Biyografya : ERNEST MAMBOURY (1878 — 1953) Dr. SEMAV~~ EY~ CE Istanbul'un tarihi ve arkeolojik ara~t~ rmalar sahas~, geçen y~l beklenmedik bir surette ölen Prof. Dr. Alfons Maria Schneider'den sonra 1, bu y~l da Ernest Mamboury'yi kaybetmi~~ bulunuyor. Öm- rünün büyük bir k~sm~n~~ yurdumuzda geçiren Mamboury çok ~ey görmü~~ ve çok malzeme toplam~~~ olmakla beraber, faaliyetinin büyük bir k~sm~n~~ memleketimizin muhtelif bölgeleri hakk~ ndaki rehberlere hasretmi~~ ve bunlar aras~ nda bilhassa bir tanesi, muhtelif dillerde birçok bask~lar~~ yap~lan Istanbul rehberi ile, hakl~~ bir ~öhrete eri~- mi~tir 2. I. HAYATI Ernest Mamboury, ~sviçre'nin Waud (Waadtland) kantonunda, Cenevre gölü k~y~s~ndaki Nyon'da ~~ Nisan 1878 de dünyaya gelmi~, çok küçük ya~ta iken k~sa bir fas~ la ile baba ve annesini kaybetmi~tir. Nyon kolejinde ve Lausanne'da Ecole Normale'de tahsilini yapt~ k- tan sonra Cenevre'deki Ecole des Arts Industriels'den 1905 de dip- loma alarak k~sa bir müddet için Paris'e gitmi~~ ve burada Güzel Sanatlar Akademisinin Seramik bölümüne devam etmi~tir. Mam- boury 1906'da yurduna döndü~ünde, resim ö~retmeni olarak Lau- sanne'da vazife alm~~t~r. Mamboury'nin isviçre'veki ö~retmenlik hayat~~ pek uzun sür- memi~tir. Bir müddet için izin alarak 19o9'da Istanbul'a gelmi~~ ve A. M. Schneider hk. bk. S. Eyice, Prof. Dr. ~ltfons Maria Schneider, "Belleten", 16 (1952) 585-598. 2 Mamboury'nin vefat~~ üzerine ~sviçre bas~n~ nda hayli yaz~~ ç~ km~~ t~ r. Bun- lardan ikisini burada bildiriyoruz, Ph. Schweinfurth, Nachruf auf einen Schweizer Byzantinisten, "Neue Zurcher Zeitung", 19 ekim 1953, Fernausgabe No. 287; Ernest Mamboury, Professeur et sayan! arch6ologue n' es! plus, "Courrier de la Göte", ~~ o-11 ekim 1953. 394 SEMAV~~ EY~CE burada bir taraftan âbideleri tetkik ederken bir taraftan da ya~l~- boya veya akuarel olarak ~stanbul manzaralar~m aksettiren tablolar meydana getirme~e ba~lam~~t~ r 3. Fakat Isviçre'ye tekrar vazifesi ba~~ na dönmek zaman~~ gelince, Mamboury iznin temditini istemi~~ ve bu teklifinin uygun kar~~lanmamas~~ üzerine de Lausanne'deki vazifesinden istifa ederek Istanbul'da kalm~~~ ve yerle~ mi~tir. Mamboury her~eyden önce bir ressam ve resim ö~retmeni olarak yeti~ti~inden hayat~n~~ bu yoldan kazanmak imkanlar~ m bulabilmi~tir. Bir kere kendisi, gerek Anadolu'da gerek ise Istanbul'da çal~~an bir tak~ m arkeoloji alimlerine, kalemi ve firças~~ ile faydal~~ olabiliyordu. Di~er taraftan da ~stanbul okullar~ nda ald~~~~ vazifeler onu geçim s~ k~nt~s~ na dü~mekten koruyordu. Rahip Guillaume de Jerphanion'un yan~ ndaki çal~~ malar~ n~, Birinci Dünya harbinin son y~l~ nda Theodor Wiegand ( 1864 — 1936 ) ile birlikte Sul- tanahmed havalisinde Büyük Bizans saraylar~ n~ n kal~ nt~lar~ nda yap- t~~~~ ara~t~ rmalar takip etmi~, harbi takip eden i~gal y~llar~ nda ise, Istanbul'daki Frans~ z kuvvetleri taraf~ ndan Sarayburnu-Gülhane bölgesinde R. Demangel idaresinde yap~lan kaz~lara i~tirak ederek, burada bulunan kal~ nt~ lar~ n plan ve krokilerini çizmek vazifesini üstüne alm~~ t~ r. Önce Mekteb-i Sanayi'de ö~retmen olarak çal~~an Mamboury, ~~ 92 ~~ 'den itibaren otuz y~la yak~n bir müddet