Cykle Rozwoju Ludności Karpat Polskich W XIX I XX Wieku

Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Instytut Geograﬁi i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego

Maria Soja

Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Kraków 2008 Publikację wydano ze środków Instytutu Geograﬁi i Gospodarki Przestrzennej UJ

Recenzent prof. dr hab. Zbigniew Długosz

Adjustacja tekstu Zoﬁa Smęda

Tłumaczenie na język angielski Grzegorz Zębik

Adjustacja tekstów angielskich Paweł Pilch

Komputerowy skład tekstu i przygotowanie do druku Małgorzata Ciemborowicz; Pracownia Wydawnicza IGiGP UJ

Projekt i opracowanie graﬁczne okładki Małgorzata Ciemborowicz

Kraków 2008

Printed in Poland

ISBN 978-83-88424-37-3

Wydawca Instytut Geograﬁi i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońs kiego ul. Gronostajowa 7, 30-387 Kraków , Polska tel. (+48) 012 664-52-50, faks (+48) 012 664-53-85 www.geo.uj.edu.pl

Druk Poligraﬁa Inspektoratu Towarzystwa Salezjańs kiego ul. Konfederacka 6, 30-306 Kraków , Polska tel. (+48) 012 266-40-00, faks (+48) 012 269-02-84 www.sdb.krakow.pl Spis treści

Wprowadzenie ...... 7 Rozdział 1 Zagadnienia metodyczne ...... 13 1.1. Cel, zakres czasowy i przestrzenny, układ pracy ...... 13 1.2. Materiały źródłowe, ich charakterystyka i ocena ...... 17 1.3. Metody opracowania materiałów kartograﬁcznych i statystycznych ...... 1 2 1.4. Literatura przedmiotu badań ...... 28 1.5. Pojęci e cykli rozwoju ludności ...... 30

Rozdział 2 Zarys rozwoju ludności Karpat Polskich ...... 35 2.1. Rozwój ludności owy Karpat Polskich w XIX i XX wieku ...... 35 2.2. Przesłanki rozwoju ludności Karpat Polskich w odniesieniu do innych regionów gór skich (na przykładzie Owernii) ...... 41

Rozdział 3 Cykle rozwoju ludności ...... 45 3.1. Cykl demograﬁczny (transformacja demograﬁczna) ...... 45 3.2. Cykl kolonizacji terenów gór skich ...... 58 3.3. Cykle redystrybucji ludności ...... 66 3.3.1. Redystrybucja w układzie pionowym (według pięter wysokości owych nad poziomem morza) ...... 66 3.3.2. Redystrybucja w układzie poziomym (wewnąt rzregionalnym) ...... 74

Rozdział 4 Przy czyny przemian demograﬁcznych Karpat Polskich w XIX i XX wieku ...... 93 Rozdział 5 Po dsumowanie ...... 103 Literatura ...... 109 Summary Population growth cycles in the Polish Carpathian Mountains during the 19th and 20th centuries ...... 123 Spis tabel ...... 129 List of tables ...... 129 Spis rycin ...... 131 List of ﬁgures ...... 137

Wprowadzenie

Karpaty Polskie są przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych: geografii, historii, etnografii, socjologii. Wśród badaczy istnieje zgodność, że na tle całego obszaru Polski ten przygraniczny, górski region cechuje się z jednej strony odmiennością zachodzących procesów, z drugiej zaś wykazuje wewnętrzne zróż- nicowanie. Chcąc wyjaśnić współczesne zjawiska, badacze sięgają do przeszło- ści tego regionu, najczęściej poszukując przyczyn i wyjaśnień w okresie, kiedy Karpaty były częścią monarchii austro-węgierskiej (prowincja Galicja), a więc do XIX wieku. Ustalając przyczyny analizowanych zjawisk, opierają się na wymier- nych faktach dokumentowanych niekiedy liczbami, a także na czynnikach niewy- miernych, trudno poddających się analizom statystycznym. Takimi czynnikami są np. zachowania i postawy wobec otaczającej rzeczywistości pojedynczego czło- wieka czy całych grup (np. w obrębie wsi, gminy czy powiatu), kształtujące się pod wpływem splotu uwarunkowań politycznych, społecznych czy gospodarczych. Tę „odmienność” Karpat Polskich na tle kraju najprościej można wytłumaczyć swoistą mentalnością mieszkańców tego regionu, wynikającą między innymi z ich religijności, specyficznego kodeksu moralnego, wzorców zachowań, ale rów- nież zmagania się z trudnymi warunkami życia w górach, biedą, ograniczonym dostępem do wszelkich usług. Współcześnie obserwujemy postawy osób wywo- dzących się w większości z tego regionu, będących potomkami rodzin żyjących w XIX wieku, a więc obecnie szóstej lub ósmej generacji, mających swoje korzenie na obszarze Karpat. Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Na tle Polski Karpaty jako region wyróżniają się w przestrzennym zróżnico- waniu, np.: dynamiką zmian zaludnienia terenów wiejskich (stały przyrost liczby ludności wiejskiej, podczas gdy w skali kraju notuje się jej spadek), przyrostem naturalnym (stosunkowo wysoka rodność, wyższa niż w skali kraju), strukturą wieku (najwyższe w kraju udziały dzieci i młodzieży w ludności ogółem), ale tak- że religijnością (mierzoną udziałem w praktykach religijnych) oraz postawami ludności w czasie wyborów odbywających się w ostatnich dekadach. W tym ostatnim aspekcie zróżnicowanie przestrzenne (wynik wyborów parlamentarnych, prezydenckich, referendum konstytucyjne i referendum decydujące o przystąpie- niu Polski do Unii Europejskiej) jest znamienne. W obrębie kraju wyodrębniają się trzy regiony, należące niegdyś do trzech zaborów. Szczególnie jest to widoczne w odniesieniu do terenów byłej Galicji, tworzących w przestrzeni kraju region zwarty i jednorodny pod względem zachowań wyborczych i frekwencji. Charakte- ryzuje się on na całym obszarze wysoką frekwencją w wyborach oraz stałym wzorcem zachowań wyborczych, powtarzającym się wielokrotnie, sprowadzającym się między innymi do podobnych preferencji politycznych (Węcławowicz G., 2002). Wyjaśnienia zachowań wyborczych mieszkańców południowej Małopolski przez odwołanie się do regionu dokonał H. Kubiak (1999). O stałości zachowań wyborczych zadecydowały stosunkowo dobrze zachowane dawne więzi społecz- ne, występujący układ osadniczy, struktura gospodarstw chłopskich, wspólnot paraﬁalnych. Dużą rolę odegrało peryferyjne położenie tego obszaru w obrębie monarchii. Z jednej strony opóźniło ono procesy industrializacji tego regionu, ale z drugiej ułatwiło przetrwanie wzorców kultury i systemów społecznych. Oma- wiany obszar był gęsto zaludniony. Miał charakter emigracyjny, mniej imigracyjny. Przemieszczenia ludności odbywały się raczej w obrębie regionu. Większość zmian dokonywała się w ramach tych samych grup kulturowych, bez gwałtownych naruszeń istniejącego porządku, bez przerywania ciągłości międzypokoleniowej (Kubiak H., 1999). Ważność tych stwierdzeń można potwierdzić, przytaczając pewne fakty. Potencjał ludnościowy Galicji Zachodniej (1/3 ludności prowincji) był mniejszy niż Galicji Wschodniej (2/3 ogółu). Różniła je jednak gęstość zaludnienia, wyższa w Galicji Zachodniej (w 1869 r. 87 osób/km2, a w 1910 r. 116 osób/km2) niż w Galicji Wschodniej (odpowiednio 62 osób/km2 i 96 osób/km2). Wzrost gęstości zaludnienia w latach 1869–1910 w Galicji Wschodniej o połowę, a w Galicji Zachodniej o 1/3 może świadczyć między innymi o procesach migracyjnych zachodzących na tych obszarach. Przeludniona agrarnie zachodnia część Galicji wymuszała migracje (zagraniczne i wewnętrzne) o podłożu ekonomicz- nym. Zwiększał się stopniowo przepływ ludności z zachodu na wschód Galicji.

8 Wprowadzenie

W migracjach o zasięgu lokalnym i krajowym w 1910 r. brało udział 21% ogółu mieszkańców, podczas gdy w 1869 r. tylko 12%. Migracje wewnętrzne w obrębie Galicji (o zasięgu lokalnym i krajowym łącznie) objęły na przełomie XIX i XX wieku 1/5 ludności (Zamorski K., 1991). Zróżnicowanie procesów demograficznych jest związane z wielokulturo- wością Galicji, będącą kontynuacją tradycyjnych stosunków przedrozbiorowych. Obecność wielu grup etnicznych i wyznaniowych powodowała, że Polacy, Rusini, Żydzi i Niemcy nie tylko żyli obok siebie, ale i w zgodzie ze sobą. Międzykulturo- wość (więzi kształtujące życie zbiorowe oraz wynikający z nich typ ładu społecz- nego) sprzyjała harmonijnemu i stabilnemu rozwojowi stosunków społecznych. Dominowały więzi terytorialno-lokalne. W państwie austriackim obowiązywało tzw. prawo swojszczyzny (Heimatsrecht), które nakładało na każdego obywatela obowiązek przynależności do określonej gminy miejskiej lub wiejskiej (wg miejsca urodzenia). Stało się ono podstawowym czynnikiem więzi lokalnej i sąsiedz- kiego współżycia różnych grup kulturowych (Pucek Z., 1995). Mieszkańcy wsi karpackich wykazują wielkie przywiązanie do miejsca swego urodzenia. Cechuje ich życzliwość dla „obcych” z miasta, bezinteresowna chęć niesienia pomocy sąsiadom oraz przestrzeganie zasad współżycia we wspólnocie. Religijność mieszkańców wyznacza między innymi pewne postawy prokreacyjne, ale też przestrzeganie ustalonego kodeksu moralnego. Ukształtowany wzorzec za- chowań, przekazywany z pokolenia na pokolenie, przetrwał w ogólnym zarysie do dzisiaj (Kubiak H., 1999). Czynnikami, które zachęcały do podjęcia badań w Karpatach Polskich, była niewątpliwie „odmienność” tego regionu w skali Polski, jego galicyjskie korzenie, ale i brak tego typu opracowań. Przystępując do badań, zdawano sobie sprawę tylko z niektórych trudności, które mogły się pojawić w trakcie realizacji pracy. Jednym z najważniejszych zadań było zgromadzenie wiarygodnych, porówny- walnych w czasie i przestrzeni, materiałów statystycznych i kartograficznych. W badaniach o charakterze statycznym nie jest to tak ważne, jak w tych o charakterze dynamicznym. Chodziło o uniknięcie zarzutu, że przeprowadzone badania w ujęciu sekularnym pod względem metodycznym są nieprawidłowe. Wydaje się, że pomimo zróżnicowanego materiału źródłowego (rozproszonego w wielu instytucjach, opracowywanego rozmaitymi metodami, pochodzącego z różnych okresów), udało się go ujednolicić wielkim nakładem pracy. Istotny był też wybór metod prezentacji wyników. Uznano, że w geograficznych badaniach dotyczących przemian w czasie i przestrzeni, zmiany powinny być dokumentowane metodami kartograficznymi i graficznymi, rzadziej ujęciami tabelarycznymi. Przedstawiony

9 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku materiał kartograficzny jest bogaty, ale jego ogląd uzmysławia nam ogrom prze- obrażeń, jakie dokonały się na omawianym terenie. Przyjęcie wsi za podstawową jednostkę przestrzennego odniesienia może być impulsem do podjęcia podobnych badań na innych terenach. Ujednolicenie materiałów na poziomie najmniejszych jednostek odniesienia przestrzennego, czyli miast i wsi, pozwoliło na agregację danych w różnych układach przestrzennych, obejmujących wymiar zarówno poziomy, jak i pionowy terenów górskich. Ujęcie problematyki ludnościowej jako zjawiska przestrzennego ściśle związanego z istniejącymi warunkami naturalnymi i społeczno-ekonomicznymi spowodowało, że niniejsze badania łączą cechy kilku kierunków zainteresowań geografii ludności. Wymieniając je za A. Jagielskim (1977), autor- ka pracy skupia się przede wszystkim na kierunku analityczno-przestrzennym, chorologicznym (ujęcie regionalne) i w nieco mniejszym zakresie na kierunku środowiskowym (ujęcie ekologiczne). W pracy przewijają się one z różnym natę- żeniem, w zależności od możliwości materiałowych. Ujęcie regionalne umożliwi- ła agregacja danych według różnego rodzaju jednostek terytorialnych, wydzielonych na podstawie kryterium administracyjnego (wg miast i wsi, gmin, powiatów, województw), kryterium fizyczno-geograficznego (podział Karpat wg jednostek fizycznogeograficznych), kryterium etnicznego (regiony etniczne: Łemkowszczy- zny i Bojkowszczyzny). Charakterystyka przestrzennego zróżnicowania badanych zjawisk mieści się w kierunku analityczno-przestrzennym, który dominuje w pracy, jak i ujęciu regionalnym. Ujęcie ekologiczne, w przypadku terenów górskich, stanowi wzbogacenie badań. Mając na uwadze zróżnicowane środowisko naturalne i możliwość porównań w okresie ponad jednego wieku, zagregowano dane we- dług pięter wysokościowych nad poziomem morza, przypisując poszczególnym jednostkom osadniczym położenie względem poziomu morza. Wykorzystując elementy tych trzech kierunków badań (trzy odmienne uję- cia), niniejsze badania sprowadzono w konsekwencji do czwartego kierunku, określonego przez A. Jagielskiego (1977) jako kierunek eklektyczny. To ujęcie wydaje się poprawne, szczególnie w odniesieniu do terenów górskich, tym bardziej że Karpaty Polskie nie powinny być traktowane jako swego rodzaju region reprezen- tatywny dla całej Polski, w większości przecież nizinnej. Mogą one natomiast być regionem reprezentatywnym dla innych obszarów górskich Polski czy Europy.

10 Wprowadzenie

Podziękowania

Wyrażam wdzięczność i składam serdeczne podziękowania Panu Profesorowi Ada- mowi Jelonkowi za troskę i życzliwość, jaką okazywał mi w trakcie realizacji niniejszej pracy. Dziękuję też Panu Profesorowi Adamowi Jelonkowi prowadzącemu cykliczne seminaria habilitantów oraz Koleżankom i Kolegom uczestnikom tych spotkań za rze- czowe i inspirujące dyskusje naukowe zawsze przebiegające w przyjaznej atmosferze. Serdecznie dziękuję recenzentowi wydawniczemu Panu Profesorowi Zbigniewowi Długoszowi za podjęcie się trudu opiniowania mojej pracy oraz za celne uwagi i wska- zówki. Mojemu Koledze dr. hab. Andrzejowi Zborowskiemu składam podziękowania za liczne dyskusje i cenne merytoryczne uwagi dotyczące kształtu pracy. Dziękuję mu też za życzliwość i wiarę w to, że ta praca zostanie ukończona. Podziękowania składam Panu dr. Pawłowi Prokopowi za komputerowe opracowanie map zamieszczonych w pracy. Serdeczne podziękowania kieruję do Pani mgr Małgorzaty Ciemborowicz i Pani mgr Marii Baścik za bezinteresowną pomoc i wsparcie podczas prac związanych ze skła- daniem manuskryptu do druku. Dziękuję Wszystkim, którzy w jakikolwiek sposób przyczynili się do powstania niniejszej pracy, w tym Pracownikom Oddziału Zbiorów Graﬁcznych i Kartograﬁcznych oraz Oddziału Starych Druków Biblioteki Jagiellońskiej, bez pomocy których trudniej byłoby zrealizować podjęte badania.

Rozdział 1

Zagadnienia metodyczne

1.1. Cel, zakres czasowy i przestrzenny, układ pracy

Celem pracy jest określenie ogólnych tendencji i rozwoju demograficznego Karpat Polskich w ujęciu sekularnym (w XIX i XX wieku), a na tym tle: – identyfikacja przebiegu i wskazanie miejsca populacji Karpat w procesie transformacji demograficznej (przejścia demograficznego), – przedstawienie cykli rozwoju ludności na obszarach górskich, rozumianych jako zmiany sekwencyjne w jej dynamice, obejmujące okresowe przyrosty i ubytki. Obok celu poznawczego, celem metodycznym jest próba przedstawienia procedury badawczej, umożliwiającej analizowanie długookresowych przemian procesów demograficznych z umiejętnym wykorzystaniem zróżnicowanego pod względem pochodzenia materiału źródłowego. Podstawę niniejszej pracy stano- wią procesy demograficzne zachodzące na obszarze Karpat Polskich. Cel aplikacyjny zawiera się w samej możliwości wykorzystania uzyskanych wyników badań oraz zgromadzonego materiału źródłowego do dalszych prac. Mogą one być kontynuacją, ale też weryfikacją dotychczasowych osiągnięć, mogą również służyć prognozowaniu. Podstawowe problemy badawcze wymagające wyjaśnienia i uszczegółowie- nia można przedstawić w formie pytań o charakterze merytorycznym i metodycznym, a mianowicie: Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

– Jak przebiegał i jaki charakter miał ogólny proces zmian ludnościowych w Karpatach Polskich? – Czy przemiany demograficzne w tym regionie dokonywały się zgodnie z ja- kimś wzorcem? – Czy proces zmian ludnościowych charakteryzował się jakąś prawidłowością i regularnością? – Czy dokonujące się przemiany demograficzne były zgodne/niezgodne z tendencjami ogólnokrajowymi? – Czy istniało zróżnicowanie przestrzenne zjawisk ludnościowych w układzie pionowym (ze względu na położenie nad poziomem morza) i poziomym (położenie wewnątrz regionu)? – Jakie czynniki wpłynęły na przebieg procesów ludnościowych w Karpatach Polskich? – Jakie kryteria, zasady, sposób postępowania należy przyjąć, aby zgromadzo- ny materiał źródłowy (kartograficzny i statystyczny) spełniał warunki wiary- godności i porównywalności w czasie i przestrzeni, niezbędne w badaniach sekularnych? Zakres przestrzenny badań obejmuje Karpaty Polskie, obszar górski położony w południowo-wschodniej części kraju. Jest to jedna z jednostek fizycznogeograficznych Polski (Kondracki J., 1998). Granice tego regionu wyznacza granica pań- stwowa: na południu z Czechami i Słowacją, na wschodzie z Ukrainą. Granica pół- nocna natomiast, wyznaczona według cech morfologicznych (Klimaszewski M., 1972), została skorygowana do tych jednostek administracyjnych, które obszaro- wo w całości wchodzą w obręb Karpat. Dotyczy to podziału według gmin i miast (223 jednostki). W przypadku podziału administracyjnego według miast i wsi (1891 jednostek) wliczono tylko te jednostki, których 3/4 powierzchni (w tym centrum wsi) znalazło się w obrębie Karpat. Omawiany region ma powierzchnię 19,5 tys. km2 i jest położony w części południowej województw: śląskiego, ma- łopolskiego i podkarpackiego. Przed reformą administracyjną w 1999 r. było to siedem województw: w całości nowosądeckie i krośnieńskie, oraz częściowo idąc z zachodu na wschód: bielskie, krakowskie, tarnowskie, rzeszowskie i przemyskie. Zakres czasowy pracy obejmuje XIX i XX wiek. Graniczne cezury opracowania wyznaczają daty przeprowadzonych spisów ludności: austriackiego z 1869 r. i polskiego z 1988 r. W tym czasie Karpaty Polskie położone były w obrębie dwóch organizmów państwowych (1869–1918 w prowincji Galicja, części monarchii austro-węgierskiej; od 1918 r. w niepodległej Polsce) oraz podlegały wpływom trzech odmiennych systemów politycznych i gospodarczych (do pierwszej wojny

14 1. Zagadnienia metodyczne

światowej, w okresie międzywojennym, po drugiej wojnie światowej do 1989 r.). Badania opierają się na danych dwunastu spisów ludności, z tego pięciu austriackich (1869–1910) i siedmiu polskich (1921–1988). Ostatni z wymienionych, spis z 1988 r., stanowi zarówno cezurę wyznaczającą koniec epoki politycznej zwią- zanej z okresem realnego socjalizmu, jak i cezurę przeprowadzonych badań. Niestety, spis ten jest też ostatnim dostępnym w Głównym Urzędzie Statystycz- nym w Warszawie źródłem informacji niezbędnym do badań prowadzonych w mikroskali (wg miast i wsi). Materiały statystyczne z ostatniego spisu ludności z 2002 r. dostępne są dopiero od poziomu gmin. W niniejszej pracy nie wszystkie omawiane zjawiska i procesy mieszczą się w wyznaczonych granicach chrono- logicznych lat 1869–1988. W niektórych więc przypadkach sięgnięto do informacji i danych z XVIII i pierwszej połowy XIX wieku (na podstawie literatury) oraz danych z końca XX wieku (publikowane przez GUS dane bieżącej ewidencji ludności). Praca ma charakter retrospektywny. Dzięki utworzeniu sekularnej serii danych ludnościowych od 1869 r. do 1988 r. przedstawiono przeszłość demogra- ficzną Karpat Polskich. Obok Karpat, stanowiących główny cel badań, w pracy znajdują się również odniesienia do Owernii, obszaru górskiego położonego w obrębie Masywu Cen- tralnego we Francji. Region ten ma podobne warunki środowiska naturalnego, co Karpaty, odmienną zaś sytuację społeczno-gospodarczą i różny przebieg proce- sów demograficznych. Do Owernii należy ponad 1300 miejscowości (miast i wsi), położonych na terenie czterech departamentów: Puy de Dôme, Allier, Cantal i Haute Loire. Zakres czasowy materiałów źródłowych dla Owernii nawiązuje do Karpat, a więc ma również ujęcie historyczne. Obejmuje 20 spisów ludności z lat 1872–1990. Należy zaznaczyć, że dla niniejszych badań Owernia jest jednym z górskich obszarów badawczych, które zdaniem autorki mogą służyć do porów- nania również z Karpatami. Jej wybór został podyktowany dostępnością materia- łów statystycznych, ludnościowych w ujęciu sekularnym. Wyniki badań uzyskane dla Owernii stanowiły uzupełnienie, ale też dały możliwość porównania i oceny sytuacji demograficznej Karpat na tle innego regionu górskiego funkcjonującego w obszarze przemian gospodarczych zapoczątkowanych już u progu XIX wieku. Niniejsza praca ma charakter metodyczno-poznawczy. Z uwagi na proble- matykę podjętych badań, tj. określenie ogólnych tendencji i rozwoju demograficznego Karpat Polskich w ujęciu sekularnym (XIX i XX wiek), oraz ustalenie wystę- powania bądź niewystępowania cykli rozwoju ludności na terenach górskich, jest materiałowo-dokumentacyjna. Praca składa się z pięciu części będących odręb- nymi rozdziałami. Wprowadzenie przybliża specyfikę obszaru badań, informuje

15 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku o czynnikach, które zadecydowały o zakresie i tematyce podjętych badań. Zagad- nienia metodyczne związane z realizacją pracy zawarto w rozdziale pierwszym. Omówiono w nim również cel, zakres czasowy i przestrzenny badań oraz wykorzystane w pracy materiały źródłowe (statystyczne i kartograficzne). Dokonano oceny jakości i wartości tych materiałów oraz zaprezentowano, na przykładach, metody ich opracowania. W drugim rozdziale przedstawiono ogólny zarys rozwoju ludności w Karpatach Polskich, czyniąc to w kontekście porównawczym do ogólnej sytuacji w Polsce oraz innych regionów górskich, tj. Owernii we Francji. Zasadniczą częścią pracy jest rozdział trzeci przedstawiający zidentyfikowane cztery cykle rozwoju ludności w Karpatach Polskich w XIX i XX wieku, a mianowicie: cykl demograficzny (transformacja demograficzna), cykl kolonizacji terenów górskich, cykl redystrybucji ludności w układzie pionowym oraz cykl redystrybucji ludności w układzie poziomym. Jako pierwszy omówiono cykl związany z przejściem demograficznym, ustalając miejsce, jakie zajmuje w nim populacja karpacka, jego początki sięgające XIX wieku i domykanie się w XX wieku. Kolejny cykl kolonizacji terenów górskich ustalono w oparciu o daty lokalizacji poszczególnych jednostek osadniczych na wybranych obszarach. Pozwoliło to uchwycić moment jego domykania się pod koniec XVI wieku. Uwzględniono też problematykę wielokulturowości tego regionu, przedstawiając największe grupy etniczne i wyznaniowe. Ich wielowiekowa obecność, a następnie zniknięcie nie- których z nich, prowadzi do cyklu narodowościowego zamykającego się w połowie XX wieku. Omawiana przy okazji tego cyklu problematyka ułatwia zrozumienie trzeciego i czwartego cyklu rozwoju, tj. redystrybucji ludności w układzie pionowym i poziomym. Cykl redystrybucji ludności w układzie przestrzennym pionowym ustalono, odnosząc się do zmian rozmieszczenia ludności według wyznacza- nych pięter wysokościowych nad poziomem morza. Cykl redystrybucji ludności w układzie poziomym był możliwy do uchwycenia dzięki analizie porównawczej zróżnicowania wewnątrzregionalnego, rozpatrywanego według miast i wsi. Zapro- ponowano pewien model obrazujący ten cykl. W rozdziale czwartym omówiono w ogólnym zarysie wybrane (uznane przez autorkę jako główne) przyczyny przemian demograficznych Karpat Polskich w XIX i XX wieku oraz niektóre ich skutki. Ostatni, piąty, rozdział jest podsumowaniem przeprowadzonych badań. Realizacja niniejszej pracy możliwa była dzięki wykorzystaniu technik kom- puterowych zarówno do zebrania, ujednolicenia i przeliczania zbioru danych, jak i wykonania map i wykresów. Być może dlatego w epoce liczydeł, a potem kalku- latorów nikt nie podjął się opracowania tej problematyki, co nie oznacza, że tego nie próbowano. Istotne jest, że utworzona baza danych ludnościowych dla Karpat

16 1. Zagadnienia metodyczne

Polskich (według miast i wsi) za okres ponad 100 lat nie wymaga żadnych zmian i przeliczeń, np. z powodu wprowadzenia nowego podziału administracyjnego kraju. Jest to niewątpliwie pocieszające dla każdego geografa zajmującego się pro- blematyką przemian w czasie i przestrzeni.

1.2. Materiały źródłowe, ich charakterystyka i ocena

W badaniach wykorzystano publikowane i niepublikowane materiały statystyczne (zagregowane według miast i wsi), pochodzące z: – austriackich spisów ludności z lat: 1869, 1880, 1890, 1900, 1910 (dane opublikowane), – polskich spisów ludności z lat: 1921, 1931 (dane opublikowane), 1950, 1960, 1970, 1978, 1988 (dane niepublikowane, dostępne w GUS w Warszawie), – bieżącej ewidencji ludności według gmin, powiatów i województw z lat 1948– –1998 (dane opublikowane), – francuskich spisów ludności z lat: 1872, 1876, 1881, 1886, 1891, 1896, 1901, 1906, 1911, 1921, 1926, 1931, 1936, 1946, 1954, 1962, 1968, 1975, 1982, 1990 (dane opublikowane przez Institut National de la Statistique et des Etudes Economiques – INSEE, Paryż), – literatury przedmiotu, która uzupełnia część źródłową pracy, np. Sawicki L., 1910; Smoleński J., 1926, 1935; Leszczycki S., 1935, 1938; Gotkiewicz M., 1962, 1969; Jelonek A., 1967, 1992b; Reinfuss R., 1948, 1990, 1995; Czajkow- ski J., 1992, 1995; Zamorski K., 1989, 1995. Mapę Karpat Polskich, na której podstawową jednostką przestrzennego odniesienia jest miasto i wieś (czyli jednostki najniższego rzędu w podziale administracyjnym kraju), opracowano w oparciu o historyczne i współczesne źródła kartograﬁczne, a mianowicie: – Űbersichts – Karte der Katastral – Gemeinden im Westlichen Galizien, Wiedeń 1855, – Mapa wyznaniowa Galicyi według gmin administracyjnych opracowana na podstawie spisu ludności z 31 grudnia 1900 r. przez Krajowe Biuro Statystycz- ne we Lwowie pod kierownictwem prof. dr. J. Buzka, skala 1:432 000, Lwów 1901, – Mapa Galicyi, 1:600 000, zarys A. Hertricha. Poprawił i uzupełnił inżynier J. Spett, nakładem Księgarni Polskiej B. Połonieckiego we Lwowie, wydanie czwarte, Lwów,

17 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

– Uhorczak F., 1939, Mapa podkładowa jednostek administracyjnych (woje- wództw: lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego), 1:300 000, Instytut Geograficzny Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, odbito w Zakładach Graficznych S.A. Książnica – Atlas, Lwów 1939, – Burzyński A., 1983, Porównywalne obszary administracyjne w Galicji w latach 1880–1910 – mapa w: Górnictwo, hutnictwo i przemysł rafineryjny (struktura zatrudnienia na tle wartości i wielkości produkcji), [w:] Informator statystyczny do dziejów przemysłu w Galicji, H. Madurowicz-Urbańska (red.), UJ, Kraków, – atlasy województw: miejskiego krakowskiego (1979), bielskiego (1981) i tarnowskiego (1988), – mapy topograficzno-administracyjne w skali 1:100 000 dla byłych woje- wództw: bielskiego, krakowskiego, nowosądeckiego, tarnowskiego, kroś- nieńskiego, rzeszowskiego i przemyskiego. Oceną austriackich powszechnych spisów ludności z lat 1869–1910 zajmowali się historycy, między innymi T. Gąsowski (1981), A. Burzyński (1984) i K. Zamorski (1989). Byli zgodni co do tego, że jest to bogate i wiarygodne źródło informacji. Ich zastrzeżenia budziło jednak wykorzystanie danych spisowych w badaniach w ujęciu dynamicznym i przestrzennym. Każdy ze spisów opiera się bowiem na podziale administracyjnym Galicji nieco zmienionym w stosunku do poprzedniego. Jednostki przestrzenne typu gminy czy powiaty są więc nieporównywalne w latach 1869–1910. W literaturze przedmiotu przeszłość demograficzna Galicji analizowana i porównywana jest w makroskali (Galicja ogółem, Galicja Wschodnia, Galicja Zachodnia), rzadziej w mezoskali (według powiatów), natomiast brak jest opra- cowań w mikroskali (wg miast i wsi). Przyczyną takiego stanu były częste zmiany podziału administracyjnego Galicji, obejmujące zmiany granic poszczególnych powiatów i gmin, jak również zmiany ich liczebności. Porównywalne obszary administracyjne Galicji w latach 1880–1910 opraco- wał A. Burzyński (1983) przy współpracy z T. Gąsowskim. Jest to mapa Galicji we- dług powiatów, przedstawiająca grupy powiatów (nawet i kilkanaście jednostek) wyznaczonych przez wspomnianych autorów do badań w ujęciu dynamicznym oraz przestrzennym (ryc. 1.1.). Należy przy tym zwrócić uwagę na to, że zabieg grupowania powiatów doprowadził do powstania nowych jednostek przestrzennych, praktycznie nieporównywalnych zarówno pod względem powierzchni, jak i potencjału ludnościowego. Elementy utrudniające wykorzystanie tej mapy w niniejszych badaniach, to: zbyt zróżnicowane i duże powierzchniowo jednostki (co prowadzi między innymi do zaniżenia danych np. gęstości zaludnienia) oraz 18 1. Zagadnienia metodyczne

Ryc. 1.1. Porównywalne obszary administracyjne Galicji w latach 1880–1910

Numeracja powiatów: 1) Chrzanów, 2) Biała, 3) Żywiec, 4) Wadowice, 5) Kraków, 6) Pod- górze, 7) Wieliczka, 8) Myślenice, 9) Bochnia, 10) Limanowa, 11) Nowy Targ, 12) Dąbrowa, 13) Brzesko, 14) Tarnów, 15) Nowy Sącz, 16) Grybów, 17) Mielec, 18) Pilzno, 19) Gorlice, 20) Jasło, 21) Tarnobrzeg, 22) Nisko, 23) Kolbuszowa, 24) Ropczyce, 25) Strzyżów, 26) Krosno, 27) Rzeszów, 28) Łańcut, 29) Przeworsk, 30) Brzozów, 31) Sanok, 32) Jaros- ław, 33) Przemyśl, 34) Dobromil, 35) Lisko, 36) Cieszanów, 37) Jaworów, 38) Mościska, 39) Sambor, 40) Stare Miasto–Sambor, 41) Turka, 42) Rawa Ruska, 43) Gródek, 44) Rud- ki, 45) Drohobycz, 46) Stryj, 47) Skole, 48) Sokal, 49) Żółkiew, 50) Lwów, 51) Bóbrka, 52) Żydaczów, 53) Dolina, 54) Kamionka Strumiłowa, 55) Przemyślany, 56) Rohatyn, 57) Kałusz, 58) Stanisławów, 59) Bohorodczany, 60) Nadwórna, 61) Brody, 62) Złoczów, 63) Zborów, 64) Brzeżany, 65) Podhajce, 66) Buczacz, 67) Tłumacz, 68) Kołomyja, 69) Pe- czeniżyn, 70) Kossów, 71) Zbaraż, 72) Tarnopol, 73) Skałat, 74) Trembowla, 75) Husiatyn, 76) Czortków, 77) Horodenka, 78) Zaleszczyki, 79) Borszczów, 80) Śniatyń.

Źródło: Burzyński A., 1983.

