~birli~i sa~lanm~~t~r. Fas~lalar ile I92 'den 1923 yaz ~ ~ ~n devam eden bu çal~~malar~ n önemi nazar~~ itibare al narak, kaz n München 1944, C. Watzinger, Theodor Wiegand, Ein Deutscher Archaeologe, ~ ~ ~lar~n~ n Mamboury 322. ve bibl. 8 deki kitab~n onsözü. Büyük saray n kal nt Byzanz, Berlin 1936, lev. taraf~ndan çizilen umumi plan~~ ise, A. M. Schneider, to da yay~nlanm~~t~r, ayr~ca bk. ‘,Gnomon', 2 (1926) 222. Hannover 1925, 9 K. Wulzinger, Byzantinische Baudenkmaeler zu Konstantinopel, 4 v.d. 398 SEMAV~~ EY/CE

idaresi nihayet Atina Frans~z Arkeoloji Mektebi üyelerinden R. Demangel'e havale edilmi~, Istanbul'un kurtulu~u üzerine tamamen durdurulan çal~~ malara 1933'de yap~lan ufak birkaç sondaj ameli- yesi ile son bir defa daha devam edilmi~tir. 10 Mamboury'nin haz~r- ~~~~ lad plan, kroki, kesit ve resimlerle, Demangel'in yazd~~~~ metin "Türkiye'de Frans~z ara~ t~ rmalar~" serisinin ikinci cildi olarak ve "Mangan'lar mahallesi ve Istanbul'un birinci bölgesi" ismi ile ~ 939'da ~ ne redilmi~tir (bibl. 19). Ne~ir i~inin hayli gecikmesi, bu kitab~ n ~ ç kmayaca~~~ intiba~m b~ rakm~~, yabanc~~ birçok ilim adamlar~, bulunan malzemeden baz~~ parçalar~~ çok daha önceleri ne~retmi~lerdir. 923'den 1939'a kadar geçen zaman içinde bu ara~t~ rmalar ile ilgili olarak Demangel ile Mamboury, Istanbul'un Marmara ciheti sur- larma ait bir kitabeyi ne~retmekle iktifa etmi~lerdir (bibl. ~~ 2). Mamboury'nin yabanc~~ ilim adamlar~~ ile yapt~~~~ i~birli~inin büyük çapta onlanlar~~ i~te bunlard~r. Fakat kendisi, yerli ve yabanc~~ arkeologlar ile çal~~ma~a devamdan geri kalmam~~t~r. Bu s~ ralarda uzun bir müddet Istanbul Arkeoloji Müzeleri ile çal~~ m~~~ ve Müze- ler idaresi tarafindan Bayaz~d'da S~rmake~han~n~n iç avlusunda 1928'de yap~lan kaz~da, Il müze konservatörlerinden Makridi'nin eski Lips manast~r~ n~ n kilisesi olan Sar~güzel'de Fenari Isa camiin- deki ara~t~rmalar~nda, 12 Topkap~~ saray~ nda harem dairesinin ve kitapl~k olarak esasl~~ surette tamir gören A~alar camiinin restoras- yonu s~ ras~ nda, 13 Müzeler müdürü H. Ethem'in Yedikule hakk~ n- daki küçük kitab~nda 14 plânlar çizmek suretiyle faydal~~ olmu~tur. Bu yoldaki mesaisi sonralar~, Arkeoloji müzesi müdürü Aziz Ogan

10 ~~ Mamboury, bibl. 5'deki makalesinde, 246'da Gülhane'deki kal~ nt~ lar~~ general Charpy'nin iste~i üzerine ara~t~rmalar yaparken kendisinin buldu~unu ~ yazmaktad r. Halbuki, bibl. 19'daki kitapta kaz~lar~ n tarihçesi farkl~~ bir surette belirtilmektedir. 11 Second report upon the Excavations carried out in and near the Hippodrome of Cons- tantinople in 1928, London 1929, res. 57, 58 ve lev. Mamboury'nin imzas~ n~~ ta~~r. 12 S. Casson, Great discoveries in byzantine art and archaeologv, "The Illustrated ~~~~ London News" ( nisan 1931) 6 ~~ o'daki makaleden ba~ka, M. Schede, Archaeolo- gische Funde : Türkei, "Archaeologischer Anzeiger" (1929) 343'de bu kaz~~ hak- ~ k nda izahat bulunmaktad~r. A. Vogt'un Merasimler kitab~~ edisyonunda da ~ ~ Mamboury'nin yard m ndan faydalan~ld~~~~ ifade edilir, bk. A. Vogt, Le livre des Cirimonies, Commene taires, Paris 1953, I, v~~ . 13 Bu hususta bk. bibl. 6. 14 H. Ethem, redikule hisar!, ~stanbul 1932, sondaki plan. ERNEST MAMBOURY 399 ile de devam ederek, 1937'de tesadüfen buldu~u Küçükçekmece yak~ n~ ndaki eski Reghion ~ehri harabelerinde Türk Tarih Kurumu ad~ na bir kaz~~ yap~lmas~ n~~ sa~lam~~~ ve burada rastlanan kal~ nt~lar~ n bir k~sm~ n~ n planlar~n~~ çizmi~tir. 15 O s~ ralarda müze müdür mu- avini bulunan A. Müfid Mansel ile de 1942 temmuzunda Mudan- ya'da Alçakbay~r'daki mezar binas~nda çal~~m~~, Türk Tarih Kurumu taraf~ ndan yapt~ r~lan bu kaz~ n~ n da plan ve kroki i~lerini üzerine alm~~ t~ r. 16 Mamboury yabanc~~ ilim adamlar~~ ile iki i~birli~ine daha te~eb- büs etmi~tir ki, bunlardan ilki, K. Wett ad~ nda Danimarkal~~ bir teosof ile 1929-1930 y~llar~nda olmu~tur. Wett'in gayesi Çemberli- ta~'~n Osmanl~~ devri takviye k~l~fin~n içindeki esas kaidesinde muha- faza edildi~ine inand~~~~ bir tak~ m rölikleri bulmakt~. Gerek Divan- yolu'nun yerindeki Mese caddesinin, gerek antik devirde bu m~ n- takan~ n topo~rafyas~~ ve Çemberlita~'~ n mimarisi hakk~ nda baz~~ bilgiler elde edilmesini sa~layan bu garip maksadl~~ ve daha az garip olmayan metodlu ara~t~rma ve kaz~, pek parlak bir netice vermemi~~ ve hakk~ nda da etrafl~~ bir ne~riyat yap~lmam~~t~r. Yaln~z k~sa baz~~ notlar sayesinde tan~ nan bu kaz~, 17 Mamboury'nin konferanslar~na birkaç defa konu olmu~~ ve nihayet 1953'de Selanik kongresinde bir tebli~~ halinde bildirilmi~tir (bibl. 37). Ingiltere'nin St. Andrews Üniversitesi taraf~ ndan Prof. H. Baxter idaresinde 1953'de Sultan- ahmet camiinin arkas~ nda eski Arasta arazisi içinde yap~lmas~ na ba~lanan ve Bizans saray~ na ait muhte~em zemin mozaikl, rinin bulunmas~~ ile neticelenen kaz~da ise E. Mamboury ilk sene çal~~- m~~, bundan sonra, aç~klanmayan bir sebebden dolay~, kaz~~ heye- tinden ayr~lm~~t~ r. 18