Galatasaray lisesinde geometrik desen ve küçük s~ n~flara frans~zca ö~retmenli~i yapm~~t~r. Bu arada Istanbul'daki baz~~ yabanc~~ veya az~ nl~k okullar~ nda da çal~~m~~, Alman ve Saint Benoit liselerinden ba~ka bir müddet de Musevi okulunun ö~retim kadrosunda yer alm~~t~r. Mamboury, tan~ nm~~~ ilim adamlar~~ yan~ ndaki çal~~ malar~~ ve ~stanbul rehberi ile kendisine bir isim yapt~ ktan sonra, Sofya (1934), Roma ( 936) , Paris ( 948), Brüksel ( 1948 ) ve Selanik ( 953) de toplanan Milletleraras~~ Bizans Tetkikleri kongrelerine kat~larak muh- telif tebli~ler yapm~~, böylece esas çal~~ ma sahas~ n~ n Bizans sanat~~ ve arkeolojisi oldu~unu isbat etmi~tir. Fakat ilmi ara~t~ rmalar~ n~~ derinle~tirmekten ziyade görüp tesbit ettiklerini ka~~da geçirmekle iktifa eden Mamboury, vaktinin büyük bir k~sm~ n~, ba~kalar~~ ile 3 Ekserisi 1939 -ig~ o tarihlerini ta~~yan ve Ayasofya, Sultanahmet çe~mesi, türbeleri, büyük bir yang~n~~ tasvir eden bu ya~l~~ boya tablolardan bir k~sm~~ ha- len Mamboury'nin evinde bulunmaktad~ r. ERNEST MAMBOURY 395 ~ mü~terek haz~rlad~~~~ eserlerin plan ve krokilerini çizme e hasrediyor, bu .arada da çe~itli rehberler haz~ rl~yordu. ~ E. Mamboury hayat~n~ n son y~llar~ nda, üzerinde bir iz b rak- mayan hafif bir nüzül atlatm~~ t~. 1953 nisan~ nda Selanik kongresine i~tirak ederek Yunanistan'da hayli dola~t~ ktan sonra Istanbul'a dön- mü~~ ve yeti~tirmek zorunda oldu~u yeni bir Türkiye rehberi üzerindeki ~~ ~~ ~ çal~~malar~n~~ tamamlama~a gayret etmi~tir. Ilerlemi ya na ra men, hayret verici bir h~zla çal~~mas~~ ve bilhassa yorucu uzun seyahat ~ ve gezilerden vazgeçmemesi, âni surette 5 a~ustosda yata~a dü mesine yol açm~~t~r. Bir "embolie cerebrale" neticesinde 23 eylülde hayata gözlerini yumdu~unda 75 ya~~n~~ tamamlam~~~ bulunuyordu. ÇALI~MALARI ~ ~ E. Mamboury'nin çal~~malar~~ ba~l~ca üç sahada geli mi tir. ~~~~ ~ Bunlardan biri ve belki de en mühimi, ilim adamlar~~ ile yapt i - ~~ ~ n temas~ n~~ birli~idir ki, bu onun tarih ve sanat mevzular ile yak ~ilse ~t~rm~~, hattâ yeti~i~inde eksik olan bilgileri tamamen de kolayla ~~ de bir dereceye kadar elde edebilmesini sa~lam~~ t~r. Ikinci çal ma sahas~~ ise onu me~hur eden rehberleridir ve bunlar onun üçüncü ~ ~ faaliyet sahas~n~~ te~kil eden ~ahsi ara~t~rmalar n n en büyük rakibi olmu~tur. I. Ilim adamlar~~ ile i~birli~i ve bu sayede meydana gelen eserler: ~~~~ Türkiye'ye geldikten sonra Mamboury'nin yan~nda çal~~t ilk ~tur. ilim adam~~ Frans~z rahiplerinden Guillaume de Jerphanion olmu Orta Anadolu'da Kappadokya bölgesinde Kayseri, Ni~de, Ürgüp havalisindeki kaya içine oyulmu~~ kiliseleri 1912'de bir kere daha ~ ~~ tetkike giden bu arkeolo~un yan~ nda Mamboury yard mc olarak bulunuyordu. Henüz eski eserler ve arkeoloji ile temas~~ pek yeni olan bu genç desinatörü beraberinde götürmekten De Jerphanion'un ~ maksad~, ekserisi hayli karanl~ k olan bu ma ara kiliselerinin duvar- ~ ~~ ~rmakt~. lar~ n~~ süsleyen fresko resimlerinin akuarel ile kopyalar n ald ~ ndan görülen K~sa bir müddet önce, Alman H. Rott heyeti taraf ~ ve ne~redilen 4 bu kiliseleri ve freskolar , De Jerphanion 1907 ve ~~ ~ ~raflar~~ I9I ~ 'de tekrar tetkik etmi~~ ve bu arada çekmi oldu u foto ~ ilim alemine tamtm~~t~. 