19 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku fakt, że ich zasięg wykracza daleko poza granicę północną Karpat. To z kolei prowadzi do zawyżenia bilansu ludności Karpat, gdyż wliczone zostałyby tu tereny nienależące do tego regionu. Zwrócenie uwagi na porównywalność materiałów źródłowych okazało się nie tylko bardzo celowe, ale i istotne dla innych badaczy. W 1999 r. w trakcie prowadzonych przez autorkę badań ukazała się publikacja Normana Davies’a Boże Igrzysko. Historia Polski, w której autor ostro skrytykował metody postępowania badaczy zajmujących się problematyką przeszłości demograficznej Polski, a do- kładnie ujmując historią społeczną Polski, pisząc: „Polska demografia cierpi na tę samą chorobę, która atakuje całą historię społeczną Polski. Dane statystyczne gromadzi się na podstawie kilku różnych regionalnych źródeł i przegrupowuje w kategorie, które są w sposób rażący ahistoryczne. Szerzą się terytorialne anachro- nizmy. Współcześni demografowie polscy często zakładają, że ziemie wschodnie leżące za Bugiem nie wchodzą w zakres ich właściwych historycznie rozważań, traktując jednocześnie ludność Ziem Zachodnich PRL tak, jak gdyby zawsze była ona częścią polskiego społeczeństwa. Rzadko można mieć pewność, że porówny- wane ze sobą rzeczy, które istotnie mogą stanowić przedmiot porównań i – nawet jeśli tak jest – że owe porównania mają jakąkolwiek wartość historyczną. Two- rząc na użytek swoich badań spójne i jednorodne kategorie, bez których istotnie wszystkie podawane przez nich informacje statystyczne byłyby pozbawione war- tości, demografowie zadają kłam najistotniejszemu faktowi dotyczącemu współ- czesnego społeczeństwa polskiego, a mianowicie, że przez większość czasu nie stanowiło ono jednolitej całości. Naukowa dokładność pozostaje w bezpośrednim konflikcie z rzeczywistością historyczną” (Davies N., 1999, s. 665–666). Lektura tego fragmentu nasuwa pewne uwagi. Z jednej strony należy zaak- ceptować postawę autora, który zwraca uwagę na badania prowadzone w Polsce i wykazuje wielką troskę o ich poprawność naukową. Z drugiej jednak strony trudno się zgodzić z zarzutami, że materiały źródłowe wykorzystywane w pracach są „ahistoryczne” i prowadzą w efekcie do „terytorialnych anachronizmów”. Zbyt duże uogólnienie tego problemu leży u podstaw tak nadmiernej krytyki. Warto zaznaczyć, że w warunkach polskich wszyscy badacze zajmujący się przeszłością demograficzną kraju muszą sami przygotować materiał źródłowy i to, niestety, wielkim nakładem pracy. Nie mają tych problemów np. Anglicy, Francuzi, Niem- cy czy nawet Słowacy, którzy korzystają z gotowych, publikowanych oficjalnie danych statystycznych odnoszących się do przeszłości demograficznej swojego kraju. Przykładem mogą być dane ludnościowe dla miast i wsi Owernii z lat 1872–1990, wykorzystane w niniejszej pracy, a uzyskane z oficjalnej publikacji francuskiego urzędu statystycznego – INSEE. 20 1. Zagadnienia metodyczne

1.3. Metody opracowania materiałów kartograﬁcznych i statystycznych

W ujednoliceniu materiałów źródłowych (za okres 120 lat) zastosowano proste procedury badawcze, wymagające jednak znacznego nakładu pracy. Cho- dziło między innymi o uchwycenie wszystkich jednostek przestrzennych (typu miasto, wieś), jakie występowały w XIX i XX wieku w granicach tego regionu. Uporządkowano nazwy miejscowości wymieniane w każdym z dwunastu analizowanych (austriackich i polskich) spisów ludności (z lat 1869–1988). Okazało się, że występują różnice w liczbie i nazwach wsi pomiędzy spisami z lat 1869–1931 a 1950–1988. Stwierdzono, że brak danej wsi w kolejnym spisie oznaczał najczę- ściej włączenie jej w obręb miasta lub innej wsi, rzadziej zmianę jej nazwy lub tylko różnicę w pisowni. W ten sposób ze statystyk zniknęło 260 wsi karpackich (tj. 15% ogółu wsi), przy czym 98 z nich zostało włączone do miast, 68 włączone w obręb innych wsi, a 94 wsie zanikły jako całkowicie wyludnione, a ich tereny zostały włączone do innych wsi. Gdyby przyjąć, że średnia wielkość wsi wynosiła tylko 300 osób, to w bilansie zabrakłoby około 80 tys. ludności, gdyby zaś przyjąć średnio 500 osób – to deﬁcyt w bilansie ludności Karpat wyniósłby 130 tys. osób. Do połowy XX wieku było w Karpatach 2015 wsi, pod koniec XX wieku – 1849. Przykładem opracowania materiałów źródłowych jest tabela 1.1 i rycina 1.2. Dla dwóch gmin: Uście Gorlickie (d. Wołoskie, d. Ruskie) i Sękowa (woj. mało- polskie, powiat gorlicki) zestawiono dane ludnościowe z 1869 i 1931 r. Są one porównywane w czasie i przestrzeni. Ujęto wsie istniejące formalnie według stanu z 1995 r. (ryc. 1.2. A) i wsie, które z różnych powodów (najczęściej wyludnienia) zniknęły ze statystyk ludnościowych (ryc. 1.2. B). Praktycznie rzadko pojawiają się na współczesnych mapach i nie występują w spisach ludności z lat 1950–1988. Ustalenie ich nazw i lokalizacji pozwoliło na faktyczne i poprawne zbilansowanie populacji w obrębie obu jednostek administracyjnych. Gdyby je pominąć, liczba mieszkańców, np. gminy Uście Gorlickie, byłaby mniejsza w 1869 i 1931 r. po około 23%, a gminy Sękowa odpowiednio o około 23% i 20% faktycznego stanu ludności. Współczesną mapę Karpat z podziałem na miasta i wsie, jako podstawowe jednostki odniesienia przestrzennego, uzupełniono wsiami „zanikłymi”, wyko- rzystując do tego celu źródła kartograﬁczne z przełomu XIX i XX wieku. Pomocne okazały się mapy opracowane przez J. Buzka (1901) i F. Uhorczaka (1939). Przy- jęty tok postępowania, chociaż czaso- i pracochłonny dał w efekcie możliwość porównywania danych w przestrzeni. Na przykład współczesna wieś Brunary

21 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Tab. 1.1. Jednostki osadnicze gmin Uście Gorlickie (d. Wołoskie, d. Ruskie) i Sękowa w XIX i XX wieku

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego (1869) i polskiego (1931) spisu ludności.

22 1. Zagadnienia metodyczne . Zmiany administracyjne w gminach Uście Gorlickie (d. Wołoskie, d. Ruskie) oraz Sękowa w XIX i XX Sękowa wieku oraz Ruskie) d. Wołoskie, (d. Gorlickie Uście administracyjne w gminach 1.2 . Zmiany Ryc. administracyjne po światowej. drugiej wojnie B – zmiany w 1995 r.; : A – stan Objaśnienia własne. : Opracowanie Źródło

23 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

(gm. Uście Gorlickie), to oddzielnie istniejące do drugiej wojny światowej wsie: Brunary Wyżne, Brunary Niżne i Jaszkowa, a wieś Czarne (gm. Sękowa), to z kolei wcześniej istniejące wsie: Lipna, Czarne i Długie (ryc. 1.2. A). Podobne procedury dotyczyły także miast. Na przykład dane dla miasta Krynica Zdrój, według stanu z 1995 r., są porównywalne z tymi z 1869 czy 1921 r. Obszar miasta obejmuje trzy jednostki, a mianowicie: Krynicę Zdrój, Krynicę Wieś i Słotwiny (tab. 1.2.). Warto wspomnieć, że każdy z opracowanych spisów krył w sobie pewne „niespodzianki”. Na przykład wykaz miejscowości ujętych w spisie jest alfabetyczny, a nie zgrupowany powiatami (np. w 1869 r.). Dane za- równo demograﬁczne, jak i użytkowania ziemi, są rozdzielone w poszczególnych wsiach na wieś i dwór. Dopiero odszukanie, czy w danej miejscowości był dwór czy nie – daje faktyczną sumę liczby ludności (tab. 1.3.). Innym przykładem mogą być dane z 1869 r. dotyczące użytkowania ziemi. Powierzchnia wsi rozliczona jest w formie większej i mniejszej własności i do tego wyrażona w morgach „niższo- -austryackich”. Wymagało to oczywiście sumowania danych i przeliczenia na hek- tary (tab. 1.4.). Wspomniane wyżej „niedogodności” w kompletowaniu danych spisowych z lat 1869–1931 w niczym nie umniejszają ich wartości merytorycznej. Materiały są starannie opublikowane, wyjątkowo szczegółowe, dostępne, np. w formie publikowanych skorowidzów miejscowości. Nie można tego powiedzieć o danych spisowych z lat 1950–1988. Po pierwsze, wyniki tych spisów nie są opublikowane

Tab. 1.2. Ludność miasta Krynica Zdrój w 1921 r.

Źródło: Opracowano na podstawie danych spisu ludności z 1921 r.

24 1. Zagadnienia metodyczne na poziomie miast i wsi, a po dru- Tab. 1.3. Ludność wsi Szymbark w 1900 r. gie dostęp do nich wymaga wnikli- (woj. małopolskie, pow. gorlicki, gm. wej kwerendy archiwalnej w GUS Gorlice) w Warszawie i coraz większych nakładów finansowych na ich uzyskanie. Trudno jest natomiast ko- mentować fakt, że dane z Narodo- wego Spisu Powszechnego z 2002 r. – według miast i wsi – są w ogóle niedostępne. Materiały źródłowe z lat 1869– –1988 wymagały, zgodnie z przy- jętym celem pracy, zastosowania pewnych sekwencji procedur obliczeniowych. W pierwszym etapie badań stworzono bazę danych, w której każdej z 1891 miejscowości (1849 wsi i 42 miasta) Karpat przy- porządkowano dane określające: Źródło: Opracowano na podstawie danych austriac- – liczbę ludności na podstawie kiego spisu ludności z 1900 r. spisów z lat: 1869, 1880, 1890, 1900, 1910, 1921, 1931, 1950, 1960, 1970, 1978, 1988, – strukturę wyznaniową dla lat: 1880, 1900, 1921 (uwzględniając wyznania: rzymskokatolickie, greckokatolickie, mojżeszowe, ewangelickie i inne), – strukturę narodowościową dla lat: 1880, 1900, 1921 (uwzględniając w 1880 i 1900 r. Polaków, Rusinów, Niemców i grupę inne narodowości, na podstawie kryterium językowego, a w 1921 r. Polaków, Rusinów, Żydów, Niemców i grupę inne narodowości), – strukturę użytkowania ziemi dla lat: 1869, 1900, 1931, 1988 (uwzględniając użytki rolne – grunty orne, sady, łąki i pastwiska; lasy i inne). Ponadto, dla każdej jednostki typu miasto, wieś określono: – położenie w metrach nad poziomem morza (na podstawie map topograficz- nych wyznaczono wysokość w metrach nad poziomem morza, najczęściej był to kościół w centrum wsi lub skrzyżowanie dróg), – przynależność do gminy według podziału administracyjnego z 1995 r., – przynależność do jednostki fizycznogeograficznej według podziału Balona J., German K., Kozaka J., Malary H., Widackiego W., Ziaji W. (1995),

25 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Tab. 1.4. Użytkowanie ziemi we wsi Szymbark w 1869 r. (woj. małopolskie, pow. gorlicki, gm. Gorlice)

Objaśnienia: 1 morga niższo-austryacka = 0,5755 hektara (Ihnatowicz I., 1967).

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego spisu ludności z 1869 r.

– przynależność do wybranych regionów etnograficznych: Łemkowszczyzny i Bojkowszczyzny, opierając się na zasięgach wyznaczonych przez R. Rein- fussa (1948, 1990, 1995,1998) i J. Czajkowskiego (1992, 1995), – daty lokacji wsi dla wybranych regionów fizycznogeograficznych i etnograficznych (Beskid Żywiecki, Łemkowszczyzna, Bojkowszczyzna). Wyznaczono też trzy profile (służące do przedstawienia zmian gęstości zaludnienia) przecinające Karpaty z zachodu na wschód: – profil A – północny, przez Pogórza Karpackie, długości 258 km, od Mię- dzybrodzia Bialskiego (0 km), przez Mucharz (21 km), Myślenice (49 km), Czchów (106 km), Brzyska (161 km), Lutczę (206 km), Reczpol (248 km), aż po Ostrów koło Przemyśla (258 km), – profil B – wewnętrzny, wzdłuż linii kolejowej, długości 342 km, od Żyw- ca (0 km) przez Mszanę Dolną (85 km), Limanową (118 km), Nowy Sącz (148 km), Gorlice (201 km), Krosno (251 km), Lesko (306 km) po Krościen- ko na granicy wschodniej (342 km), 26 1. Zagadnienia metodyczne

– profil C – południowy, przez: Beskidy Zachodnie i Bieszczady, długości 251 km, od Zwardonia (0 km), przez Łopusznę (60 km), Berest (118 km), Wołowiec (153 km), Tokarnię (200 km), Uherce Mineralne (227 km), aż po Krościenko (251 km). W dalszym etapie postępowania wyznaczono piętra wysokościowe nad poziomem morza, w początkowej fazie badań co 25–50 m, a w końcowej co 100 m. Kolejny etap badań polegał na agregowaniu danych w wyznaczonych gminach, jednostkach fizycznogeograficznych, regionach etnograficznych, piętrach wysokościowych nad poziomem morza oraz wyznaczonych profilach w Karpa- tach. Obok bazy danych według miast i wsi, powstała druga baza: według miast i gmin, uwzględniająca przede wszystkim: – ruch naturalny ludności (urodzenia, zgony, przyrost naturalny) dla lat 1919– –1929 i 1947–1998, – ruch wędrówkowy (napływ, odpływ, saldo migracji) dla lat 1975–1998 oraz – liczbę ludności (1869–1998), – strukturę wyznaniową i narodowościową (1880, 1900, 1921), – strukturę użytkowania ziemi (1869, 1900, 1931, 1988). Podobne sekwencje procedur obliczeniowych zastosowano w przypadku Owernii (ponad 1300 jednostek). Należy jednak podkreślić, że dane spisowe z lat 1872–1990 są opublikowane przez INSEE, dostępne, oraz porównywalne w czasie i przestrzeni. Nie występowały bowiem zmiany podziału administracyjnego, stąd granice miast i wsi w XX wieku są takie same, jak w wieku XIX. Określenie wy- sokości nad poziomem morza poszczególnych jednostek wyznacza każdorazowo położenie siedziby merostwa, a dane te są opublikowane w rocznikach INSEE. Prezentując materiały źródłowe niniejszej pracy, należy zwrócić jeszcze uwa- gę na kilka problemów. Jednym z nich jest brak danych dla Śląska z lat 1869–1910. Wprawdzie poczyniono ogólne rozeznanie co do ich dostępności, ale z przyczyn obiektywnych ich nie zebrano. Innym problemem jest wyłączenie z badań sześciu wsi położonych w gminie Lutowiska (Żurawin, Łokieć, Dydiowa, Tarnawa Wyżna, Sokoliki i Sianki). Ostateczne ukształtowanie się wschodniej granicy państwowej nastąpiło w 1951 r., po przeprowadzonej tzw. korekcie granic. W ramach wymiany odcinków granicznych w obrębie Karpat Polskich znalazły się wsie współcze- snych gmin: Czarna i Lutowiska, oraz częściowo Ustrzyk Dolnych, przekazane stronie polskiej przez były ZSRR. Strona polska przekazała tereny koło Sokala. Wymiana obejmowała obszary wyludnione o powierzchni 480 km2 (Maryański A., 1961a, 1962, 1963, 1964). Wytyczona w 1951 r. granica rozdzieliła wiele wsi, stąd też

27 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku te, których zarówno centrum wsi, jak i większość obszaru znalazła się po stronie byłego ZSRR, wyłączono z badań. Warto też zwrócić uwagę na sposób ujęcia (przez geografa) zagadnień doty- czących struktury wyznaniowej i narodowościowej ludności Karpat, jak i wybranych regionów etnograficznych. Zastosowano nieco inne ujęcie zagadnień demograficznych, niż najczęściej spotykane w literaturze przedmiotu (często omawia się tylko największe skupiska lub analizuje i bilansuje według powiatów). Dane ludnościowe według miast i wsi zbilansowano przede wszystkim dla całej populacji regionu etnograficznego, np. Łemkowszczyzny, a więc nie tylko Łemków, ale i Polaków, Żydów, Niemców oraz innych narodowości. Uwzględniono wszystkie jednostki osadnicze (wsie), zaliczane przez R. Reinfussa (1948,1990, 1995, 1998) w obręb Łemkowszczyzny czy też Bojkowszczyzny (Czajkowski T., 1992, 1995). Stąd też badania obejmują również tzw. „wyspy polskie”, często odliczane od powierzchni i ludności tych regionów. Bilansowanie ludności według miast i wsi po- zwoliło przedstawić faktyczną strukturę etniczną danej miejscowości, nawet jeśli mieszkało w niej kilka lub kilkanaście osób innej narodowości niż polska.

1.4. Literatura przedmiotu badań

Problematyka podjętych badań swym zakresem wykracza poza ramy geografii, dlatego obok opracowań geograficznych są tu również opracowania demograficzne, historyczne, etnograficzne i socjologiczne. Wymienione dyscypliny naukowe zajmują się zagadnieniami ludnościowymi często w bardzo zbliżony sposób, z tym że w badaniach geograficznych szczególny nacisk kładzie się na aspekty przestrzenne i na badanie związków ze środowiskiem przyrodniczym i społecznym (Kosiński L., 1967). Podstawę niniejszej pracy stanowią opracowania ogólne z zakresu: – geografii ludności: Kosiński L., 1967; Jagielski A., 1977; Huw R.J., 1990; Noin D., 1998; Jędrzejczyk D., 2001, – demografii: Rosset E., 1975; Cieślak M. (red.), 1992; Mitręga M., 1995; Holzer J.Z., 1999; Balicki J., Frątczak E., Nam Ch. B., 2003; Okólski M., 2004, – oraz prace omawiające wybrane zagadnienia metodyczne: Blacker C.P., 1947; Staszewski J., 1957; Webb J. W., 1963; Poursin J.M., 1971, 1976; Zelinsky W., 1971; Michalewicz J., 1979; Parysek J.J., Wojtasiewicz L., 1979; Chesnais J.C., 1986; Jelonek A., 1986; Kaa van der J.D., 1987; Okólski M., 1987, 1990; Eberhardt P., 1989; Radzikowska B., 1992; Zborowski A., 1992; Maik W., 1997; Konias A., 2000; Rajman J., 2003; Runge J., 2007. 28 1. Zagadnienia metodyczne

Istotne dla wskazania związków między rozwojem demograficznym a środo- wiskiem naturalnym i społeczno-kulturowym badanego obszaru są opracowania szczegółowe dotyczące: – wybranych procesów demograficznych: Bouet G., Fel A., 1983; Długosz Z., 1980, 1985; Długosz Z., Soja M., 1990, 1991b, 1995; Dziewoński K., Kosiński L., 1967; Dziewoński K., Gawryszewski A., Iwanicka-Lyrowa E., Jelonek A., Jerczyński M., Węcławowicz G., 1977; Eberhardt P., 2001; Gawryszewski A., 1989a, 1989b, 1990, 2005; Górz B., 1994, 2003; Górz B., Prochownikowa A., 1985; Gravier J.F., 1958; Guzik Cz., Zborowski A., 1988, 1989a, 1989b; Jelonek A., 1990; Jóźwiak J., Kotowska I.E., 1995; Korcelli P., Gawryszewski A., Potrykowska A., 1992; Ko- towska I.E., 1998; Krakowska A., 1994; Mignon Ch., 1990; Okólski M., 1987, 1990; Pitié J., 1971; Porażka A., 1987; Rajman J., 1983, 1998; Rosset E., 1980; Sawicki L., 1910; Węcławowicz G., 2002; Zborowski A., 1992, 2007, – problematyki narodowościowej i wyznaniowej: Budzyński Z., 1993, 1995; Bu- ławski R., 1930; Buzek J., 1901, 1907; Czajkowski J., 1992, 1995; Eberhardt P., 1996; Jackowski A., Soja M., 1992; Kwilecki A., 1974; Leszczycki S., 1935; Mary- ański A., 1961a, 1961b, 1962, 1963, 1964; Olszański T. A., 1991, 1992; Pudło K., 1993, 1995; Reinfuss R., 1936, 1948, 1990, 1995, 1998; Smoleński J., 1926, 1935; Soja M., 2001a, 2001b, 2003, – środowiska naturalnego i przemian w strukturze użytkowania ziemi: Adamczyk B., Gerlach T., 1983; Adamczyk M. J., 1980; Balon J., German K., Kozak J., Malara H., Widacki W., Ziaja W., 1995; Bański J., 1997; Górz B., Rajman J., 1988; Guzik Cz., 1995, 2001; Guzik Cz., Zborowski A., 1988; Klimaszewski M., 1972; Kondracki J., 1989, 1998; Kurek W., 1978; Lach J., 1975; Leszczycki S., 1938; Price L., 1986; Ri- chling A., Solon J., 1998; Soja M., 2001c; Stelmach M., Malina R., Tkocz J., Żu- kowski B., 1990, – przeszłości historycznej badanego obszaru oraz przebiegu w ujęciu sekularnym wybranych procesów społeczno-demograficznych: Borowski S., 1969, 1971; Burszta J., 1958; Burzyński A., 1983, 1984; Gąsowski T., 1981, 1995; Kulczy- kowski M., 1996; Madurowicz-Urbańska H., Podraza A., 1958; Michalewicz J., 1995a, 1995b; Podraza A., 1981; Przyboś K., 1995; Pucek Z., 1995; Szewczuk J., 1939; Wojtun B., 1984; Wyrozumski J., 1996; Zamorski K., 1989, 1991, 1995. Zaproponowany podział literatury na wyżej wymienione bloki tematyczne jest umowny. Niektóre z cytowanych pozycji zawierają np. informacje dotyczą- ce zagadnień narodowościowych, ale i przemian struktury użytkowania ziemi na badanym terenie. Inne, obok faktów dotyczących przeszłości historycznej regionu, omawiają rozwój i przebieg wybranych procesów ludnościowych, jak chociażby przejście demograficzne. 29 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

1.5. Pojęcie cykli rozwoju ludności

Poszukiwanie prawidłowości w rozwoju ludności prowadzi do poznania procesu wzrostu (ubytku) badanej populacji w następujących po sobie, kolejnych fazach/etapach/stadiach rozwojowych. W badaniach demograficznych te fazy różnicuje czas ich trwania i intensywność zachodzących przemian, a w badaniach z zakresu geografii ludności obok cech ilościowych dodatkowo zróżnicowanie przestrzenne zachodzących przemian. W literaturze z zakresu demografii pojęcie cykli ludnościowych pojawia się najczęściej przy omawianiu przejścia demograficznego, zawierającego w sobie ideę cyklicznego rozwoju ludności. Demografowie J. Balicki, E. Frątczak i Ch.B. Nam (2003) wyróżniają trzy typy zmian składników wpływających na wielkość i strukturę populacji, a mianowicie: – przejście demograficzne jako długofalowa zmiana składników, która wpływa na tok przemian ludnościowych (urodzenia, zgony, migracje), – mniejsze to fluktuacje składników, mogące powodować niewielkie zmiany (wyże i niże demograficzne) w ogólnym trendzie rozwoju ludności, ale generalnie nie mające dużego znaczenia, – cykle ludnościowe/populacyjne (czasowo krótsze niż przejście demograficzne, ale dłuższe niż niewielkie fluktuacje) rozumiane jako zmiany w skład- nikach mających wpływ na liczbę ludności, których wielkość w znacznym stopniu wpływa na strukturę i stan liczby ludności. Cykle to powtarzające się wydarzenia. W. Kopaliński (1985) definiuje je jako okresy, w których powtarzają się serie zjawisk następujących po sobie w określo- nym porządku. Istotne jest, że w odróżnieniu od przejścia demograficznego, cykle ludnościowe trudno jest przewidzieć. Trudno też ustalić moment/czas ich zakoń- czenia. Długofalowy proces przejścia demograficznego jest więc ciągiem krótkich fluktuacji i cykli populacyjnych – dłuższych niż fluktuacje, ale krótszych niż samo przejście. Przykłady odchyleń od typowego przejścia demograficznego znajduje- my w cyklach: płodności (np. „baby bust” i „baby boom” w latach 1930–1964 w USA), umieralności („czarna śmierć” w Europie w połowie XIV wieku) i migracyjnych (masowa emigracja Irlandczyków w XIX wieku). Cykle ludnościowe mogą występować równolegle, niezależnie od siebie, lub też mogą się na siebie nakładać. Mogą wystąpić na każdym etapie przejścia, ale też przed jego rozpoczę- ciem lub po jego zakończeniu (Balicki J., Frątczak E., Nam Ch.B., 2003). W jednej z publikacji demograf polski E. Rosset (1987), omawiając teorię przejścia demograficznego, wspomina o kilku teoriach objaśniających mechanizm

30 1. Zagadnienia metodyczne rozwoju ludności, związany z określonym cyklem demograficznym. Niektóre z tych teorii zalicza do tzw. „teki archiwalnej”, między innymi klasyfikuje tu naj- starszą „cykliczną teorię wzrostu ludności” autorstwa średniowiecznego uczonego arabskiego, zamieszkałego w Hiszpanii, Ibn Chalduna (1332–1406), oraz całko- wicie zapomnianą „cykliczną teorię Giniego” autorstwa demografa włoskiego – – Corrado Giniego. Cykl wzrostu ludności Ibn Chalduna obejmował trzy kolejne fazy. Pierwsza faza, rozpoczynająca cykl, charakteryzowała się niewielką liczbą ludności na da- nym obszarze (stanem niedoludnienia), niekorzystną sytuacją społeczno-gospo- darczą mieszkańców, wynikającą z nieracjonalnego wykorzystania istniejących dóbr materialnych, braku możliwości rozwoju gospodarczego oraz słabej obron- ności kraju. W fazie drugiej następował wzrost liczby ludności w wyniku popra- wy warunków bytowych, polepszenia sytuacji gospodarczej oraz wzmocnienia obronności kraju. Cykl zamykała faza trzecia, w której – na skutek między innymi podnoszonych przez państwo podatków – ludność powoli ubożała. Prowadziło to do spadku liczby urodzeń, a w konsekwencji do depopulacji. Im większy był wzrost ludności w fazie drugiej, tym silniejszy był regres demograficzny w fazie trzeciej. Innymi słowy: im wyższy poziom życia osiągnęło społeczeństwo w fazie drugiej, tym silniejsze było nasilenie jego spadku w fazie trzeciej. Włoski demograf Corrado Gini w teorii opublikowanej w 1929 r. przyjął, że ewolucja ludności ma charakter cykliczny. Założył, że motorem zmian w nasile- niu reprodukcji ludności są czynniki biologiczne (instynkt reprodukcji) i ekonomiczne (instynkt oszczędzania). Cykl demograficzny powstawał pod wpływem wymienionych czynników i obejmował kolejne fazy reprodukcji ludności, zróż- nicowane stopniem nasilenia tych determinant. Fazę pierwszą charakteryzował silny i powszechny instynkt reprodukcyjny, na który nie miał wpływu stopień za- możności ludności. Zróżnicowanie poziomu zamożności społeczeństwa prowa- dziło w drugiej fazie do rezygnacji z wielodzietności osób zamożnych, natomiast niezamożni nadal kontynuowali model rodziny wielodzietnej. W fazie trzeciej całe społeczeństwo dążyło do wzrostu zamożności (chęci oszczędzania) i dlatego rezygnowało z licznego potomstwa. Cykl reprodukcji ludności według C. Giniego dobiegał końca, gdy w bezdzietnym społeczeństwie pojawiała się świadomość, że nie ma dzieci i nie ma dla kogo oszczędzać. Początek nowemu cyklowi demo- graficznemu, analogicznemu do poprzedniego, dawało odrodzenie się instynktu prokreacyjnego (Rosset E., 1987). We wspomnianej „tece archiwalnej” E. Rosset umieszcza też własne dzieło, a mianowicie „wojenny cykl demograficzny” (zaprezentowany po raz pierwszy

31 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku w 1931 r. na kongresie demograficznym w Rzymie). Warto go przypomnieć, gdyż „istnienie” jego jest widoczne w ruchu naturalnym Polski, ale też innych krajów dotkniętych działaniami pierwszej i drugiej wojny światowej. Sformułowane przez E. Rosseta „prawa demograficzne wojny” były oparte na doświadczeniach pierwszej wojny światowej. „Wojenny cykl demograficzny” składa się z dwóch kolejno po sobie następujących faz, a mianowicie: fazy destrukcyjnej i fazy kompensacyjnej. Faza destrukcyjna rozpoczyna się w momen- cie podjęcia działań wojennych i trwa do ich zakończenia. Cechuje się spadkiem liczby zawieranych małżeństw, spadkiem liczby urodzeń, wzrostem liczby zgonów. Towarzyszą temu wzmożone migracje, w większości przymusowe. Faza kompensacyjna, rozpoczyna się z chwilą ustania działań wojennych. Cechuje ją wzmożona liczba zawieranych małżeństw, wzrost liczby urodzeń prowadzący do powstania zjawiska „wyżu demograficznego”.Kompensacje ludności dopełnia powrót jeńców i uchodźców. Zjawiskiem negatywnym są liczne rozwody, między innymi z przyczyn długotrwałej rozłąki i nietrwałości małżeństw zawieranych podczas wojny. Czas trwania fazy kompensacyjnej jest taki, jak czas trwania fazy destrukcyjnej. W badaniach geograficznych zwraca się szczególną uwagę na aspekt przestrzenny analizowanych zjawisk. Jan Rajman (2003), geograf, za cykl demograficzny uznał stwierdzone i badane przez demografów zjawisko występowania na przemian okresów zwiększania się i zmniejszania liczby ludności danego terytorium. Odniósł zatem przebieg cyklu do określonego „terytorium” zamieszkałego przez daną populację. Zdefiniowane przez demografów (Balicki J., Fratczak E., Nam Ch.B., 2003) cykle ludnościowe (głównie z punktu widzenia ilościowego) można rozszerzyć o wymiar/aspekt przestrzenny przemian demograficznych i wykorzystać w badaniach z zakresu geografii ludności. W takim ujęciu geograficznym (uwzględnia- jącym aspekt ilościowy i przestrzenny) cykle rozwoju ludności to zmiany liczby ludności w czasie, których natężenie wskazuje na znaczne i sekwencyjne prze- kształcenia liczby ludności znajdujące swoje odzwierciedlenie w: – dużej dynamice zjawisk ludnościowych, – powtarzalności tych zjawisk w określonych seriach, – pewnej specyfice układów przestrzennych odniesionych do pięter wysokoś- ciowych i zróżnicowania wewnątrzregionalnego. Identyfikacja cykli jest możliwa w badaniach długookresowych sekularnych. Rozwój ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku związany jest przede wszystkim z transformacją demograficzną (przejściem demograficznym). Jej po- chodną są zdiagnozowane w niniejszej pracy cykle rozwoju i redystrybucji lud-

32 1. Zagadnienia metodyczne ności w ujęciu czasowym i przestrzennym. Na potrzeby niniejszej pracy przyjęto, że: – przez cykl rozwoju i redystrybucji ludności rozumie się zmiany sekwencyjne w jej dynamice, obejmujące okresowe przyrosty lub ubytki, zróżnicowane przestrzennie: a) w układzie pionowym, czyli w profilu wysokościowym badanego obszaru (według pięter wysokościowych nad poziomem morza), b) w układzie poziomym (wewnątrzregionalnym, np. na podstawie badań w mikroskali, według miast i wsi), – przez cykl kolonizacji terenów górskich rozumie się powstawanie osad (uwzględniając datę lokacji wsi) na terenach bezludnych lub słabo zaludnionych prowadzące do poszerzenia ekumeny. Kolonizację kończy wypełnienie siecią osadniczą całego profilu wysokościowego badanych gór, – przejście demograficzne (zgodnie z definicją E. Rosseta,1987) to – historyczny proces przemian w porządku reprodukcji ludności, przemian, których istotą jest odejście od równowagi demograficznej typu archaicznego (wysoka śmiertelność i wysoka rozrodczość) i stopniowe przechodzenie do stanu równowagi typu nowoczesnego (niska śmiertelność i niska rozrodczość). Szersze omówienie tego zagadnienia nastąpi w rozdziale trzecim, przy wska- zaniu miejsca populacji Karpat Polskich w transformacji demograficznej. W latach 90. ubiegłego wieku „poligonem doświadczalnym” badań zmie- rzających do próby określenia cyklu rozwoju ludności na terenach górskich oraz wskazania czasu i miejsca formowania się obszarów depopulacyjnych w górach stała się Owernia we Francji. O wyborze tego regionu górskiego zadecydowała dostępność materiałów statystycznych w ujęciu sekularnym (opublikowane spisy ludności z lat 1872–1990) i przestrzennym (dane według miast i wsi, kantonów, departamentów). Doświadczenia zdobyte podczas tych badań wykorzystano póź- niej w badaniach odnoszących się do Karpat Polskich. Przyjęto wówczas, że pod pojęciem cyklu rozwoju ludności na terenach górskich rozumie się zmiany sekwencyjne w jej dynamice, obejmujące okresowe przyrosty lub ubytki ludności. Dynamikę zmian odniesiono do wyznaczonych (co 50 i 100 m) pięter wysokoś- ciowych nad poziomem morza (Soja M., 1991, 1997a, 1997b). Wynikiem tych badań było wyznaczenie trzech etapów w rozwoju ludności Owernii (1872–1886, 1886–1954, 1954–1990), określenie momentu pojawienia się procesu „wyludniania gór” w profilu wysokościowym regionu, wyznaczenie zasięgu przestrzennego obszarów depopulacyjnych w ujęciu pionowym, określe- nie cyklu rozwoju ludności Owernii w ujęciu przestrzennym pionowym. O ile

33 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku wyludnianie się Owernii jest zjawiskiem obserwowanym od ponad wieku, a więc powszechnie znanym, o tyle wskazanie w proﬁlu wysokościowym tego regionu pięter, w których ten proces rozpoczął się i następnie rozwijał, służyło wzbogace- niu i uszczegółowieniu prowadzonych w tym zakresie badań.

34 Rozdział 2

Zarys rozwoju ludności Karpat Polskich

2.1. Rozwój ludnościowy Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Rozwój demograﬁczny Karpat w latach 1869–1998 cechował wzrost liczby ludności z 1,3 mln osób w 1869 r. do ponad 2,4 mln osób w 1998 r. Zgodnie z typami wzrostu ludności, określonymi przez J.M. Poursin’a (1971, 1976), był to rozwój umiarkowany, gdyż roczna stopa wynosiła 0,64%. W ciągu analizowanych 129 lat wystąpiły tylko dwa okresy spadku liczby ludności, mianowicie w latach 1910–1921 (o 4%) i 1931–1950 (o 17%). Są to lata pierwszej i drugiej wojny światowej. Dla obszaru Karpat Polskich wyznaczono pięć etapów rozwoju ludnościowego: pierwszy – obejmujący lata 1869–1910, drugi – lata 1910–1921, trzeci – lata 1921–1931, czwarty – lata 1931–1950, i piąty – przypadający na lata 1950–1988. Pierwszy i piąty etap cechował się umiarkowanym wzrostem liczby ludności (0,5–1,0%), natomiast trzeci miał cechy rozwoju szybkiego (1,0–1,5%). Etap drugi i czwarty wyróżniał się spadkiem liczby ludności. Wyznaczone etapy rozwoju nawiązują do trzech odmiennych systemów gospodarowania i systemów politycznych występujących w tym czasie na omawianym terenie. Obszar Karpat zajmuje 6% powierzchni Polski, skupia aż 11% ludności wiejskiej kraju i tylko 3,6% ludności miejskiej (1998 r.). Poprzez koncentrację i stały wzrost liczby ludności wiejskiej stanowi on swoiste „zagłębie demograﬁczne” kraju. Jest to region o stosunkowo niskim poziomie urbanizacji. Wprawdzie udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie mieszkańców Karpat systematycznie wzrastał (z 7,2% w 1869 r. do 10,3% w 1931 r. i 35,3% w 1998 r.), to jednak pod koniec Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

XX wieku region ten reprezentował poziom urbanizacji Polski międzywojennej (w 1931 r. w obecnych granicach 35,8%). Charakterystyczny jest też poziom urbanizacji Karpat ze względu na rozkład przestrzenny. Tworzą go trzy strefy: zachodnia – w pełni lub częściowo zurbanizowana, wschodnia – tylko w części połud- niowej podlegająca procesom selektywnej urbanizacji, środkowa – marginalnie podlegająca tym procesom (Zborowski A., 1995). Procesy urbanizacyjne w Karpatach, wprawdzie wolniejsze niż te zachodzą- ce w skali całego kraju, charakteryzowały się zarówno okresami stagnacji (w XIX wieku), jak i szybkiego dynamicznego wzrostu (szczególnie w latach 1900–1910, 1950–1960). Spadek liczby ludności miejskiej zanotowano jedynie w latach 1910– –1921 (z 170 tys. osób w 1910 r. do 163 tys. w 1921 r.), głównie jako jedną z konsekwencji pierwszej wojny światowej. Warto zauważyć, że pod koniec XX wieku zmniejszeniu uległo tempo wzrostu ludności miejskiej. Równocześnie nastąpił niewielki wzrost tempa przyrostu ludności wiejskiej. Świadczyć to może o koń- czącej się fazie urbanizacji w cyklu miejskim i rozpoczętych już procesach suburbanizacji terenów wiejskich Karpat (ryc. 2.1.). Zmianie uległa struktura wielkościowa miast i rozmieszczenie w nich lud- ności. W XIX wieku zdecydowanie dominowały miasta bardzo małe (poniżej 5 tys. osób) skupiające 90% ludności miejskiej. Pod koniec XX wieku liczebnie dominowały nadal ośrodki małe (poniżej 20 tys.), ale ludność koncentrowała się

Ryc. 2.1. Średnioroczna stopa wzrostu ludności miejskiej i wiejskiej Karpat Polskich w latach 1869–1988 Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackich (1869–1910) i polskich (1921–1988) spisów ludności.