2 . E. Mamboury taraf~ndan yaz~lan rehberler : E. Mamboury ilk rehberini 1925'de Istanbul'da ne~retti. Büyük bir emek mahsulü olan, 565 sahifede Istanbul'un co~rafya, tarih,

15 A. Ogan, Regium hafriyatt, "Belleten" 3 (1939) 437 v.d. ~~ 15 A. M. Mansel, Mudanya mezar binas~, "Belleten" 10 (1946) y.d. A. M. Mansel, Das Grabmal von Mudanya ( Bithynien ), "Atti del I. Congresso Internazi- onale di Preistoria e Protostoria Mediterranea", 1950, 472-478.

17 M. Schede, not ~ 2'de zikredilen yer 346; E. Mamboury, bibl. 15' deki makalesi, 266. Ayr~ca bk. E. Dalleggio d'Allessio, Les fouilles archiologiques iz la colonne de Constantin, E0 (1930) 339- 341. 15 G. Brett, W. Macauley, R. Stephenson, The Gteat Palace of the Byzantine Emperors, London, 1947; k~l. bibl. 15'deki makale, 281. 400 SEMAVI EYICE

sanat, etnografya cephelerinden ba~ka, turistler için elzem notlar~~ ve ~ bilhassa ehrin belli ba~l~~ Bizans ve Türk abidelerinin k~smen foto~- raf ve planlar~~ ile birlikte küçük mono~rafyalar halinde mevki, tarihçe ve tariflerini ihtiva eden bu kitap, di~er rehberlerden tertip tarz~, turistlerin zaman imkanlarma göre haz~ rlanm~~~ gezinti programlar~~ ~ ~ bak m ndan ayr~lmaktad~ r. Istanbul'un eski eserleri ile me~gul olan- lara çok büyük faydalar~~ dokunan bu kitap o derece büyük bir ra~bete mazhar olmu~tur ki, frans~zcas~~ ile ayn~~ zamanda ç~kan eski harfli türkçesinden ba~ka, 1929'da ikinci, 1934'de üçüncü frans~zca tabi- lar~~ yap~lm~~, 1926'da Ingilizce, 193o'da almanca tercümeleri de ~ ~ ne redilmi tir (bibl. 4). 19 Içinde hatal~~ birçok tarih ve izahlar~ n bulunmas~ na, hattâ baz~~ hallerde art~ k de~erini kaybetmi~~ eski fara- ziyelere ba~l~~ kal~ nm~~~ olunmas~ na ra~men bu rehberler umumiyetle ~~ ~~ müsait kar lanm lard~. 20 Böylece Mamboury esas mesle~i olan ~ desinatörlü ün yan~s~ ra ba~ar~l~~ bir rehber müellifi oldu~unu da isbat etmi~~ bulunuyordu. Bu sahada sarfedilen emeklerin maddi ~~ ~~~~ kar l ise oldukça tatminkard~. Nihayet, Içi~leri Vekaleti ile An- kara Belediyesinin mü~terek yard~ mlar~~ ile, 1933'de Ankara ve dolay- ~~ ~ lar hakk ndaki ikinci rehberini de ne~retmek imkan~ n~~ buldu (bib1.7) ve bunu, Mamboury'yi ömrünün sonuna kadar me~gul edecek intiba~ n~~ b~rakan bir te~ebbüs takip etti. Ikinci Dünya harbinden az önce, Bas~ n-Yay~ n ve Turizm Genel Müdürlü~ü Italyan Turizm bürosunun 18 ciltlik Italya rehberleri gibi, müteaddit ciltlerden mürekkep bir Türkiye rehberleri serisi ~ ~~ ne re karar vermi ve bunlar~ n yaz~lmas~ n~~ E. Mamboury'ye havale ~ etmi ti. Bu proje sonralar~~ neden tatbik mevkiine konulamad~ ? Bu- nun sebebi bizce meçhuldür. Yaln~z ~u var ki, bu abidevi tasavvurun yegane müsbet neticesi, üzerinde (cilt 2 B) i~areti bulunan 94 sahi- ~ felik bir " stanbul adalar~" rehberci~inin bast~ r~ lmas~~ olmu~tur (bibl. 24). Mamboury hakk~ ndaki anonim bir yaz~da Bas~n-Yay~ n Müdür- lü~ ~~~ üne tamamlanm bir halde teslim edildi~i bildirilen, 21 Yalova

