[p.647] Amplissimo patri ac illustrissimo linguam et consuetudinem conuertunt. PRINCIPI, EPISCOPO PORTVENSI, CAR. Quibus utrisque, si corporis mihi uires, uel SALVIATO, LILIUS GREGORIUS manus saltem suppeterent (ita enim mihi GYRALDUS, OBSEQVENTISSIMVS hac de re instructa et parata est supellex) SERVVLVS, S.P.D. sperarem me solidis et indissolubilibus argumentis, ualidisque sententiis [p.648] Ego quidem semper cum probatis respondere posse, eorumque ita diluere ac doctrina et uitae integritate uiris ita sensi, infirmare commenta, et plane cauillos, ut et credidi, Deum Optimum Maximum uel plerosque sententiam mutare publice coli debere, et expedire, publicis compellerem, uel saltem iuuentutem non patrum cerimoniis et institutis: priuatim deterrerent a linguae latinae et graece usu, uero pura tantum mente, ac incontaminata: quo minus earum perennibus, consuetisque nec plus sapere quenquam sibi arrogare, studiis operam nauarent. Sed non diffido quam decreta et maiorum instituta per tot alios, et me longe doctiores, et magis firma iam secula per manus subinde tradita corporis ualetudine futuros, qui peruersis permittunt. Quod cum plerique alias, tum ac praeposteris opinionibus sint responsuri, hac in primis nostrorum temporum fece et in bonam uiam reuocaturi: ut nonnihil seruare contempserunt, in uarias sectas, certe iam praestitit Bartholomaeus Riccius, falsaque et impia dogmata inciderunt, in suis de Imitatione libris. Quare nunc ego turbasque plurimas et dissidia in populis his missis, ad te de uariis et multiplicibus concitauerunt. qua ex re praeter sacrificiorum gentium cerimoniis (quae dissensiones passim et uulgo disseminatas, alias magis animi gratia, quam ingenii pacis quoque tranquillitatem et honorum uiribus a me collecta sunt) mittere ciuium ocium ac quietem interturbant, sic constitui, ea in primis ratione, ut nostri ut indies magis magisque seditiones et adolescentes his nugis potius oblectentur, schismata fieri uideamus: ut nunc bella et erudiantur, quam tanto cum periculo plusquam ciuilia, et cognatas acies mittam. uelint uel de religione et sacris rebus loqui, Sed ista, quae magis deflere et deplorare, uel uulgari sermone plusquam expediat quam corrigere et emendare possumus, ipsi studia sua prouehere. Accipe uero Saluiate his moderanda et emendanda in praesentia maxime, maior future, reddita si sint mittamus, quibus hoc munus incumbit. merenti praemia: accipe inquam haec Quin illud nos potius rideamus (si uacat) nostra qualiacunque. Et licet sint te minime exortas nunc quoque nouas esse in re digna, at certe tibi sunt a me debita, cui literaria haereses, quae non minus quotidiana tua sunt, nec uulgaria beneficia: adolescentum animos et ingenia exagitant, id quod expressius his hendecasyllabis sum et quidem praeclara et liberalia. Inter hos testatus: uero quidam sunt, qui sic palam dictitant: Nihil omnino latine scribendum esse, cum Debebam tibi Saluiate praesul, satis superque ab antiquis omnia et scripta Vitae quod superest mihi imbecillis, et pertractata sint: et desperandum esse, his Quod uictu et lare me foues benignus: demum diebus quenquam contingere posse Sed cum muneribus nouis subinde, ad eam dicendi et scribendi felicitatem, in Nunquam desinis optime mereri, qua antiqui excelluere. Alii sunt qui hoc Me ingratum uideo interire coges, non omnino probant, et scribendum Et tu munificentior fereris. quidem aiunt, sed eo duntaxat