36 2. Zarys rozwoju ludności Karpat Polskich przede wszystkim w miastach średnich i jedynym mieście dużym (powyżej 100 tys. mieszkańców), tj. Bielsku-Białej. Te dwie klasy miast zamieszkiwało prawie 2/3 ogółu ludności miejskiej. W latach 1869–1988 udział ludności wiejskiej w zaludnieniu Karpat zmniej- szył się z 93% w 1869 r. do 65% w 1998 r., niemniej w liczbach bezwzględnych obserwujemy jej wzrost z 1,2 mln w 1869 r. do ponad 1,6 mln w 1998 r. W XIX wieku wsie liczące poniżej 1000 mieszkańców stanowiły 82% ogółu wsi i koncentrowa- ły 58% ludności wiejskiej (z tego 36% mieszkało we wsiach liczących 500–1000 osób). Dominacja tych wsi utrzymała się do końca XX wieku (70% ogółu wsi), ale ludność skupiała się głównie we wsiach liczących ponad 1000 mieszkańców, które koncentrowały 65% ogółu ludności wiejskiej (ryc. 2.2., ryc. 2.3.). Średnia liczba mieszkańców wsi wzrosła z 661 osób w 1869 r. do 875 osób w 1988 r. W Karpatach występowały bardzo duże wsie. W 1988 r. było 175 miejscowości wiejskich liczą- cych więcej niż 2 tys. mieszkańców (wobec 54 w 1869 r.), które skupiały ponad 33% ogółu ludności wiejskiej. Największa wieś, Kozy, liczyła 10 tys. mieszkańców i obecnie funkcjonuje jako gmina położona koło Bielska-Białej. W strukturze wielkościowej wsi karpackich zwracają uwagę wsie małe (po- niżej 50 osób i od 50 do 100 osób). W latach 1869–1931 wsi poniżej 50 osób nie było w ogóle, natomiast tych w granicach 50–100 mieszkańców zaledwie kilka.

Ryc. 2.2. Jednostki osadnicze Karpat Polskich w latach 1869–1988 według klas wielkości wsi Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackich (1869–1910) i polskich (1921–1988) spisów ludności.

37 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Ryc. 2.3. Ludność wiejska Karpat Polskich w latach 1869–1988 według klas wielkości wsi Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackich (1869–1910) i polskich (1921–1988) spisów ludności.

Kategorie te pojawiły się dopiero w 1950 r. i jako zupełnie nowy typ – wsie wyludnione. Był to efekt wysiedleń ludności w latach 40. XX wieku, głównie z terenów Beskidu Niskiego i Bieszczad. W 1988 r. były w Karpatach 94 wsie wyludnione, 31 wsi poniżej 50 mieszkańców (średnio mieszkało 21 osób) i 42 wsie liczące od 50 do 100 osób (średnio 93 osoby). Warto pamiętać, że stanowiły one prawie 10% ogółu wsi. Wsie najmniejsze lub wyludnione pojawiły się w Karpa- tach na skutek migracji przymusowych, a nie dobrowolnych, a więc ze względów politycznych, a nie ekonomicznych. Terenami objętymi wysiedleniami w latach 40. XX wieku były Beskid Niski, Bieszczady Wysokie i Bieszczady Niskie (jednostki fizycznogeograficzne), albo inaczej mówiąc – obszar zamieszkały przez Rusinów (między innymi Łemkowszczyzna i Bojkowszczyzna – jako regiony etnograficzne). Rozwój ludnościowy tych regionów przebiegał dwoma etapami. Pierwszy, do drugiej wojny światowej, cechowały przemiany demograficzne mają- ce charakter ewolucyjny, podobny do tych, jakie zachodziły na pozostałym obszarze Karpat. Etap drugi, w trakcie i po drugiej wojnie światowej, rozpoczęły bardzo gwałtowne zmiany, jakie nie występowały w innych regionach Karpat (Soja M., 2001b). Na omawianym terenie w krótkim czasie skumulowały się prawie wszystkie czynniki określane mianem „zagrożeń demograficznych” (Jelonek A., 1986, 1988). W wyniku działań wojennych, a przede wszystkim prowadzonych etapami akcji przesiedleńczych (w 1941 r., w latach 1944–1946, w 1947 r. akcja „Wisła”),

38 2. Zarys rozwoju ludności Karpat Polskich przerwana została ciągłość demograﬁczno-osadnicza i gospodarcza na tych terenach. Wyludnione całkowicie lub częściowo wsie, zjawisko niespotykane wówczas w innych częściach Europy, utworzyły w krajobrazie Karpat duże obszary nazwane przez A. Maryańskiego (1961a, 1961b, 1962, 1963) „pustkami ludnościowymi”. W 1950 r. na obszarze Łemkowszczyzny mieszkało 31 tys. osób, wobec 108 tys. w 1931 r. Oznacza to, że region ten stracił 71% mieszkańców. Podob- na sytuacja była w Beskidzie Niskim. W 1950 r. zamieszkiwało go 56 tys. osób, tj. 54% zaludnienia z 1931 r. (ryc. 2.4.). Straty ludnościowe były więc ogromne.

Ryc. 2.4. Dynamika zmian zaludnienia Łemkowszczyzny w latach 1869–1998

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackich (1869–1910) i polskich (1921–1988) spisów ludności oraz bieżącej ewidencji ludności (1998).

W 1998 r. na Łemkowszczyźnie mieszkało ponad 60 tys. osób, tj. prawie dwukrotnie więcej niż na początku lat 50., ale równocześnie o 45% mniej niż w okresie międzywojennym. Natomiast w Beskidzie Niskim w 1998 r. mieszkało 88,5 tys. osób, tj. o około 60% więcej niż w 1950 r. (ryc. 2.5.). Ani Łemkowszczyzna, ani Beskid Niski nie osiągnęły swego stanu zaludnienia z XIX wieku, stąd gęstość zaludnienia w 1998 r. była ciągle niska i wynosiła 28 osób/km2 na Łemkowsz- czyźnie (wobec 50 osób/km2 w 1931 r.) i 41 osób/km2 w Beskidzie Niskim (wobec 51 osób/km2 w 1869 r.).

39 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Ryc. 2.5. Dynamika zmian zaludnienia Beskidu Niskiego w latach 1869–1998

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackich (1869–1910) i polskich (1921–1988) spisów ludności oraz bieżącej ewidencji ludności (1998).

Ryc. 2.6. Ludność wiejska Łemkowszczyzny w latach 1869–1988 według klas wielkości wsi

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackich (1869–1910) i polskich (1921–1988) spisów ludności.

Konsekwencją regresu demograﬁcznego była wyraźna zmiana struktury wielkościowej wsi. Na przykład na Łemkowszczyźnie utrzymująca się koncentracja ludności we wsiach liczących powyżej 500 osób (w 1931 r. skupiały 72% ludno- ści) przesunęła się w 1950 r. do grupy wsi liczących poniżej 500 osób (mieszkało

40 2. Zarys rozwoju ludności Karpat Polskich w nich aż 84% ludności) i utrzymała się do 1988 r. (51%). Średnia wielkość wsi zmniejszyła się ponad dwukrotnie (z 600 osób w 1931 r. do 270 osób w 1988 r.). W 1950 r. na Łemkowszczyźnie pojawiły się wsie bardzo małe (liczące poniżej 50 osób i 50–100 osób). Mieszkało w nich wprawdzie w 1988 r. zaledwie 3% lud- ności, ale liczebnie stanowiły 17% ogółu wsi (w 1950 r. było to 27%). Nową kate- gorią, która również pojawiła się w 1950 r., były wsie niezamieszkałe. Ich udział zmniejszył się jednak z 27% w 1950 r. do 16% w 1988 r. (ryc. 2.6.). Przemiany demograﬁczne, jakie dokonały się w południowo-wschodniej części Karpat Polskich, są widoczne w skali lokalnej, mniej w skali całego regionu. Karpaty były i są obszarem koncentracji znacznego potencjału ludnościowego na terenach wiejskich (w 1998 r. 11% ludności wiejskiej Polski) i cechują się na tle całego kraju stałą tendencją do wzrostu liczby ludności.

2.2. Przesłanki rozwoju ludności Karpat Polskich w odniesieniu do innych regionów górskich (na przykładzie Owernii)

W latach 1950–1998 region południowo-wschodniej Polski, w tym Karpat, charakteryzował stały wzrost liczby ludności wiejskiej. Jego specyﬁką był stały wzrost liczby ludności wiejskiej (z 1,3 mln w 1950 r. do 1,6 mln osób w 1998 r., tj. o 23%), podczas gdy w skali kraju następował jej systematyczny spadek (z 15,8 mln w 1950 r. do 14,7 mln osób w 1998 r., tj. spadek o 7%). Ponadto dynamika zmian zaludnienia Karpat od końca lat 70. XX wieku była większa niż w Polsce (ryc. 2.7.). Potwierdza to przeprowadzona typologia dynamiki zmian zaludnienia obszarów wiejskich w Polsce w latach 1950–1998 (wg podziału administracyjnego z 1998 r.). Stosując prostą metodę „tabeli znaków” (Parysek J.J., Wojtasiewicz L., 1979; Runge J., 2007), wydzielono 8 teoretycznych typów województw z różnymi tendencjami zmian w ciągu prawie półwiecza. Stałą tendencję wzrostu liczby lud- ności wiejskiej w Polsce (typ I a), wykazywał jeden zwarty obszar w południowo- -wschodniej części kraju (obejmujący pięć byłych województw: krakowskie, tarnowskie, rzeszowskie, nowosądeckie i krośnieńskie), w obrębie którego położo- ne są Karpaty (Soja M., 1996). Poza tym obszarem znajdowały się należące do tego typu województwa: poznańskie, gdańskie i warszawskie (ryc. 2.8.). Karpa- ty Polskie w skali kraju, nawet i Europy, są wyjątkowym regionem górskim pod względem aktywności demograﬁcznej. Proces ich zaludniania w XIX i XX wieku kontrastuje z procesami wyludniania się innych regionów górskich, podobnych

41 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Ryc. 2.7. Dynamika zmian zaludnienia Karpat i Polski w latach 1950–1998 (rok poprzedni=100)

Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS.

Ryc. 2.8. Typologia zmian zaludnienia terenów wiejskich w Polsce w latach 1950–1998 (wg podziału administracyjnego z 1998 roku)

Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS.

42 2. Zarys rozwoju ludności Karpat Polskich przecież pod względem warunków środowiska naturalnego. Na przykład J. Pi- tié (1971), analizując zmiany zaludnienia Francji w latach 1836–1968, stwierdził, że pierwszymi wyludniającymi się departamentami, jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku, były najczęściej te położone na terenach górskich w Pirenejach, Masy- wie Centralnym, Alpach i Jurze. Owernia, położona w obrębie Masywu Centralnego, podobnie jak Karpaty, charakteryzuje się bardzo zróżnicowaną rzeźbą terenu. Ponad 60% obszaru wznie- sione jest powyżej 500 m nad poziomem morza, a zaledwie 1% poniżej 200 m nad poziomem morza. Procesy depopulacyjne w skali całego regionu trwają od początków XIX wieku i związane są między innymi z szybkim rozwojem Paryża w XIX i XX wieku (Gravier J.F., 1958). Rozwój demograﬁczny Owernii w latach 1872–1990 cechował spadek liczby ludności z 1,5 mln osób w 1872 r. do 1,32 mln osób w 1990 r. (tj. o 12%), przy czym liczba ludności wiejskiej zmniejszyła się o połowę (odpowiednio z 1,1 mln do 0,56 mln osób). W ciągu analizowanych 118 lat udział ludności wiejskiej w zaludnieniu Owernii spadł z 75% pod koniec XIX wieku do 42% w 1990 r. (ryc. 2.9.), a średnia liczba mieszkańców wsi zmniej- szyła się prawie dwukrotnie z 950 osób w 1872 r. do 470 osób w 1990 r. Udział wsi zamieszkałych przez 500 i więcej osób spadł z 78% w 1872 r. do 30% w 1990 r. Pod koniec XX wieku dominowały wsie liczące 200–500 osób (około 42%), w których mieszkała prawie 1/3 ludności wiejskiej (ryc. 2.10.).

Ryc. 2.9. Dynamika zmian zaludnienia terenów wiejskich Owernii w latach 1872–1990

Źródło: Opracowano na podstawie danych INSEE ze spisów ludności z lat 1872–1990.

43 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Ryc. 2.10. Ludność wiejska Owernii w latach 1872–1990 według klas wielkości wsi

Źródło: Opracowano na podstawie danych INSEE ze spisów ludności z lat 1872–1990.

Cechą charakterystyczną Owernii było pojawienie się w XX wieku wsi ma- łych. Wpierw pojawiły się te liczące 50–100 osób (w 1911 r.), a potem mające poniżej 50 osób (w 1936 r.). Proces ten był podobny do obserwowanego w Karpa- tach, z tym że o istnieniu tych wsi w Owernii zadecydowały względy ekonomiczne, a w Karpatach – polityczne. Ich pojawienie się w Karpatach było wynikiem migracji przymusowych, a w Owernii migracji dobrowolnych (Soja M., 1991, 1997a, 1997b).

44 Rozdział 3

Cykle rozwoju ludności

3.1. Cykl demograﬁczny (transformacja demograﬁczna)

Okres badań obejmuje XIX i XX wiek, stąd w tak długiej perspektywie cza- sowej istotne jest osadzenie badanej populacji Karpat w cyklu demograficznym, a w szczególności analiza jego najbardziej istotnej fazy, z punktu rozwoju demograficznego, określanej mianem przejścia demograficznego lub transformacji demograficznej. Przejście demograficzne oznacza historyczny proces zmian reprodukcji lud- ności pod wpływem szeroko rozumianej modernizacji (między innymi w sferze społeczno-gospodarczej i kulturowej) i jest elementem lub fazą zamkniętego cyklu demograficznego. W szerszym znaczeniu przez przejście demograficzne rozumie się przemianę jakościową społeczeństw, oznaczającą zastąpienie tradycyjnej reprodukcji ludności reprodukcją nowoczesną (Rosset E., 1987; Holzer J.Z., 1999; Okólski M., 1987, 1990, 2004). Reprodukcja tradycyjna cechuje się między innymi: wysoką i niestabilną umieralnością, krótkim przeciętnym trwaniem życia, wysoką i mało stabilną rozrodczością, wysoką dzietnością, progresywną strukturą wieku ludności (znaczny udział dzieci i niewielki udział osób starszych). Cechy reprodukcji nowoczesnej są odmienne. Należy do nich: niska i stabilna umieralność, długie przeciętne trwanie życia, niska i dość stabilna rozrodczość, niska dziet- ność, stacjonarna struktura wieku ludności (niewielki udział dzieci i stosunkowo duży udział osób starszych). Warto uzupełnić tę charakterystykę stwierdzeniem D. Jędrzejczyka (2001), że społeczeństwa o w pełni wykształconej nowoczesnej reprodukcji ludności należą do rzadkości. Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

W praktyce badawczej wyróżnia się kilka wersji modelowych ujęcia cyklu demograficznego, a wraz z nim samego przejścia demograficznego. Autorzy wy- różniają trój-, cztero- lub pięciofazowe modele cyklu demograficznego, nadając im niekiedy różny wyraz graficzny (ryc. 3.1., ryc. 3.2.). Najczęściej spotykanym w literaturze przedmiotu jest model trójfazowy. Charakteryzuje się on: – w I fazie: wysokim poziomem rodności oraz wysokim, falującym poziomem umieralności, co daje w efekcie niski przyrost naturalny, – w II, właściwej, fazie: zmniejszeniem się umieralności przy utrzymującej się na wysokim poziomie rodności (faza II a), a następnie obniżaniem się poziomu rodności i dalszym spadkiem umieralności (faza II b),

Ryc. 3.1. Trzyfazowy (A) i czterofazowy (B) model przejścia demograﬁcznego

Źródło: Holzer J.Z., 1999.

46 3. Cykle rozwoju ludności

– w III fazie: kontrolowaną reprodukcją ludności, z niskim poziomem umieral- ności i rodności, a więc i niskim poziomem przyrostu naturalnego.

Ryc. 3.2. Trójfazowy model cyklu demograﬁcznego w świetle teorii przejścia demograﬁcznego Źródło: Okólski M., 2004.

47 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Faza I charakterystyczna jest dla społeczeństw tradycyjnych (tzw. stare- go ładu demograficznego), a faza III dla nowoczesnego, kontrolującego poziom dzietności (ryc. 3.1A., ryc. 3.2.). Przemiany jakościowe, jakie dokonują się w społeczeństwach dzięki modernizacji (np. w sferze kulturowej i społeczno-gospodarczej), to między innymi: – zmniejszenie dzietności (z ponad 5 dzieci na jedną kobietę w I fazie do poniżej 3 dzieci na jedną kobietę w III fazie), – wydłużenie przeciętnej długości życia (z 23–30 lat życia w I fazie do 70–80 lat w III fazie), – przemiany struktury wieku populacji (ryc. 3.2.): spadek udziału dzieci z oko- ło 40–45% w I fazie do 25–30% w III fazie oraz wzrost udziału osób w wieku 60 lat i więcej, odpowiednio z 2–5% do 20–25% (Okólski M., 2004). Przedstawiony model trójfazowy (ryc. 3.1.A, ryc. 3.2.) jest podstawą dla modelu czterofazowego (ryc. 3.1.B). Modyfikacja polega na podziale fazy II (właś- ciwego przejścia demograficznego) na dwie części. M. Okólski (2004), przedsta- wiając graficznie trójfazowy model, dokonał podziału fazy II na dwie subfazy: II a– subfazę eksplozji, i II b – subfazę implozji. Gdyby potraktować je jako dwie odrębne części, uzyskalibyśmy również model czterofazowy (ryc. 3.2.). Interesującą koncepcję stadiów/faz przejścia demograficznego opracował C.P. Blacker (1947). Zaproponował pięć stadiów, przy czym to nowe, piąte sta- dium, uwzględnia ubytek naturalny ludności (zgony przewyższają urodzenia). Regres ludności występuje w tym schemacie jako prawidłowość w rozwoju demograficznym społeczeństw. C.P. Blacker uznał, i to jeszcze w latach 40. XX wieku, że jest to w przyszłości nieunikniony etap rozwoju poszczególnych populacji na świecie (Rosset E., 1980, 1987; Radzikowska B., 1992; Holzer J.Z., 1999). Teoria przejścia demograficznego ukształtowała się w pierwszej połowie XX wieku. Istotny wkład w jej ugruntowanie wniósł w drugiej połowie XX wieku, francuski demograf J.C. Chesnais (1986). Na podstawie szczegółowych badań empirycznych dowiódł on, że podstawowe twierdzenia teorii są zasadne dla wszystkich populacji świata, a nie – jak sugerowano – tylko dla krajów Europy Za- chodniej. Wprowadził też typologię (według krajów) przejścia demograficznego opartą na koncepcji wysokości przejścia (wysokie lub niskie) i długości przejścia (długie lub krótkie). Ustalenie aktualnego miejsca populacji Karpat w cyklu demograficznym po- przedza wyznaczenie momentu wejścia w fazę II, tj. właściwego przejścia demograficznego. Do ustalenia tego momentu wykorzystano dane źródłowe zawarte w publikacjach B. Wojtuna (1984) i K. Zamorskiego (1989), opracowane dla

48 3. Cykle rozwoju ludności całej ludności Galicji (Historia Polski w liczbach, 1994). Poznanie i interpretacja procesów demograﬁcznych ludności Karpat w odniesieniu do ludności Galicji są możliwe i uzasadnione. Badana populacja w latach 1869–1910 stanowiła 66–68% ludności Galicji Zachodniej i około 1/4 ludności całej Galicji. Prezentowany wykres ruchu naturalnego w Galicji (ryc. 3.3.) obejmuje lata 1817–1913. Jednoznacznie wynika z niego, że w pierwszej połowie XIX wieku ludność Galicji (w tym i Karpat) była jeszcze w I fazie transformacji demogra- ﬁcznej. Naturalnym regulatorem rozwoju liczby ludności były pojawiające się z większym lub mniejszym natężeniem klęski elementarne, stąd też wysoki, falu- jący poziom umieralności, przy wysokim poziomie rodności.

Ryc. 3.3. Ruch naturalny w Galicji w latach 1817–1913

Źródło: Historia Polski w liczbach, GUS, 1994, za: Wojtun B., 1984; Zamorski K., 1989.

Przyczyną zgonów w latach 30. XIX wieku były słabe zbiory i głód (1831 r.), a następnie epidemia cholery (1831–1832). W latach 40. XIX wieku na rabację i jej skutki (1846 r.) nałożyły się słabe zbiory (1847 r.), a w ślad za tym epidemia tyfu- su głodowego i cholera (1848–1849). W latach 1852–1855 Galicję znowu nawie- dziła epidemia cholery. Była ona jedną z najgroźniejszych chorób w XIX wieku.

49 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Pojawiała się na terenie całej Europy, w tym Galicji i Karpat. Notowane wysokie współczynniki zgonów ludności Galicji mieściły się w granicach chronologicz- nych II i III europejskiego pandemonium. Szacuje się, że w całej Galicji w 1847 r. zmarło 220 tys. osób, w 1848 r. – 140 tys. osób, w 1849 r. – 40 tys. osób, a w 1855 r. – 74 tys. osób (Buzek J., 1907; Szewczuk J., 1939; Zamorski K., 1989, 1991, 1995). W drugiej połowie XIX wieku nastąpiła stopniowa eliminacja klęsk elementarnych. Szczególnie istotne było wygaszanie epidemii cholery, a co za tym idzie stopniowy spadek liczby zgonów. Zdaniem K. Zamorskiego (1991, 1995), Gali- cja rozpoczęła wstępną fazę zasadniczego przejścia demograficznego po 1880 r. (utrzymujący się spadek umieralności), a najpewniej wkroczyła w nią na prze- łomie XIX i XX wieku (w 1895 r.). Podobną datę (rok 1885) podaje A. Porażka (1987) dla rozpoczęcia II fazy przejścia demograficznego dla ludności Polski, jak i P. Korcelli, A. Gawryszewski i A. Potrykowska (1992). W świetle badań, w skali europejskiej, przyjmuje się, że momentem wejścia społeczności całej Europy (Zachodniej, Północnej i Południowej) w II fazę jest rok 1870 (Zamorski K., 1995). Można więc powiedzieć, że zarówno w Polsce, jak i w Karpatach zjawisko to pojawiło się z opóźnieniem. Przyczyną tego stanu były między innymi bardzo duże różnice w poziomie podstawowych parame- trów ruchu naturalnego oraz różnice w długości I fazy przygotowawczej. Była ona w krajach Europy Zachodniej dłuższa (a więc i łagodniejsza) niż w krajach Europy Wschodniej. Nie bez znaczenia były też różnice, i to bardzo wyraźne, w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego i cywilizacyjnego między Zacho- dem a Wschodem Europy (w tym Galicji). Porównując składowe przyrostu naturalnego ludności Karpat na tle Polski, w latach 1895–2000, a więc II i III fazy, można zauważyć, że: – rodność i umieralność cechowała stała tendencja do spadku. Było to zgodne z przebiegiem transformacji demograficznej, którą cechuje jednokierunko- wość, ciągłość i nieodwracalność (ryc. 3.4.); – Karpaty wyróżniały się wyższymi współczynnikami urodzeń niż średnia dla Polski (z wyjątkiem lat 50. XX wieku) oraz niższymi zgonów (z wyjątkiem lat 80. i 90. XX wieku); – przyrost naturalny ludności Karpat od drugiej połowy XX wieku był wyższy niż dla Polski (ryc. 3.5.). Jeśli przyjąć trójfazowy model cyklu demograficznego – transformacji demograficznej, to Polska pod koniec XX wieku znajdowała się praktycznie na koń- cu III fazy, Karpaty Polskie natomiast dopiero zbliżały się do jej końca. Jeśli przy- jąć model czterofazowy, to Polska zbliżała się do końca IV fazy, a Karpaty były

50 3. Cykle rozwoju ludności

Ryc. 3.4. Ruch naturalny ludności Karpat i Polski w latach 1895–2000

Źródło: Opracowano na podstawie danych: Holzer J.Z., 1999 (dla Polski) oraz Jelonek A., 1992b i danych GUS (dla Karpat).

Ryc. 3.5. Przyrost naturalny ludności Karpat i Polski w latach 1895–2000

Źródło: Opracowano na podstawie danych: Holzer J.Z., 1999 (dla Polski) oraz Jelonek A., 1992b i danych GUS (dla Karpat).

51 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku dopiero na jej początku. Wynika z tego, że procesy zachodzące w Karpatach były opóźnione średnio o około 10 lat w stosunku do innych regionów kraju. Pod koniec XX wieku przyrost naturalny ludności Karpat wyniósł 4,5‰, a Polska taki poziom osiągnęła już w 1989 r. (Soja M., 2004). Rozmiary tego zjawiska rozpatrywano w skali regionalnej (według miast i gmin), analizując zmiany zaludnienia z punktu widzenia wzajemnych relacji przyrostu naturalnego i migracyjnego, tj. głównych składowych przyrostu rzeczywistego ludności. Wykorzystano w tym celu metodę J.W. Webba (1963), opierając się na miernikach obliczonych jako wartości średnie dla trzyletnich okresów z lat 1978–1998. Pozwoliło to na wyeliminowanie wpływu zmiennych losowych i przy- padkowości wybranych przekrojów czasowych. Do prezentacji wyników badań wybrano trzy charakterystyczne okresy rozwoju społeczno-gospodarczego kraju: lata gospodarki socjalistycznej (1978–1980), okres przejściowy (1987–1989) oraz okres gospodarki rynkowej, podczas którego dokonały się największe zmiany (1996–1998). Przeprowadzone badania wykazały, że w przypadku Karpat proponowane przez J.W. Webba 8 typów (A, B, C, D, E, F, G, H) zmian zaludnienia są niewy- starczające. Rozszerzono zatem ich liczbę o kolejne 8 typów (I, J, K, L, M, N, O, P) teoretycznych, aczkolwiek występujących na badanym obszarze (I, J, K, L, P – – 5 z 8 proponowanych typów) (ryc. 3.6.). Rozkład typów jednoznacznie wskazuje na znaczny spadek parametrów przyrostu rzeczywistego ludności miejskiej i wiejskiej Karpat, zgodny zresztą z tendencjami ogólnokrajowymi. Jest on większy w przypadku migracji niż przyrostu naturalnego (ryc. 3.7.). W latach 70. i 80. XX wieku miasta karpackie miały wybitnie imigracyjny charakter (typ C, B) i w zdecydowanej większości dodatni przyrost rzeczywisty. Dopiero w dekadzie lat 90. na skutek zmniejszenia się mobilności przestrzennej ludności (podobnie jak i w Polsce) nastąpiło spowolnienie tempa ich rozwoju, a nawet pojawienie się miast dopopulacyjnych (typ E, G, H). W latach 70. XX wieku (tj. okresie realnego socjalizmu) wśród gmin domi- nowały jednostki o dodatnim przyroście rzeczywistym ludności – głównie typ A, gdzie wysoki przyrost naturalny rekompensował odpływ ludności. Karpaty miały cechy regiony emigracyjnego (typ A i H). W latach 80. wyraźnej ilościowej re- dukcji uległy gminy dopopulacyjne (typ H). Nie zmieniło to faktu, że omawiany region nadal miał charakter emigracyjny. Radykalna zmiana nastąpiła w latach 90. (latach gospodarki rynkowej). Zjawiskiem nowym było pojawienie się gmin o typie C (imigracja przewyższa przyrost naturalny), a ponadto zwiększyła się liczba gmin z typem B (przyrost naturalny przewyższa imigrację). Tereny imigracyjne to

52 3. Cykle rozwoju ludności Ryc. 3.6. KlasyﬁkacjaRyc. obszarów pod względem składników ruchu ludności (1963). Webba J.W. o koncepcję w oparciu własne : Opracowanie Źródło

53 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku Rozkład typów klasyﬁkacyjnych J.W.Webbatypów wRozkład Karpatach Polskich (wg miast i gmin) w latach 1978–1998 (średnie trzyletnie) Ryc. 3.7. Ryc. GUS. podstawie danych na : Opracowano Źródło

54 Ryc. 3.8. Rozkład przestrzenny typów klasyﬁkacyjnych J.W. Webba w Karpatach Polskich (wg miast i gmin) w latach 1978–1980

Opracowanie: Maria Soja Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS.

Ryc. 3.9. Rozkład przestrzenny typów klasyﬁkacyjnych J.W. Webba w Karpatach Polskich (wg miast i gmin) w latach 1987–1989

Opracowanie: Maria Soja Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS.

Ryc. 3.10. Rozkład przestrzenny typów klasyﬁkacyjnych J.W. Webba w Karpatach Polskich (wg miast i gmin) w latach 1996–1998

Opracowanie: Maria Soja Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS. 3. Cykle rozwoju ludności najczęściej izolowane, pojedyncze gminy (np. gmina Dukla) lub izolowane grupy gmin, np. w obrębie Kotliny Sądeckiej i Beskidu Sądeckiego oraz Bieszczad Wy- sokich. Jednak na zachodzie Karpat był to już wykształcony obszar wokół miast: Bielsko-Biała i Żywiec. Rozciągał się on w kierunku północno-wschodnim, sięgając gmin położonych na południe od Krakowa. Drugi taki obszar to zwarty pas gmin na linii Nowy Targ–Zakopane. Obserwujemy zatem wzrost roli migracji w kształtowaniu rozwoju demograﬁcznego terenów wiejskich. W przeszłości (lata 70. XX wieku) było to zjawisko dotyczące praktycznie wyłącznie miast (ryc. 3.8., ryc. 3.9., ryc. 3.10.). O skali przeobrażeń, jakie dokonały się w latach 1978 – 1998 w Karpatach Polskich, świadczyć może porównanie średnich trzyletnich wartości składowych przyrostu rzeczywistego. Przede wszystkim nastąpił wyraźny spadek wartości komponentów przyrostu rzeczywistego. W skali całego regionu spadek ujemnego salda migracji był większy i szybszy niż przyrostu naturalnego. Poziom ujemnego salda migracji zmniejszył się z -3,1‰ w latach 1978–1980 do -0,1‰ w latach 1996–1998, a przyrostu naturalnego odpowiednio z 11,6‰ do 4,0‰. W miastach wystąpiło szybsze tempo spadku przyrostu naturalnego (odpowiednio z 10,8‰ do 2,0‰ niż na wsi (z 11,9‰ do 5,1‰). W przypadku salda migracji dodatnie saldo migracji dla miast zmniejszyło się z 11,3‰ (1978–1980) do 0,2‰ (1996–1998), a dla wsi ujemne saldo migracji odpowiednio z -10,3‰ do -0,2‰ (ryc. 3.11.). Wspomniane już zjawisko spadku mobilności przestrzennej ludności (ob- serwowane i w Polsce) spowodowało zmniejszenie się napływu ludności ze wsi do miast i równocześnie wzrost napływu z miast na wieś. Procesy zachodzące w skali całego kraju wyprzedzają te zachodzące na terenach wiejskich Karpat (Eberhardt P., 2001; Soja M., 2002a, 2002b). Pojawienie się terenów wiejskich o charakterze imigracyjnym, zjawisko nowe w Karpatach Polskich, świadczyć może o coraz silniej zachodzących procesach suburbanizacji, jeśli są to gminy po- łożone koło miast (np. na południe od regionu miejskiego Krakowa, wokół Biel- ska-Białej, Żywca, Nowego Targu czy Nowego Sącza). Jeśli natomiast dotyczy to gmin położonych z dala od miast (np. w Beskidzie Niskim, Bieszczadach Wyso- kich), świadczyć może o rozpoczynających się procesach kontrurbanizacji. To, co obserwujemy w Karpatach, znajduje swoje odbicie w teorii przejścia mobilności przestrzennej sformułowanej przez W. Zelinsky’ego (1971). Oznacza ona pewien proces zmian natężenia i kierunków migracji związany z moderniza- cją społeczeństwa. Występujące różne formy i kierunki migracji (ze wsi do miast, wewnątrz miast, między miastami, międzynarodowe, wewnętrzne na tereny niezagospodarowane lub „ku rubieżom”) w określonym czasie mogą następować po sobie lub wzajemnie się zastępować. Tak jest w Karpatach, zwłaszcza w odniesieniu do spadku natężenia poziomu ruchliwości ze wsi do miast (ryc. 3.12.). 55 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Ryc. 3.11. Przyrost rzeczywisty ludności miejskiej i wiejskiej Karpat oraz Polski według typologii J.W. Webba w latach 1978–1998 (średnie trzyletnie) Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS.

Reasumując, modernizacja społeczeństwa Karpat, tj. przejścia od społe- czeństwa tradycyjnego (I faza) do nowoczesnego (III lub IV faza), trwa już około 90 lat (w Polsce 80 lat). Cechą charakterystyczną tego przejścia jest znaczne przy- śpieszenie w latach 90., związane z transformacją ustrojową i gospodarczą w Pol- sce. Procesy demograficzne, które w krajach Europy Zachodniej trwały niekiedy 20–30 lat, w Polsce i w Karpatach dokonały się zaledwie w kilkanaście lat, np. spadek liczby urodzeń, spadek liczby zawieranych małżeństw. Społeczeństwo Karpat, którego modernizacja odbywa się wolniej i nieco dłu- żej niż innych regionów kraju, posiada pewne cechy charakterystyczne dla populacji w trakcie trwania drugiego przejścia demograficznego (van de Kaa D.J., 1987). Ten nowy etap przemian demograficznych (zaproponowany w formie modelu przez D.J. van de Kaa i R. Lesthaeghe) jest między innymi konsekwencją braku stabilizacji reprodukcji ludności w końcowej fazie transformacji demograficznej. W Europie Zachodniej i Północnej jeszcze w latach 60. i 70. XX wieku pojawiły się kraje o ubytku ludności. Malejąca dzietność nie gwarantowała prostej zastę- powalności pokoleń. Jako przyczynę nowych zachowań prokreacyjnych wymie-

56 3. Cykle rozwoju ludności

Ryc. 3.12. Ewolucja poziomu różnych form ruchliwości przestrzennej w trakcie modernizacji (schemat teoretyczny wg W. Zelinsky, 1971)

Źródło: Okólski M., 1990. nia się najczęściej, jak to określił J.Z. Holzer (1999), daleko idący indywidualizm i egoizm potencjalnych rodziców. Istotą przemian demograficznych drugiego przejścia demograficznego van de Kaa – jak podaje E. Kotowska (1998) – jest zmniejszanie się znaczenia małżeń- stwa na rzecz kohabitacji, przejście od modelu rodziny „dziecko z rodzicami” do modelu „rodzic z dzieckiem”, przejście od zapobiegawczej antykoncepcji do świa- domej prokreacji oraz przejście od homogenicznych typów rodzin i gospodarstw domowych do form różnorodnych. W Polsce procesy demograficzne towarzyszące drugiemu przejściu są najbardziej widoczne w największych aglomeracjach, a także na terenach wiejskich 57 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku dotkniętych trudną sytuacją między innymi na rynku pracy (Węcławowicz G., Bański J., Degórski M., Komornicki T., Korcelli P., Śleszyński P., 2006). Na terenach wiejskich Karpat Polskich można już zaobserwować (na podstawie badań terenowych i wywiadów) pewne cechy tego przejścia demograficznego, jak np.: opóźnianie wieku zawierania małżeństw, zmniejszanie się liczby zawieranych małżeństw, zmniejszenie dzietności, opóźnianie wieku urodzenia pierwszego dziecka, przesuwanie się najwyższych wskaźników płodności z grupy wieku 20–24 do grupy wieku 25–29, wzrost liczby gospodarstw jednoosobowych, zmianę stylu życia wpływającą na obniżenie umieralności. Znając jednak swoisty kodeks moralny utrzymujący się na wsi, a związany z tradycją, kulturą i religijno- ścią ludzi gór, nie należy oczekiwać (z powodu braku akceptacji społecznej) na znaczący wzrost liczby rozwodów, wzrost roli związków kohabitacyjnych, wzrost udziału dzieci rodzących się poza związkiem małżeńskim czy też wzrost liczby rodzin z jednym rodzicem.