19 Istanbul rehberi'nin üç muhtelif tab'~~ aras~nda muhteva bak~ m~ndan baz~~ farklar bulunmaktad~ ~ r; kitab n içindeki plan, Schneider, Byzanz, Berlin 1936, 49'de tenkit edilmi~tir. 2° Mesela bk. G. Bratianu, Etudes Byzantines d'histoire iconomique et sociale, Paris 1938, 279. 21 Le jubild d'Ernest Mamboury, "Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Bel- leteni", say~~ 76 (may~s 1948) 28-30. ERNEST MAMBOURY .10! ~ kapl~calar~~ ve Bat~~ Anadolu ~ehirleri rehber'leri bugüne kadar ne redil- memi~, 22 yine ayn~~ yaz~da, tamamland~~~~ bildirilen, Bursa, Iznik, Uluda~~ ve Galata rehberleri'nin de ne olduklar~~ tarafim~zdan ö~reni- lememi~tir 23. Bu arada Mamboury mevcudu uzun zamandanberi tükenmi~~ olan Istanbul rehberi'ni yeniden ele alm~~~ ve "Turistik Istanbul" ismi alt~ nda 1951'de frans~zca olarak ne~retmi~tir (bibl. 33). Fakat evvelki tab~'lardan birçok hususlarda farkl~~ olan bu rehber, birçok yeni bilgileri ihtiva etmekle beraber, tertip bak~ m~ ndan öncekilerin mü- kemmeliyetine sahip bulunmuyor, art~ k iyice ya~lanm~~~ olan müel- lifin gözünden ve dikkatinden kaçabilmi~~ olan birçok hatalar kitab~ n muhtevas~ n~~ ihtiyatla okumak gerekti~ini belirtiyordu.23a Ölümünden biç müddet evvel Mamboury iki rehber i~ini daha üzerine alm~~~ bulunuyordu. Bunlardan biri, iki cilt halinde bast~ r~lmas~~ dü~ünülen Baedeker tarz~ ndaki büyük bir Türkiye rehberi'nin baz~~ bahisleri idi. Mamboury'nin 1953 y~l~~ içinde teslim etmesi gerekti~inden, ölümüne kadar büyük bir gayretle üzerinde çal~~t~~~~ di~er rehberi ise Paris'de ~ Hachette Yay~ nevinin bast~ rd~~~~ "Guides Bleues" serisinde ç kacak olan yeni bir "Türkiye rehberi" te~kil ediyordu. 3. Kendi ara~t~ rma ve etüdleri : Mamboury'nin birçok arkeologlar~ n ne~riyatlar~~ için haz~ rla- ~ m~~~ oldu~u resim, plan ve kroki i~leri, ve kendi ifadesi ile,"ya amak ~ için" yazd~~~~ rehberlerin yan~ nda birtak~m ~ahsi etüdleri de vard . Mamboury'nin en büyük meziyeti, b~kmadan yorulmadan müte- madiyen ~stanbul içinde gezmesi, gözüne çarpan veya herhangi bir tesadüfün bir an için ortaya ç~ kard~~~~ eski eserleri derhal not etmesi idi. Bu sahadaki çal~~ malar~ n~ n ilk mahsulünü, 192o'de Moda'daki

Guide de Talova les Bains et ses environs 22 Yukar~da not 2 ~ 'de gösterilen yerde, ~n, Denizli et les villes adl~~ rehberin 1944'de, Guide touristique d'Izmir, Manisa, Ayd ~i bildirilmek- anciennes de la rigion, ad~n~~ ta~~yan rehberin ise 1947'de teslim edildi tedir. ~stanbul 1946'da 23 P. B. Palazzo, L'Arap Djami ou &lise Saint-Paul Galata, ~~ Guide touristique de Bursa, bahsi geçen Guide de Galata ise 1940'da tamamlanm , ~ ~ ~~ fakat Guide touristique de Iznik-Nide ve Guide touristique de Uluda , 948'de bitmi ne~rolunmam~~lard~ r. ~~ bir tahlil ve tenkit için bk. "Epetkris tks 23a Bu rehber hakk~nda çok etrafl Etoireias Byzantinön Spoudön," Atina (1952) 309-323, (E. Dalleggio d'Alessio taraf~ ndan). Bdleten C. XVII, F. 26 402 SEMAVI EY/CE

"Assomptioniste" rahiplerinin dergisinde ç~kan üç ayr~~ makale te~kil eder. Bunlardan birincisinde, Edirnekap~s~~ yak~ n~ nda Karagümrük de Kemanke~~ Mustafapa~a veya Odalar camii ad~ n~~ ta~~yan ve 2 temmuz 1919 da vuku bulan Salmatomruk yang~ n~ nda harap olan eski Bizans kilisesi üzerinde durmu~, sonralar~~ muhtelif kimseler taraf~ndan da etrafl~~ surette tetkik edilen, 24 hattâ içinde ~~ 936'da Isviçreli arke- olog P. Schazmann tarafindan bir kaz~~ yap~lan 25 bu harabenin hangi eski Bizans kilisesi oldu~unu tesbite çal~~ m~~ t~r (bibl. ). Ikinci makale ise "Büyükada' daki kad~nlar ~nanast~r~" hakk~ndad~r (bibl. 2). Adan~ n kuzey-do~u tarafinda Maden mevkiinde bulunan ve VIII. yüzy~l sonlar~ nda ~~ mparatoriçe Eirene tarafindan in~a ettirilen bu manast~ r uzun zamandanberi kaybolmu~, yaln~z Kamares veya Maga- ralar denen kal~ nt~lar~~ kalm~~t~r ki Mamboury bunlar~~ tetkik ederek yaz~s~n~~ yazm~~t~r. Ayn~~ dergide ne~redilen üçüncü makale, Bostanc~~ ile Maltepe aras~ nda Küçükyal~~ mevkiinde yolun kenar~ nda görülen büyük Bizans harabesine dairdir (bibl. 3). Evvelce Pargoire taraf~ n- dan ne~redilen ve IX. yüzy~la ait Satyrion manast~ r~ n~n kal~ nt~s~~ olarak kabul edilen 26 bu binay~, Mamboury hiçbir plan veya kroki vermek- sizin bir kere daha tarif etmekle iktifa etmi~, bu binan~ n çok eksik bir plaru ise bir müddet sonra Lehmann-Hartleben taraf~ndan ne~- redilmi~tir 27. Mamboury Topkap~~ saray~ n~ n harem dairesinin umuma aç~l- mas~~ üzerine, Foto Sebah'~ n resimleriyle süslü Harem dairesi hak- k~ nda uzunca bir makaleden (bibl. 5) ba~ka, Topkap~~ saray~ n~ n üçüncü avlusunda bulunan ve o s~ rada tamir edilerek, kitapl~k haline getirilen A~alar camiini resimli ve planl~~ bir makale halinde tan~t- m~~ t~ r (bibl. 6). Birçok konferanslar~ ndan ise ancak birkaç tanesi

