ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS Konstantynopolitańskie Zabytki W Stambule
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
AC TA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA HISTORICA 87, 2011 ANDRZEJ KOMPA Konstantynopolitańskie zabytki w Stambule (ilustracje 1–72) Wielka metropolia nad Bosforem żyje intensywnym życiem jednego z naj- większych miast świata, a żywo pulsujące tętno miejskich przekształceń nie omi- ja także starego stambulskiego miasta – okolonego Złotym Rogiem, Bosforem, Propontydą i murami teodozjańskimi dawnego Konstantynopola. Nieadekwat- nośš dawniejszych, nowożytnych opisów stolicy sułtanów i jej pobizantyńskich zabytków wydaje się zrozumiała; to dośš oczywiste, że przekazy, które spisali Pierre Gilles, Guillaume-Joseph Grelot czy Evliya Çelebi ukazują stan przeszły i w znacznej mierze nieistniejący. Tymczasem tempo zmian jest na tyle znaczne, że nawet naukowe, topograficzne i archeologiczno-konserwatorskie opisy dwu- dziestowiecznych uczonych nie odzwierciedlają już w pełni tego, co można zo- baczyš bądź co uległo zatracie. Rejestry bizantyńskich pamiątek, które zebrali w swych dziełach Alexander Van Millingen1, Ernest Mamboury2 czy Wolfgang Müller-Wiener3, stanowiące bezcenny punkt odniesienia i zasadnicze kompen- dium tematyczne, na zawsze już zachowają swoje znaczenie, ale upływ czasu odróżnia stan ówczesny, tam reasumowany (niekiedy nawet w ostatnim z wy- mienionych dzieł), od dzisiejszego, czasem pozbawiając nas już możliwości de- lektowania się tym, co widzieli owi uczeni. Obecny stan zmienił się też tu i ów- dzie w stosunku do informacji podawanych we wciąż dodrukowywanym, pod- stawowym przewodniku historycznym po zabytkach miasta, pióra Hilary’ego 1 A. Van Millinge n, Byzantine Constantinople: The Walls of the City and Adjoining Historical Sites, London 1899; i d e m, Byzantine Churches in Constantinople: Their History and Architecture, London 1912. 2 M.in.: E. M a m b o u r y, T. W i e g a n d, Kaiserpaläste von Konstantinopel zwischen Hip- podrom und Marmara–Meer, Berlin–Leipzig 1934; E. M a m b o u r y, The Tourist‟s Istanbul, transl. M. Burr, Istanbul 1953. 3 W. M ü l l e r - W i e n e r, Bildlexikon zur Topographie Istanbuls. Byzantion – Konstantinu- polis – Istanbul bis zum Beginn des 17. Jahrhunderts, Tübingen 1977. [123] 124 ANDRZEJ KOMPA Sumnera-Boyda i Johna Freely’ego, odzwierciedlającym, z grubsza ujmując, obraz z lat siedemdziesiątych XX wieku4. Pewne obiekty zniknęły, inne stały się niedostępne bądź zabudowano je, a z drugiej strony dokonania archeologów i konserwatorów ukazały nowe, nieznane dotąd substruktury i pozostałości, po- zwoliły na odrestaurowanie niektórych niszczejących monumentów, przysporzy- ły literaturze przedmiotu nieprzebranej liczby nowych pozycji. Wyjazdy studyjne do Stambułu, przedsięwzięte przez łódzkich bizantynistów w 2008–2010 r. (prof.prof. Sławomir Bralewski, Maciej Kokoszko, Mirosław J. Leszka, Teresa Wolińska, dr.dr. Paweł Filipczak, Małgorzata B. Leszka i Kirił Marinow, a także piszący te słowa) w związku z projektem naukowym dotyczącym historii wcze- snobizantyńskiego Konstantynopola, dostarczyły sposobności unaocznienia skali zmian, ale i trwającego nadal bogactwa historii bizantyńskiej pozostałej