3.2. Cykl kolonizacji terenów górskich

Pod pojęciem cyklu kolonizacji Karpat rozumie się powstawanie osad (uwzględniając datę lokacji wsi) na terenach bezludnych lub bardzo słabo zaludnionych. Wypełnienie obszaru siecią osadniczą w układzie poziomym i pionowym tworzy cykl zamknięty. Można by odnieść ten proces do jednej z form ruchliwości przestrzennej, określanej przez W. Zelinsky’ego (1971) jako migracje wewnętrzne na tereny niezagospodarowane, chociaż trafniejsze w tym przypadku byłoby określenie migracji „ku rubieżom”. Dotyczy to bowiem odległej przeszło- ści tego regionu, a także obszarów górskich, których najwyższe partie były zawsze rubieżami osadnictwa i stałej obecności mieszkańców, czyli wyznaczały zasięg ekumeny (ryc. 3.12.B). Generalnie kolonizacja Karpat postępowała z północy na południe, doli- nami rzek. Zdaniem K. Przybosia (1995), do początków XIII wieku całkowicie poza ekumeną znajdowały się Beskidy Zachodnie i Bieszczady (określane jako góry właściwe), a osadnictwo w tym czasie wykazywało tendencję do koncentracji tylko w wybranych rejonach, obejmując nie więcej niż 20% powierzchni Karpat (tj. około 4 tys. km2). Trudno jest ustalić dokładną chronologię powstawania osad w Karpatach. Źródła pisane (akty lokacyjne) są zawsze późniejsze niż samo założenie osady. Nie mniej wiadomo, że od północy Karpat (ku południowi) przesuwała się fala osadnictwa na prawie polskim, a równocześnie z nim – od zachodu – na prawie

58 3. Cykle rozwoju ludności niemieckim. Od końca XIV wieku dotarła tu fala osadnictwa na tzw. prawie woło- skim (Przyboś K., 1995; Wyrozumski J., 1996), idąca ze wschodu na zachód Karpat (przez Bieszczady, Beskid Niski, Beskid Sądecki aż po Morawy). Napłynęli Wołosi pochodzący z terenów dzisiejszej Rumunii, reprezentujący typ gospodarki paster- sko-hodowlanej, początkowo prowadzący koczowniczy tryb życia. Ich wędrówki (migracje) miały przebieg równoleżnikowy, grzbietami gór. Na wschodnich krań- cach Karpat równolegle trwała fala osadnictwa ruskiego. Rusini (rolnicy) weszli ze wschodu na przedpole Beskidów oraz Bieszczad i, utrzymując kierunek po- łudnikowy migracji, zasiedlali stopniowo doliny w głębi gór. Z czasem Rusini, przeważający liczebnie nad Wołochami, narzucili im osiadły tryb życia, język, gospodarkę rolną. Pod ich wpływem Wołosi ulegli asymilacji. Nawarstwianie się elementów etnicznych fali osadnictwa wołoskiego na starsze osadnictwo polskie i ich mieszanie się doprowadziło do wchłonięcia mniej licznego elementu polskiego i powstania we wschodniej części Karpat klina ruskiego. Z Rusinów, inaczej zwanych Rusnakami, wyłonili się później Łemkowie, a na wschód od nich Boj- kowie (Reinfuss R., 1936, 1948, 1990, 1995; Czajkowski J., 1992, 1995; Olszań- ski T.A., 1992). Dzięki osadnictwu wołosko-ruskiemu zasiedlone zostały obszary górskie. Jak stwierdza K. Przyboś (1995), trwało to do początków XVII wieku. W badaniach uchwycono moment domykania się cyklu kolonizacji Karpat na terenach najtrudniej dostępnych, zalesionych, położonych w głębi gór. Ekume- na rozwijała się na terenach górskich w dwóch kierunkach: poziomym i pionowym. Z jednej strony poprzez sam fakt powstawania nowych wsi, przesuwała się wzdłuż dolin rzecznych. Z drugiej strony, w wyniku zajmowania pod osadnictwo stoków, a następnie wierzchowin, przesuwała się coraz wyżej nad poziom morza. Procesy zasiedlania terenów górskich można prześledzić na przykładzie Łemkowszczyzny, regionu etnograficznego, którego wsie położone są w obrę- bie czterech jednostek fizycznogeograficznych Karpat Polskich, a mianowicie: Beskidu Niskiego (74% ogólnej powierzchni regionu), Beskidu Sądeckiego (18%), Bieszczad Wysokich (7%) oraz Kotliny Sądeckiej (1%). Obszar Łemkowszczyzny jeszcze w XIII wieku stanowił anekumenę. Procesy zasiedlania rozpoczęły się w XIV wieku (osadnictwo polskie, idące od północy, zajmowało tereny łatwo dostępne, niezalesione), ale największe ich natężenie przypada na wiek XVI (osadnictwo wołosko-ruskie). W wyniku lokacji powstało wówczas 60% istnieją- cych w okresie międzywojennym wsi (ryc. 3.13.). Sam proces kolonizacji tego regionu rozumianej jako wypełnienie osadnictwem całego profilu wysokościowego został zakończony pod koniec XVI wieku (ryc. 3.14.). Zagęszczenie sieci osadniczej trwało jeszcze do połowy XVIII wieku (powstało jeszcze 12% wsi).

59 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Ryc. 3.13. Jednostki osadnicze Łemkowszczyzny według okresu lokacji Źródło: Opracowanie własne; daty lokacji za: Reinfuss R., 1948, 1990; Czajkowski J., 1995.

Ryc. 3.14. Kolonizacja Łemkowszczyzny według pięter wysokościowych

Źródło: Opracowanie własne; daty lokacji za: Reinfuss R., 1948, 1990; Czajkowski J., 1995.

60 3. Cykle rozwoju ludności

Podobna sytuacja była na Bojkowszczyźnie, drugim regionie etnograﬁcznym w Karpatach, położonym dalej na wschód od Łemkowszczyzny. Obejmuje on wsie położone w obrębie Bieszczad Wysokich (80% ogółu) i Bieszczad Niskich (20%) oraz – co warte podkreślenia – ponad 63% wsi położonych powyżej 600 m nad poziomem morza. Stąd też, jako region trudniej dostępny niż Łemkowszczyzna (80% wsi położonych między 400 a 600 m nad poziomem morza), dopiero w XV wieku doczekał się kolonizacji (akty lokacji dla 17% wsi). Największe natężenie procesów zasiedlania Bojkowszczyzny przypada na wiek XVI (77% wsi) i wtedy też zostaje zakończony proces wypełniania osadnictwem całego proﬁlu wysokościowego. Do połowy XVIII wieku trwa zagęszczanie sieci osadniczej i obejmuje ono tylko 7% wsi (Koszałka M., Soja M., 2003). Procesy kolonizacji Beskidu Żywieckiego rozpoczęły się w XV wieku (12% wsi). Największe ich nasilenie przypada na przełom XVI i XVII wieku, a więc nieco później niż na Łemkowszyźnie i Bojkowszczyźnie (ryc. 3.15.). W XVII wieku lokacje uzyskało 46% wsi i dopiero od tego momentu można mówić o zam- knięciu cyklu kolonizacji Beskidu Żywieckiego (ryc. 3.16.). Patrząc jednak na procesy kształtowania się sieci osadniczej w skali całych Karpat, należy się zgodzić z K. Przybosiem (1995), że obszary górskie Karpat były zasiedlane do początków XVII wieku. Wsie, które lokowano w XVII czy nawet XVIII wieku, stanowiły jedynie dogęszczenie, uzupełnienie tej sieci i było ich stosunkowo niewiele. Koloni- zacja Karpat zakończyła się tym samym w XVI wieku. Zarówno etniczne, jak i kulturowe zróżnicowanie ludności Karpat było wynikiem długiego procesu historycznego, w którym wystąpiły i krzyżowały się dwa kierunki: równoleżnikowy i południkowy. Ten równoleżnikowy, związany z fala- mi osadnictwa (wołoskiego i ruskiego), scalał w sensie etnicznym ludność Kar- pat w jedną całość posiadającą wspólne dla siebie cechy kulturowe. Ten drugi, południkowy, przecinający wielokrotnie obszar Karpat, dzielił poszczególne cało- ści etniczne na mniejsze grupy, posiadające własne, ale lokalne cechy kulturowe (Reinfuss R., 1995). Struktura narodowościowa mieszkańców Karpat to wynik przede wszystkim tworzenia się sieci osadniczej tego regionu, a więc wpływ kierunku równoleżnikowego, scalającego etnicznie ludność. Powstaniu klina ruskiego we wschodniej części Karpat towarzyszył napływ przez stulecia i z różnym natężeniem ludności żydowskiej (Geremek B., 1984) i niemieckiej, a później romskiej (Narbut I., 1850; Fraser A., 2001; Mróz L., 2001; Bartosz A., 2002), która przybywała głównie z krajów Europy Zachodniej. Tery- toria zajmowane przez dwie najliczniejsze grupy: Rusinów i Żydów, nie uległy zmianie na przestrzeni kilku stuleci i przetrwały aż do lat 40. XX wieku. Według

61 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Ryc. 3.15. Jednostki osadnicze Beskidu Żywieckiego według okresu lokacji

Źródło: Opracowanie własne; daty lokacji za: Figiel S., Krzywda P., 1998, 1999.

Ryc. 3.16. Kolonizacja Beskidu Żywieckiego według pięter wysokościowych Źródło: Opracowanie własne; daty lokacji za: Figiel S., Krzywda P., 1998, 1999.

62 Ryc. 3.17. Ludność wyznania greckokatolickiego w Karpatach Polskich w 1921 r. (wg miast i wsi)

Opracowanie: Maria Soja Ryc. 3.18. Ludność narodowości rusińskiej w Karpatach Polskich w 1921 r. (wg miast i wsi)

Objaśnienia: udział w ogólnej liczbie ludności jednostki osadniczej: 1) <25%; 2) 25–50%; 3) 50–75%; 4) >75%; 5) wsie wyłączone z badań; 6) zjawisko nie występuje. Źródło: Opracowano na podstawie danych spisu ludności z 1921 r. Rozkładówka_ 3_ (1+0)_ między strony 60/61 Opracowanie: Maria Soja Ryc. 3.19. Ludność wyznania greckokatolickiego na Łemkowszczyźnie w 1880 r. (wg miast i wsi)

Objaśnienia: udział w ogólnej liczbie ludności wsi: 1) <88%; 2) 88–92%; 3) 92–96%; 4) >96%. Opracowanie: Maria Soja Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego spisu ludności z 1880 r.

Ryc. 3.20. Ludność narodowości rusińskiej (kryterium językowe) na Łemkowszczyźnie w 1900 r. (wg miast i wsi)

Objaśnienia: udział w ogólnej liczbie ludności jednostki osadniczej: 1) <92%; 2) 92–94%; 3) 94–96%; 4) 96–98%, 5) >98%; 6) zjawisko nie występuje. Opracowanie: Maria Soja Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego spisu ludności z 1900 r. 3. Cykle rozwoju ludności

M. Kulczykowskiego (1996), przestrzenne rozmieszczenie Żydów w Galicji miało trwałe cechy już na przełomie XVIII i XIX wieku, a badania R. Reinfussa (1948, 1995) i Z. Budzyńskiego (1993, 1995) dokumentują trwałość rozmieszczenia Ru- sinów aż od drugiej połowy XVIII wieku. Materiały źródłowe odnoszące się do zróżnicowania kulturowego populacji Karpat w latach 1880–1921 są porównywalne w zakresie struktury wyznaniowej, gdyż zarówno w spisach austriackich, jak i w spisie polskim zastosowano iden- tyczne grupowanie wyznań, określając je jako: greckokatolickie, rzymskokatolickie, mojżeszowe i inne (w tym ewangelickie). Strukturę narodowościową w 1880 i 1900 r. oparto na kryterium językowym, uwzględniającym używane języki: polski, rusiński, niemiecki i grupę: inne języki. Pomija się tym samym ludność ży- dowską, która najczęściej zaliczana była do narodowości polskiej albo niemieckiej. Pełne dane zawiera spis polski z 1921 r. uwzględniający: Polaków, Rusinów, Niemców, Żydów i grupę: inne narodowości. Najliczniejszą mniejszością narodową byli Rusini zamieszkujący zwarty obszar w południowo-wschodniej części Karpat (Beskid Sądecki, Beskid Niski, Bieszczady Wysokie, Bieszczady Niskie, Pogórze Przemyskie). Ich zbiorowość w 1921 r. liczyła 226 tys. osób (wobec 263 tys. w 1900 r. i 223 tys. w 1880 r.), sta- nowiąc 13,3% ludności Karpat. Rusini byli głównie grekokatolikami (ryc. 3.17., ryc. 3.18.), stąd też w skali całego regionu udział unitów wahał się w granicach 15–16% ogółu ludności, w obrębie Bojkowszczyzny wynosił 80%, a na Łemkowsz- czyźnie sięgał ponad 86% (w 1921 r.). W tym ostatnim regionie w ponad 4/5 ogó- łu wsi unici stanowili ponad 90% mieszkańców poszczególnych wsi. Występowały też zwarte obszary wsi, gdzie cała ludność (100%) deklarowała wyznanie greckokatolickie (ryc. 3.19.). Na Łemkowszczyźnie ludność narodowości rusińskiej stanowiła ponad 80% mieszkańców, a w 3/4 ogółu wsi jej udział był wyższy niż 92%. Przestrzennie tworzyła ona bardzo zwarty obszar, przy czym niewątpliwie za „jądro” Łemkowszczyny można uznać wsie położone obecnie na terenach gmin: Uście Gorlickie, Sękowa i Krempna. Dotyczy to szczególnie wsi w obrębie Pasma Magurskiego (Magury Wątkowskiej i Małastowskiej). Wysoka koncentracja Łem- ków w tym rejonie była nawet widoczna przy stosowanym w austriackich spisach ludności kryterium językowym (ryc. 3.20.). Żydzi byli drugą co do wielkości (po Rusinach) mniejszością narodową w Karpatach. Ich udział we współczesnych granicach Karpat Polskich w latach 1880–1921 wahał się od 5% do 6% ogółu ludności tego regionu, a liczebność wy- nosiła w 1921 r. 86 tys. osób, wobec 76 tys. w 1880 r. i 95 tys. w 1900 r.

63 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Na teren Polski i Karpat ludność żydowska napływała z różnym natężeniem, osiedlając się zarówno w miastach, jak i we wsiach. Galicja, w obrębie której znaj- dowały się Karpaty, zyskała – według T. Gąsowskiego (1995) – miano „Żydows- kiego Matecznika”. Była jednym z największych skupisk żydowskich w Europie i na świecie. W Galicji w pierwszej dekadzie XX wieku mieszkało 871 tys. Żydów, z tego na dzisiejszym obszarze Karpat Polskich – jak wykazały przeprowadzone badania – około 100 tys. osób (tj. 11,5% ogółu). Cechą charakterystyczną Karpat, a odmienną od ogólnej sytuacji w ówcze- snej Polsce (dominacja Żydów w miastach, Eberhardt P., 1996; Gawryszewski A., 2005), był fakt, że większość Żydów karpackich mieszkała na wsi (53%), a nie w miastach (47%). Był to efekt słabej urbanizacji tego regionu, wynoszący 10,3% wobec 35,8% w Polsce w 1931 r. Ludność wyznania mojżeszowego skupiała się głównie w małych miastach (2–3 tys. osób) i jak na owe czasy dużych – powyżej 7 tys. osób (ryc. 3.21.). Najwyższe udziały (ponad 50%) w 1921 r. miały miasta: Dukla, Lesko, Ustrzyki Dolne, Sanok, Strzyżów, Gorlice, Rymanów, Nowy Sącz. Zaś wśród byłych miasteczek: Frysztak, Lutowiska, Bircza, Wielopole Skrzyńskie, Dubiecko, Baligród czy Żmigród.

Ryc. 3.21. Ludność wyznania mojżeszowego w miastach Karpat Polskich w 1880 i 1921 r. według klas wielkości miast Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego (1880) i polskiego (1921) spisu ludności.

64 Ryc. 3.22. Ludność wyznania mojżeszowego w Karpatach Polskich w 1900 r. (wg miast i wsi)

Objaśnienia: udział w ogólnej liczbie ludności jednostki osadniczej: 1) <2,5%; 2) 2,5–5,0%; 3) 5,0–7,5%; 4) >7,5%; 5) wsie wyłączone z badań; 6) brak danych dla Śląska, Spisza i Orawy; 7) zjawisko nie występuje.

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego spisu ludności z 1900 r.

Opracowanie: Maria Soja Ryc. 3.23. Ludność wyznania mojżeszowego w Karpatach Polskich w 1921 r. (wg miast i wsi)

Objaśnienia: udział w ogólnej liczbie ludności jednostki osadniczej: 1) <2,5%; 2) 2,5–5,0%; 3) 5,0–7,5%; 4) >7,5%; 5) wsie wyłączone z badań; 6) zjawisko nie występuje. Źródło: Opracowano na podstawie danych spisu ludności z 1921 r.

Opracowanie: Maria Soja Ryc. 3.24. Ludność narodowości żydowskiej w Karpatach Polskich w 1921 r. (wg miast i wsi)

Objaśnienia: udział w ogólnej liczbie ludności jednostki osadniczej: 1) <2,5%; 2) 2,5–5,0%; 3) 5,0–7,5%; 4) >7,5%; 5) wsie wyłączone z badań; 6) zjawisko nie występuje.

Źródło: Opracowano na podstawie danych spisu ludności z 1921 r.

Opracowanie: Maria Soja 3. Cykle rozwoju ludności

Rozkład przestrzenny ludności wyznania mojżeszowego na terenie Karpat był nierównomierny. Wynikało to z kilku powodów: po pierwsze wyznawcy judaizmu na terenach wiejskich żyli w rozproszeniu; często była to jedna lub kilka rodzin; po drugie częściej mieszkali w miastach położonych we wschodniej niż zachodniej części omawianego regionu; po trzecie w wyniku emigracji (zagranicznej i wewnętrznej) wzrastała liczba wsi niezamieszkałych przez Żydów (z 10% w 1880 do 28% w 1921 r.). Generalnie jednak układ przestrzenny cechujący się wzrostem udziału ludności żydowskiej w miarę przesuwania się z zachodu na wschód Karpat przetrwał aż do drugiej wojny światowej (ryc. 3.22., ryc. 3.23.). W Karpatach z narodowością żydowską utożsamiało się w 1921 r. 42 tys. osób, tj. połowa ludności wyznania mojżeszowego. Z tej liczby większą świado- mość wykazywali Żydzi mieszkający w miastach niż na wsi. Warto zwrócić uwagę, że stopień świadomości był większy na tych terenach, gdzie występowały i inne mniejszości narodowe (na wschodzie – Rusini), niż na zachodzie, gdzie domino- wali Polacy (ryc. 3.24.). Ciekawym przykładem może być wieś o nazwie – nomen omen – Żydowskie (gmina Krempna), gdzie cała ludność w 1921 r. zadeklarowała narodowość „tutejszą”, w tym i społeczność żydowska (14 osób). Mówiąc o Żydach w Karpatach, należy podkreślić, że przy całej swej od- rębności kulturowej i religijnej byli oni współtwórcami rozwoju społeczno- -gospodarczego i kulturowego tego regionu (Olszański T.A., 1991; Jackowski A., Soja M., 1992; Potocki A., 1993; Gąsowski T., 1995). Po drugiej wojnie światowej część małych karpackich miasteczek przeżywała kryzys gospodarczy, wynikają- cy między innymi z nieobecności ludności żydowskiej w życiu tych ośrodków. Eksterminacja ludności żydowskiej w czasie drugiej wojny światowej, a następnie emigracja z Polski sprawiły, że w Karpatach nie ma już Żydów. Po kilku wiekach bytności społeczność ta zanikła. W Narodowym Spisie Powszechnym z 2002 r. narodowość żydowską zadeklarowało w Polsce jedynie 1 133 osoby. Można więc założyć, że obecnie w Karpatach Polskich mieszka kilku, kilkunastu, a może kilku- dziesięciu Żydów, wobec około 100 tys. na początku XX wieku (Soja M., 2003). Pewien etap w historii rozwoju społeczeństwa Karpat cechujący się wielo- kulturowością, ale i międzykulturowością (Pucek Z., 1995), można uznać jako domykający się i to już w połowie XX wieku. Nieliczne zachowane ślady boga- tej kultury materialnej i niematerialnej sprawiają, że obecność licznych niegdyś mniejszości narodowych w tym regionie: Żydów i Bojków, ma już tylko charakter „mentalny”.

65 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

3.3. Cykle redystrybucji ludności

3.3.1. Redystrybucja w układzie pionowym (według pięter wysokościowych nad poziomem morza)

Badania nad stanem i zmianami rozmieszczenia ludności kumulują w sobie elementy odzwierciedlające całokształt warunków naturalnych, społeczno- -gospodarczych i historycznych danego terytorium. Specyfika obszarów górskich sprawia, że czynniki naturalne (urozmaicona rzeźba, zróżnicowana wysokość nad poziomem morza) modyfikują rozmieszczenie człowieka w górach (Staszewski J., 1957; Price L.W., 1986). Twierdzenie D.J. Hooson’a (1960), że rozmieszczenie ludności jest kluczem do poznania indywidualności geograficznej regionu, znajduje potwierdzenie szczególnie w odniesieniu do terenów górskich. Na obszarach tych zjawiskiem powszechnie spotykanym jest spadek liczby ludności i gęstości zaludnienia wraz z wysokością nad poziom morza (ryc. 3.25., ryc. 3.26.). Zwrócono więc uwagę na

Ryc. 3.25. Rozkład przestrzenny ludności wiejskiej Karpat Polskich w latach 1869–1988 według pięter wysokościowych Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego spisu (1869) i polskich spisów ludności (1931, 1988).

66 3. Cykle rozwoju ludności

Ryc. 3.26. Rozkład przestrzenny ludności ogółem w Owernii w 1872 i 1990 r. według pięter wysokościowych

Źródło: Opracowano na podstawie danych INSEE ze spisów ludności z 1872 i 1990 r. dynamikę zmian zaludnienia terenów wiejskich Karpat w układzie pionowym. W badaniach przyjęto, że pod pojęciem cyklu rozwoju i redystrybucji ludności w układzie pionowym rozumie się zmiany sekwencyjne w jej dynamice, obejmu- jące okresowe przyrosty (nazwane zaludnianiem) i ubytki (nazwane wyludnianiem) zróżnicowane przestrzennie w profilu wysokościowym danego terenu. Jeśli weźmiemy pod uwagę zasięg przestrzenny i długotrwałość procesów w Karpatach, procesy zaludniania zdecydowanie przeważają nad procesami wyludniania. Samo wyludnianie pojawiło się pod koniec XIX wieku w piętrze wysokościowym powyżej 750 m nad poziomem morza i do 1910 r. objęło obszar położony na wysokości od 600 do 950 m nad poziomem morza. Proces ten, wywołany niewątpliwie względami ekonomicznymi, rozprzestrzeniał się na cały profil wysokościowy jako efekt wybuchu pierwszej wojny światowej. Ponowne wyludnianie, ale już nie całego profilu (jak w latach 1910–1921), przyniosła druga wojna światowa (ryc. 3.27.). Charakterystyczne były lata 70. XX wieku, kiedy to w Polsce na terenach wiejskich wystąpił silny regres demograficzny, niemający swojego odzwierciedlenia w Karpatach (Eberhardt P., 1989). W regionie karpac- kim wystąpiły jedynie lokalnie, izolowane „wyspy” ubytku ludności i to nie w naj- wyższych partiach gór (Jelonek A., 1990, 1992a).

67 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Ryc. 3.27. Zmiany zaludnienia terenów wiejskich Karpat Polskich w latach 1869–1988 według pięter wysokościowych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych austriackich (1869–1910) i polskich (1921–1988) spisów ludności.

Pojawiające się w sekwencjach czasowych przyrosty i ubytki ludności wywo- łane były w omawianym okresie względami ekonomicznymi. Wyjątek stanowią lata 40. XX wieku, gdzie o wyludnianiu się terenów obejmujących dokładnie cały profil wysokościowy, np. Beskidu Niskiego czy Łemkowszczyzny, zadecydowały względy polityczne (ryc. 3.28., ryc. 3.29.). W skali lokalnej ujawniły się procesy słabo widoczne lub niewidoczne w skali regionu, między innymi wyludnianie terenów wiejskich już w latach 1900–1910 i pojawienie się procesu depopulacji w latach 70. XIX wieku w najwyższych partiach gór. Rozwój demograficzny Karpat w XIX i XX wieku wskazuje, że jest to region aktywny demograficznie. O systematycznym wzroście liczby ludności decyduje ciągle ten sam czynnik – stosunkowo wysoki przyrost naturalny, który rekompensuje ubytki migracyjne. Długotrwałość procesów zaludniania oraz ich zasięg

68 3. Cykle rozwoju ludności

Ryc. 3.28. Zmiany zaludnienia terenów wiejskich Beskidu Niskiego w latach 1869–1998 według pięter wysokościowych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych austriackich (1869–1910) i polskich (1921–1988) spisów ludności. przestrzenny kontrastują z sytuacją w Owernii. Region ten był i jest nadal postrze- gany jako wyludniający się i to od ponad wieku (Gravier J.F., 1958; Pitié J., 1971; Bouet G., Fel A., 1983). Na obszarach wiejskich Owernii uformował się trwale obszar depopulacyjny, ale co warte podkreślenia – już nie występuje w całym pro- ﬁlu wysokościowym. Poziomica 700 m nad poziomem morza, która pod koniec XIX wieku była „granicą naturalną” wyludniania, pod koniec XX wieku jest „gra- nicą naturalną” zaludniania Owernii (ryc. 3.30.). Interesujące jest, że w XX wieku procesom urbanizacji i suburbanizacji towarzyszyły procesy depopulacji Owernii w całym proﬁlu wysokościowym. Dopiero pojawienie się między innymi proce- sów kontrurbanizacji (lata 70. i 80. XX wieku) wpłynęło na zahamowanie wyludniania się terenów wiejskich położonych poniżej poziomicy 700 m nad poziomem morza (Grzeszczak J., 1996; Soja M., 1997a). Interesujące jest, że wyludnianie Karpat, a nawet Owernii, nie rozpoczęło się w najwyższych partiach gór. Przyczyn tego zjawiska można szukać między innymi w słabej dyfuzji informacji w XIX wieku (na temat możliwości podjęcia

69 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Ryc. 3.29. Zmiany zaludnienia Łemkowszczyzny w latach 1869–1988 według pięter wy- sokościowych Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych austriackich (1869–1910) i polskich (1921–1988) spisów ludności. migracji) pomiędzy wsiami rozrzuconymi i zbyt oddalonymi od siebie w górach. Proces wyludniania ujawniał się w skali lokalnej w niższych partiach gór (bliżej miast) i dopiero po pewnym czasie obejmował coraz wyższe (ale i niższe) piętra wysokościowe. Początkowo tereny depopulacyjne miały charakter izolowanych wysp, które następnie łączyły się ze sobą w zwarte obszary. W przypadku Karpat Polskich, Beskidu Niskiego czy Łemkowszyzny postępujący proces wyludniania został zahamowany wybuchem pierwszej wojny światowej. Wprawdzie depopu- lacja objęła wszystkie piętra wysokościowe, ale przyczyny ubytku ludności były pozaekonomiczne, podobnie jak i w czasie drugiej wojny światowej. O tym, jaki wpływ na sytuację demograﬁczną danego terenu mogą mieć czynniki ekonomiczne czy pozaekonomiczne, świadczą zmiany w rozkładzie przestrzennym ludności wiejskiej Karpat, rozpatrywane według liczby ludności wsi i położenia ich nad poziomem morza (ryc. 3.31.). Przemianom w rozmieszczeniu

70 3. Cykle rozwoju ludności

Ryc. 3.30. Zmiany zaludnienia terenów wiejskich Owernii w latach 1872–1990 według pięter wysokościowych Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych INSEE ze spisów ludności z lat 1872–1990. ludności w górach (w układzie pionowym) towarzyszą dwie charakterystyczne, ale i odmienne tendencje. Do połowy XX wieku (lata 1869–1931) zaznaczyła się tendencja do koncentracji ludności w coraz większych liczebnie wsiach, zwłasz- cza do wysokości 600 m nad poziomem morza. W latach 1950–1988 natomiast występowała tendencja do dekoncentracji ludności, wywołująca zmianę struktury wielkościowej wsi i spychająca ludność w niższe partie gór. Wsie tworzące na wykresach dla lat 1869–1931 chmurę/zbiór punktów, kształtem zbliżoną do koła, w 1950 r. rozsypały się, przybierając kształt nieregularny. Wprawdzie główny trzon zbioru wsi był podobny do tego z lat 1869–1931, ale pojawiły się wsie bardzo małe i małe, jak też i bardzo duże. Procesy demograﬁczne towarzyszące zmianom redystrybucji ludności w pro- ﬁlu wysokościowym Karpat Polskich wskazują na powstanie, rozwój, a następ- nie zamknięcie cyklu ludnościowego, związanego z wyludnianiem się terenów

71 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku morza i jej liczby mieszkańców) i jej liczby morza Rozkład przestrzenny ludności wiejskiej Karpat Polskich w 1869–1988 latach (wg położenia ludności wiejskiejPolskich 3.31. Ryc. wsi Karpat Rozkład nad przestrzenny poziomem ludności. (1931–1988) spisów (1869–1910) i polskich austriackich podstawie danych na własne : Opracowanie Źródło

72 3. Cykle rozwoju ludności wiejskich w XIX i XX wieku (ryc. 3.27.). Cykl rozpoczął się w latach 80. XIX wieku i trwał do pierwszej dekady XX wieku. Przerwała go pierwsza wojna światowa (lata 1910–1921). Po wojnie procesy wyludniania pojawiły się w piętrze wyso- kościowym powyżej 750 m nad poziomem morza i objęły w ciągu 30 lat obszar między 600–950 m nad poziomem morza. Ponowne wyludnianie pojawiło się w latach 70. XX wieku i objęło tereny położone poniżej poziomicy 650 m nad poziomem morza. Tym samym redystrybucja ludności dokonywała się od wyższych do niższych partii gór (ryc. 3.32.). Odmienne są przyczyny związane z powsta- niem i zanikiem tego cyklu. W początkowym okresie wyludnianie było efektem fali emigracji zarobkowej (zagranicznej i wewnętrznej) z przeludnionych agrarnie wsi karpackich. W końcowej fazie (lata 70. XX wieku) odpływ ludności z terenów wiejskich Karpat wynikał z intensywnych procesów industrializacyjnych i urbanizacyjnych, jakie dokonywały się w tym czasie w skali całego kraju.Warto pod- kreślić, że to wyludnianie niższych partii gór (w XIX wieku wyższych partii gór) nastąpiło dopiero na etapie silnego wzrostu dużych miast w Polsce. Wcześniej

Ryc. 3.32. Model redystrybucji ludności Karpat Polskich (A), Łemkowszczyzny (B) i Bes- kidu Niskiego (C) w XIX i XX wieku (w ujęciu sekularnym i przestrzennym pionowym)

Objaśnienia: 1) zaludnianie; 2) wyludnianie; 3) kierunek redystrybucji ludności.

Źródło: Opracowanie własne.

73 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku nawet silne procesy urbanizacyjne i industrializacyjne zachodzące w skali kraju (lata 50. i 60. XX wieku) nie spowodowały ubytku ludności w profilu wysokościo- wym Karpat. Odpływ ludności, jaki wówczas występował, był rekompensowany wysokim przyrostem naturalnym. Ponadto możliwość dojazdów do pracy w obrę- bie regionu karpackiego zatrzymała część potencjalnych migrantów w domu. Cykle redystrybucji ludności w układzie pionowym dla wybranych regio- nów Karpat – Beskidu Niskiego (jednostka fizycznogeograficzna) i Łemkowsz- czyzny (region etnograficzny) różnią się od cyklu ogólnokarpackiego (ryc. 3.32.A). Regiony te reprezentują typowe obszary górskie, stąd rozwój cykli (powstanie i zamknięcie) obejmował tylko wyższe partie gór (ryc. 3.28., ryc. 3.29.). Nawią- zanie do cyklu karpackiego występuje na Łemkowszczyźnie, gdzie procesami de- populacyjnymi zostały objęte i niższe partie gór. Przyczyny powstania i zaniku cykli w obu regionach są podobne do tych w skali całych Karpat. Zarówno na Łemkowszczyźnie (ryc. 3.32.B), jak i w Beskidzie Niskim (ryc. 3.32.C) zamknięcie cykli następowało po etapie silnego wzrostu dużych miast, z tym że w Beskidzie Niskim miało to szerszy zasięg przestrzenny w profilu wysokościowym. Omówione cykle redystrybucji ludności w układzie pionowym uległy zabu- rzeniu z powodu przebiegu i skutków pierwszej (1910–1921) i drugiej (1931–1950) wojny światowej. Z jednej strony zniekształciły i naruszyły one obraz przedsta- wionych procesów demograficznych, z drugiej jednak strony pozwoliły dostrzec zachowania regionu przed i po „klęskach demograficznych” spowodowanych woj- nami. W przypadku Karpat po „klęskach” był to powrót do rozpoczętego wcześ- niej wzorca rozwoju (wzrostu zaludnienia), ale już w innym tempie.