24 Bu hususta bk. A. M. Schneider, Byzanz, Berlin 1936, 62, ve B. Palazzo, Deux anciennes igiises dominicaines â Stamboul, Odalar djami et Kefeli mesdjidi, ~stanbul 1951. 25 P. Schazmann, Des fresques byzantines rdcemment ddcouvertes par l'auteur dans des fouilles â Odalar Camii, ~stanbul, "Atti de! V. Congresso" Roma 1940, 372 v.d.; R. O. Ar~k, Türkiye'de 1936 y~l~ndaki arkeoloji i~leri, "Ankara Halkevi nesriyati, 20", Istanbul 1938, 20-2 I . 26 P. Pargoire, Le monastire de St. Ignace et les cinq plus petits ilöts de l' archipel des Princes, "Izvestia Russkago arkheolojiçeskago Instutit v Konstantinopolie" 7 (19o~ ) 71 v.d. 27 K. Lehmann-Hartleben, Archaeologisch-Epigraphisches aus Konstantinopel und Umgebung, "Byzantinisch-Neugriechische Jahrbücher" 3 (1922) 103 v.d. S. Eyice

ERNEST MAMBOURY ( 1878 — 1953 )

Belloten C. XVII 16 ERNEST MAMBOURY 403 ve bu arada da Romanya'da vermi~~ oldu~u "Rumen dint mimarisinde Türk sanat~~ tesirleri" adl~~ konferans~ n~ n (bibl. 13) metni ne~redilmi~tik. Mamboury, tesadüflerin ortaya koydu~u ufak buluntular~~ daima takip etmesine ra~men ne yaz~k ki bunlardan ancak bir ikisini ne~- retmi~tir. "Eski Bizans topografyas~na ait yeni bir eleman" ad~~ ile ç~kan k~sa yaz~s~nda, Ayasofya ile Yerebatan aras~nda ve Sultanahmet meydan~ndaki helan~ n in~aat~~ s~ras~ nda, 1934'de ortaya ç~kan baz~~ duvarlar~~ bir plan üzerinde i~aret ederek bunlar~~ k~ymetlendirme~e te~ebbüs etmi~~ (bibl. ~~ o), "Çiftesaray'da bir Bizans sarn~c~" adl~~ makalesinde de yine 1934'de Divanyolu caddesi kenar~ nda bir in~aat esnas~nda rastlanan ve o zamana kadar bilinmeyen 24 sütunlu bir Bizans sarn~c~m, güzel çizilmi~~ plan, kroki ve kesitler ile ilim alemine tamtm~~t~r (bibl. 14). Mamboury bu yoldaki mesaisine devam et- memi~, fakat k~smen böyle tesadüflerin ortaya koydu~u buluntu- lardan k~smen de metodlu kaz~lardan bahseden ve "~stanbul ve yak~n dolaylar~nda Bizans kaz~lar~" ad~ n~~ ta~~yan üç makalede (bibl. 15, 18, 35) f~rsat zuhur ettikçe gözüne çarpm~~~ olan baz~~ eserlerden k~saca bahsetmi~tir. Tenkide maruz kalan baz~~ eksik ve hatal~~ taraflar~na ra~men 28 bir repertuar olarak büyük faydalar sa~layan bu maka- lelerde, hiç de~ilse yaln~z Mamboury taraf~ndan görülen ve bir k~sm~~ sonralar~~ tekrar kaybolan kal~ nt~ lar~ n birer kroki veya planlar~ n~ n ne~ri temenni olunurdu 29. Haz~rlamakta oldu~u rehberler için ~stanbul d~~~ nda seyahat- ler yapt~~~nda, gördü~ü ve rastlad~~~~ yerlerin güzelliklerini belirten yaz~lar da yazm~~t~r ki, Bursa (bibl. 17), Bergama yak~ n~nda Kozak (bibl. 20), ~ile (bibl. ~~ ) hakk~ ndaki makaleleri bu hususda birer misal olarak gösterilebilir. "Sultanlar~ n haremi" ad~n~~ ta~~yan yaz~s~~ ise (bibl. 5) o s~ralarda umuma yeni aç~lan Harem dairesini güzel fotograflarla tan~tmak gayesiyle kaleme al~nm~~ t~ r ve ilmi bir de~er ta~~ mamaktad~r. Mamboury'nin iki ara~t~rmas~~ daha vard~r. Bunlardan "Aya- sofYa kilisesinin topografyas~" hakk~ nda olan~ nda (bibl. 23) kilisenin bema k~sm~na dair tahmin ve görü~lerini belirtmi~, "Ankara'da Augus-