nad Bos- forem w architektonicznych pamiątkach5. Poniżej przedstawiam szczegółowe uwagi wynikające z pobytu na miejscu – głównie, rzecz jasna, własnego – chcąc przede wszystkim ukazaš złożonośš i niejednolitośš sytuacji bizantyńskich za- bytków miasta nad Bosforem, liczniejszych niż się wydaje i nie zawsze jeszcze należycie rozpropagowanych. Cele badań in situ, w szczególności przygotowanie materiału ikonograficznego i dokumentacyjnego oraz weryfikacja ustaleń litera- tury, pozwoliły na dośš szerokie i przynajmniej w części reprezentatywne przyj- rzenie się zabytkom, szalenie ważnym historycznie jako istniejąca wciąż sceno- grafia badań nad Bizancjum w jakimkolwiek aspekcie. Nieco ponadmiesięczny łączny pobyt nad morzem Marmara nie dał szans, rzecz jasna, na kompleksowe badania archeologiczne, których zresztą nie umiałbym najpewniej należycie przeprowadziš, wystarczył natomiast, by dzięki przychylności m.in. Patriarcha- tów Ekumenicznego i Ormiańskiego, Dyrektoriatu Muzeum Hagia Sofia, a także wielu osób prywatnych, dotrzeš do miejsc na ogół nieudostępnianych turystom, z rzadka zaś tylko grupom wizytujących miasto naukowców. Rzeczą cokolwiek uderzającą, która przykuła uwagę łodzian, przygotowujących nie tylko książkę o Nowym Rzymie, ale i selekcjonujących materiały do przyszłego przewodnika historycznego po dawnej cesarskiej metropolii, jest ograniczona – a w każdym razie znacząco niejednolita – dostępnośš, i o niej także traktuje poniższy tekst. Muszę tu jednak zaznaczyš, iż po pierwsze w żadnej mierze nie zmierza on do 4 H. S u m n e r - B o y d, J. F r e e l y, Strolling through Istanbul. A Guide to the City, 9Istan- bul 2006 [I wydanie – 1972 r.]. 5 Moim Współtowarzyszom, Pawłowi Filipczakowi, który wędrował ze mną przez Stambuł i w 2009 r., i rok później, oraz Grzegorzowi Sosze, oglądającemu ze mną miasto podczas pierw- szego z pobytów, jestem więcej niż wdzięczny za te wspólnie spędzone dni. Razem podziwialiśmy i poznawaliśmy wiele miejsc, do części nie dotarłbym pewnie w ogóle, gdyby nie Ich towarzystwo. Naturalnie nie mogę tu nie wspomnieš, że nasze wyjazdy byłyby znacznie ograniczone, gdy- by nie przyznany Katedrze Historii Bizancjum UŁ grant Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyż- szego Rzeczypospolitej Polskiej. Konstantynopolitańskie zabytki w Stambule 125 kompletności, przez co rozumiem pełen opis wszystkich istniejących pozostało- ści, nie ma też charakteru wypowiedzi z dziedziny archeologii, nauki o konser- wacji zabytków czy historii sztuki. Nie chcę i nie mogę też referowaš szerzej historii wymienianych obiektów w całym jej bogactwie ani ponownie śledziš źródeł, gruntownie przepatrzonych wszak w podanej w odsyłaczach literaturze; wzmianki służą tylko ogólnemu nakreśleniu kontekstu i mocniejzemu związaniu istniejącej tkanki miejskiej z historyczną topografią miasta. Zadanie ograniczy- łem do przekazania wskazówek, które ułatwią odszukanie stołecznego miasta Bizancjum i jego kulturowego dziedzictwa w dzisiejszym Stambule w jego zróż- nicowanych przejawach, do wzmiankowania niektórych szczególnie interesujących ostatnich odkryš, badań i zmian, odesłania do merytorycznie najwartościowszej – acz z konieczności podanej w wyborze – literatury, do zaalarmowania o stanie zachowania