3.3.2. Redystrybucja w układzie poziomym (wewnątrzregionalnym)

Mikroskalowe badania ludności Karpat przeprowadzone dla lat 1869–1988 poszerzają naszą wiedzę na temat przeszłości demograficznej tego regionu. Roz- patrywane na poziomie najmniejszych jednostek podziału administracyjnego kraju (miast i wsi), nie tylko ujawniają nowe zjawiska i procesy, ale często pozwa- lają uchwycić moment ich formowania się w czasie i przestrzeni. Badania tego typu służą między innymi do potwierdzenia, modyfikacji lub nawet negacji wniosków, do jakich doszli badacze, analizując krótsze okresy. Potwierdzeniem może być stwierdzona dwudzielność Karpat (na część zachodnią i wschodnią) w zakresie zachodzących procesów demograficznych, między innymi w pracach A. Jelonka (1990, 1992a), A. Zborowskiego (1992, 1995), Cz. Guzika i A. Zborowskiego (1988, 1989a, 1989b), Z. Długosza (1985), Z. Długosza i M. Soji (1991a, 1995). 74 3. Cykle rozwoju ludności

Zmiany zaludnienia wsi rozpatrywane tylko w dwóch kategoriach: wsi o przyroście ludności i wyludniających się w latach 1869–1988, dokumentują i potwierdzają stały rozwój demograﬁczny Karpat. Wprawdzie wsie wyludniające się stanowiły w ciągu minionego wieku około 1/5 ogółu (z wyjątkiem okresów obejmujących pierwszą i drugą wojnę światową), to i tak jak na tereny typowo górskie ich udział można uznać za niewielki (ryc. 3.33.). Karpaty pod względem natężenia procesów zaludniania są regionem zróż- nicowanym przestrzennie. Biorąc pod uwagę fakt, że w dzisiejszych granicach politycznych były one do 1918 r. częścią monarchii austro-węgierskiej, a potem należały już w całości do powstałej w 1918 r. Polski, do badań wydzielono dwa

Ryc. 3.33. Wsie Karpat Polskich według kategorii zmian zaludnienia w latach 1869–1988

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackich (1869–1910) i polskich (1921–1988) spisów ludności. 75 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku okresy: lata 1869–1921 i 1921–1988. Przynależność terytorium Karpat do dwóch odmiennych organizmów państwowych znalazła odbicie między innymi w rozwoju demograﬁcznym tego regionu (ryc. 3.34., ryc. 3.35.). Lata 1869–1921 charakteryzowały się wysoką dynamiką zmian zaludnienia i to praktycznie na całym omawianym obszarze (z wyjątkiem Beskidu Niskiego, Spisza i Podhala). Tereny o najwyższym wzroście liczby ludności obejmowały wsie we wschodniej i częściowo środkowej części regionu, przy czym na wschodzie tworzyły duży, zwarty powierzchniowo obszar w jego północno-wschodniej części. Warto pamiętać, że istniało jego przedłużenie w kierunku wschodnim, obecnie poza granicami kraju. Wprawdzie brak jest danych dla obszaru Śląska, ale na zachodzie Karpat obszar wzrostu ludności w Kotlinie Żywieckiej niewątpliwie miał swoje przedłużenie w kierunku obecnego miasta Bielsko-Biała i dalej Cieszyna. Największy depopulacyjny obszar tworzyły wsie Beskidu Niskiego i częś- ciowo Beskidu Sądeckiego. Oznacza to, że region ten już na długo przed drugą wojną światową cechował się spadkiem zaludnienia wynikającym głównie z migracji ludności: wewnętrznych (w obrębie państwa austriackiego czy też szerzej Austro-Węgier) i zewnętrznych (zagranicznych, głównie do Ameryki). Jak podaje A. Pilch (1984), od połowy XIX wieku do 1914 r. z Galicji wyemigrowało ponad 1,1 mln osób, z czego za ocean wyjechało około 0,9 mln osób. Emigracja z Galicji Zachodniej w latach 1880–1890 objęła prawie wszystkie powiaty administracyjne. Początkowo emigrowała ludność polska, ale na początku lat 80. XIX wieku poja- wiły się (rejestrowane przez starostów powiatów gorlickiego i jasielskiego) także pierwsze wyjazdy Rusinów (ryc. 3.34.). Istniejący zatem już w XIX wieku depopulacyjny charakter wsi Beskidu Niskiego (wynikający z przyczyn ekonomicznych) później tylko pogłębiły i rozszerzyły wydarzenia związane z drugą wojną świato- wą (przyczyny pozaekonomiczne). Zupełnie odmienny był rozkład przestrzenny zmian zaludnienia w latach 1921–1988. Na wschodzie zaniknął, a na zachodzie pojawił się duży zwarty powierzchniowo obszar wzrostu ludności. Wyraźnie zarysował się też drugi tego typu obszar, mający charakter pasmowy (o przebiegu równoleżnikowym), wzdłuż wewnątrzkarpackiej linii kolejowej. Na północ i na południe od niego rozpościerały się tereny depopulacyjne (ryc. 3.35.). Przesunięcie ze wschodu na zachód obszarów wzrostu ludności, a na ich miejscu pojawienie się terenów o ubytku ludności, związane było z wytyczeniem po drugiej wojnie światowej nowej granicy pań- stwowej na wschodzie, między Polską a byłym ZSRR (Eberhardt P., 1994, 2000). Generalnie ten układ przestrzenny znalazł odbicie w całym rozpatrywanym okresie badań, tj. w latach 1869–1988 (ryc. 3.36.). Wyraźnie zaznaczyła się początko- wa faza jego formowania się (przełom XIX i XX wieku), potem rozprzestrzeniły się 76 Ryc. 3.34. Dynamika zmian zaludnienia Karpat Polskich (wg miast i wsi) w latach 1869–1921 (1869=100)

Objaśnienia: 1) <90%; 2) 90–100%; 3) 100–110%; 4) 110–120%; 5) 120–130%; 6) >130%; 7) wsie wyłączone z badań; 8) brak danych dla Śląska.

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego (1869) i polskiego (1921) spisu ludności.

Opracowanie: Maria Soja Ryc. 3.35. Dynamika zmian zaludnienia Karpat Polskich (wg miast i wsi) w latach 1921–1988 (1921=100)

Objaśnienia: 1) <90%; 2) 90–100%; 3) 100–110%; 4) 110–120%; 5) 120–130%; 6) >130%; 7) wsie wyłączone z badań; 8) wsie wyludnione.

Źródło: Opracowano na podstawie danych spisów ludności z 1921 i 1988 r. Opracowanie: Maria Soja Ryc. 3.36. Dynamika zmian zaludnienia Karpat Polskich (wg miast i wsi) w latach 1869–1988 (1869=100)

Objaśnienia: 1) <90%; 2) 90–100%; 3) 100–110%; 4) 110–120%; 5) 120–130%; 6) >130%; 7) wsie wyłączone z badań; 8) wsie wyludnione; 9) brak danych dla Śląska.

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego (1869) i polskiego (1988) spisu ludności. Opracowanie: Maria Soja 3. Cykle rozwoju ludności obszary wzrostu w całym praktycznie regionie (do połowy XX wieku), a następnie zaznaczył się ich zanik lub zmniejszanie obszaru (w drugiej połowie XX wieku). Zmiany zaludnienia rozpatrywane według jednostek fizycznogeograficznych Karpat Polskich wnoszą pewną generalizację w zakresie badanych procesów. Obszary wzrostu na wschodzie (1869–1921) to głównie tereny wiejskie Pogó- rzy: Strzyżowskiego, Dynowskiego i Przemyskiego oraz Bieszczad Niskich. Uwi- docznił się też teren Pogórza Rożnowskiego i części Dołów Jasielsko-Sanockich (ryc. 3.37.). Odmienny układ przestrzenny wystąpił w kolejnym przekroju czasowym (1921–1988). Obszary wzrostu koncentrowały się w zachodniej części regionu, sięgając aż do linii biegnącej od północnej granicy Karpat na południe od Krakowa, przez Nowy Sącz aż po Krynicę (ryc. 3.38.). Z kolei w XIX i XX wieku (1869–1988) wyraźnie zarysowały się obszary ubytku ludności obejmujące tereny wiejskie Beskidu Niskiego, Bieszczad Wysokich, Bieszczad Niskich i Pogórza Przemyskiego. Stan ludności z końca XX wieku nie osiągnął tego z XIX wieku. Pozostała część Karpat to tereny, które w stosunku do XIX wieku zwiększyły swój potencjał ludnościowy (ryc. 3.39.). W ciągu ponad wieku miejscowości wzrostu (liczne), jak i ubytku ludno- ści (mniej liczne) tworzyły w Karpatach zwarte powierzchniowo obszary, częściej o przebiegu równoleżnikowym niż południkowym. Ten pasmowy układ dobrze oddaje zróżnicowana przestrzennie gęstość zaludnienia. Wzrosła ona średnio w tym czasie prawie dwukrotnie z 68 osób/km2 w 1869 r. do 98 osób/km2 w 1931 r. i 127 osób/km2 w 1988 r. Początkowo w XIX wieku obszary największej koncentracji miały charakter punktowy. Poszerzając stopniowo swój zasięg przestrzenny, obejmować zaczęły w pierwszej kolejności tereny wiejskie stanowiące ich otoczenie, a następnie rozle- wając się na zewnątrz, tworzyły szerokie pasma. W ciągu pół wieku (1869–1931) ukształtowały się dwa obszary o największej gęstości zaludnienia: pierwszy two- rzyły miasta i wsie wzdłuż wewnątrzkarpackiej linii kolejowej, a drugi miejsco- wości w zachodniej części regionu, położone na Pogórzu Śląskim, w Kotlinie Ży- wieckiej i na Pogórzu Wielickim. Znacznie mniejszy był obszar wzdłuż północnej granicy Karpat, na Pogórzu Wiśnickim i Pogórzu Dynowskim. Obok tych stref o przebiegu równoleżnikowym zaznaczyły się pasy o przebiegu południkowym, zwłaszcza na linii Kraków–Zakopane, Tarnów–Krynica i Rzeszów–Strzyżów– –Krosno. Biorąc pod uwagę dotychczasową tendencję, wydaje się, że ciągi te będą się w przyszłości wypełniać (ryc. 3.40., ryc. 3.41, ryc. 3.42, ryc. 3.43). Koncentracja ludności (miejskiej i wiejskiej) wzdłuż wewnątrzkarpackiej linii kolejowej jest dobrym przykładem ilustrującym wpływ miast na swoje wiejskie zaplecze. Jeśli przyjąć za W. Maikiem (1997), że otoczenie miasta to obszary 77 Ryc. 3.37. Dynamika zmian zaludnienia Karpat Polskich w latach 1869–1921 (1869=100) według jednostek fizycznogeograficznych

Objaśnienia: 1) <100%; 2) 100–110%; 3) 110–120%; 4) 120–130%; 5) >130%; 6) obszar wyłączony z badań (Tatry); 7) brak danych dla Śląska.

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego (1869) i polskiego (1921) Opracowanie: Maria Soja spisu ludności.

Ryc. 3.38. Dynamika zmian zaludnienia Karpat Polskich w latach 1921–1988 (1921=100) według jednostek ﬁzycznogeograﬁcznych

Objaśnienia: 1) <100%; 2) 100–110%; 3) 110–120%; 4) 120–130%; 5) >130%; 6) obszar wyłączony z badań (Tatry).

Opracowanie: Maria Soja Źródło: Opracowano na podstawie danych spisów ludności z 1921 i 1988 r.

Ryc. 3.39. Dynamika zmian zaludnienia Karpat Polskich w latach 1869–1988 (1869=100) według jednostek ﬁzycznogeograﬁcznych

Objaśnienia: 1) <100%; 2) 100–110%; 3) 110–120%; 4) 120–130%; 5) >130%; 6) obszar wyłączony z badań (Tatry); 7) brak danych dla Śląska.

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego (1869) i polskiego (1988) Opracowanie: Maria Soja spisu ludności. Ryc. 3.40. Gęstość zaludnienia Karpat Polskich w 1869 r. według miast i wsi (osób/km2)

Objaśnienia: 1) <30; 2) 30–60; 3) 60–90; 4) 90–120; 5) >120; 6) brak danych dla Śląska; 7) wsie wyłączone z badań.

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego spisu ludności z 1869 r. Opracowanie: Maria Soja Ryc. 3.41. Gęstość zaludnienia Karpat Polskich w 1931 r. według miast i wsi (osób/km2)

Objaśnienia: 1) <30; 2) 30–60; 3) 60–90; 4) 90–120; 5) >120; 6) wsie wyłączone z badań.

Źródło: Opracowano na podstawie danych spisu ludności z 1931 r.

Opracowanie: Maria Soja Ryc. 3.42. Gęstość zaludnienia Karpat Polskich w 1950 r. według miast i wsi (osób/km2)

Objaśnienia: 1) <30; 2) 30–60; 3) 60–90; 4) 90–120; 5) >120; 6) wsie wyłączone z badań; 7) miejscowości poza granicami Polski w 1950 r.; 8) wsie wyludnione.

Źródło: Opracowano na podstawie danych spisu ludności z 1950 r.

Opracowanie: Maria Soja Ryc. 3.43. Gęstość zaludnienia Karpat Polskich w 1988 r. według miast i wsi (osób/km2)

Objaśnienia: 1) <30; 2) 30–60; 3) 60–90; 4) 90–120; 5) >120; 6) wsie wyłączone z badań; 7) wsie wyludnione.

Źródło: Opracowano na podstawie danych spisu ludności z 1988 r.

Opracowanie: Maria Soja Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku zmieniające się pod wpływem jego rozwoju, to zyskujemy przykład następowania po sobie, z coraz większym natężeniem, kolejnych etapów demograficznego wy- pełniania się przestrzeni wiejskiej między miastami. Pod koniec XX wieku było to widoczne na terenach położonych wzdłuż północnej granicy Karpat, a mianowicie na południe od Krakowa, na wschód od Bielska-Białej, na południe od Tarnowa i Rzeszowa oraz koło Nowego Sącza i Sanoka. Przestrzeń między zwartymi obszarami koncentracji ludności zajmują tereny wiejskie, charakteryzujące się niskimi wskaźnikami gęstości zaludnienia (zwłasz- cza na wschodzie regionu) i najniższymi notowanymi w Karpatach (południo- wo-wschodnia część). To ostatnie stwierdzenie oznacza, że średnia gęstość zaludnienia spada tu poniżej 1 osoby/km2 (np. wsie gmin Lutowiska czy Baligród). Do tego dochodzi kilkadziesiąt wsi „pustych”, całkowicie wyludnionych tworzących w krajobrazie regionu obszary bezludne. W zróżnicowaniu przestrzennym średniej gęstości zaludnienia pojawiły się pewne prawidłowości nawiązujące do pasmowego układu. Wyznaczono więc trzy profile gęstości zaludnienia przecinające Karpaty Polskie z zachodu na wschód (objaśnienia w rozdziale 1.3.). Pierwszy – północny (A) przez Pogórza Karpackie (długości 258 km), drugi – wewnętrzny (B) wzdłuż biegnących szlaków kolejowych (342 km) i trzeci – południowy (C) przez górską, beskidzką część regionu (251 km). Profile te różnicuje rzeźba terenu, dostępność komunikacyjna, poziom zagospodarowania i urbanizacji (ryc. 3.44., ryc. 3.45.). W latach 1869–1931 postę- pował systematyczny i prawie równomierny wzrost gęstości zaludnienia w całym profilu północnym. W południowym zarysował się szybszy rozwój części zachodniej niż wschodniej. Oba te profile przebiegają przez typowe tereny wiejskie Karpat Polskich. Profil wewnętrzny, powstały w oparciu o współcześnie istnieją- ce linie kolejowe, obejmuje 17 miast karpackich i położone między nimi tereny wiejskie. Obszary te w 1869 r. były słabo dostępne komunikacyjnie. Nie istniała jeszcze transwersalna linia kolejowa. Procesy urbanizacyjne miały się dopiero rozpocząć na przełomie XIX i XX wieku. Budowa linii kolejowych zdecydowanie przyspieszyła procesy urbanizacyjne oraz industrializacyjne. W 1931 r. w profilu gęstości zaludnienia widoczny był już rozwój Limanowej (118 km), Nowego Sącza (148 km), Gorlic (201 km), Jasła (226 km), Krosna (251 km), Sanoka (290 km), Leska (306 km) i Ustrzyk Dolnych (334 km). Nastąpił też wzrost gęstości zaludnienia na terenach wiejskich, np. pomiędzy Limanową i Nowym Sączem, a szcze- gólnie między miastami położonymi w Dołach Jasielsko-Sanockich (ryc. 3.44.). W drugiej połowie XX wieku (1950–1988) procesy urbanizacyjne zostały zinten- syfikowane. W efekcie profil wewnętrzny uległ całkowitej zmianie. Wzrostowi gęs- tości zaludnienia w miastach towarzyszyła coraz większa koncentracja ludności 78 3. Cykle rozwoju ludności nętrznego, C – południowego nętrznego, w Ryc. Ryc. 3.44 . Gęstość zaludnienia miejscowości w Karpatach Polskich w latach 1869–1931 według profili: A – północnego, B – we- ludności. (1931) spisu (1869) i polskiego austriackiego podstawie danych na własne : Opracowanie Źródło

79 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku nętrznego, C – południowego nętrznego, w Ryc. Ryc. 3.45. Gęstość zaludnienia miejscowości w Karpatach Polskich w latach 1950–1988 według proﬁli: A – północnego, B – we- z 1950 i 1988 r. ludności spisów podstawie danych na własne : Opracowanie Źródło

80 3. Cykle rozwoju ludności na terenach wiejskich przylegających do miast (ryc. 3.45.). Proﬁl wewnętrzny dla lat 1869–1988 pozwolił uchwycić moment rozpoczęcia, a później rozwoju proce- sów urbanizacyjnych w omawianym regionie. Wzdłuż tego proﬁlu położona jest prawie połowa ogółu miast karpackich. Etapy koncentracji ludności na urbanizujących się obszarach wiejskich Kar- pat Polskich układają się w pewien schemat (ryc. 3.46.). Początki urbanizacji (na przełomie XIX i XX wieku) to przede wszystkim stopniowa koncentracja ludności w miastach i systematyczny przyrost ludności w przestrzeni wiejskiej wokół miast (etap I). W miarę oddalania się od miasta gęstość zaludnienia zmniejszała się do punktu „przełamania”, czyli najniższej wartości gęstości zaludnienia, a następ- nie stopniowo wzrastała w kierunku kolejnego miasta. Kolejny, II etap (połowa XX wieku) rozwiniętej urbanizacji prowadził do wzrostu gradientu zaludnienia na coraz wyższy poziom. Zaawansowanym procesom urbanizacji (III etap) towa- rzyszyła już suburbanizacja (koniec XX wieku). W zależności od wielkości miasta i jego funkcji można wyróżnić w tym etapie dwa typy rozkładu ludności. Pierwszy kiedy wokół małych miast gęstość zaludnienia rozkładała się prawie równomier- nie, i drugi – kiedy większe miasto koncentrowało wokół siebie znacznie więk- szą liczbę osób niż miasto małe lub średnie i gęstość zaludnienia również szybko wzrastała, szybciej niż we wsiach dalej oddalonych od tego miasta (ryc. 3.46.).

Ryc. 3.46. Etapy koncentracji ludności na urbanizujących się obszarach wiejskich

Źródło: Opracowanie własne.

81 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Warto jeszcze raz zwrócić uwagę na sytuację terenów wiejskich w południo- wym (C) i północnym (A) profilu gęstości zaludnienia (ryc. 3.44.; ryc. 3.45.). Ich powolny, ale systematyczny rozwój demograficzny (do połowy XX wieku) uległ radykalnej zmianie w latach 40. XX wieku. Wysiedlenie ludności rusińskiej spo- wodowało nie tylko gwałtowny spadek gęstości zaludnienia we wschodniej części regionu, ale także doprowadziło do całkowitego zaniku wsi (1950 r.). Stąd też pod koniec XX wieku część wschodnia regionu (w profilu południowym) cechowała się wielokrotnie mniejszą koncentracją ludności niż część zachodnia. Jednostki osadnicze (miasta i wsie) Karpat Polskich w różnym czasie osiąg- nęły maksimum ludnościowe. Ponad 1/3 z nich osiągnęła je w 1988 r. (34%), 1/3 w 1931 r. (32%), a 8% w 1910 r. (ryc. 3.47.). Te trzy daty wyznaczają, a zarazem nawiązują do trzech progresywnych w skali całego regionu etapów rozwoju lud- ności, przerywanych okresami regresu demograficznego związanego z pierwszą i drugą wojną światową. Najwięcej, bo w prawie połowie miejscowości (47%), maksimum przypadało na lata 1950–1988, z tego 3/4 osiągęło ten stan w 1988 r. W latach 1921–1931 34% jednostek karpackich osiągęło maksimum ludnościo- we, z tego większość w 1931 r. (32%). Interesująca jest grupa miejscowości, która maksimum osiągnęła w latach 1869–1910 (19%), z tego w większości na początku XX wieku. Oznacza to, że przez prawie jeden wiek, z większym lub mniejszym nasileniem zachodziły tam procesy zaludniania i wyludniania. Pod koniec XX wieku liczba mieszkańców była jednak niższa niż pod koniec XIX wieku.

Ryc. 3.47. Udział miast i wsi Karpat Polskich, które w poszczególnych latach spisowych osiągnęły maksiumum ludnościowe Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackich (1869–1910) i polskich (1921–1988) spisów ludności.

82 3. Cykle rozwoju ludności

Rozkład przestrzenny osiągniętego maksimum ludnościowego przez po- szczególne miejscowości wykazał dwudzielność Karpat. Część zachodnia (do Pogórza Wiśnickiego, przez Beskid Wyspowy, Kotlinę Sądecką i zachodnią część Beskidu Sądeckiego), z nielicznymi wyjątkami, to tereny rozwijające się szczególnie intensywnie w drugiej połowie XX wieku. Natomiast druga część – wschodnia (bez Dołów Jasielsko-Sanockich), jest nieco bardziej zróżnicowana. W miejscowościach położonych na wschodzie, wzdłuż granicy państw, największy rozwój demograficzny przypada na okres międzywojenny, a w partiach południowych tego regionu na przełom XIX i XX wieku (zachodnia część Beskidu Niskiego i zachodnia część Bieszczad Wysokich). Największe zróżnicowanie przestrzenne (w formie mozaiki) występuje na Pogórzu Wiśnickim i południowej części Pogórza Dynow- skiego (ryc. 3.48.). Współczynnik wzrostu ludności (według ONZ) pozwala w sposób suma- ryczny określić tempo rozwoju zaludnienia wybranego obszaru w ciągu dłuższego okresu, dlatego też często traktuje się go jako wskaźnik syntetyczny (Rosset E., 1975). Biorąc pod uwagę zróżnicowanie natężenia rocznej stopy wzrostu ludności, J.M. Poursin (1971) rozróżnia pięć typów wzrostu ludności: 1) powolny (poniżej 0,5% na rok), 2) umiarkowany (0,5–1,0%), 3) szybki (1,0–1,5%), 4) przyspieszony (1,5–2,0%), 5) eksplozyjny (powyżej 2,0%). Mając na uwadze strukturę wielkościową jednostek osadniczych, w tym szczególnie wsi (od kilku osób do 10 tys. mieszkańców), dokonano pewnych zmian w proponowanych typach. Najważniejszą było wydzielenie grupy wsi i miast o stosunkowo niewielkich zmianach ludnościowych. Rozwój w tym typie określo- no jako stagnujący lub ustabilizowany, przyjmując, że średnioroczna stopa waha się od -0,5% do 0,5% (typ S). Wydzielono trzy typy progresywne, charakteryzu- jące się stopą wzrostu: 0,5–1,0% – rozwój umiarkowany (P1); 1,0–1,5% – rozwój szybki (P2); powyżej 1,5% – rozwój dynamiczny (P3). Miejscowości cechujące się ubytkiem ludności (stopa poniżej -0,5%) znalazły się w typie regresu demograficznego (typ R). Ponadto uwzględniono wsie wyludnione, stanowiące zupełnie wyjątkowy typ w Karpatach Polskich (ryc. 3.49.). W literaturze wielkość graniczną wzrostu bądź ubytku ludności ustala się w zależności od długości okresu badań, jak i ich celu. Częściej spotyka się skon- struowane skale intensywności wzrostu i ubytku ludności w oparciu o procentowe udziały dynamiki zmian zaludnienia (np. co 3, 5 lub 10%), rzadziej średnioroczne stopy wzrostu lub spadku (Eberhardt P., 1989; Gawryszewski A., 1989a; Heffner K., 1991; Guzik Cz., Zborowski A., 1988, 1989a, 1989b; Krakowska A., 1994; Zborow- ski A., 1992).

83 Ryc. 3.48. Okres osiągnięcia maksimum ludnościowego miast i wsi Karpat Polskich w latach 1869–1988

Objaśnienia: Maksimum ludnościowe w latach: 1) 1950–1988; 2) 1921–1931; 3) 1869–1910; 4) wsie wyłączone z badań.

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackich (1869–1910) i polskich (1921–1988) spisów ludności. Opracowanie: Maria Soja Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Ryc. 3.49. Miejscowości Karpat Polskich według typów dynamiki zmian zaludnienia w latach 1869–1988 (według średniorocznej stopy wzrostu/ubytku ludności w %)

Objaśnienia: 1) wsie wyludnione; 2) R – jednostki o charakterze regresywnym (ubytek poniżej -0,5%); 3) S – jednostki stagnujące (od -0,5% do 0,5%) oraz jednostki o rozwoju progresywnym: 4) P1– rozwój umiarkowany (0,5% do 1,0%); 5) P2– rozwój szybki (1,0% do 1,5%); 6) P3– rozwój dynamiczny (powyżej 1,5%). Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackich (1869–1910) i polskich (1921–1988) spisów ludności.

Karpaty są regionem o dominacji miejscowości charakteryzujących się przyrostem ludności (typy progresywne: P1, P2, P3). W okresie międzywojennym sta- nowiły one 78%, wobec 62% w 1869 r. i 46% w 1988 r. Drugą liczną grupę tworzy- ły miejscowości o ustabilizowanej liczbie mieszkańców (typ S), a ich udział wahał się od 29% w 1869 r. do 45% w latach 20. i 36% w latach 80. ubiegłego wieku. Regres demograﬁczny (typ R) obejmował w XIX wieku nieliczne miejscowości (6% w 1869 r.) i uległ pogłębieniu w okresie pierwszej (37%) i drugiej (39%) wojny światowej. W drugiej połowie XX wieku pojawiła się grupa wsi wyludnionych na skutek przesiedleń przymusowych. Gwałtowne przerwanie ich ciągłości demo- graﬁczno-osadniczej jest z niczym nieporównywalne (stąd określenie typ wyjąt- kowy) do sytuacji wsi wyludnionych (ze względów ekonomicznych) w krajach Europy Zachodniej.

84 3. Cykle rozwoju ludności

Znaczna liczba miejscowości cechujących się progresywnym typem rozwoju jest tylko potwierdzeniem systematycznego rozwoju demograficznego Karpat, natomiast wzrastająca liczba jednostek o ustabilizowanej liczbie mieszkańców świadczy o rozszerzającej się stabilizacji zaludnienia, przede wszystkim terenów wiejskich. W całym omawianym okresie występowały procesy depopulacyjne, jednak ilość miejscowości cechujących się ubytkiem ludności była stosunkowo niewielka (aż do połowy XX wieku) i zwiększyła się dopiero w drugiej połowie ubiegłego wieku. Występowanie w XIX i XX wieku miejscowości o charakterze progresywnym jest efektem procesów związanych z transformacją demograficzną społeczeństwa karpackiego. O pojawieniu się natomiast miejscowości o charakterze regresywnym i stabilnym w większości zadecydowały migracje ludności, tak wewnętrzne, jak i zagraniczne. Odpływ ludności był tak duży, że nie zrekompensował go nawet wysoki przyrost naturalny. Jeśli weźmiemy pod uwagę poszczególne okresy, to do początków XX wieku (1900–1910) bardzo wysoki przyrost naturalny rekompensował ubytki ludności wynikające z emigracji zagranicznej i wewnętrznej. Podobna sytuacja miała miejsce w latach 60., 70. i 80. XX wieku, z tym że w omawianym okresie większość migracji miała charakter wędrówek wewnętrznych, a przyrost naturalny był niż- szy niż na początku XX wieku, jednak na tyle wysoki, że rekompensował ubytki migracyjne. Przyrost ludności w latach 1910–1960 był związany z przejściem demograficznym, zakłóconym pierwszą i drugą wojną światową. Na sytuację demograficzną Karpat niewątpliwie znaczny wpływ wywarła druga wojna światowa. Widać to wyraźnie z perspektywy analizowanych ponad 100 lat. Niemniej pod koniec XX wieku rozwój ludnościowy Karpat cechował się postępującą stabilizacją zaludnienia, przy zmniejszającej się dynamice wzrostu liczby ludności. Świadczy o tym wzrost udziału miejscowości o umiarkowanym tempie rozwoju w ogólnej liczbie jednostek typu progresywnego (P1 – 43% w 1988 r. wobec 28% w 1931 r.) i spadek tych o tempie dynamicznym (P3 – 46% w 1931 r. do 25% w 1988 r.). Na obszarze Karpat wykształciły się tereny wzrostu ludności, zmienne jednak w czasie i przestrzeni. W XIX wieku była to bardziej wschodnia niż zachodnia część, w okresie międzywojennym całe południe i zachodnie krańce regionu, a pod koniec XX wieku zachodnia część Karpat. Obszary wzrostu ludności najbardziej widoczne były w Kotlinie Sądeckiej i części Beskidu Sądeckiego, w pasie na linii Kraków – Zakopane, na Pogórzu Śląskim, w Kotlinie Żywieckiej i w Bes- kidzie Śląskim. W przypadku miejscowości położonych w obrębie tych jednostek

85 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku można mówić o ukształtowanym wzorcu wzrostu zaludnienia (ryc. 3.50., ryc. 3.51., ryc. 3.52., ryc. 3.53.). Jednostki o stagnującej liczbie mieszkańców są rozmieszczone na obszarze Karpat prawie równomiernie. Liczniej występują jednak we wschodniej części, zwłaszcza na południu Pogórza Dynowskiego i zachodzie Pogórza Przemyskiego. Część z nich, mając teraz ustabilizowaną liczbę ludności, w przeszłości była na etapie wyludniania. Nawet jeśli jest to tylko stan przejściowy, to bardziej nale- ży spodziewać się dalszej stabilizacji ludności niż wyludniania tych terenów. Znamienne jest, że wsie stagnujące nie pojawiają się wokół miast. Jest to mię- dzy innymi potwierdzenie zachodzących, i to intensywnie, procesów urbanizacji i suburbanizacji. Miejscowości o ubytku ludności rozproszone są na całym obszarze Karpat, ale liczniej występują we wschodniej niż środkowej i zachodniej części regionu. Ich pojawienie się na wschodzie (głównie na Pogórzu Dynowskim, Pogórzu Przemyskim, Pogórzu Strzyżowskim, Beskidzie Niskim, Bieszczadach Wyso- kich i Bieszczadach Niskich) wynika z przyczyn pozaekonomicznych, natomiast na pozostałych terenach z przyczyn ekonomicznych. Skala ubytku ludności jest duża i pomimo upływu prawie pół wieku (organizowanych akcji zaludniania i zagospodarowywania niektórych z nich) wiele miejscowości, zwłaszcza Biesz- czad Wysokich, Bieszczad Niskich i Beskidu Niskiego, cechuje regres demograficzny. Do tego dochodzą zwarte obszary wsi całkowicie wyludnionych. Jest to jeden z nielicznych rejonów Karpat, gdzie zachodziły najintensywniejsze procesy migracyjne, prowadzące w niektórych miejscowościach niekiedy do całkowitej wymiany ludności (Maryański A., 1961a, 1963, 1964; Eberhardt P., 2000). Ujęcie sekularne procesów demograficznych stwarza możliwości szerszego spojrzenia na przemiany ludnościowe tego regionu, zwłaszcza że są one rozpatrywane w mikroskali. Opierając się na tych badaniach, sformułowano czasowo- -przestrzenny model redystrybucji ludności w Karpatach Polskich w układzie poziomym (ryc. 3.54.). Na podstawie zróżnicowania przestrzennego dynamiki zmian zaludniania Karpat Polskich w latach 1869–1988 wyznaczono obszary wzrostu ludności. Ich występowanie w określonej części regionu, a następnie zanik i pojawienie się w innej części Karpat, wskazało kierunki ich przesunięć w czasie i przestrzeni. Powstał pasmowy układ Karpat Polskich, gdzie część północna to Pogórza, a część południowa to Beskidy. Taki układ przestrzenny stwierdzono dla drugiej połowy XIX i końca XX wieku. W ciągu XX wieku wystąpiły charakterystyczne przesunięcia obszarów ożywienia demograficznego, a mianowiciew pierwszej połowie XX wieku obszary wzrostu ludności były we wschodniej części

86 Ryc. 3.50. Rozkład przestrzenny typów dynamiki zmian zaludnienia Karpat Polskich w latach 1869–1880 (wg średniorocznej stopy wzrostu/ubytku ludności w %)

Objaśnienia: 1) R – jednostki o charakterze regresywnym (ubytek poniżej -0,5%); 2) S – jednostki stagnujące (od -0,5% do 0,5%) oraz jednostki o rozwoju progresywnym:

3) P1 – rozwój umiarkowany (0,5% do 1,0%); 4) P2 – rozwój szybki (1,0% do 1,5%);

5) P3 – rozwój dynamiczny (powyżej 1,5%); 6) wsie wyłączone z badań; 7) brak danych dla Śląska.

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackich spisów ludności z 1869 i 1880 r.

Opracowanie: Maria Soja Ryc. 3.51. Rozkład przestrzenny typów dynamiki zmian zaludnienia Karpat Polskich w latach 1921–1931 (wg średniorocznej stopy wzrostu/ubytku ludności w %)

Objaśnienia: 1) R – jednostki o charakterze regresywnym (ubytek poniżej -0,5%); 2) S – jednostki stagnujące (od -0,5% do 0,5%) oraz jednostki o rozwoju progresywnym:

3) P1 – rozwój umiarkowany (0,5% do 1,0%); 4) P2 – rozwój szybki (1,0% do 1,5%);

5) P3 – rozwój dynamiczny (powyżej 1,5%); 6) wsie wyłączone z badań.

Źródło: Opracowano na podstawie danych spisów ludności z 1921 i 1931 r. Opracowanie: Maria Soja Ryc. 3.52. Rozkład przestrzenny typów dynamiki zmian zaludnienia Karpat Polskich w latach 1931–1950 (wg średniorocznej stopy wzrostu/ubytku ludności w %)

Objaśnienia: 1) R – jednostki o charakterze regresywnym (ubytek poniżej -0,5%); 2) S – jednostki stagnujące (od -0,5% do 0,5%) oraz jednostki o rozwoju progresywnym:

3) P1 – rozwój umiarkowany (0,5% do 1,0%); 4) P2 – rozwój szybki (1,0% do 1,5%); 5) wsie wyłączone z badań; 6) wsie wyludnione; 7) miejscowości poza granicami Polski w 1950 r.

Źródło: Opracowano na podstawie danych spisów ludności z 1931 i 1950 r.

Opracowanie: Maria Soja Ryc. 3.53. Rozkład przestrzenny typów dynamiki zmian zaludnienia Karpat Polskich w latach 1978–1988 (wg średniorocznej stopy wzrostu/ubytku ludności w %) Objaśnienia: 1) R – jednostki o charakterze regresywnym (ubytek poniżej -0,5%); S – jednostki stagnujące (od -0,5% do 0,5%) oraz jednostki o rozwoju progresywnym: 3) P1 – rozwój umiarkowany (0,5% do 1,0%); 4) P2 – rozwój szybki (1,0% do 1,5%);

5) P3– rozwój dynamiczny (powyżej 1,5%); 6) wsie wyłączone z badań; 7) wsie wyludnione; 8) wsie ponownie zasiedlone.

Źródło: Opracowano na podstawie danych spisów ludności z 1978 i 1988 r. Opracowanie: Maria Soja 3. Cykle rozwoju ludności

Ryc. 3.54. Model redystrybucji ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku (w ujęciu sekularnym i przestrzennym poziomym)

Źródło: Opracowanie własne.