1912 y~l~n~ n a~ustos ve eylül aylar nda ya- p~lan yeni bir seyahatte Mamboury'nin de beraber götürülmesi Leipzig 1908, 81 v.d. 4 H. Rott, Kleinasiatische Denkrnaeler, 396 SEMAV~~ EY~CE karar~ n~, De Jerphanion ~u ~ekilde anlat~r: "~~ 937 ve 191 ~ 'de yap- ~~~ t m seyahatlerden getirmi~~ oldu~um foto~raf koleksiyonlar~m~~ gör- ~~ mü olanlar, bunlar~n aras~ nda renkli röproduksiyonlarm olmay~~~ n- dan dolay~~ hakl~~ bir üzüntü duydular. I~te bunun içindir ki bu defa, Istanbul'da oturan ve Osmanl~~ devletinin belli ba~l~~ okullar~nda resim ve desen ö~retmenli~i yapan Isviçre tebal~~ bir ressam~, M. Mam- boury'yi yan~ma ald~ m.„ Mamboury taraf~ndan as~llar~~ ölçüsünde veya baz~~ hallerde pek az küçültülmü~~ olarak meydana getirilen bu renkli kopyalar hakk~nda da Jerphanion, ~u cümleler ile kanaat~n~~ bildirmi~tir: "Bunlar~ n as~llar~na sadakat derecelerini methetmek bana dü~mez... Herkesden fazla bu hususda selahiyet sahibi olan Istanbul Rus Arkeoloji Enstitüsü mensuplar~n~ n fikirlerini bildir- meyi kâfi görmekteyim; bunlar as~llar~ m görmedikleri halde, kop- yalar~ n sadakatinden emin bulunduklar~ n~~ ifade etmi~lerdir" 5. De Jerphanion'un "Bizans sanat~n~n yeni bir eyâleti : Kappadokya ma~ara kiliseleri" ad~n~~ ta~~yan bu büyük eserinin bast~r~lmas~ na 1925'de ba~land~~ ve dört cilt metin ile üç in-folio albümden ibaret olan bu yedi ciltlik kitap ancak 1942'de tamamlanabildi 6. E. Mamboury'nin ikinci büyük i~birli~i, Istanbul'da çal~~an Al- man arkeolo~lar~~ ile oldu. ~ehrin içinde 1912'de büyük bir yang~n olmu~~ ve Sultanahmet camii ile Marmara sahili aras~ndaki ~shak- pa~a semti, buradaki ah~ap evlerin kül olmas~~ ile, tamamen aç~l- m~~t~. Böylece Büyük Saray~ n henüz ayakta kalabilen birçok kal~ n- ~ t lar~~ ilk defa olarak meydana ç~km~~t~~ 7. Fakat yang~ndan bir müd- det sonra bu sahan~n yeniden imar~~ için Istanbul Belediyesince Fran- ~ s z mimarlar~ndan Aur6que'e bir plan yapt~r~lmas~~ ve hattâ yava~~ yava~~ burada in~aata ba~lanmas~~ üzerine, buradaki kal~nt~lar~ n müm- kün mertebe acele, tesbiti lüzumu ba~göstermi~ti. O s~ralarda Suri- 5 R. P. G. de Jerphanion, Rapport sur mission d't(tudes en Cappadoce-Note sur les peintures cappadociennes, "Bulletin de la Societe Française de Fouilles Archeologiques" ~ den ayr bas~ m, Paris 1913, 4. Mamboury'n~ n bu seyahatinden Göreme'de bir ~ ~ ~~~ kilisede ta a kaz nm "Ernest Mamboury-Peintre, 1912" yaz~s~~ hat~ra olarak kalm~~ t~r. ° R. P. G. de Jerphanion, Une nouvelle province de P art byzantin : Les iglises rupestres de Cappadoce, Paris 1925-1942. J. Ebersolt, M. Thiers, Les ruines et les substructions du Grand Palais des empe- reurs byzantins, "Comptes rendus des seances de l'Academie des ~nscriptions et Belles Lettres" (1913) 31; J. Ebersolt, Mission archiologique de Constantinople, Paris 1921, 28-37. ERNEST MAMBOURY 397 ~ ~ ye'den henüz dönmü~~ olan Th. Wiegand 1918 y~l~~ ~ubat n n ilk günü, Mamboury ile birlikte bu harabeleri dola~m~~~ ve onun yar- ~ d~miyle, hiç de~ilse tekrar bina bloklar~~ aras nda kaybolmadan, ~ mevcut kal~nt~lar~n foto~raf ve plânla tesbitini uygun görmü tür 8.