28 Bu hususda bk. A. M. Schneider'in "Byzantinische Zeitschrift" 37 (1937) 151 v.d.; ve A. M. Mansel'in "ülkü", say~~ 46 (I. kânun 1936) 324-326 daki ten- kitleri. 29 bk. bibl. 15'deki makale, 234, 248, 251, 255, 256, 257, 267. 404 SEMAV/ EYICE tus maedi dolaylan" ad~n~~ ta~~yan etüdünde de (bibl. 30) 1940 y ~l~nda Hac~~ Bayram camii yak~n~nda bulunan kal~n bir duvar~~ tetkik ederek bunun mâbedin etraf~n~~ çevirdi~ini tahmin etmi~tir. Son y~llarda Mamboury'yi en fazla alâkadar eden iki kaz~dan biri, Bayaz~d'da Üniversite in~aatlar~~ s~ras~nda yap~lan kaz~d~r. Ken- disi bu kaz~da ancak Müzeler mimar~~ E. E~ilmez taraf~ndan çizilen plan~n tamamlanmas~~ i~ini üzerine alabilmi~, 3° ve ana binaya ek- lenen kanatlarm temel kaz~lar~~ esnas~nda ortaya ç~kan nekropol hususunda da görü~lerini, bir münaka~a çerçevesi içinde," bildire- bilmi~tir (bibl. 27). Yeni Adalet saray~n~n in~as~na ba~lanmas~~ üze- rine Sultanahmet meydammn yan~nda yap~lan ve yine Istanbul Arkeoloji müzesi taraf~ndan kontrol edilen kaz~da Mamboury faal bir rol oynamak için gayret etmi~, hattâ bu hususda acele yaz~lm~~~ uzunca bir makale ne~rettikten ba~ka (bibl. 32) yeni rehberinde de bu buluntulara sahifeler ay~rm~~t~r." Istanbul'daki gezileri s~ras~nda Mamboury'yi en fazla cezbeden konulardan biri de, hemen her kazma darbesinde birkaç nümunesi ortaya ç~kan üzerleri damgali Bizans tu~lalar~n~n, damgalar~m top- lamak olmu~tur. Bunlar~n mahdut yaz~lar~ n~~ uzun zamandanberi çözme~e çal~~an ilimler ~imdiye kadar çe~itli faraziyeler ortaya at- m~~lar, fakat tatminkâr bir hal çaresi bulamam~~lard~r. 33 Yar~m yüzy~la yak~n bir zamandanberi kopya ve estampajlar~m yaparak binlerce nümunelik adeta bir Bizans tu~la damgalar~~ ar~ivi meydana getiren Mamboury, bu malzemesini ancak iki küçük makale ile tamt~m~t~r. Üzerinde Isa'n~n ad~n~~ ifade eden bir marka (Chrisme) bulunan damgalar~~ ele alan birinci makalesinde (bibl. 28) bu tu~- lalar~~ 440--460 y~llar~~ aras~na ait olarak kabul etmi~, daha mühim olan ve bir Bizans kongresinde tebli~~ halinde okunan di~er etüdünde

" N. F~ratl~, DEcouverte de trois Eglises byzantines i~~ Istanbul, "Cahiers Arche- ologiques" 5 (195o) 163 v.d. res. 1. 81 M. Ramazano~lu, Üniversite in~aat yerinde meydana ç~kar~lan lif~hid, "Cum- huriyet" (3 haziran 1943)e cevap veren Mamboury'nin bibl. 27'deki yaz~s~~ üze- rine yine M. Ramazano~lu, Istanbul'un üçüncü tepesi ve üzerinde bulunan &bideler, ad~n- daki bir makale yazm~~t~r (Cumhuriyet, 16 temmuz 1948). 82 R. Duyuran, Istanbul Adalet saray~~ in~aat yerinde yap~lan kaz~lar hakk~nda ilk rapor, "Istanbul Arkeoloji„Müzelleri y~ll~~~" 5 (1952) 23 v.d. " Bu hususta bk. C. A. Mango, Byzantine Brick Stamps, "American Journal of Archaeology" 54 (1950) 19-27. ERNEST MAMBOURY 405 ise ekseni damgalarda görülen: B, BA, BAP, BAPE, BAPEC, k~saltmalar~ n~ n 8ccp&sonproç yani imal, darp etmek kelimesini ifade etti~i yolunda yeni bir faraziye ortaya atm~~t~ r ki (bibl. 29), bu dü~ünce H. Gregoire tarafindan gayet uygun kar~~lanm~~~ ve art~ k bu mese- lenin böylece halledildi~i kanaati izhar edilmi~tir. Fakat Mamboury, 1953 Selanik kongresinde hipotezinin, A. Maleckos'un hücumlar~ na maruz kald~~~n~~ görmü~tür." Üzerinde Mamboury'nin ad~ na rastlanan bir kitap da Halil Ethem Eldem'in 1933'de ~stanbul camileri hakk~nda ne~retti~i kü- çük eserin 35 bir y~l sonra bast~ r~lan frans~zca tercümesidir (bibl. 9). Türkçesine nazaran daha iyi ve daha etrafl~~ olarak bas~lan ve ba~~ na da Mamboury taraf~ ndan camiler hakk~ nda umumi bilgiler ihtiva eden bir mukaddemenin ilave edildi~i bu tercümenin, müellifin mü- kemmel frans~zca bilgisi gözönünde tutulacak olursa, tam ü-tarlas~~ ile bir tercüme olmay~ p, müellifin frans~zca olarak yazd~~~~ bir met- nin di~eri tarafindan i~lenmesi suretiyle meydana geldi~i kolayl~kla tahmin edilir. E. Mamboury'nin muhtelif Bizans tetkikleri kongrelerine de i~tirak etti~ini yukar~da i~aret olunmu~tu. Bunlardan 20-26 eylül 1936'da Roma'da toplanan Be~inci kongrede Mamboury, Ayasofya hakk~ ndaki tebli~ini okumu~~ (bibl. 23), 27 temmuz - 2 a~ustos 1948 de Paris'de toplanan Alt~ nc~~ kongrede, "Istanbul'un umumi topografyas~na malzeme" ad~ n~~ ta~~yan tebli~inde (bibl. 34) Bizans zaman~ nda ~ehrin birtak~ m büyük teraslar üzerinde bina edildi~ini ileri sürmü~- tür." Mamboury, Yedinci kongrede (5 - 12 a~ustos 1948) damgal~~ tu~lalar hakk~ nda konu~mu~~ (bibl. 29), 12-20 nisan 1953'de Selanik- de toplanan Sekizinci kongrede ise" Çemberlita~~ kaz~s~ nda vaktiyle Wett ile elde ettikleri neticeleri bildirdikten (bibl. 37) ba~ka, "Bi-