87 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku regionu, a następnie (po drugiej wojnie światowej) przesunęły się ze wschodu na zachód Karpat (druga połowa XX wieku, lata 50., 60. i 70.). Pasmowy układ po- wrócił ponownie w latach 80. i 90. XX wieku, ale obszary wzrostu ludności były na południu (w Beskidach), a nie jak w drugiej połowie XIX wieku na północy (na Pogórzach). Przesunięcia obszarów wzrostu ludności odbyły się więc na kierunkach: z północy na wschód regionu, następnie ze wschodu do zachodniej części i na koniec z zachodniej do południowej części Karpat. Przestrzenne zróżnicowanie zmian zaludnienia między północą a połu- dniem Karpat zapoczątkowane zostało w okresie kolonizacji i przetrwało do XX wieku. Układ ten zniekształcały tylko okresy wojen, klęski elementarne oraz zmiany granic politycznych. Przesunięcia ludności między północą i południem były zmienne w czasie i natężeniu. W XIX wieku na północy dzięki lepszym warunkom naturalnym gospodarka rolna odgrywała większą rolę niż na południu. Zapewniało to większe możliwości wyżywienia i zaspokojenia podstawowych po- trzeb ludności i prowadziło do większej koncentracji ludności na Pogórzach niż w części górskiej. O ile na Pogórzach zaczynało powoli brakować terenów pod uprawę roślin, o tyle w Beskidach ciągle jeszcze pozostawały tereny niezagospodarowane, głównie zalesione. Rozwój ekumeny postępował więc nie tylko wzdłuż dolin rzecznych (poziomo), ale stopniowo wkraczała ona na coraz wyższe piętra, zajmując stoki i wierzchowiny. Nowe obszary przeznaczane pod uprawę roślin powstawały poprzez karczowanie lasów i zajmowanie polan leśnych. Presja de- mograﬁczno-osadnicza na środowisko trwała praktycznie, z większym lub mniejszym natężeniem, do końca XX wieku. Podział Karpat na północ i południe w ogólnym zarysie nawiązuje do dwóch regionów gospodarczych, które dla połowy XVIII wieku wydzielili H. Maduro- wicz-Urbańska i A. Podraza (1958). Regiony te formowały się oczywiście w dłuż- szym okresie i w zasadzie w niezmienionej postaci przetrwały do połowy XIX wieku (Podraza A., 1981; Przyboś K., 1995). Istotne dla niniejszych badań było to, że wydzielono je, biorąc pod uwagę warunki naturalne, stosunki ludnościowe, stan rolnictwa oraz istniejącego przemysłu i handlu. Pierwszy z wydzielonych regionów to rejon górski, na południu Karpat. Najogólniej jego północny zasięg wyznaczała linia biegnąca od granicy państwa, przez miasta: Biała, Myślenice, Grybów, a dalej wzdłuż Beskidu Niskiego i Bieszczad, aż po źródła Sanu. Obszary położone na północ od tej linii tworzyły drugi region gospodarczy, był to pas pogórzy. Na południu Karpat trudne warunki naturalne (zróżnicowana rzeźba terenu, słabe gleby, krótki okres wegetacyjny) w połączeniu z prymitywną techniką rolną i sposobami gospodarowania powodowały, że źródłem utrzymania była też

88 3. Cykle rozwoju ludności hodowla. W pozarolniczych źródłach utrzymania dominowała głównie gospodarka leśna i drobne rzemiosło. Ludność zamieszkująca Karpaty była zróżnicowana pod względem osiągniętego poziomu cywilizacyjnego, widocznego między innymi w sposobie gospodarowania i wielkości uzyskiwanych dochodów. W południowo- -wschodniej części Karpat obok Polaków mieszkali Rusini. Nawet w obrębie tej grupy etnicznej istniało duże zróżnicowanie społeczne, skoro R. Reinfuss (1998) stwierdził, że Bojkowie byli o około 100 lat zapóźnieni gospodarczo i kulturowo w stosunku do Łemków. Łemkowie zajmowali się głównie hodowlą owiec i handlem, natomiast Bojkowie hodowlą wołów, w mniejszym zakresie owiec i handlem solą. Jedni i drudzy uprawiali ziemię, ale było to tylko dodatkowe źródło do- chodów, podobnie jak praca w lesie czy drobne rzemiosło (Czajkowski J., 1995). Na północy dzięki zdecydowanie lepszym warunkom naturalnym uprawa ziemi miała duże znaczenie. Korzystniejsza była struktura zasiewów (owies miał tylko względną przewagę, podczas gdy na południu stanowił 80% zasiewów) i wyższe plony. Niemniej i tak rozwijała się gospodarka hodowlana i leśna oraz popularne na tych terenach tkactwo (Przyboś K., 1995). W XIX wieku Karpaty należały do obszarów typowo rolniczych, zacofanych gospodarczo z niską kulturą rolną. Wieś charakteryzowała się przeludnieniem i postępującym rozdrobnieniem gruntów. Polityka prowadzona przez Habsbur- gów w stosunku do Galicji zmierzała do utrzymania takiego stanu rzeczy. Chodziło o stworzenie w Galicji rynków zbytu na własne wyroby, głównie rozwijającego się przemysłu Austrii i Czech (Adamus J., Luchter L., 1995). Dopiero w drugiej połowie XIX wieku (po uzyskaniu w 1867 r. autonomii przez Galicję) następuje ożywienie gospodarcze na terenie Karpat, dzięki uprzemysłowieniu zachodniej części i wydobywaniu ropy naftowej w części wschodniej. Pojawiły się też nowe funkcje: uzdrowiskowa i turystyczna (Kurek W., 1990; Groch J., Kurek W., 1995). Pod koniec XIX wieku wzrosła mobilność ludności, głównie z przyczyn ekonomicznych. Sprzyjało temu uwłaszczenie chłopów (w Galicji w 1848 r.) oraz między innymi zwiększenie dostępności komunikacyjnej tego regionu poprzez budowę linii kolejowych przecinających Karpaty z zachodu na wschód (tzw. linia transwersalna; od Żywca, przez Nowy Sącz, Krosno po Ustrzyki Dolne i dalej na wschód) oraz z północy na południe, łączących Galicję z Węgrami. Nie bez znaczenia była też agitacja prowadzona przez pośredników werbujących do pracy zarówno w innych krajach monarchii Habsburgów, jak i innych krajach europejskich czy zamorskich (Pilch A., 1984). Skutki wzrostu odpływu ludności widoczne były bardziej na południu niż na północy regionu. Pogórza charakteryzował szybszy niż w Beskidach rozwój demograﬁczny (ryc. 3.55.). Taki stan utrzymywał się jeszcze w pierwszej połowie XX wieku.

89 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Istotne znaczenie w kształtowaniu się procesów demograficznych odegrał przebieg granic politycznych. W okresie kiedy Karpaty znajdowały się w obrę- bie monarchii austro-węgierskiej granice polityczne sprowadzały się do granic wewnętrznych między prowincjami monarchii. Na zachodzie była to granica ze Śląskiem (na rzece Biała), a na południu z Węgrami (granica naturalna grzbietami gór). Północna i wschodnia część miała otwartą przestrzeń ku pozostałemu obszarowi monarchii. Uzyskanie przez Polskę niepodległości (1918 r.) ukształ- towało nowy układ. Karpaty jako region otworzyły się na zachodzie (w wyniku przesunięcia granicy dalej na zachód), zaś na południu pozostała granica, która zmieniła charakter z wewnętrznej na państwową (między Polską a byłą Czecho- słowacją). Zmiany granic państwowych po drugiej wojnie światowej zamknęły obszar Karpat od wschodu nową granicą między Polską a byłym ZSRR (Eberhardt P., 1994, 2000). Rozwój demograficzny Karpat modyfikował przebieg granic politycznych, stanowiących pewne ograniczenie w rozwoju terenów przyległych. Pierwotnie była to bariera na południu i zachodzie, później na południu i wschodzie. De- cydujący jednak wpływ na rozwój demograficzny miały skutki wywołane prze- sunięciami granic. Obszary wzrostu ludności przesunęły się ze wschodu na za- chód regionu (ryc. 3.34., ryc. 3.35.). Zanik układu pasmowego (z drugiej połowy XIX wie-ku; północ – Pogórza, południe – Beskidy) na kilkadziesiąt lat należy po- traktować jedynie jako zniekształcenie (zaburzenie) tego stanu. Tym bardziej jest

Ryc. 3.55. Dynamika zmian zaludnienia terenów wiejskich Pogórza Karpackiego i Beski- dów Zachodnich w latach 1869–1988 (rok poprzedni=100) Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackich (1869–1910) i polskich (1921–1988) spisów ludności.

90 3. Cykle rozwoju ludności to uzasadnione, że wywołały go wojny niosące ze sobą zawsze ubytek ludności i masowe przemieszczenia. Pasmowy układ powrócił znowu pod koniec XX wieku, z tym że ożywienie demograficzne objęło teraz Beskidy, a nie jak w XIX wieku Pogórza (ryc. 3.55.). Zmiany zaludnienia Karpat w XIX wieku wynikały przede wszystkim z uwarunkowań demograficznych, na które nakładały się przyczyny ekonomiczne. Sytuacja pod koniec XX wieku była prawie podobna, z tym że dotyczyła już zmie- nionego społeczeństwa, w którym dokonały się nie tyle ilościowe, co jakościowe przemiany związane z przejściem demograficznym. Zaawansowane są procesy urbanizacyjne, bowiem występują nowe, coraz bardziej nasilające się procesy suburbanizacji i najnowsze – procesy kontrurbanizacji (Zborowski A., 2007). Karpaty nie są jednorodne pod względem zachodzących procesów demograficznych. Obserwowana w skali kraju i Karpat tendencja do zmniejszania się mobilności przestrzennej ludności w niektórych rejonach Karpat nie znajduje potwierdzenia. Jest to tym bardziej warte podkreślenia, że dotyczy terenów wiejskich, typowo górskich, które w skali europejskiej należą do wyludniających się. Obserwowana tendencja do zmniejszania się tempa przyrostu ludności w Karpa- tach oznacza stabilizację demograficzną tego regionu.

Rozdział 4

Przyczyny przemian demograﬁcznych Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Przemiany ludnościowe, jakie nastąpiły w XIX i XX wieku w Karpatach Pol- skich, dokonały się niewątpliwie pod wpływem korzystnego rozwoju cywilizacyjnego. Przyczyn tych przemian poszukujemy najczęściej w przeszłości historycznej oraz w czynnikach o charakterze wymiernym i niewymiernym. Jednym z nich jest położenie geograﬁczne tego regionu. Cechowała go za- równo peryferyjność w obrębie monarchii austro-węgierskiej w XIX wieku, jak i obecnie. Położony jest w streﬁe przygranicznej (z Ukrainą, Słowacją, Czechami). Ta peryferyjność położenia była przyczyną opóźnionych w stosunku do reszty kraju procesów urbanizacji oraz industrializacji. Z perspektywy Wiednia (w XIX wieku), a potem Warszawy (w XX wieku) były to „kresy”, „rubieże” czy „peryferia” państwa. Miało to też i zalety. Rozwój wprawdzie był wolniejszy niż w innych regionach kraju, ale miał charakter stabilny, ewolucyjny, niezakłócony czynnikami zewnętrznymi. Dzięki temu do dzisiejszych czasów przetrwały więzi społeczne, w tym szczególnie rodzinne, międzypokoleniowe, sąsiedzkie, a także silne więzi terytorialne, związane z miejscem urodzenia, swoją wsią i gminą, ale także wła- snym gospodarstwem rolnym. Bardzo istotnym czynnikiem były i są warunki środowiska naturalnego. Omawiany region ma w większości charakter górski (60% powierzchni regionu), ze zróżnicowaną rzeźbą i wysokościami względnymi. Ograniczało to i utrudniało gospodarkę człowieka i miało wpływ na rozproszony charakter osadnictwa (Raj- man J., 1983, 1998; Górz B., Prochownikowa A., 1985; Górka Z., 1995). Tereny wiejskie Karpat w XIX wieku cechowały się przeludnieniem agrarnym, a pod Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku koniec XX wieku były jednym z najgęściej zaludnionych w Polsce (127 osób/km2 w 1988 r., podczas gdy w Polsce 121 osób/km2). Przeludnienie wsi (ryc. 4.1.), w połączeniu z trudnymi warunkami życia i pracy oraz powszechną biedą było przyczyną emigracji ekonomicznych (Zarychta A., 1933; Pilch A., 1984; Górz B., 1995) i zarobkowych. Presja człowieka na środowisko trwa praktycznie do dzisiaj, ale największe jej nasilenie przypada na przełom XIX i XX wieku (Adam- czyk M.J., 1980). Na przykład w Beskidzie Niskim na przełomie XIX i XX wieku przeludnienie agrarne (137 osób/100 ha użytków rolnych w 1900 r.) w połącze- niu z brakiem możliwości na zagospodarowanie nowych terenów dla rolnictwa (prawie 3/4 powierzchni poszczególnych pięter wysokościowych zajętych było już przez rolnictwo) wywołało falę emigracji mieszkańców tego regionu (ryc. 4.2.).

Ryc. 4.1. Gęstość zaludnienia terenów wiejskich Karpat Polskich w 1869 i 1931 r. według pięter wysokościowych

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego (1869) i polskiego (1931) spisu ludności.

94 4. Przyczyny przemian demograﬁcznych Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Ryc. 4.2. Udział użytków rolnych w Beskidzie Niskim w 1900 i 1988 r. według pięter wyso- kościowych Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego (1900) spisu ludności i danych GUS.

Nieco lepsza, ale podobna była sytuacja w Beskidzie Żywieckim (Kurek W., 1978). Przeludnienie agrarne (119 osób/100 ha użytków rolnych w 1900 r.) również było powodem emigracji zarobkowej. Użytki rolne zajmowały praktycznie połowę powierzchni poszczególnych pięter wysokościowych (ryc. 4.3.). Porównanie lesisto- ści tych dwóch regionów w 1900 i 1988 r. uwidacznia siłę oddziaływania (bądź zaniku) presji demograficznej i rolniczej na środowisko naturalne. Lasy zajmujące w 1900 r. w Beskidzie Niskim 1/5 powierzchni pięter w 1988 r. zajmowały 3/5 ich powierzchni (Soja M., 2001c). W Beskidzie Żywieckim było to odpowiednio 1/2 powierzchni i ponad 2/3 powierzchni poszczególnych pięter wysokościowych. Zanik presji demograficznej spowodował, że w profilu wysokościowym obu regio- nów pojawiła się prawidłowość spotykana i na innych terenach górskich, mianowicie w miarę wzrostu wysokości udział lasów jest coraz większy (ryc. 4.4., ryc. 4.5.). Jednym z przejawów działalności człowieka są zmiany wywołane w strukturze użytkowania ziemi danego obszaru (Bański J., 1999). W dużej mierze wymuszone są one przyrostem ludności. Wzrostowi zaludnienia (a nawet ubytku ludności)

95 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Ryc. 4.3. Udział użytków rolnych w Beskidzie Żywieckim w 1900 i 1988 r. według pięter wysokościowych

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego (1900) spisu ludności oraz danych GUS.

Ryc. 4.4. Lesistość Beskidu Niskiego w 1900 i 1988 r. według pięter wysokościowych

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego (1900) spisu ludności oraz danych GUS.

96 4. Przyczyny przemian demograﬁcznych Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Ryc. 4.5. Lesistość Beskidu Żywieckiego w 1900 i 1988 r. według pięter wysokościowych

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego (1900) spisu ludności oraz danych GUS. w Karpatach Polskich towarzyszył w okresie ubiegłego wieku wzrost lesistości, kosztem spadku udziału użytków rolnych. Z przyczyn pozaekonomicznych (politycznych) proces ten był jednak silniejszy, np. w Beskidzie Niskim (ryc. 4.6.) niż Beskidzie Żywieckim (ryc. 4.7.). Istniejąca presja demograﬁczna i osadnicza spo- wodowała, że najszybszym wzrostem powierzchni (aż do lat 30. XX wieku) cecho- wały się w Karpatach użytki rolne (w tym grunty orne i użytki zielone), kosztem lasów. Tendencja ta uległa zmianie i pod koniec XX wieku lasy zajmowały ponad 40% ogólnej powierzchni regionu. Jednak wzrost lesistości w skali lokalnej był zróżnicowany, np. w Beskidzie Niskim z 27% w 1900 r. do ponad 60% w 1988 r., a w Beskidzie Żywieckim odpowiednio z 44% do ponad 60%. Grunty orne domi- nujące w XIX wieku praktycznie na całym terenie Karpat Polskich pozostały pod koniec XX wieku głównie na Pogórzu (ryc. 4.8., ryc. 4.9.). Trwałe użytki zielone, tak charakterystyczne dla terenów górskich i gospodarki hodowlanej beskidzkiej części regionu, uległy ograniczeniu powierzchniowemu (ryc. 4.10., ryc. 4.11.). W miejsce zanikających w części górskiej gruntów ornych i trwałych użytków zielonych pojawił się las (ryc. 4.12., ryc. 4.13.). Wydaje się, że po okresie silnej presji rolniczej na środowisko nastąpił etap jego względnej stabilizacji. Duże znaczenie odegrała dostępność komunikacyjna regionu. Sam układ przestrzenny sieci kolejowej ukształtował się jeszcze w XIX wieku pod wpływem czynników strategiczno-politycznych, realizowanych na terenie Galicji przez

97 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Ryc. 4.6. Dynamika zmian zaludnienia i użytkowania ziemi w Beskidzie Niskim w latach 1869–1998 (1869=100)

Ryc. 4.7. Dynamika zmian zaludnienia i użytkowania ziemi w Beskidzie Żywieckim w latach 1869–1998 (1869=100)

Źródło ryc. 4.6. i 4.7.: Opracowano na podstawie danych austriackich (1869–1910) i polskich (1921–1988) spisów ludności, bieżącej ewidencji ludności (1998) oraz danych GUS.

98 Ryc. 4.8. Udział gruntów ornych w powierzchni wsi i miast Karpat Polskich w 1900 r.

Objaśnienia: 1) <20%; 2) 20–40%; 3) 40–60%; 4) >60%; 5) wsie wyłączone z badań; 6) brak danych dla Śląska.

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego spisu ludności z 1900 r. Opracowanie: Maria Soja Ryc. 4.9. Udział gruntów ornych w powierzchni wsi i miast Karpat Polskich w 1988 r.

Objaśnienia: 1) <20%; 2) 20–40%; 3) 40–60%; 4) >60%; 5) wsie wyłączone z badań.

Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS. Opracowanie: Maria Soja Ryc. 4.10. Udział użytków zielonych w powierzchni wsi i miast Karpat Polskich w 1900 r.

Objaśnienia: 1) <10%; 2) 10–20%; 3) >20%; 4) wsie wyłączone z badań; 5) brak danych dla Śląska.

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego spisu ludności z 1900 r. Opracowanie: Maria Soja Ryc. 4.11. Udział użytków zielonych w powierzchni wsi i miast Karpat Polskich w 1988 r.

Objaśnienia: 1) <10%; 2) 10–20%; 3) >20%; 4) wsie wyłączone z badań.

Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS. Opracowanie: Maria Soja Ryc. 4.12. Udział lasów w powierzchni wsi i miast Karpat Polskich w 1900 r.

Objaśnienia: 1) <20%; 2) 20–40%; 3) 40–60%; 4) >60%; 5) wsie wyłączone z badań; 6) brak danych dla Śląska.

Źródło: Opracowano na podstawie danych austriackiego spisu ludności z 1900 r. Opracowanie: Maria Soja Ryc. 4.13. Udział lasów w powierzchni wsi i miast Karpat Polskich w 1988 r.

Objaśnienia: 1) <20%; 2) 20–40%; 3) 40–60%; 4) >60%; 5) wsie wyłączone z badań.

Źródło: Opracowano na podstawie danych GUS. Opracowanie: Maria Soja 4. Przyczyny przemian demograﬁcznych Karpat Polskich w XIX i XX wieku monarchię. Tranzytowe połączenie w środkowej części kontynentu europejskiego wykształciło prostokątny układ sieci transportowej (Jemioło J., 1985). Największe znaczenie dla rozwoju regionu miały szlaki komunikacyjne o przebiegu równo- leżnikowym, natomiast mniejsze, bo lokalne lub regionalne – szlaki o przebiegu południkowym (transkarpackie). Prostokątny układ szlaków komunikacyjnych (z wyraźną dominacją kierunku równoleżnikowego z zachodu na wschód) spo- wodował pasmowy rozwój gospodarczy i demograﬁczny. Obszary położone po- między głównymi ciągami transportowymi stanowiły w drugiej połowie XX wieku strefę buforową dojazdów do pracy, słabiej dostępną komunikacyjnie (Długosz Z., Soja M., 1991a). Rozwój gospodarczy omawianego obszaru odbywał się pod wpływem róż- nych czynników. Jednym z nich była polityka gospodarcza państwa, którą w XIX wieku realizowała monarchia Habsburgów. Galicję traktowano jako chłonny ry- nek zbytu dla wyrobów przemysłowych z innych części kraju, czemu sprzyjało uruchomienie linii kolejowych o przebiegu południkowym. Gdyby nie względy strategiczne związane z obawą przed Rosją, to tzw. transwersalna linia kolejowa powstała by znacznie później, a nie pod koniec XIX wieku. Słaba dostępność komunikacyjna opóźniła nie tylko procesy industrializacji regionu, ale i urbanizacji. Dopiero rozwój przemysłu w drugiej połowie XIX wieku (wcześniej na zachodzie, a później w oparciu o wydobycie ropy naftowej na wschodzie Karpat) w połącze- niu z budową linii kolejowych stworzył warunki do rozwoju procesów urbanizacyjnych. W latach 30. XX wieku, ten rozwój był szybki, szczególnie we wschodniej części regionu, dzięki industrializacji związanej z inwestycjami tzw. Centralnego Okręgu Przemysłowego. Skala i tempo powojennej industrializacji była zróżnico- wana przestrzennie. Karpaty były jednym z nielicznych regionów w Polsce o tak dużej liczbie osób dojeżdżających do pracy, tzw. chłopo-robotników. Uzyskiwane przez nich dochody z pracy w mieście (przemyśle, budownictwie lub usługach) przeznaczali na poprawę poziomu życia, ale również inwestowali we własne gospodarstwa rolne. Na wsi dominowała zawsze drobna własność prywatna, stąd właśnie w okresie lat 50. i 60. nie udało się na południu kraju wprowadzić ko- lektywizacji. Przywiązanie do ziemi, mające swe korzenie w czasach galicyjskich, przetrwało do dzisiaj. W Karpatach czynnikiem różnicującym rozwój i przemiany ludnościowe było zróżnicowanie narodowościowe i wyznaniowe. Badania K. Zamorskiego (1991) dowodzą, że istniał związek między poziomem rodności netto a wyznaniem. W Galicji w latach 1895–1907 najniższa stopa rodności cechowała ewangelików, najwyższa zaś grekokatolików. Podobną prawidłowość dla ludności Polski lat 20.

99 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku i 30. XX wieku podał A. Gawryszewski (2005). Związek między strukturą wyz- naniową ludności Karpat Polskich a kształtowaniem się rodności, umieralności i przyrostu naturalnego wykazały badania przeprowadzone dla lat 1919–1928. W ciągu tej dekady istotnie najwyższa rodność cechowała grekokatolików (śred- nia dziesięcioletnia 37,6‰), a najniższa – nie jak w Galicji ewangelików (24,7‰), ale ludność wyznania mojżeszowego (22,2‰). Jeśli weźmiemy pod uwagę poziom przyrostu naturalnego, to istotnie był on w 1924 r. najniższy wśród ewangelików (8,7‰), następnie wyznawców judaizmu (13,2‰), katolików (15,7‰) i najwyższy wśród unitów (21,4‰). Taka kolejność wynikała z poziomu umieralności, która była wyższa wśród ewangelików niż ludności wyznania mojżeszowego. Mieszkańcami Karpat, obok Polaków, byli Rusini, Żydzi, Niemcy. Rozwój gospodarczy małych miast, a te przecież dominowały do połowy XX wieku, odby- wał się dzięki obecności w nich Żydów. Zajmowali się oni głównie handlem i rze- miosłem. Obecność Niemców związana była w większości z rozwojem przemysłu. Rusini prowadzili zaś gospodarkę hodowlaną i rolną w niedostępnych i trudnych terenach górskich. Warto pamiętać, że zagospodarowali te tereny i przetrwali na nich aż do połowy XX wieku. Obecność mniejszości narodowych w Karpatach przyczyniła się do rozwoju społeczno-gospodarczego regionu i wzbogaciła go kulturowo. Ich nieobecność w drugiej połowie XX wieku przyniosła w regionie znaczne zmiany i straty. Na przykład opuszczone na skutek wysiedleń wsie łem- kowskie czy bojkowskie w większości zanikły jako jednostki osadnicze, powstały tereny bezludne, które A. Maryański (1961a, 1961b, 1962) nazwał „pustkami lud- nościowymi”. Znaczny wpływ na rozwój ludności wywarły migracje. Zapoczątkowane w XIX wieku miały głównie charakter emigracji ekonomicznej i to zarówno w przypadku przepływów wewnętrznych, jak i zagranicznych. Słabo rozwijają- ce się miasta galicyjskie i przemysł nie były w stanie przyjąć nadmiaru ludności z terenów wiejskich. W ciągu dwudziestu lat (1890–1910) udział ludności utrzy- mującej się z pracy w przemyśle wzrósł w Galicji z 9,3% do 9,5%, natomiast ludność ogółem wzrosła w tym czasie z 6,6 mln w 1890 r. do około 8 mln osób w 1910 r. (Pilch A., 1984), a więc o ponad 20%. Na wsi dominowały gospodarstwa małorolne. W 1902 r., jak podaje A. Pilch (1984), udział liczebny gospodarstw poniżej 5 ha stanowił 79% ogółu, a zajmowały one tylko 1/3 ogółu powierzchni ziemi uprawnej. Gospodarstwa powyżej 100 ha stanowiły zaledwie 1%, ale zaj- mowały 40% areału. Migracje skierowane do krajów europejskich utrzymywały się stale, ale od lat 70. XIX wieku pojawiła się tendencja do emigracji zamorskich. Odpływ ludności z Galicji umożliwił szybko rozwijający się przemysł w innych

100 4. Przyczyny przemian demograficznych Karpat Polskich w XIX i XX wieku częściach monarchii Habsburgów. Zachętą do wyjazdów zagranicznych, np. do Ameryki Południowej lub Północnej, była dla potencjalnych emigrantów możli- wość otrzymania i posiadania własnej ziemi. Tereny wiejskie Karpat od XIX wieku cechował charakter emigracyjny. Odpływ ludności w omawianym okresie rekompensowany był wysokim przyrostem naturalnym, stąd dodatni przyrost rzeczywisty ludności wiejskiej. Charakterystyczne były lata 50. i 70. XX wieku. W latach 50. w Polsce, w okresie przyśpieszonej urbanizacji i industrializacji kraju, odpływ ludności ze wsi do miast prowadził do regresu demograficznego wielu miejsco- wości (Dziewoński K., Kosiński L., 1967; Dziewoński K., Gawryszewski A., Iwa- nicka-Lyrowa E., Jelonek A., Jerczyński M., Węcławowicz G., 1977). W Karpatach w tym czasie notowany był napływ ludności na tereny wiejskie. Tendencja była więc odwrotna, ale zjawisko to towarzyszyło akcjom ponownego zasiedlania te- renów wschodniej części regionu (Maryański A., 1964; Eberhardt P., 1989, 2000; Gawryszewski A., 1987, 2005). Zgodność z tendencjami ogólnokrajowymi wystą- piła tylko w latach 70. ubiegłego wieku. Odpływ ludności ze wsi do miast, wywo- łany możliwością uzyskania pracy i mieszkań, spowodował, że na wielu terenach wiejskich – pomimo wysokiego przyrostu naturalnego – nastąpił ubytek rzeczywisty ludności. Koniec XX wieku przyniósł ograniczenia mobilności przestrzennej ludności na kierunku wieś–miasto. Czynnikami determinującymi rozmieszczenie ludności, zgodnie z podzia- łem J.Z. Holzera (1999), są: 1) przyrodniczo-geograficzne (w tym ukształtowanie terenu), 2) społeczno-ekonomiczne (stopień rozwoju społeczno-ekonomicznego, formy społecznej organizacji, rozwój techniki, cele gospodarcze realizowane za pomocą określonej polityki), 3) demograficzne (zróżnicowanie rodności i umie- ralności, migracje). W przypadku Karpat pojawił się dodatkowy, czwarty czynnik – – polityczny, rozumiany jako prowadzona przez państwo określona polityka lud- nościowa na terenach zamieszkałych przez Rusinów. Sam fakt przesunięcia granic na wschodzie i powstania nowej granicy był aktem prawnym związanym z przebiegiem i skutkami drugiej wojny światowej. Natomiast w latach 40. XX wieku zorganizowanie i przeprowadzenie akcji wysiedleń ludności rusińskiej zamiesz- kującej tereny Beskidu Niskiego i Bieszczad miało charakter polityczny. Skutki tych działań widoczne są szczególnie w skali lokalnej, w zmianach rozmieszczenia ludności oraz strukturach demograficznych. Mniej widoczne są w skali regionalnej, ponieważ nakładają się na ubytki ludności związane bezpośrednio z drugą wojną światową. Wymienione czynniki nie wyczerpują listy przyczyn, które w jakimś sensie ograniczały lub wzmacniały dynamikę ludności. Należałoby sięgnąć jeszcze

101 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku do innych, z zakresu np. psychologii, socjologii czy medycyny. Jeśli chodzi o tę ostatnią dziedzinę, to z badań nad rozwojem dzieci wiejskich wynika, że z powodu niedożywienia i zwiększonego obciążenia pracą, wykazują one zaniżony wzrost (Wolański N., 1986). Kondycja zdrowotna każdego człowieka, który mieszkał w Karpatach w okresie minionego wieku, uwarunkowana była poziomem i ja- kością życia w określonych warunkach politycznych, gospodarczych i środowi- skowych. Miało to wpływ na przeciętną długość trwania życia, ruch naturalny i migracje.

102 Rozdział 5

Podsumowanie

Ujęcie sekularne przeprowadzonych badań pozwoliło określić ogólne tendencje i przebieg rozwoju demograficznego Karpat Polskich w perspektywie ponad wieku (1869–1988). Na tym tle dokonano identyfikacji cykli rozwoju lud- ności oraz sformułowano ich czasowo-przestrzenne modele. Zidentyfikowane cztery cykle rozwoju ludności zostały przedstawione w na- stępującej kolejności: 1) cykl demograficzny – przejście demograficzne, 2) cykl kolonizacji terenów górskich, 3) cykl redystrybucji ludności w układzie pionowym, 4) cykl redystrybucji ludności w układzie poziomym. Zarówno z punktu widzenia rozpatrywanej problematyki ludnościowej, jak i chronologii wydarzeń, należało rozpocząć prezentację cykli od tego drugiego, dotyczącego kolonizacji terenów górskich. Wybrano jednak inną kolejność z uwagi na znaczenie i wpływ transformacji demograficznej na rozwój i przemiany populacji karpackiej w XIX i XX wieku. Ponadto przebieg tej transformacji, jak i długość trwania miały wpływ na kolejne cykle: redystrybucji ludności w układzie pięter wysokościowych i zróż- nicowanie wewnątrzregionalne. Nakreślenie ogólnych tendencji rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku pozwoliło na identyfikację przebiegu i wskazanie miejsca populacji Karpat w transformacji demograficznej, określanej jako cykl demograficzny. Najogólniej biorąc, modernizacja społeczeństwa karpackiego, tj. przejścia od spo- łeczeństwa tradycyjnego (I faza) do nowoczesnego (III lub IV faza), trwała prawie 90 lat i była o około 10 lat dłuższa niż dla Polski. Zasadnicza faza (II) przejścia demograficznego całej populacji Karpat Polskich rozpoczęła się dopiero na prze- łomie XIX i XX wieku (1895 r.), podobnie jak dla Polski (Porażka A., 1987; Kor- celli P., Gawryszewski A., Potrykowska A., 1992; Zamorski K., 1995). W stosunku Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku do krajów Europy Zachodniej, gdzie II faza rozpoczęła się w 1870 r., zjawisko to pojawiło się z opóźnieniem (dla Polski o około 15 lat, a dla Karpat o około 25 lat). Przyczyną były różnice w poziomie podstawowych parametrów ruchu naturalnego oraz różnice w długości I fazy przygotowawczej (dłuższa w Zachodniej niż Wschodniej Europie). Nie bez znaczenia były też nawiedzające Galicję, w tym i Karpaty, częste do połowy XIX wieku klęski elementarne (np. głód, choroby). Cykl demograficzny w postaci transformacji demograficznej domyka się dla spo- łeczeństwa karpackiego pod koniec XX wieku. Zestawienie kształtowania się przyrostu naturalnego z dynamiką zmian zaludnienia Karpat Polskich w XIX i XX wieku uwidoczniło związki i siłę od- działywania przejścia demograficznego na rozwój tego regionu (ryc. 5.1.). W po- czątkowym etapie tego rozwoju (1869–1910) bardzo wysoki przyrost naturalny rekompensował ubytki ludności związane z falą emigracji zagranicznych i we- wnętrznych, stąd w Karpatach Polskich dominacja miejscowości o charakterze progresywnym (P1, P2, P3). W końcowym etapie rozwoju przyrost naturalny był już znacznie niższy, ale nadal rekompensował ubytki migracyjne. Omawiany region cechował się pod koniec XX wieku postępującą stabilizacją zaludnienia, przy zmniejszającej się dynamice wzrostu ludności. Przyspieszony rozwój w latach 1910–1960 (a nawet latach 60. i 70. XX wieku) wynikał z przebiegu przejścia demograficznego. Zostało ono osłabione przebiegiem i skutkami pierwszej i drugiej wojny światowej, a następnie wzmocnione efektem kompensacji powojennej. Widoczne jest działanie „praw demograficznych wojny” E. Rosseta (1987). Po wojnach (faza destrukcyjna) następuje faza kompensacyjna w ruchu naturalnym (wzrost liczby urodzeń, ale także zawieranych małżeństw). Występowanie miejscowości o charakterze progresywnym wynika z przejścia demograficznego, zaś miejscowości o charakterze regresywnym (R) i stabilnym (S) – ze wzrostu (w XIX wieku) lub spadku (w XX wieku) mobilności przestrzennej ludności, głównie na kierunku wieś–miasto. W ciągu całego omawianego okresu migracje miały charakter ekonomiczny, zarobkowy, z tym że w XIX wieku była to emigracja zagraniczna i wewnętrzna, a w XX wieku przede wszystkim migracje wewnętrzne. Należy wspomnieć o wsiach wyludnionych. Pojawiły się one w czasie oddziaływa- nia przejścia demograficznego, ale nie miały z nim nic wspólnego. O ich pojawieniu się zadecydowały względy polityczne. Zróżnicowanie środowiska naturalnego na terenach górskich sprawia, że są to obszary najpóźniej i najdłużej kolonizowane i zaludniane. Cykl kolonizacji terenów górskich rozumiany jako powstawanie osad (na terenach bezludnych lub słabo zaludnionych) wypełniających dany obszar w całym profilu wysokoś- ciowym, trwał na terenach górskich Karpat Polskich ponad 300 lat i zamknął się 104 5. Podsumowanie

Ryc. 5.1. Demograﬁczne uwarunkowania rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku. A – Typy dynamiki zmian zaludnienia w latach 1869–1988 (wg średnio- rocznej stopy wzrostu/ubytku ludności w %); B – Przyrost naturalny ludności Karpat na tle Polski w latach 1895–2000 Objaśnienia: 1) wsie wyludnione; 2) R – jednostki o charakterze regresywnym (ubytek poni- żej -0,5%); 3) S – jednostki stagnujące (od -0,5% do 0,5%) oraz jednostki o rozwoju progresywnym: 4) P1 – rozwój umiarkowany (0,5% do 1,0%); 5) P2 – rozwój szybki (1,0% do 1,5%);

6) P3– rozwój dynamiczny (powyżej 1,5%). Źródło: Opracowanie własne. 105 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku pod koniec XVI wieku (Przyboś K., 1995). W badaniach uchwycono moment domykania się tego cyklu na terenach najtrudniej dostępnych i zalesionych, położo- nych w głębi gór (ryc. 3.14., ryc. 3.16.). Etniczne i kulturowe zróżnicowanie ludności to efekt między innymi proce- sów kolonizacji tego regionu (Wołosi, później Rusini, Niemcy) i migracji z Euro- py Zachodniej i Wschodniej (Żydzi, Romowie, Niemcy). Pewien etap w historii rozwoju społeczeństwa Karpat, cechujący się wielokulturowością, można uznać za zamknięty. Przyczyną zamknięcia tego okresu są skutki drugiej wojny świato- wej i określonej polityki państwa wobec Rusinów w latach 40. XX wieku. Innymi słowy: cykl narodowościowy dobiegł końca. W Karpatach pozostali tylko nieliczni Łemkowie i Romowie, a Żydzi i Bojkowie zniknęli z krajobrazu kulturowego. Zjawiskiem powszechnie spotykanym na obszarach górskich jest spadek liczby ludności i gęstości zaludnienia w miarę wznoszenia się nad poziom morza. Przyjęto, że pod pojęciem cyklu rozwoju ludności rozumie się zmiany sekwencyjne w jej dynamice, obejmujące okresowe jej przyrosty (nazwane zaludnianiem) i ubytki (nazwane wyludnianiem). W Karpatach procesy zaludniania zdecydowanie przeważają nad procesami wyludniania, jeśli weźmiemy pod uwagę zasięg przestrzenny i długotrwałość procesów. Zmiany zaludnienia terenów wiejskich w latach 1869–1988 rozpatrywane według pięter wysokościowych nad poziomem morza wskazały na istnienie cyklu redystrybucji ludności w układzie pionowym (ryc. 3.32.). Redystrybucja ludności odbyła się od wyższych do niższych pięter. W skali całego regionu wyludnianie pojawiło się w latach 80. XIX wieku i trwa- ło do początków XX wieku powyżej poziomicy 600 m nad poziomem morza. Ponownie, ale na mniejszą skalę i – co ważne – poniżej poziomicy 600 m nad poziomem morza, pojawiło się w latach 70. XX wieku, a następnie zanikło. To samo zjawisko rozpatrywane w skali lokalnej, np. Łemkowszczyzny, przebiegało nieco inaczej. Procesy wyludniania pojawiły się wcześniej niż w skali regionalnej, bo w latach 70. XIX wieku, obejmując wyższe piętra wysokościowe i w pierwszej dekadzie XX wieku objęły cały proﬁl wysokościowy Łemkowszczyzny. Jest to bliż- sze sytuacji Owernii niż Karpat Polskich. Zróżnicowanie przestrzenne dynamiki zmian zaludnienia Karpat Polskich w XIX i XX wieku, rozpatrywane w mikroskali, pozwoliło na sformułowanie czasowo-przestrzennego modelu redystrybucji ludności w ujęciu wewnątrzregio- nalnym (poziomym). Wyznaczono obszary wzrostu ludności w poszczególnych przekrojach czasowych (1869–1988). Pojawienie się ich, następnie zanik i ponowne pojawienie się, ale w innej części regionu, wskazało kierunki redystrybucji lud- ności. Generalnie zarysował się pasmowy układ Karpat: na część północną –

106 5. Podsumowanie

– Pogórza (druga połowa XIX wieku) i część południową – Beskidy (lata 80. i 90. XX wieku). Zanik układu pasmowego na kilkadziesiąt lat należy traktować jako zaburzenie tego stanu. Wywołały go wojny, którym zawsze towarzyszą duże straty ludnościowe i masowe przemieszczenia. Rozwój demograficzny Karpat mający charakter ewolucyjny (aż do połowy XX wieku) uległ pewnym zmianom w latach 40. i 50. XX wieku. Znaczny wpływ na kształtowanie się dalszych procesów demograficznych wywarły bowiem skutki drugiej wojny światowej, w tym zmiana granic politycznych. Istotną rolę odegrały też takie czynniki, jak: położenie geograficzne, warunki środowiska naturalnego, dostępność komunikacyjna, zróżnicowana struktura narodowościowa i wyznaniowa ludności, polityka ludnościowa oraz polityka gospodarcza realizowana przez państwo na terenie tego regionu. Przeprowadzone badania opierają się na materiałach źródłowych spełniających warunki wiarygodności i porównywalności w czasie i przestrzeni. Dało to podstawy do rozwiązania podstawowych problemów badawczych postawionych w pracy. Podsumowując, rozwój demograficzny Karpat Polskich w XIX i XX wieku cechował się wzrostem liczby ludności (z 1,3 mln osób w 1869 r. do ponad 2,4 mln osób w 1998 r.). Był to rozwój o charakterze umiarkowanym (roczna stopa 0,64%). Przebiegał według wzorca, który można określić mianem „stałego wzrostu rozwoju”. Wzorzec ten zaburzały wojny, po których każdorazowo region ten po- wracał do stanu względnej równowagi, a następnie znowu pojawiła się tendencja do wzrostu. Jego cechą było występowanie prawidłowości i regularności zacho- dzących procesów. Po okresach ożywienia demograficznego następował regres demograficzny wywołany w przypadku Karpat czynnikami pozaekonomicznymi. Ogólne tendencje rozwoju i przemian były zgodne z ogólnokrajowymi, jednak w Karpatach Polskich tempo było wolniejsze niż w skali kraju. Stwierdzono zróż- nicowanie przestrzenne zjawisk ludnościowych rozpatrywanych w piętrach wyso- kościowych, jak i wewnątrz regionu. To zróżnicowanie wynikało z uwarunkowań demograficznych, na które nakładały się przyczyny ekonomiczne, a w przypadku Karpat również przyczyny polityczne. Zmiany rozmieszczenia ludności, jakie nastąpiły w układzie pięter wysokościowych, były bardziej widoczne w skali lokalnej (np. na Łemkowszczyźnie) niż w skali całego regionu. Niemniej w ciągu ponad wieku nastąpiło w Karpatach przesunięcie ludności od wyższych do niż- szych partii gór. Zmiany wewnątrzregionalne to przesunięcie się z północy na południe obszarów aktywności demograficznej, którym towarzyszył stały rozwój miast i terenów wiejskich przylegających do nich, a położonych wzdłuż wewnątrz- karpackiej linii kolejowej.