i poważnym zagrożeniu zabytków o znaczeniu daleko wykra- czającym poza region, a także unaocznienia pewnych współczesnych tendencji w zmiennym stosunku stambulczyków do szczególnych dziejów ich gniazda, w dbałości lub zapominaniu o historycznej spuściźnie miasta przedtureckiego. Pozostając w przeświadczeniu, że materialne relikty bizantyńskiej stolicy są im- manentnym, koniecznym i nieodłączalnym tłem jej polityczno-kulturowych dzie- jów, że nasza wiedza obecna może wciąż cieszyš się wcale rozległą możliwością namacalnego potwierdzenia na miejscu, oraz że konstantynopolitańskie zabytki, ów bezwiedny testament najbliższej nam zaginionej cywilizacji, wymagają wciąż szczególnej pieczy i zainteresowania, zdecydowałem się pokazaš zagadnienie w ujęciu problemowym. Subiektywne, zastosowane poniżej, wyodrębnienie ka- tegorii obiektów nie jest więc podyktowane czynnikiem chronologicznym ani geograficznym; ma raczej oddaš faktyczną złożonośš sytuacji. *** Pierwszą dającą się wyodrębniš grupą zabytków są największe przedosmań- skie atrakcje historyczne miasta, stanowiące ważny element jego tożsamości, wizerunku zewnętrznego i dostarczające mu niemałych dochodów, funkcjonujące w większości jako państwowe muzea. Szeroko rozpropagowane w przewodni- kach turystycznych i z reguły łatwo dostępne, są zapewne najlepiej odrestauro- wane i podlegają stałemu, bacznemu spojrzeniu miejscowych konserwatorów zabytków. I.1 Kościół Świętej Mądrości Bożej (Hagia Sofia, Aya Sofya Camii), tronu- jący nad wschodnią częścią starego miasta w pół drogi między nieistniejącym pałacem cesarskim a dawnym pałacem sułtańskim Topkapı, należy wymieniš w pierwszej kolejności, pamiętając i o jego znaczeniu we wschodnim cesarstwie, i o bezprecedensowej randze jako klejnotu światowego dziedzictwa kulturowego. Ta przez wiele stuleci największa świątynia chrześcijańska, zbudowana przez Justyniana I w 537 r., na miejscu dawniejszych konstrukcji z fundacji cesarzy Konstancjusza II (360 r.) i Teodozjusza II (415 r.), została w 1453 r. zamieniona 126 ANDRZEJ KOMPA w meczet, zaś w 1935 r. w muzeum, którym pozostaje do dziś6. Pierwszy pod względem ważności i splendoru (choš nie najstarszy) kościół katedralny Kon- 6 Literatura na temat kościoła Świętej Mądrości jest olbrzymia, por. np. W. M ü l l e r - W i e n e r, op. cit., s. 84–96 (na s. 94–96 obszerna bibliografia wcześniejszej literatury przedmiotu; podobny spis umieszczony jest przy każdym z obiektów opisywanych w leksykonie, nie ma więc potrzeby, by powtarzaš go w niniejszym artykule, poza najważniejszymi lub wykorzystanymi tutaj pracami; wybór literatury sprzed 1978 r. w następnych przypisach jest w związku z tym bardziej selektywny niż w wypadku ostatnich trzydziestu lat); W.R. L e t h a b y, H. S w a i n s o n, The Church of Sancta Sophia Constantinople, London–New York 1894; R. J a n i n, Les églises et les monastères de Constantinople, [w:] La géographie ecclésiastique de l‟empire byzantin, p. I, Le siège de Constantinople et le patriarcat œcuménique, t. III, Paris 1953, s. 471–485 (warta przywo- łania w każdym przypadku, zawiera cenne informacje źródłowe nt. obiektów sakralnych, nawet jeśli pewne przypisania lokalizacji zostały już zrewidowane przez naukę); G. D o w n e y, The Name of the Church