34 A. Maleçkos, Hennoia Un enepigraphön Byzantinön plinthön, ad~ndaki tebli~ini okuduktan sonra, Mamboury'den cevap vermesi istenmi~, fakat kendisi bu hususda haz~ rlad~~~~ notlar~ n~n o gün yan~nda bulunmad~~~~ bahanesi ile cevap vermekten kaç~nm~~ t~r. Fakat umumiyetle Mamboury'nin hipotezi müsait kar~~- lanmaktad~ r; mesela ayn~~ izah V. Laurent taraf~ ndan da tekrarlanm~~t~r. "Revue des Etudes Byzantines„ 6 (1948) ~~ 14. 38 H. Ethem, Camilerimiz, Istanbul 1933. 38 Bu teraslar~~ gösteren bir plan, R. Janin, Constantinople byzantine, Paris ~~ 950, harita 6'da ne~redilmi~tir. 406 SEMAVI EYICE zans sanat~n~n bir eyaleti: ~sviçre" ad~ n~~ ta~~yan ( bibl. 36 ) di~er bir tebli~~ daha sunmu~tur ki bunda baz~~ Isviçre kiliselerindeki Bizans tesirli freskolara temas etmi~tir.38 Ya~~~ ilerledikçe birtak~m pe~in hü- kümlere saplanmaktan kendisini alamayan Mamboury'nin bu kong- relerde, do~rudan do~ruya memleketimizi alâkadar eden baz~~ me- seleler hususunda birtak~m fikirler ortaya atmas~ , yerli ve yabanc~~ muhitlerde pek ho~~ kar~~lanmam~~t~r. 39 Bir kartograf ve desinatör olarak büyük meziyetlere sahip bulunan Mamboury'nin zamanla ve hayli geç olarak elde etti~i tecrübe ve bilgiler, onun toplad~~~~ malzemeyi lây~kile k~ymetlendirebilmesine imkân verecek kadar sa~lam ve kifayetli de~ildi. Fakat yar~m yüzy~la yak~ n bir müddet içinde ya~ad~~~, gezdi~i, gördü~ü Istan- bul'u o, hiç ~üphesiz ki pratik olarak en iyi tan~yan kimse idi. ~ehrin herhangi bir kö~esinde yap~ lan bir kaz~da fahri bir mü~avir gibi, hattâ bazen ilgili memurlardan daha önce haz~ r bulunan bu gay- retli, yorulmak bilmez insan~ n en tehlikeli, en naho~~ yerlerde b~k- madan, ü~enmeden, saatlerce, bazan günlerce u~ra~mas~, çal~~mas~~ daima takdir edilecektir. Geçen yüzy~l~ n içinde Istanbul'da say~lar~~ hayli yüksek olan amatör Bizans arkeolojisi merakl~lar~~ neslinin son mümessili olan Mamboury, onlar~ n ara~t~rma ~evki gibi onlar~ n zaaf ve meziyetlerine de fazlas~~ ile sahip bulunuyordu. Fakat onlar- dan ayr~ld~~~~ nokta, iyi bir desinatör olu~udur ki, Mamboury'nin ilim âlemindeki ad~ n~~ ya~atacak olan da i~te bu kabiliyeti olacakt~ r fikrindeyiz. Di~er taraftan Mamboury münasebet dü~ tükçe Türk sanat~~ ile me~gul olmas~ na ra~men, eskimi~~ yanl~~~ görü~lere dü~- mekten kendisini kurtaramam~~t~r. 40 Y~llarca içinde ya~ad~~~~ Os- manl~-Türk sanat~~ âbideleri hakk~ nda bazan yanl~~, bazan da garip görü~lere sahip olmas~ n~ n ba~l~ ca sebebini, onun eksik formasyonunda

38 Bu kongrede E. Mamboury, Isviçre resmi delegesi s~fat~~ ile yer alm~~t~r. 39 Bu hususta bk. A. M. Mansel, Milletleraras~~ VI. Bizans ara~t~rmalar~~ kongresi hakk~nda rapor, "Belleten" 12 (1948) 861-864; V. Laurent, Les VI. et VIL Congre's internaionaux d'Etudes byzantines, "Revue des etudes byzantines" 6 (1948) 291-298; ve bilhassa, Actes du VL congrds international d'itudes byzantines, Paris 1950, I, 21. 4° Mesela bibl. 6'daki makalesinde Mamboury Istanbul'daki Osmanl~~ saray in~aat~ ndan bahsederken ~öyle bir cümle sarfetmektedir: "Tous les architectes officiels de l'Etat, depuis Christodoulos, au quinzieme siecle, jusqu'aux architectes armeniens du dix-neuvieme siecle ,de la famille des Balian, y apporterent leur collaboration."! ERNEST MAMBOURY 407 aramak herhalde do~ru olur. Mamboury bu eksik formasyonu yü- zünden, pek aç~~a vurmamakla beraber, ön safa geçmemek ac~s~n~~ daima duymu~tur. Kongrelerdeki tebli~leri, her f~rsatta verdi~i konferanslar~~ i~te bu huzursuzlu~a kar~~~ kendisini tatmin etmek iste~inden do~an tezahürlerdir. Uzak çevrelerin sanat ve arkeolojilerine lay~k olduklar~~ önemi esirgeyen ~sviçre'nin bu durumu muhakkak ki, Mamboury'nin imkanlar bulmas~ n~~ güçle~tirmi~tir. 41 Mamboury arkeolojiye geç ve haz~rl~ks~z ba~lamas~, kendi kendisini yeti~tirme~e çal~~mas~, fakat bu arada sahas~n~~ çok geni~letmesi yüzünden belki tam bir alim olamam~~, fakat iyi bir desinatör ve ö~'retmenli- ~inin verdi~i sevki tabii ile e~siz bir "rehberci" olmu~tur. Benzerleri pek kolayl~kla yaz~lam~yacak olan bu cins eserleri ile Mamboury'nin memleketimize çok faydal~~ bir hizmette bulundu~u inkâr kabul etmez bir vak~ad~ r. Hat~ras~ n~~ hürmetle anmam~z için yaln~ z bu hizmetinin bile kâfi gelece~i muhakkakt~r.