107 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Karpaty Polskie są aktywnym demograﬁcznie regionem górskim. O stałym wzroście ludności decyduje ciągle ten sam czynnik – stosunkowo wysoki przyrost naturalny, który rekompensuje ubytki migracyjne. Stwierdzona na podstawie badań tendencja do zmniejszania się tempa przyrostu ludności w Karpatach Polskich oznacza stabilizację demograﬁczną tego regionu, który do tej pory nie wykazuje oznak wyludniania.

108 Literatura

Atlas miejskiego województwa krakowskiego, K. Trafas (red.), 1979, PAN Oddział w Krako- wie, Komisja Nauk Geograficznych, Urząd Miasta Krakowa, Kraków. Atlas województwa bielskiego, K. Trafas (red.), 1981, PAN Oddział w Krakowie, Komisja Nauk Geograficznych, Urząd Wojewódzki w Bielsku-Białej, Kraków. Atlas województwa tarnowskiego, K. Trafas (red.), 1988, PAN Oddział w Krakowie, Komisja Nauk Geograficznych, Urząd Wojewódzki w Tarnowie, Kraków. Adamczyk B., Gerlach T., 1983, Charakterystyka warunków przyrodniczych Beskidu Niskiego, Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, KPZK PAN, z. 23. Adamczyk M.J., 1980, Zmiany w krajobrazie Karpat w latach 1650–1870, Wierchy, r. 47. Adamus J., Luchter L., 1995, Przemysł [w:] Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego dzia- łalność, J. Warszyńska (red.), UJ, Kraków. Balon J., German K., Kozak J., Malara H., Widacki W., Ziaja W., 1995, Regiony fizycznogeograficzne [w:] Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, J. Warszyńska (red.), UJ, Kraków. Balicki J., Frątczak E., Nam Ch.B., 2003, Mechanizmy przemian ludnościowych. Globalna polityka ludnościowa [w:] Przemiany ludnościowe; Fakty – Interpretacja – Oceny, t. 1, Instytut Politologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warsza- wie, Warszawa. Bański J., 1997, Przemiany rolniczego użytkowania ziemi w Polsce w latach 1975–1988, Prace Geograficzne, IGiPZ PAN, nr 168. Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Bański J., 1999, Obszary problemowe w rolnictwie Polski, Prace Geograficzne, IGiPZ PAN, nr 172. Bartosz A., 2002, O Cyganach w Karpatach, zakorzenienie, wielokulturowość w Karpatach, Biuletyn Stowarzyszenia na rzecz Wielości Kultur, Numer specjalny, Wydawnictwo Stowarzyszenia „Olszówka”, Bielsko-Biała. Blacker C.P., 1947, Stages in Population Growth, The Eugenics Review, nr 3. Borowski S., 1969, Rozwój demograficzny i problem maltuzjański na ziemiach polskich pod panowaniem niemieckim, Przeszłość Demograficzna Polski, t. 3. Borowski S., 1971, Emigracja i równowaga społeczna podczas rewolucji demograficznej w Europie Środkowej i w niektórych krajach sąsiadujących, Przeszłość Demograficz- na Polski, t. 4. Bouet G., Fel A., 1983, Le Massif Central, Atlas et Géographie de la France Modern, Flam- marion, Paris. Budzyński Z., 1993, Ludność pogranicza polsko-ruskiego w drugiej połowie XVIII wieku, t. 1–2, Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Przemyślu, Wyd. WSP w Rzeszowie, Rzeszów. Budzyński Z., 1995, Struktura terytorialna i stan wiernych Kościoła unickiego na Łem- kowszczyźnie w XVIII wieku [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, J. Czaj- kowski (red.), cz. 1, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Sanok. Buławski R., 1930, Metody statystyczne badania stosunków narodowościowych w spisach ludności, Sprawy Narodowościowe, r. 4, nr 1, Warszawa. Burszta J., 1958, Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej, Ossolineum, Wrocław. Burzyński A., 1983, Górnictwo, hutnictwo i przemysł rafineryjny (struktura zatrudnienia na tle wartości i wielkości produkcji) [w:] Informator statystyczny do dziejów prze- mysłu w Galicji, H. Madurowicz-Urbańska (red.), UJ, Kraków. Burzyński A., 1984, Z rozważań nad oceną austriackich powszechnych spisów ludności z lat 1869–1910, Przeszłość Demograficzna Polski, t. 15. Buzek J., 1901, Mapa wyznaniowa Galicyi według gmin administracyjnych opracowana na podstawie spisu ludności z 31 grudnia 1900 r. przez krajowe biuro statystyczne we Lwowie, skala 1: 432 000, Lwów. Buzek J., 1907, Rozsiedlenie ludności Galicji według wyznania i języka, Wiadomości Staty- styczne o stosunkach krajowych, t. 21, z. 2, Lwów. Chesnais J.C., 1986, La transitionn démographique. Etapes formes et implications économi- ques. Etude de séries temporelles (1720–1984) relatives à 67 pays, Traveaux et docu- ments de l’ I.N.E.D., Cahier No 113, Paris.

110 Literatura

Cieślak M. (red.), 1992, Demografia. Metody, analizy i prognozowania, PWN, Warszawa. Czajkowski J., 1992, Historyczne zasiedlanie zachodniej Bojkowszczyzny, Płaj, nr 6, Zeszyt Krajoznawczy Towarzystwa Karpackiego, Warszawa. Czajkowski J., 1995, Dzieje osadnictwa historycznego na Podkarpaciu i jego odzwierciedlenie w grupach etnicznych [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, J. Czajkowski (red.), cz. 1, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Sanok. Davies N., 1999, Boże Igrzysko. Historia Polski, Wyd. Znak, Kraków. Długosz Z., 1980, Próba typologii migracji na obszarze województw: krakowskiego, nowosą- deckiego i tarnowskiego, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 50. Długosz Z., 1985, Charakterystyka migracji ludności na obszarze Karpat [w:] Studia do geografii społeczno-ekonomicznej Karpat Polskich, Folia Geographica, Series Geo- graphica-Oeconomica, vol. 28. Długosz Z., Soja M., 1990, Czynniki aktywności demograficznej, społecznej i gospodarczej wyludniających się wsi Beskidu Niskiego [w:] Czynniki aktywności demograficznej, społecznej i gospodarczej wyludniających się wsi w Polsce południowo-wschodniej, Biuletyn Informacyjny, IGiPZ PAN, z. 3. Długosz Z., Soja M., 1991a, Przemiany demograficzne obszarów wiejskich Karpat i Podkar- pacia, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, vol. 23. Długosz Z., Soja M., 1991b, Zmiany w zaludnieniu i strukturze ludności wiejskiej w Polsce w latach 1950–1985, Czasopismo Geograficzne, z. 4. Długosz Z., Soja M., 1995, Ludność [w:] Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działal- ność, J. Warszyńska (red.), UJ, Kraków. Dziewoński K., Kosiński L., 1967, Rozwój i rozmieszczenie ludności Polski w XX wieku, PWN, Warszawa. Dziewoński K., Gawryszewski A., Iwanicka-Lyrowa E., Jelonek A., Jerczyński M., Węcła- wowicz G., 1977, Rozmieszczenie i migracje ludności a system osadniczy Polski Lu- dowej, Prace Geograficzne, IGiPZ PAN, nr 117. Eberhardt P., 1989, Regiony wyludniające się w Polsce, Prace Geograficzne, IGiPZ PAN, nr 148. Eberhardt P., 1994, Jak kształtowała się wschodnia granica PRL, Biblioteka „Kultury”, t. 455, Zeszyty Historyczne, Oficyna Wydawnicza POMOST. Eberhardt P., 1996, Między Rosją a Niemcami. Przemiany narodowościowe w Europie Środ- kowo-Wschodniej w XX wieku, PWN, Warszawa.

111 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Eberhardt P., 2000, Przemieszczenia ludności na terytorium Polski spowodowane II wojną światową, Dokumentacja Geograficzna, IGiPZ PAN, nr 15. Eberhardt P., 2001, Nowe tendencje w ruchu naturalnym ludności w Polsce [w:] Człowiek i przestrzeń, Profesorowi A. Jelonkowi w 70. rocznicę urodzin, B. Kortus (red.), IGiGP UJ, Kraków. Figiel S., Krzywda P., 1998, Grupa Wielkiej Raczy, Rycerzowej i Oszusta. Beskid Żywiecki, cz. 1, Przewodnik turystyczny, Wyd. PTTK „Kraj”, Warszawa. Figiel S., Krzywda P., 1999, Grupa Pilska, Lipowej i Romanki, Beskid Żywiecki, cz. 2, Przewodnik Turystyczny, Wyd. PTTK „Kraj”, Warszawa. Fraser A., 2001, Dzieje Cyganów, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa. Gawryszewski A., 1989a, Wiejskie obszary wyludniające się w Polsce, 1961–1983, Zeszyty Zakładu Geografii Ludności i Osadnictwa, IGiPZ PAN, nr 2. Gawryszewski A., 1989b, Przestrzenna ruchliwość ludności Polski 1952–1985, Prace Habi- litacyjne, IGiPZ PAN, nr 5. Gawryszewski A., 1990, Przyczyny społeczno-ekonomiczne procesów migracyjnych ze wsi do miast [w:] Migracje ze wsi do miast, A. Stasiak (red.), Studia KPZK PAN, Warszawa. Gawryszewski A., 2005, Ludność Polski w XX wieku, Monografie, 5, IGiPZ PAN. Gąsowski T., 1981, Austriackie spisy ludności 1869–1910, Przeszłość Demograficzna Pol- ski, t. 13. Gąsowski T., 1995, Galicja – „żydowski matecznik” [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t. 2, Spo- łeczeństwo i gospodarka, J. Chłopecki, H. Madurowicz-Urbańska (red.), Wyd. Wyż- szej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, Rzeszów. Geremek B., 1984, Cyganie w Europie średniowiecznej i nowożytnej, Przegląd Historyczny, t. 75, z. 3. Gotkiewicz M., 1962, Migracje ludności polskiej na południową stronę Karpat, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, nr 10, Prace Geograficzne, WSP. Gotkiewicz M., 1969, Ruchy migracyjne polskich górali po południowej stronie Beskidu, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, vol. 2. Górka Z., 1995, Osadnictwo [w:] Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, J. Warszyńska (red.), UJ, Kraków. Górz B., 1994, Emigracja zarobkowa ludności wsi podhalańskich do Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej [w:] Studia nad przemianami Podhala, B. Górz (red.), Prace Monograficzne WSP w Krakowie, nr 172, Wyd. Naukowe WSP.

112 Literatura

Górz B., 2003, Społeczeństwo i gospodarka Podhala w okresie transformacji, Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków. Górz B., Prochownikowa A., 1985, Wsie górskie w procesie przemian po II wojnie świato- wej, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, vol. 18. Górz B., Rajman J., 1988, Współczesne kierunki rozwoju rolnictwa w Karpatach, Folia Geo- graphica, Series Geographica-Oeconomica, vol. 21. Gravier J.F., 1958, Paris et le désert français, Flammarion, Paris. Groch J., Kurek W., 1995, Turystyka [w:] Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działal- ność, J. Warszyńka (red.), UJ, Kraków. Grzeszczak J., 1996, Tendencje kontrurbanizacyjne w krajach Europy Zachodniej, Prace Geograficzne, IGiPZ PAN, nr 167. Guzik Cz., 1995, Rolnicze użytkowanie ziemi [w:] Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, J. Warszyńska (red.), UJ, Kraków. Guzik Cz., 2001, Rola rolnictwa górskiego w gospodarce kraju (na przykładzie polskich Kar- pat) [w:] Człowiek i przestrzeń. Profesorowi A. Jelonkowi w 70. rocznicę urodzin, B. Kortus (red.), IGiGP UJ, Kraków. Guzik Cz., Zborowski A., 1988, Wpływ użytkowania ziemi oraz wybranych czynników spo- łeczno-ekonomicznych na przestrzenne zróżnicowanie dynamiki rozwoju ludności w Karpatach, Folia Geographica, Series Geographica-Oeconomica, vol. 21. Guzik Cz., Zborowski A., 1989a, Relation Between Land Use and Demographical Changes in Polish Carpatians, in the 70s, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 76. Guzik Cz., Zborowski A., 1989b, Procesy wyludniania się wsi polskiej na przykładzie Karpat [w:] Przemiany strukturalne rolnictwa, Materiały pokonferencyjne Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej w ramach RPBP, nr 2, Akademia Rolniczo-Techniczna, Olsztyn. Heffner K., 1991, Śląsk Opolski. Proces przekształceń ludnościowych i przestrzennych syste- mu osadnictwa wiejskiego, Instytut Śląski w Opolu, Opole. Historia Polski w liczbach. Ludność. Terytorium, 1994, GUS, Warszawa. Holzer J.Z., 1999, Demografia, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Hooson D.J., 1960, The Distribution of Population as the Essential Geographical Expression, The Canadian Geographer, no 17. Huw J., 1990, Population Geography, Paul Chapman Publishing Ltd., London. Ihnatowicz J., 1967, Vademecum do badań nad historią XIX i XX wieku, PWN, Warszawa.

113 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Jackowski A., Soja M., 1992, Certains aspects de la géographie de la religion dans la Pologne du sud-est jusqu’en 1939 [w:] Des régions paysannes aux espaces fragiles. Colloque international en hommage au professeur André Fel, CERAMAC, Clermont-Ferrand. Jagielski A., 1977, Geografia ludności, PWN, Warszawa. Jelonek A., 1967, Ludność miast i osiedli typu miejskiego na ziemiach Polski od 1810 do 1960 r., Dokumentacja Geograficzna, z. 3/4. Jelonek A., 1986, Obszary zagrożeń demograficznych, Folia Geographica, Series Geogra- phica-Oeconomica, vol. 19. Jelonek A., 1988, Obszary problemowe w zakresie zagrożeń demograficznych w Polsce [w:] Problemy geografii osadnictwa i ludności w Polsce, E. Biderman (red.), Geografia, nr 42, Wyd. Naukowe UAM, Poznań. Jelonek A., 1990, Depopulation of rural areas in South-Eastern Poland [w:] The processes od depopulation of rural areas in Central and Eastern Europe, A. Stasiak, W. Mirow- ski (red.), Conference Papers 8, Institute of Geography and Spatial Organization Polish Academy of Sciences, Warszawa. Jelonek A., 1992a, Depopulation of Carpathian villages and the contemporary socio-economic transformations [w:] The Impact of East-European changes on rural areas, International Symposium 2-6, June 1992, Pecs-Keckemet, Hungary. Jelonek A., 1992b, Ruch naturalny ludności w Polsce w latach 1948–1988, Zeszyty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 92. Jemioło J., 1985, Charakterystyka sieci drogowej Karpat Polskich [w:] Studia do geografii społeczno-ekonomicznej Karpat Polskich, Folia Geographica, Series Geographica- -Oeconomica, vol. 18. Jędrzejczyk D., 2001, Podstawy geografii ludności, Wyd. Akademickie DIALOG, Warszawa. Jóźwiak J., Kotowska I.E., 1995, Sytuacja demograficzna Polski u progu XXI wieku, Studia Demograficzne, nr 4(122). Kaa D.J. van der, 1987, Europe’s Second Demographic, Transition, Population Bulletin, 42, 1, Population Reference Bureau Inc., Washington DC. Klimaszewski M., 1972, Karpaty Wewnętrzne [w:] Geomorfologia Polski, t. 1, M. Klima- szewski (red.), PWN, Warszawa. Konias A., 2000, Kartografia topograficzna Śląska Cieszyńskiego i zaboru austriackiego od II połowy XVIII wieku do początku XX wieku, Prace Naukowe Uniwersytetu Ślą- skiego w Katowicach, nr 1866. Kondracki J., 1989, Karpaty, Biblioteczka Geograficzna, WSiP, Warszawa.

114 Literatura

Kondracki J., 1998, Geografia regionalna Polski, Wyd Naukowe PWN, Warszawa. Kopaliński W., 1985, Słownik mitów i tradycji kultury, PIW, Warszawa. Korcelli P., Gawryszewski A., Potrykowska A., 1992, Przestrzenna struktura ludności Polski. Tendencje i perspektywy, Studia KPZK PAN, t. 98, PAN, Warszawa. Kosiński L., 1967, Geografia ludności, PWN, Warszawa. Koszałka M., Soja M., 2003, The Bojko region – extinct ethnic region of the Polish Carpa- thians [w:] The role of ethnic minorities in border regions; Form of their composition. Problems of development and political rights, M. Koter, K. Heffner (red.), Region and Regionalism, no. 6, vol. 1, University of Łódź, Łódź–Opole. Kotowska I.E., 1998, Teoria drugiego przejścia demograficznego a przemiany demograficzne w Polsce w latach 1990, Studia Demograficzne, nr 4. Krakowska A., 1994, Zmiany w zaludnieniu Podhala w latach 1931–1988 [w:] Studia nad przemianami Podhala, B. Górz (red.), Prace Monograficzne WSP w Krakowie, nr 172. Kubiak H., 1999, Wartość poznawcza genius loci jako kategorii wyjaśniającej zachowania wyborcze mieszkańców południowej Małopolski [w:] Imponderabilia wielkiej zmiany, P. Sztompka (red.), Wyd. Naukowe PWN, Warszawa-Kraków. Kulczykowski M., 1996, Ze studiów nad rozmieszczeniem ludności żydowskiej w Galicji na przełomie XVIII i XIX wieku [w:] Kraków – Małopolska w Europie Środkowej. Studia ku czci profesora Jana M. Małeckiego w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, K. Broński, J. Purchla, J. Szpak (red.), Universitas, Kraków. Kurek M., 1978, Społeczno-gospodarcze podstawy rolnictwa w Beskidzie Żywieckim, Zeszy- ty Naukowe UJ, Prace Geograficzne, z. 46. Kurek W., 1990, Wpływ turystyki na przemiany społeczno-ekonomiczne obszarów wiejskich polskich Karpat, Rozprawy Habilitacyjne, nr 194, UJ, Kraków. Kwilecki A., 1974, Łemkowie, zagadnienia migracji i asymilacji, PWN, Warszawa. Lach J., 1975, Ewolucja i typologia krajobrazu Beskidu Niskiego z uwzględnieniem gospodarczej działalności człowieka, Prace Monograficzne WSP w Krakowie, t. 16. Leszczycki S., 1935, Zarys antropogeograficzny Łemkowszczyzny, Wierchy, r. 13. Leszczycki S., 1938, Region Podhala. Podstawy geograficzno-gospodarcze planu regionalnego, Biuletyn Komisji Studiów Ligi Popierania Turystyki, t. 2, Kraków. Madurowicz-Urbańska H., Podraza A., 1958, Regiony gospodarcze Małopolski Zachodniej w drugiej połowie XVIII wieku, Zakład Narodowy Ossolińskich, Wrocław. Maik W., 1997, Podstawy geografii miast, Wyd. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń.

115 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Mapa Galicyi, 1:600 000, Zarys A. Hertricha. Poprawił i uzupełnił Inżynier J. Spett, Nakła- dem Księgarni Polskiej B. Połonieckiego we Lwowie, wydanie czwarte, Lwów. Mapa topograficzno-administracyjna, 1:100 000; nr 2, woj. bielskie (1994); nr 4, woj. krakowskie (1992); nr 5, woj. nowosądeckie (1992); nr 6, woj. tarnowskie (1993); nr 8, woj. krośnieńskie (1993); nr 10, woj. rzeszowskie (1994); nr 11, woj. przemyskie (1994), Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne, Wyd. Kartograficzne, Katowice. Maryański A., 1961a, Współczesne migracje ludności w podkarpackich powiatach woje- wództwa rzeszowskiego, Dokumentacja Geograficzna, IG PAN, z. 5. Maryański A., 1961b, Osadnictwo pionierskie we wschodniej części Bieszczadów polskich, Czasopismo Geograficzne, z. 32. Maryański A., 1962, Z zagadnień ludnościowych powiatu ustrzyckiego, Prace Geograficzne, z. 10, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie, Kraków. Maryański A., 1963, Współczesne migracje ludności w południowej części pogranicza polsko- -radzieckiego i ich wpływ na rozmieszczenie sił wytwórczych tego obszaru, WSP, Kraków. Maryański A., 1964, Problemy ponownego zasiedlania południowo-wschodniego pogranicza Polski, Studia Demograficzne, z. 5. Michalewicz J., 1979, Elementy demografii historycznej, PWN, Warszawa. Michalewicz J., 1995a, Krajobrazy Galicji. Wstęp do badań nad regionalizacją Galicji [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t. 2, Społeczeństwo i gospodarka, J. Chłopecki, H. Maduro- wicz-Urbańska (red.), Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, Rzeszów. Michalewicz J., 1995b, Żydowskie gminy wyznaniowe i żydowskie okręgi metrykalne w Ga- licji [w:] Żydowskie okręgi metrykalne i żydowskie gminy wyznaniowe w Galicji doby autonomicznej, J. Michalewicz (red.), Instytut Historii UJ, Kraków. Mignon Ch., 1990, Les montagnes [w:] L’ Auvergne rurale. Des terroirs au grand marché, CERAMAC, Clermont-Ferrand. Mitręga M., 1995, Demografia społeczna, Wyd. „Śląsk”, Katowice. Mróz L., 2001, Dzieje Cyganów – Romów w Rzeczypospolitej XV–XVIII wiek, Wyd. DIG, Warszawa. Narbutt I., 1850, Rys historyczny ludu cygańskiego, Nakładem i drukiem A. Marcinowskiego, Wilno. Noin D., 1998, Géographie de la population, Armand Colin, Paris. Okólski M., 1987, Refleksje nad mechanizmem przejścia demograficznego, Studia Demo- graficzne, nr 2.

116 Literatura

Okólski M., 1990, Mechanizm przejścia demograficznego [w:] Teoria przejścia demograficznego, M. Okólski (red.), PWE, Warszawa. Okólski M., 2004, Demografia. Podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Wyd. Naukowe SCHOLAR, Warszawa. Olszański T.A., (red.), 1991, Żydzi w Karpatach, Beskid Niski – Bieszczady – Podgórze, Towarzystwo Karpackie, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Warszawa. Olszański T.A., 1992, O nazwie Bojków, Płaj, nr 6, Zeszyt Krajoznawczy Towarzystwa Karpackiego, Warszawa. Parysek J.J., Wojtasiewicz L., 1979, Metody analizy regionalnej i metody planowania regionalnego, Studia KPZK PAN, t. 69. Pilch A., 1984, Emigracja z zaboru austriackiego (od połowy XIX w. do 1918 r.) [w:] Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych, A. Pilch (red.), PWN, Warszawa. Pitié J., 1971, Exode rural et migrations interieures en France. L’ example de la Vienne et du Poiton–Charentes, Poitiers, Norois. Podraza A., 1981, L’ agriculture dans les Carpates polonaises aux XVIIIe–XXe siècle [w:] Les Pyrenées et les Carpates XVIe–XXe siècles, C. Bobińska, J. Goy, (red.), Zeszyty Naukowe UJ, Prace Historyczne, z. 69. Porażka A., 1987, Kraje Europy Wschodniej na tle typologii przejścia demograficznego w Europie, Wiadomości Statystyczne, nr 8, GUS, Warszawa. Potocki A., 1993, Podkarpackie judaika, Związek Gmin Brzozowskich, Muzeum Regionalne PTTK im. A. Fastnacha w Brzozowie, Brzozów. Poursin J.M., 1971, La population mondiale, Editions du Seuil, Paris. Poursin J.M., 1976, Ludność świata, PWN, Warszawa. Price L., 1986, Mountains and man: a study of proces and environment, Berkeley of Cali- fornia Press, Berkeley. Przyboś K., 1995, Dzieje Karpat Polskich [w:] Karpaty Polski. Przyroda, człowiek i jego działalność, J. Warszyńska (red.), UJ, Kraków. Pucek Z., 1995, Galicyjskie doświadczenie wielokulturowości a problem więzi społecz- nej [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t. 2, Społeczeństwo i gospodarka, J. Chłopecki, H. Madurowicz-Urbańska (red.), Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, Rzeszów. Pudło K., 1993, Polityka państwa polskiego wobec ludności ukraińskiej (1944–1991), Sprawy Narodowościowe, z. 1, PAN, Warszawa.

117 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Pudło K., 1995, Dzieje Łemków po II wojnie światowej (zarys problematyki) [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, J. Czajkowski (red.), cz. 1, Muzeum Budownictwa Lu- dowego w Sanoku, Sanok. Radzikowska B., 1992, Teoria przejścia demograficznego [w:] Demografia. Metody, analizy i prognozowania, M. Cieślak (red.), Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Rajman J., 1983, Funkcje miast karpackich, Folia Geographica, Series Geographica-Oeco- nomica, vol. 15. Rajman J., 1998, Miejska sieć osadnicza południowej Polski w okresie transformacji społecz- no-gospodarczej kraju, Prace Geograficzne, nr 17, Rocznik Naukowo-Dydaktyczny, WSP w Krakowie. Rajman J., 2003, Geografia ludności i osadnictwa, słownik terminologiczny, Wyd. Naukowe Akademii Pedagogicznej w Krakowie, Kraków. Reinfuss R., 1936, Łemkowie (opis etnograficzny), Wierchy, r. 14. Reinfuss R., 1948, Łemkowie jako grupa etnograficzna, Prace i Materiały Etnograficzne, t. 7, Lublin. Reinfuss R., 1990, Śladami Łemków, Wydawnictwo PTTK „Kraj”, Warszawa. Reinfuss R., 1995, Związki kulturowe po obu stronach Karpat w rejonie Łemkowszczyzny [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, J. Czajkowski (red.), cz. 1, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Sanok. Reinfuss R., 1998, Łemkowie jako grupa etnograficzna, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, Sanok. Richling A., Solon J., 1998, Ekologia krajobrazu, PWN, Warszawa. Rosset E., 1975, Demografia Polski, t. 1: Stan, rozmieszczenie i struktura ludności; t. 2: Reprodukcja ludności, PWN, Warszawa. Rosset E., 1980, Piąta faza przejścia demograficznego: regres ludności, Studia Demograficzne, nr 3–4. Rosset E., 1987, Teoria przejścia demograficznego. Jej logika, technika i perspektywy, Mono- grafie i Opracowania SGPiS, nr 220, Warszawa. Runge J., 2007, Metody badań w geografii społeczno-ekonomicznej – elementy metodologii, wybrane narzędzia badawcze, Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Sawicki L., 1910, Rozmieszczenie ludności w Karpatach Zachodnich, Akademia Umiejęt- ności, Kraków. Smoleński J., 1926, Względne przewyżki i niedobory ludności polskiej na obszarze Rzeczy- pospolitej, Prace Instytutu Geograficznego, z. 6.

118 Literatura

Smoleński J., 1935, Łemkowie i Łemkowszczyzna, Wierchy, r. 13. Soja M., 1991, La dépopulation des campagnes en Auvergne et dans les Carpates de Pologne [w:] Le développement régional en moyenne montagne Carpates et Massif Central, CERAMAC, Clermont-Ferrand. Soja M., 1996, Changement du peuplement des espaces ruraux en Pologne entre 1950 et 1993 [w:] Recherches de géographie humaine, Hommage au Professeur Charles Christians, Société Géographique de Liège, Liège. Soja M., 1997a, Changements spatio-temporels dans la répartition de la population de l’ Auvergne entre 1872 et 1990 [w:] Gestion des espaces fragiles en moyenne montagne Massif central – Carpates polonaises, Cinquieme Colloque franco-polonais, Université Blaise Pascal Clermont-Ferrand, CERAMAC, Clermont-Ferrand. Soja M., 1997b, Cykl rozwoju ludnościowego obszarów górskich (na przykładzie Owernii we Francji) [w:] Geografia – Człowiek – Gospodarka. Profesorowi Bronisławowi Kortu- sowi w 70. rocznicę urodzin, B. Domański (red.), IG UJ, Kraków. Soja M., 2001a, The cultural and ethnic diversity of the population of Łemkowszczyzna (Lemko Region) in the 19th and 20th centuries [w:] Changing role of border areas and regional policies, Region and Regionalism, no. 5, University of Łódź, Silesian Insti- tute in Opole, Silesian Institute Society, Łódź–Opole. Soja M., 2001b, Zmiany zaludnienia Łemkowszczyzny w latach 1869–1998 [w:] Człowiek i przestrzeń. Profesorowi Adamowi Jelonkowi w 70. rocznicę urodzin, B. Kortus (red.), IGiGP UJ, Kraków. Soja M., 2001c, Rozwój ludnościowy a zmiany użytkowania ziemi w Beskidzie Niskim w XIX i XX wieku [w:] Przemiany środowiska przyrodniczego Polski a jego funkcjo- nowanie, K. German, J. Balon (red.), Problemy Ekologii Krajobrazu, t. 10, IGiGP UJ, Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu, Kraków. Soja M., 2002a, Przyrost rzeczywisty ludności miejskiej Karpat w latach 1978-1998 a struktura wielkościowa miast [w:] Demograficzne i społeczne aspekty rozwoju miast, J. Słodczyk (red.), Uniwersytet Opolski, Opole. Soja M., 2002b, New Trends in Population of Rural Areas of the Carpathian Mts. During Transition Period of Poland, Biuletyn Geograficzny, nr 1, Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń. Soja M., 2003, Jewish population in the Polish Carpathian mountains in the 19th and 20th centuries [w:] The role of ethnic minorities in border regions; Selected problems of ethnic and religious minorities, K. Heffner, M. Sobczyński (red.), Region and Regionalism, no. 6, vol. 2, University of Łódź, Łódź–Opole.