III. KISA B~R B~BL~YOGRAFYASI E. Mamboury'nin bibliyografyas~~ yetmi~~ küsur senelik bir ömür için pek zengin say~lamaz. Elindeki malzemenin yard~ m~~ ile ~stanbul topografya ve arkeolojisi hakk~nda birçok tan~tma makaleleri yazabilecek durumda olmas~ na ra~men, bundan sak~ nm~~~ ve bu malzemeyi ne~retmeden b~rakm~~t~r. ~lk Osmanl~~ devri mimarisi, damgal~~ Bizans tu~lalar~, ~stanbul topografyas~~ hakk~ndaki etüdleri ise ufak baz~~ istisnalar hariç, evindeki dosyalarda kalm~~t~r." Bu bibliyografyada Mamboury'nin kitap ve makale halindeki belli ba~l~~ ve kendi imzas~ ru ta~~yan ne~riyat~~ kronolojik s~raya göre bir liste halinde toplam~~, fakat "Gazette de Lausanne", "Journal de Geneve", "Ulus", "Ankara" v. s. gazetelerdeki yaz~lar~~ ile" baz~~ küçük dergilerde ç~kan küçük makaleleri rehber bro~ürleri, metinleri

41 Isviçre uzun müddet arkeoloji ve Bizans sanat~~ tarihi sahalar~na yak~ndan bir ilgi güstermemi~tir. Hattâ Paul Schazmann (1871-1946) gibi parlak bir ar- keolog-mimar bile memleketinin ilgisizli~i ile kar~~la~m~~ t~r. Bu hususta bk. P. Collart, Paul Schazmann, arcldologue suisse, Lausanne 1947; bu küçük kitaptaki ~u cümle bilhassa dikkat çekicidir: "Car Paul Schazmann n'a pas reçu de la Suisse les satisfactions auxquelles il aurait pu si legitimement pretendre, et qui eussent ete pourlui un pr&ieux encouragement." (s. 21). 42 Müteveffan~n bir vasiyetnâmesi oldu~undan, b~ rakm~~~ oldu~u malzemenin ba~kalar~~ taraf~ndan ne~redilmesi mümkündür, (mesela, C. A. Mango taraf~ndan).

408 SEMAVI EY/CE

ne~redilmeyen konferanslan, ba~kalar~ n~ n ne~riyat~~ içinde yer alan plan ve krokileri, zaten tamam olmak iddias~ n~~ ta~~ mayan bu lis- teye dahil edilmemi~tir". 1920 — Ruines byzantines : Autour d' Odalar Djamissi Stamboul, E0 19 (1920) 69-73. 2 — Le couvent byzantin des femmes c Prinkipo, E0 19 (1920) 200-208. 3 — Ruines byzantines de Mara, entre Maltepe et Bostandjik, E0 19 (1920) 322-330. 1925 4 —* Constantinople, guide touristique, Istanbul 1925. Frans~zca 2. bask~s~ : Istanbul 1929. Frans~zca 3. bask~s~ : Istanbul 1934. Türkçesi : Istanbul, rehber-i seyyahen, Istanbul 1925. Almancas~~ (çev. J. Ahlers): Stambul-Reiseführer, Istanbul 193o. Ingilizcesi : Constantinople, Istanbul 1930. 1930 5 — -L€ Harem des Sultans, "L'Illustration" sene 88, no. 4553 (7 Haziran 1930) 226-232. 1931 6 — Die Moschee Mehmeds des Eroberers und die neue Bibliothek im Serail des Sultans von Stambul, "Die Denkmalpflege" Berlin- Wien (1931) say~~ 5, 161-167. 1933 7 —* Ankara, guide touristique, Haidar Pacha-Ankara, Bogaz-Keue,

43 Yurdumuza ilk geldi~i y~llarda Mamboury, "Revue de Turquie„ ad~ndaki bir ~sviçre ticaret dergisinin muhabirli~ini yapm~~~ ve bu dergide bir tak~m yaz~- lar~~ ç~km~~ t~r. Görebildi~imiz say~ lardaki yaz~lar~ , ~zmirin kuru incirleri ( Aral~k - ~ubat 1918, 277-279), ~stanbul Tramvay ~irketi (May~s 1918, 9-15 ), Bo~az~n iki yakas~ n~n ba~lanmas~~ (A~ustos t9 ~~ 8, ~~ 32- ~~ 35) hakk~ndad~r. 44 Bu bibliyografyadaki ba~l~ ca k~saltmalar : E0 = Echos d'Orient TTOKBeel = Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni. * = kitap halindeki yay~ nlara i~aret eder. ERNEST MAMBOURY 409 Euyuk, Sivri-Hisar et environs, Tchangri, Yozgat ek., Ankara 1933. Frans~zca 2. bask~s~ : Ankara 1934. 1934 8 —* Theodor Wiegand ile birlikte, Die Kaiserpalaeste von Kons- tantinopel zwischen Hippodrom und Marmara-Meer, Berlin- Leipzig 1934. 9 — * H. Edhem, Camilerimi, ~stanbul 1933, in tercümesi, Nos mos- quks de Stamboul, ~stanbul 1934. ~~ o — Un nouvel iMment pour la topographie de l'antique Byzance, "Archa- eologischer Anzeiger" (1934) kol. 49-62. ii — ~ik, TTOKBel. sene 5, no. 13-76 (1934) 23-24. 1936 ~~ 2 — R. Demangel ile birlikte, Une inscription datk sur une tour byzantine de Constantinople, "Bulletin de Correspondance Helle- nique" 6o (1936) 24-123. 13 — L'influence de l' art turc dans les constructions religieuses roumaines, "Les annales de Turquie" sene 6, no. 3 (mart 1936) 17-29. 14 — Une nouvelle citerne byzantine de Tchift6 Si'rail (Istanbul ), Byzantion ii ( 936) ~~ 67-180. 15 — Les fouilles byzantines â Istanbul et dans sa banlieue immidiate aux XIX. et XX. sikles, "Byzantion" ii (1936) 229-283. 1937 16 — Le developpement d'Istanbul depuis la conquke jusqu'â nos jours, TTOKBel. sene 7, no. 16-89 (1937) 19-25. 1938 17 — Bursa la verdoyante, "Les annales de Turquie" sene 8, no. (haziran 1938). — Les fouilles byzantines d Istanbul et dans sa banlieue imme

pins pignons de Kozak, "La Turquie Kemaliste" say~~ 31 (haziran 1939) 34-38.

1940 21 Istanbul'un ilk ahalisi, "Geçit Rewiew" (ocak-~ubat 1940) 53-55. Ayn~~ yaz~~ TTOKBel. say~~ 54 (temmuz 1946) I o- I I 'de tekrar ne~redilmi~ tir. 22 - 1939-1940 y~llar~ nda Istanbul'da mü~ahede edilen onjinal bir tabiat haVisesi, "~ lk ö~retim", say~~ 57 (14 ekim 1940) 634. 23 Topographie de Ste. Sophie, le Sanctuaire de la SoMa, le Mitato- non, le Puits Sacre', Le Passage de St. Nicolas etc., "Atti del V. Congresso Internazionale di Studi Bizantini (Roma 1936)" 2, Roma 1940, 197-209. ~ 943 24 —* Les iles des Princes, Banlieue maritime d'Istanbul, Istanbul 1943. 1946 25 B. Palazzo'nun L' Arap Djami ou eçglise Saint Paul ~t Galata (Is- tanbul 1946) adl~~ kitab~ n~ n önsözü, IX - XI. 1947 26 Les guerres entre les Scythes et les MMes et leur incidence sur l'histoire de Byzance, TTOKBel. say~~ 66 (temmuz 1947) 27-28. 1948 27 Bizans mezarl~klan, "Cumhuriyet" (28 haziran 1948). Aym yaz~~ frans~zca olarak, Les necropoles de Byzance, TTOKBel. say~~ 79 (a~ustos 1948) 27-30.

1949 28 Les briques byzantines marquies du Chrisme, "Melanges Gregoire, Annuaire de l'Institut de philologie et d'histoire Orientales et Slaves, 9 (Bruxelles 1949) 449-462. 29 Une nouvelle lecture raison~de des inscriptions de briques byzantines et l'emploi des ces dernihes dans la datation des monuments des V. et VL siicles, "Byzantion" ~~ (1949) 113-125. 30 Les parages du temple de Rome et d' Auguste â Ankara, "Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi" 5 (1949) 96-102. ERNEST MAMBOURY 411

1950 31 — L'art chr6tien en Anatolie, TTOKBel. say~~ 98 (mart 1950) 20-22. 32 — Nouvelles fouilles arch6ologiques sur l'emplacement de l'Hippodrome, TTOKBel. say~~ ~~ o7 (aral~k 1950) 24-28, ayn~~ yaz~ n~ n türk- çesi, Adalet saray~n~ n arsas~ ndaki eserler, TTOKBel. say~~ ~~ o8 (ocak 1951) 17-19. 1951 33 —* Istanbul touristique, Istanbul 1951. Ingilizcesi, (çev. M. Burr) Istanbul 1953. 34 — Contribution i~~ la topographie g6ndrale de Constantinople, "Actes du VI. Congres International d'Etudes Byzantines (Paris 1948)", Paris 1951, 2, 243-253. 35 — Les fouilles byzantines â Istanbul et ses environs "Byzantion" 21 (1951) 425-459. 1953 36 — La Suisse province d' art byzantin, Dokuzuncu Milletleraras~~ Bi- zans Tetkikleri Kongresinin tebli~lerinden. 45 37 — Le forum de Constantin ; la chapelle de St. Constantin et les mys- tdres de la Colonne Brulü. Rtçsultats des sondages ope'rds en 1929 et 1930, Dokuzuncu Milletleraras~~ Bizans Tetkikleri Kong- resinin tebli~lerinden.

~ 45 Bibl. 36 ve 37 numaral~~ yaz~ lar, Kongre tertip komisyonu taraf ndan ön- ceden tek yapraklar halinde bast~ r~l~ p delegelere da~~t~lan hulâsalar meyan~ nda ç~ km~~t~ r. Haz~ rlanmakta olan Kongre tebli~leri kitab~ nda bunlar~ n tam metin- lerinin yer al~ p alm~yaca~~~ henüz bilinmemektedir. Mamboury'nin bu bibliyo~rafyada i~aret edilmeyen baz~~ yaz~~ ve çal~~malar~n~n bir listesi, yukar~da s. 400, not 21 de bildirilen yaz~da mevcuttur.