119 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Soja M., 2004, La situation démographique des Carpates au tournant des XXe et XXIe siècles [w:] Les transformations du milieu montagnard – Carpates, Massif Central et autres montagnes d’Europe, K. Krzemień (red.), Prace Geograficzne IGiGP UJ, z. 113. Staszewski J., 1957, Vertical Distribution of Word Population, Geographical Studies, Insti- tute of Geography Polish Academy of Sciences, 14. Stelmach M., Malina R. Tkocz J., Żukowski B., 1990, Obszary wiejskie i grunty rolnicze w Polsce, AR, Wrocław. Szewczuk J., 1939, Kronika klęsk elementarnych w Galicji w latach 1772–1848 [w:] Badania z dziejów społecznych i gospodarczych Galicji, F. Bujak (red.), nr 35, Wydano z zasił- ku Państwowego Banku Rolnego oraz Lwowskiej Izby Rolniczej, Lwów. Űbersichts – Karte der Katastral – Gemeinden im Westlichen Galizien, 1855, Wiedeń. Uhorczak F., 1939, Mapa podkładowa jednostek administracyjnych (województw: lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego), 1:300 000, Instytut Geograficzny Uniwersy- tetu Jana Kazimierza we Lwowie, Odbito w Zakładach Graficznych S.A. Książnica – – Atlas, Lwów. Webb W., 1963, The Natural and Migrational Components of Population Chanrges in England and Wales 1921–1931, Economic Geography, t. 39, z. 2. Węcławowicz G., 2002, Przestrzeń i społeczeństwo współczesnej Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Węcławowicz G., Bański J., Degórski M., Komornicki T., Worcelli P., Śleszyński P., 2006, Przestrzenne zagospodarowanie Polski na początku XXI wieku, Monografie, 6, IGiPZ PAN. Wojtun B., 1984, Zmiany rodności i umieralności ludności Polski centralnej w XIX i XX wieku, Przeszłość Demograficzna Polski, t. 14. Wolański N., 1986, Rozwój biologiczny człowieka, cz. 1, PWN, Warszawa. Wyrozumski J., 1996, Gospodarcze podstawy Polski Jagiellońskiej [w:] Kraków – Małopol- ska w Europie Środka. Studia ku czci profesora Jana M. Małeckiego w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, K. Broński, J. Purchla, J. Szpak (red.), Universitas, Kraków. Zamorski K., 1989, Ludność Galicji w latach 1857–1910 [w:] Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji, H. Madurowicz-Urbańska (red.), UJ, Polskie Towarzystwo Statystyczne, Kraków. Zamorski K., 1991, Transformacja demograficzna w Galicji na tle przemian ludnościowych innych obszarów Europy Środkowej w drugiej połowie XIX i na początku XX w., Rozprawy Habilitacyjne UJ, nr 228.

120 Literatura

Zamorski K., 1995, Zasadnicze linie przemian demograficznych Galicji w drugiej poło- wie XIX i na początku XX wieku [w:] Galicja i jej dziedzictwo, t. 2, Społeczeństwo i Gospodarka, J. Chłopecki, H. Madurowicz-Urbańska (red.), Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie, Rzeszów. Zarychta A., 1933, Emigracja polska 1918–1931 i jej znaczenie dla państwa, Prace Instytutu Geograficznego UJ, J. Smoleński (red.), z. 15, Nakładem Ligi Morskiej i Kolonial- nej, Warszawa. Zborowski A., 1992, Wybrane zagadnienia dynamiki ludności w Karpatach Polskich w mikroskali, Sbornik referatu 9. Severomorawskeho Demografickeho Kolokvia, Okresni Ŭrad v Bruntále, Bruntál. Zborowski A., 1995, Zróżnicowanie społeczno-gospodarcze Karpat Polskich w świetle urbanizacji [w:] Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność, J. Warszyńska (red.), UJ, Kraków. Zborowski A., 2007, Reterytorializacja migracji w układzie regionalnym i lokalnym w Pols- ce południowo-wschodniej [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno- -przestrzennych, P. Brezdeń, S. Grykień (red.), t. 9, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław. Zelinsky W., 1971, The Hipothesis of the Mobility Transition, Geographical Review, 61.

121

Summary

Population growth cycles in the Polish Carpathian Mountains during the 19th and 20th centuries

The purpose of this book is to describe general tendencies and population growth in the Polish Carpathian Mountains during the last two centuries. With this background in mind, the specific goal is to identify the population process of places within the Polish Carpathians during the demographic transition period as well as to identify population growth cycles in the mountain region. Basing research on the quantitative and spatial aspects of demographic changes, it was assumed that population growth cycles are defined as changes in population over time whose magnitude indicates meaningful sequential changes in population as reflected by: 1) strong dynamics of population processes, 2) the recurrence of these processes in defined series, and 3) specific population patterns in respect to altitude levels and intra-regional differences. The method in this work attempts to present a research procedure that allows analysis of long-term demographic changes using a wide variety of source materials. It is important to note that, in Poland, researchers working on the demographic past of the nation must prepare their own source materials. Such materials ought to be credible and comparable in time and space – these being necessary preconditions in research work. The spatial scope of this research encompasses the Polish Carpathian Mountains, located in the southeastern part of the country. This is one of Poland’s defined physical geographic regions (Kondracki, 1998). The boundaries of this region are: the country’s southern border with Slovakia and the Czech Republic, its eastern border with Ukraine, and the northern boundary defined based on Maria Soja – Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

morphological characteristics and aligned with administrative units which are located within the Carpathian region (counties and cities – 223 units altogether). In the case of administrative units such as cities and villages (1891 units), only those units with 75% of their area (including the village center) within the Carpathian region were counted. The region in question has an area of 19,500 square kilometers and is partially located in the following voivodships: śląskie, małopolskie, podkarpackie. The temporal scope of this work encompasses the th19 and 20th centuries. Its limits are marked by the dates of the following population censuses: the Austrian Census of 1869 and the Polish Census of 1988. During this period of time, the Polish Carpathians were located within two separate political entities (1869– –1918 within the province of Galicia – Austro-Hungarian Empire; and from 1918 within Poland) and were subject to the influence of three different political and economic systems (pre-World War I, interwar period, post-World War II until 1989). The research is based on 12 population censuses: five Austrian (1869, 1880, 1980, 1900, 1910) and seven Polish (1921, 1931, 1950, 1960, 1970, 1978, 1988). The last census mentioned (1988) also marks the endpoint of the Communist era. This study is retrospective in nature. The demographic past of the Polish Carpathians is presented thanks to the extension of chronological population data from 1988 back to 1869. While the Carpathians are the main focus of this work, there are also references to Auvergne, a mountainous region located within the French Massif Central. This region is similar to the Carpathians in terms of its natural environment, but is different in terms of social, economic, and demographic issues. The temporal scope of the source materials for Auvergne (1872–1990) corresponds to that for the Carpathians, thus making historical comparisons possible. Auvergne is not a model region for this type of research work. It was chosen because of the availability of statistical population data for the time period of interest, which has helped in the evaluation of certain research methods. The Carpathians are a rural region, with only 7.2% of the population residing in urbanized areas in 1869 and 35.2% in 1998. It is home to 11% of the nation’s rural population (1998). Its population growth has been characterized by a growing rural population, which has been in decline elsewhere in the country (Fig. 2.2.). This is in contrast with the situation in other mountainous regions of Europe. Most of them have been depopulating for many years – in the case of Auvergne for over a century.

124 Population growth cycles in the Polish Carpathian Mountains during the 19th and 20th centuries

Demographic growth in the Polish Carpathians during the 19th and 20th centuries took place based on a model that can be described as “systematic growth”. This model did not always hold because of natural disasters (19th century) or wars (20th century), but always returned to a state of relative equilibrium and then of relative growth. It is characterized by systematic processes and tendencies which are in line with national trends, although occurring at a slower rate in this particular region. Four development cycles have been identified for the Polish Carpathians in the 19th and 20th centuries: 1) a demographic cycle – demographic transition (based on Rosset, 1987), 2) a colonization cycle (based on the dates of establishment of particular settlements in selected areas), and 3) a population redistribution cycle based on population patterns in reference to altitude above sea level (microscale changes using temporal analysis), 4) a spatial population redistribution cycle (microscale changes using secular analysis). Certain cycle models have been proposed. The characterization of general tendencies in population growth in the Polish Carpathian Mountains during the 19th and 20th centuries has allowed for the identification of the course and location of the Carpathian population during the demographic transformation process described as a demographic cycle (Fig. 3.1. and 3.2.). In the most general terms, the modernization of Carpathian society, that is the transition from a traditional society to a modern one, lasted almost 90 years, which was 10 years more than in the case of the rest of Poland. ThedemographictransitionoftheentirepopulationofthePolishCarpathiansbegan in earnest around the end of the 19th century (1895), which was also true for the rest of Poland (Porażka, 1987; Korcelli, Gawryszewski, Potrykowska, 1992; Zamorski, 1995). This phenomenon started later in Poland than in Western Europe, where the second phase of the demographic transition had begun as early as 1870. The reason for this was differences in fundamental parameters of natural mobility as well as in the length of the first preparatory phase (longer in Eastern vs. Western Europe). Furthermore, an important role in Galicia was played by other factors such as hunger and epidemics (Fig. 3.3.). The demographic cycle of Carpathian society came to an end during the late 19th century (Fig. 3.4. and 3.5.). The diversity of the natural environment in mountainous regions makes them the last to be colonized (settled), a process which takes longer than elsewhere. The colonization cycle of mountainous regions is defined as the establishment of settlements (in empty or sparsely populated areas) which fill out an entire region at all available altitudes. This cycle lasted over 300 years in the Polish

125 Maria Soja – Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Carpathian region and came to a close at the end of the 16th century (Przyboś K., 1995). Research has shown the point in time when this cycle came to a close in the least accessible and most forested of mountain areas (Fig. 3.14. and 3.16.). The ethnic and cultural diversity of the Carpathian population is the result of the colonization (settlement) of this region by Vlachs, Rusyns and Germans, as well as migrations to this region from Western Europe (Jews, Gypsies, Germans). One historical era in the social development of the Carpathians characterized by its great diversity can be observed as ending in Fig. 3.18. and 3.24. The reason for this is the results of World War II and particular state policies directed at the Rusyns in the 1940s. In other words, the cycle of diversity comes to an end at this time. The Carpathian region is now inhabited by negligible numbers of Lemkos and Gypsies, whereas Jews and Boykos have disappeared from the cultural landscape altogether. Population levels and densities normally tend to decline the higher the altitude above sea level in mountain regions (Fig. 3.25. and 3.26.). It is assumed here that the concept of a population growth cycle is defined as sequential changes in its dynamics, encompassing periodic inclines (called population) and declines (called depopulation). In the Carpathian region, population processes decidedly outweigh depopulation processes if one considers the spatial and temporal scope of these processes (Fig. 3.27.). Changes in the population of rural areas during the 1869–1988 period, analyzed in terms of altitude above sea level, have indicated the existence of a “vertical” population redistribution cycle (Fig. 3.32). The redistribution of population took place starting with higher altitudes and progressing towards lower ones. On a region-wide scale, depopulation appeared in the 1880s and lasted until the early 20th century above 600 meters above sea level. A second depopulation process (on a smaller scale) appeared in the 1970s and soon disappeared – the difference being that it took place below 600 meters above sea level. The same phenomenon, analyzed on a local scale (e.g. the Lemko sub- region – Fig. 3.29.), looked somewhat different. Depopulation processes appeared in the 1870s, earlier than in the Carpathian region as a whole, encompassing higher altitudes and the entire Lemko sub-region in the early 1900s. This resembles the situation in Auvergne more than it does that in the Polish Carpathians. A two-century analysis of demographic processes has allowed for a deeper look at the population changes of the Carpathian region – especially on the microscale. A temporal-spatial model of population redistribution has been formulated for the Polish Carpathian Mountains for the 19th and 20th centuries (Fig. 3.54.). Research concerning the demographic and economic development

126 Population growth cycles in the Polish Carpathian Mountains during the 19th and 20th centuries of the region during the post-World War II period usually shows a Tarnow– –Krynica demarcation line which divides it into a western and an eastern part. From a 19th and 20th century perspective, this region is divided into a northern and a southern part. Spatial diﬀerences in population changes between the northern part and the southern part came into being during the colonization period and have lasted well into the 20th century. This system was distorted by both world wars, natural disasters, and changes in political boundaries. Looking at the next several decades, it can be argued that the north–south spatial system will continue to exist. Research has shown that natural population growth in the Polish Carpathians is slowing down, which indicates demographic stabilization in the region. At the same time, there is no indication of a depopulation trend in the region.

127

Spis tabel

Tab. 1.1. Jednostki osadnicze gmin Uści e Gorlickie (d. Wołoskie, d. Ruskie) i Sęk owa w XIX i XX wieku ...... 22 Tab. 1.2. Ludność miasta Krynica Zdrój w 1921 r...... 24 Tab. 1.3. Ludność wsi Szymbark w 1900 r. (woj. małopolskie, pow. gorlicki, gm. Gorlice) ...... 25 Tab. 1.4. Użytkowanie ziemi we wsi Szymbark w 1869 r. (woj. małopolskie, pow. gorlicki, gm. Gorlice) ...... 26

List of tables

Tab. 1.1. Settlements in selected counties: Uście Gorlickie (form. Wołoskie, form. Ruskie) and Sękowa in the 19th and 20th centuries ...... 22 Tab. 1.2. Population of Krynica-Zdrój in1921 ...... 24 Tab. 1.3. Population of the village of Szymbark in 1900 (Małopolskie Voivodship, Gorlicki Poviat, Gorlice County) ...... 25 Tab. 1.4. Land use in the village of Szymbark in 1869 (Małopolskie Voivodship, Gorlicki Poviat, Gorlice County) ...... 26

Spis rycin

Ryc. 1.1. Porównywalne obszary administracyjne Galicji w latach 1880–1910 ...... 19 Ryc. 1.2. Zmiany administracyjne w gminach Uści e Gorlickie (d. Wołoskie, d. Ruskie) oraz Sęk owa w XIX i XX wieku ...... 23 Ryc. 2.1. Średnioroczna stopa wzrostu ludności miejskiej i wiejskiej Karpat w latach 1869–1988 ...... 36 Ryc. 2.2. Jednostki osadnicze Karpat Polskich w latach 1869–1988 według klas wielkości wsi ...... 37 Ryc. 2.3. Ludność wiejska Karpat Polskich w latach 1869–1988 według klas wielkości wsi ...... 38 Ryc. 2.4. Dynamika zmian zaludnienia Łemkowszczyzny w latach 1869–1998 ...... 39 Ryc. 2.5. Dynamika zmian zaludnienia Beskidu Niskiego w latach 1869–1998 ...... 40 Ry c. 2.6. Ludność wiejska Łemkowszczyzny w latach 1869–1988 według klas wielkości wsi ...... 40 Ryc. 2.7. Dynamika zmian zaludnienia Karpat i Polski w latach 1950–1998 (rok poprzedni=100) ...... 42 Ryc. 2.8. Typologia zmian zaludnienia terenów wiejskich w Polsce w latach 1950–1998 (wg podziału administracyjnego z 1998 r.) ...... 42 Ryc. 2.9. Dynamika zmian zaludnienia terenów wiejskich Owernii w latach 1872–1990 ...... 43 Ryc. 2.10. Ludność wiejska Owernii w latach 1872–1990 według klas wielkości wsi ...... 44 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Ryc. 3.1. Trzyfazowy (A) i czterofazowy (B) model przejści a demograficznego ...... 46 Ryc. 3.2. Trójf azowy model cyklu demograficznego w świetle teorii przejści a demograficznego ...... 47 Ryc. 3.3. Ruch naturalny w Galicji w latach 1817–1913 ...... 49 Ryc. 3.4. Ruch naturalny ludności Karpat i Polski w latach 1895–2000 ...... 51 Ryc. 3.5. Przyrost naturalny ludności Karpat i Polski w latach 1895–2000 ...... 51 Ryc. 3.6. Klasyfikacja obszarów pod względ em składników ruchu ludności ...... 53 Ryc. 3.7. Rozkład typów klasyfikacyjnych J.W. Webba w Karpatach Polskich (wg miast i gmin) w latach 1978–1998 (śr ednie trzyletnie) ...... 54 Ryc. 3.8. Rozkła d przestrzenny typów klasyfikacyjnych J.W.Webba w Karpatach Polskich (wg miast i gmin) w latach 1978–1980 ...... 54/55 Ryc. 3.9. Rozkła d przestrzenny typów klasyfikacyjnych J.W.Webba w Karpatach Polskich (wg miast i gmin) w latach 1987–1989 ...... 54/55 Ryc. 3.10. Rozkła d przestrzenny typów klasyfikacyjnych J.W.Webba w Karpatach Polskich (wg miast i gmin) w latach 1996–1998 ...... 54/55 Ryc. 3.11. Przyrost rzeczywisty ludności miejskiej i wiejskiej Karpat oraz Polski według typologii J.W. Webba w latach 1978–1998 (śr ednie trzyletnie) ...... 56 Ryc. 3.12. Ewolucja poziomu różnych form ruchliwości przestrzennej w trakcie modernizacji (schemat teoretyczny wg W. Zelinsky, 1971) ...... 57 Ryc. 3.13. Jednostki osadnicze Łemkowszczyzny według okresu lokacji ...... 0 6 Ryc. 3.14. Kolonizacja Łemkowszczyzny według pięter wysokości owych ...... 60 Ryc. 3.15. Jednostki osadnicze Beskidu Ży wieckiego według okresu lokacji ...... 62 Ryc. 3.16. Kolonizacja Beskidu Żywieckiego według pięter wysokości owych ...... 62 Ryc. 3.17. Ludność wyznania greckokatolickiego w Karpatach Polskich w 1921 r. (wg miast i wsi) ...... 64/65 Ryc. 3.18. Ludność narodowości rusińs kiej w Karpatach Polskich w 1921 r. (wg miast i wsi) ...... 64/65 Ryc. 3.19. Ludność wyznania greckokatolickiego na Łemkowszczyźnie w 1880 r. (wg miast i wsi) ...... 64/65 Ryc. 3.20. Ludność narodowości rusińs kiej (kryterium języ kowe) na Łe mkowszczyźnie w 1900 r. (wg miast i wsi) ...... 64/65 Ryc. 3.21. Ludność wyznania mojże szowego w miastach Karpat Polskich w 1880 i 1921 r. według klas wielkości miast ...... 64 Ryc. 3.22. Ludność wyznania mojże szowego w Karpatach Polskich w 1900 r. (wg miast i wsi) ...... 64/65 Ryc. 3.23. Ludność wyznania mojże szowego w Karpatach Polskich w 1921 r. (wg miast i wsi) ...... 64/65

132 Spis rycin

Ryc. 3.24. Ludność narodowości żydowskiej w Karpatach Polskich w 1921 r. (wg miast i wsi) ...... 64/65 Ryc. 3.25. Rozkład przestrzenny ludności wiejskiej Karpat Polskich w latach 1869–1988 według pięter wysokości owych ...... 66 Ryc. 3.26. Rozkład przestrzenny ludności ogółem w Owernii w 1872 i 1990 r. według pięter wysokości owych ...... 67 Ryc. 3.27. Zmiany zaludnienia terenów wiejskich Karpat Polskich w latach 1869–1988 według pięter wysokości owych ...... 68 Ryc. 3.28. Zmiany zaludnienia terenów wiejskich Beskidu Niskiego w latach 1869–1998 według pięter wysokości owych ...... 69 Ryc. 3.29. Zmiany zaludnienia Łemkowszczyzny w latach 1869–1988 według pięter wysokości owych ...... 70 Ryc. 3.30. Zmiany zaludnienia terenów wiejskich Owernii w latach 1872–1990 według pięter wysokości owych ...... 71 Ryc. 3.31. Rozkła d przestrzenny ludnośc i wiejskiej Karpat Polskich w latach 1869–1 988 (wg położe nia wsi nad poziomem morza i jej liczby mieszkańców) ...... 72 Ryc. 3.32. Model redystrybucji ludności Karpat Polskich (A), Łemkowszczyzny (B) i Beskidu Niskiego (C) w XIX i XX wieku (w ujęci u sekularnym i przestrzennym pionowym) ...... 73 Ryc. 3.33. Wsie Karpat Polskich według kategorii zmian zaludnienia w latach 1869–1988 ...... 75 Ryc. 3.34. Dynamika zmian zaludnienia Karpat Polskich (wg miast i wsi) w latach 1869–1921 (1869=100) ...... 76/77 Ryc. 3.35. Dynamika zmian zaludnienia Karpat Polskich (wg miast i wsi) w latach 1921–1988 (1921=100) ...... 76/77 Ryc. 3.36. Dynamika zmian zaludnienia Karpat Polskich (wg miast i wsi) w latach 1869–1988 (1869=100) ...... 76/77 Ryc. 3.37. Dynamika zmian zaludnienia Karpat Polskich w latach 1869–1921 (1869=100) według jednostek fizycznogeograficznych ...... 76/77 Ryc. 3.38. Dynamika zmian zaludnienia Karpat Polskich w latach 1921–1988 (1921=100) według jednostek fizycznogeograficznych ...... 76/77 Ryc. 3.39. Dynamika zmian zaludnienia Karpat Polskich w latach 1869–1988 (1869=100) według jednostek fizycznogeograficznych ...... 76/77 Ryc. 3.40. Gęs tość zaludnienia Karpat Polskich w 1869 r. według miast i wsi (osób/km 2) ...... 76/77 Ryc. 3.41. Gęs tość zaludnienia Karpat Polskich w 1931 r. według miast i wsi (osób/km 2) ...... 76/77

133 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Ryc. 3.42. Gęs tość zaludnienia Karpat Polskich w 1950 r. według miast i wsi (osób/km 2) ...... 76/77 Ryc. 3.43. Gęs tość zaludnienia Karpat Polskich w 1988 r. według miast i wsi (osób/km 2) ...... 76/77 Ryc. 3.44. Gęs tość zaludnienia miejscowości w Karpatach Polskich w latach 1869–1931 według proﬁli: A – północnego, B – wewnętrznego, C – południowego ...... 79 Ryc. 3.45. Gęs tość zaludnienia miejscowości w Karpatach Polskich w latach 1950–1988 według proﬁli: A – północnego, B – wewnętrznego, C – południowego ...... 80 Ryc. 3.46. Etapy koncentracji ludności na urbanizując ych się obszarach wiejskich ...... 81 Ryc. 3.47. Udział miast i wsi Karpat Polskich, które w poszczególnych latach spisowych osiągnęły maksiumum ludnościowe ...... 82 Ryc. 3.48. Okres osiąg nięci a maksimum ludności owego miast i wsi Karpat Polskich w latach 1869–1988 ...... 82/83 Ryc. 3.49. Miejscowości Karpat Polskich według typów dynamiki zmian zaludnienia w latach 1869–1988 (wg śr edniorocznej stopy wzrostu/ubytku ludności w %) ...... 84 Ryc. 3.50. Rozkład przestrzenny typów dynamiki zmian zaludnienia Karpat Polskich w latach 1869–1880 (wg śr edniorocznej stopy wzrostu/ubytku ludności w %) ...... 86/87 Ryc. 3.51. Rozkład przestrzenny typów dynamiki zmian zaludnienia Karpat Polskich w latach 1921–1931 (wg śr edniorocznej stopy wzrostu/ubytku ludności w %) ...... 86/87 Ryc. 3.52. Rozkład przestrzenny typów dynamiki zmian zaludnienia Karpat Polskich w latach 1931–1950 (wg śr edniorocznej stopy wzrostu/ubytku ludności w %) ...... 86/87 Ryc. 3.53. Rozkład przestrzenny typów dynamiki zmian zaludnienia Karpat Polskich w latach 1978–1988 (wg śr edniorocznej stopy wzrostu/ubytku ludności w %) ...... 86/87 Ryc. 3.54. Model redystrybucji ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku (w ujęci u sekularnym i przestrzennym poziomym) ...... 87 Ryc. 3.55. Dynamika zmian zaludnienia terenów wiejskich Pogórza Karpackiego i Beskidów Zachodnich w latach 1869–1988 (rok poprzedni=100) ...... 90 Ryc. 4.1. Gęs tość zaludnienia terenów wiejskich Karpat Polskich w 1869 i 1931 r. według pięter wysokości owych ...... 94 Ryc. 4.2. Udział użytków rolnych w Beskidzie Niskim w 1900 i 1988 r. według pięter wysokości owych ...... 95 Ryc. 4.3. Udział użytków rolnych w Beskidzie Żywieckim w 1900 i 1988 r. według pięter wysokości owych ...... 96

134 Spis rycin

Ryc. 4.4. Lesistość Beskidu Niskiego w 1900 i 1988 r. według pięter wysokości owych ...... 96 Ryc. 4.5. Lesistość Beskidu Żywieckiego w 1900 i 1988 r. według pięter wysokości owych ...... 97 Ryc. 4.6. Dynamika zmian zaludnienia i użytkowania ziemi w Beskidzie Niskim w latach 1869–1998 (1869=100) ...... 98 Ryc. 4.7. Dynamika zmian zaludnienia i użytkowania ziemi w Beskidzie Żywieckim w latach 1869–1998 (1869=100) ...... 98 Ryc. 4.8. Udział gruntów ornych w powierzchni wsi i miast Karpat Polskich w 1900 r...... 98/99 Ryc. 4.9. Udział gruntów ornych w powierzchni wsi i miast Karpat Polskich w 1988 r...... 98/99 Ryc. 4.10. Udział użytków zielonych w powierzchni wsi i miast Karpat Polskich w 1900 r...... 98/99 Ryc. 4.11. Udział użytków zielonych w powierzchni wsi i miast Karpat Polskich w 1988 r...... 98/99 Ryc. 4.12. Udział lasów w powierzchni wsi i miast Karpat Polskich w 1900 r...... 98/99 Ryc. 4.13. Udział lasów w powierzchni wsi i miast Karpat Polskich w 1988 r...... 98/99 Ryc. 5.1. Demograﬁczne uwarunkowania rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku. A –Typy dynamiki zmian zaludnienia w latach 1869–1988 (wg śr edniorocznej stopy wzrostu/ubytku ludności w %); B – Przyrost naturalny ludności Karpat na tle Polski w latach 1895–2000 .. 105

135

List of ﬁgures

Fig. 1.1. Comparable administrative areas of Galicia from 1880 to 1910 ...... 19 Fig. 1.2. Administrative changes in the counties of Uście Gorlickie (form. Wołoskie, form. Ruskie) and Sękowa in the 19th and 20th centuries ...... 23 Fig. 2.1. Average annual urban and rural population growth rate in the Carpathians from 1869 to 1988 ...... 36 Fig. 2.2. Polish Carpathian settlements from 1869 to 1988 based on village size classes ...... 37 Fig. 2.3. Rural population in the Polish Carpathians from 1869 to 1988 based on village size classes ...... 38 Fig. 2.4. Dynamics of population changes in the Łemkowszczyzna region from 1869 to 1998 ...... 39 Fig. 2.5. Dynamics of population changes in the Lower Beskid region from 1869 to 1998 ...... 40 Fig. 2.6. Rural population of the Łemkowszczyzna region from 1869 to 1988 based on village size classes ...... 40 Fig. 2.7. Dynamics of population changes in the Carpathians and in Poland from 1950 to 1998 (previous year=100) ...... 42 Fig. 2.8. Typology of population changes in rural areas in Poland from 1950 to 1998 (based on administrative boundaries from 1998) ...... 42 Fig. 2.9. Dynamics of population changes in rural Auvergne from 1872 to 1990 ...... 43 Fig. 2.10. Rural population in Auvergne from 1872 to 1990 based on village size classes ...... 44 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Fig. 3.1. Three-phase (A) and four-phase (B) demographic transition models ...... 46 Fig. 3.2. Three-phase demographic transition model in the light of demographic transition theory ...... 47 Fig. 3.3. Vital statistics of population for Galicia from 1817 to 1913 ...... 49 Fig. 3.4. Vital statistics of population for the Carpathians and Poland from 1895 to 2000 ...... 51 Fig. 3.5. Natural increase in the Carpathians and Poland from 1895 to 2000 ...... 51 Fig. 3.6. Classification of regions with respect to natural increase and migrations ...... 53 Fig. 3.7. Distribution of J.W. Webb’s classification types in the Polish Carpathians (based on cities and counties) from 1978 to 1998 (three-year averages) ...... 54 Fig. 3.8. Spatial distribution of J.W. Webb’s classification types in the Polish Carpathians (based on cities and counties) from 1978 to 1980 ...... 54/55 Fig. 3.9. Spatial distribution of J.W. Webb’s classification types in the Polish Carpathians (based on cities and counties) from 1987 to 1989 ...... 54/55 Fig. 3.10. Spatial distribution of J.W. Webb’s classification types in the Polish Carpathians (based on cities and counties) from 1996 to 1998 ...... 54/55 Fig. 3.11. Real urban and rural population growth in the Carpathians and Poland based on J.W. Webb’s typology from 1978 to 1998 (three-year averages) ...... 56 Fig. 3.12. Evolution of magnitude of different forms of spatial movement during the modernization period (theoretical diagram by W. Zelinsky, 1971) ...... 57 Fig. 3.13. Settlements in the Łemkowszczyzna region based on date of establishment ...... 60 Fig. 3.14. Colonization of the Łemkowszczyzna region based on altitude ...... 60 Fig. 3.15. Settlements in the Beskid Żywiecki Mts. based on date of establishment ...... 62 Fig. 3.16. Colonization of the Beskid Żywiecki Mts. based on altitude ...... 62 Fig. 3.17. Greek-Catholic population in the Polish Carpathians in 1921 (based on cities and villages) ...... 64/65 Fig. 3.18. Ruthenian nationality population in the Polish Carpathians in 1921 (based on cities and villages) ...... 64/65 Fig. 3.19. Greek-Catholic population in the Łemkowszczyzna region in 1880 (based on cities and villages) ...... 64/65

138 List of ﬁgures

Fig. 3.20. Ruthenian nationality population (based on language) in the Łemkowszczyzna region in 1900 (based on cities and villages) ...... 64/65 Fig. 3.21. Jewish-faith population in the Polish Carpathian cities in 1880 and 1921 based on classes of city size ...... 64 Fig. 3.22. Jewish-faith population in the Polish Carpathians in 1900 (based on cities and villages) ...... 64/65 Fig. 3.23. Jewish-faith population in the Polish Carpathians in 1921 (based on cities and villages) ...... 64/65 Fig. 3.24. Jewish nationality population in the Polish Carpathians in 1921 (based on cities and villages) ...... 64/65 Fig. 3.25. Spatial distribution of rural population in the Polish Carpathians from 1869 to 1988 based on altitude ...... 66 Fig. 3.26. Spatial distribution of the total population of Auvergne in 1872 and 1990 based on altitude ...... 67 Fig. 3.27. Population changes in rural areas of the Polish Carpathians from 1869 to 1988 based on altitude ...... 68 Fig. 3.28. Population changes in rural areas of the Lower Beskid Mts. from 1869 to 1998 based on altitude ...... 69 Fig. 3.29. Population changes in the Łemkowszczyzna region from 1869 to 1988 based on altitude ...... 70 Fig. 3.30. Population changes in rural areas of Auvergne from 1872 to 1990 based on altitude ...... 71 Fig. 3.31. Spatial distribution of rural population in the Polish Carpathians from 1869 to 1988 based on a village’s altitude and the number of inhabitants ...... 72 Fig. 3.32. Population redistribution models for the Polish Carpathian Mountains (A), the Łemkowszczyzna region (B), and the Lower Beskid Mts. (C) in the 19th and 20th centuries (from a temporal and spatial-vertical perspective) ...... 73 Fig. 3.33. Polish Carpathian villages based on population change categories from 1869 to 1988 ...... 75 Fig. 3.34. Population change dynamics in the Polish Carpathians (based on cities and villages) from 1869 to 1921 (1869=100) ...... 76/77 Fig. 3.35. Population change dynamics in the Polish Carpathians (based on cities and villages) from 1921 to 1988 (1921=100) ...... 76/77 Fig. 3.36. Population change dynamics in the Polish Carpathians (based on cities and villages) from 1869 to 1988 (1869=100) ...... 76/77 Fig.3.37. Population change dynamics in the Polish Carpathians from 1869 to 1921 (1869=100) based on physical-geographical units ...... 76/77

139 Cykle rozwoju ludności Karpat Polskich w XIX i XX wieku

Fig. 3.38. Population change dynamics in the Polish Carpathians from 1921 to 1988 (1921=100) based on physical-geographical units ...... 76/77 Fig. 3.39. Population change dynamics in the Polish Carpathians from 1869 to 1988 (1869=100) based on physical-geographical units ...... 76/77 Fig. 3.40. Population density in the Polish Carpathians in 1869 based on cities and villages (persons per square kilometer) ...... 76/77 Fig. 3.41. Population density in the Polish Carpathians in 1931 based on cities and villages (persons per square kilometer) ...... 76/77 Fig. 3.42. Population density in the Polish Carpathians in 1950 based on cities and villages (persons per square kilometer) ...... 76/77 Fig. 3.43. Population density in the Polish Carpathians in 1988 based on cities and villages (persons per square kilometer) ...... 76/77 Fig. 3.44. Population density in the Polish Carpathian settlements from 1869 to 1931 based on several different profiles: A – northern, B – internal, C – southern ...... 79 Fig. 3.45. Population density in the Polish Carpathian settlements from 1950 to 1988 based on several different profiles: A – northern, B – internal, C – southern ...... 80 Fig. 3.46. Stages of population concentration in newly urbanizing rural areas ...... 81 Fig. 3.47. Share of cities and villages in the Polish Carpathians which in particular census years reached population maximum ...... 82 Fig. 3.48. Period of maximum population of Polish Carpathian cities and villages from 1869 to 1988 ...... 82/83 Fig. 3.49. Polish Carpathian settlements classified according to types of population change dynamics from 1869 to 1988 (based on average annual rates of population growth or decline (in %) ...... 84 Fig. 3.50. Spatial distribution of types of population change dynamics in the Polish Carpathians from 1869 to 1880 (based on average annual rates of population growth or decline (in %) ...... 86/87 Fig. 3.51. Spatial distribution of types of population change dynamics in the Polish Carpathians from 1921 to 1931 (based on average annual rates of population growth or decline (in %) ...... 86/87 Fig. 3.52. Spatial distribution of types of population change dynamics in the Polish Carpathians from 1931 to 1950 (based on average annual rates of population growth or decline (in %) ...... 86/87 Fig. 3.53. Spatial distribution of types of population change dynamics in the Polish Carpathians from 1978 to 1988 (based on average annual rates of population growth or decline (in %) ...... 86/87

140 List of ﬁgures

Fig. 3.54. Population redistribution model for the Polish Carpathians in the 19th and 20th centuries (temporal and spatial-horizontal perspectives) ...... 87 Fig. 3.55. Population change dynamics in rural areas of the Carpathian Foothills and the Western Beskid Mountains from 1869 to 1988 (previous year=100) ...... 90 Fig. 4.1. Population density in Polish Carpathian rural areas in 1869 and 1931 based on altitude ...... 94 Fig. 4.2. Percentage of agricultural land in the Lower Beskid Mts. in 1900 and 1988 based on altitude ...... 95 Fig. 4.3. Percentage of agricultural land in the Beskid Żywiecki Mts. in 1900 and 1988 based on altitude ...... 96 Fig. 4.4. Percentage of forests in the Lower Beskid Mts. in 1900 and 1988 based on altitude ...... 96 Fig. 4.5. Percentage of forests in the Beskid Żywiecki Mts. in 1900 and 1988 based on altitude ...... 97 Fig. 4.6. Dynamics of population and land use change in the Lower Beskid Mts. from 1869 to 1998 (1869=100) ...... 98 Fig. 4.7. Dynamics of population and land use change in the Beskid Żywiecki Mts. from 1869 to 1998 (1869=100) ...... 98 Fig. 4.8. Percentage of arable land within the cities and villages of the Polish Carpathians in 1900 ...... 98/99 Fig. 4.9. Percentage of arable land within the cities and villages of the Polish Carpathians in 1988 ...... 98/99 Fig. 4.10. Percentage of pasture land within the cities and villages of the Polish Carpathians in 1900 ...... 98/99 Fig. 4.11. Percentage of pasture land within the cities and villages of the Polish Carpathians in 1988 ...... 98/99 Fig. 4.12. Percentage of forest land within the cities and villages of the Polish Carpathians in 1900 ...... 98/99 Fig. 4.13. Percentage of forest land within the cities and villages of the Polish Carpathians in 1988 ...... 98/99 Fig. 5.1. Demographic conditions of population growth in the Polish Carpathians in the 19th and 20th centuries A – types of population change dynamics from 1869 to 1988 (based on average annual rates of population growth or decline in %) B – natural increase of the Carpathian population compared to the whole Poland from 1895 to 2000 ...... 105

141