sermone, qui uernaculus Hetruscorum est, quemque alii Vale: et quod facis, cadentem subleua. ex regulis et arte constare, alii natiuum [p.649] tantum et genuinum sibi et suae nationi affirmant. atque ideo non modo historias, DE SACRIFICIIS, SYNTAGMA XVII. AD sed et disciplinas, et si Deis placet, ILLVSTRISSIMVM CARD. SALVIATVM. DISTICHON PRO Argumento. philosophiam et res sacras, ac religionis mysteria in uulgarem et uernaculam Monstrat ubi, per quos, quae, quomodo, deos putauere, laudesque eorum et uerbis quando, Libellus, illustrioribus, et iucundioribus numeris Sacra suis Gentes exibuere deis. extulerunt. atque hactenus ex Tranquillo Isidorus. Sunt tamen qui in Italia Ianum Quoniam deorum nomina et cognomina, patrem primum templa struxisse tradiderunt, eorumque imagines, quantum imbecillae uires ideoque ueteri instituto in sacrificiis Ianum corporis et ingenii tulere, superioribus latini perpetuo praefari solebant, ut in Iano tractatibus sum complexus, in hoc de dictum est. Alii Faunum, et ab eo fana Sacrificiis in uniuersum et per partes acturus, appellata, ut Probus scribit. Martianus a Fana, multa mihi praefandum duco, ut rem tibi quae et Fatuella diceretur. quidam Iouem apud totam maiore luce expediam: atque adeo in Cretenses primum templa dicasse ferunt, atque primis de templis, et sacris aedibus, de aris et ob id inter deos primum ipsum locum fuisse simulachris, de sacerdotibus et celebritatibus, sortitum. Lactantius Cretensium eiusmodique caeteris breuiter collecta antiquissimum regem Melisseum tradit: quin et exponam. Sic uero exordiar. Seruius ex Salustio, Cretensibus religionem Quis est qui neget, templa esse, ut si loquar, attribuit: Phoenices Vsonem quempiam, deorum diuersoria? ad quae dei ipsi precibus primum simulachra igni et uento statuisse, et ac mortalium uotis exorati, diuertere templa posuisse praedicant. Phoroneum alii, quodammodo soliti putentur? Nam si quidem aut Meropem, uel Aeacum Iouis filium regibus et principibus, magnisque uiris aliis tradunt, ut Varro in Admirandis ait: quod et apud nos forte hospitaturis, in eorum gratiam Arnobius in sexto. Sunt qui Dionysium, cum domos nostras exornare solemus, ut maiore Indos debellasset, templa struxisse, illos ac splendidore quam possumus adparatu religionumque cultus inceptasse prodant. alii suscipiamus: quid deis tandem immortalibus Cecropem primum in Attica, Opi deae facere debemus, quos ad sacrificia et preces statuisse putant. Isidorus uero hunc ipsum nostras inuocamus, et praesentes adesse Cecropem ait Iouem primum appellasse apud cupimus? Et quanquam Zenonis dogma fuisse Graecos, et simulachra reperisse, aras statuisse, legamus, ἱερὰ θεῶν µὴ οἰκοδοµεῖν, hoc est, uictimas immolasse, ut alibi dixi. Alii nonnulli, templa deorum non aedificanda: et barbaros ut aduersus Iulianum Caesarem scribit quosdam dicere solitos accepimus, eos impie Gregorius Nazianzenus, Thraces uolunt facere, qui deos aedium et parietum septis cerimonias inuenisse: immolare uero, includerent, cum deis ipsis omnia sint patentia, Chaldaeos: uel ut alii dicunt, Cyprios. Nonnulli mundusque ipse, et omne hoc totum illis pro Arcadas Ioui templa construxisse affirmant. templo sit (id quod Persae credebant, ut in hoc Aegyptii Isin ferunt, quae sit legifera uocata, planius ostendam: Carmeli quoque incolae Ioui et Iunoni parentibus templa et sacerdotes nullum dei sui templum habuere, nec Germani instituisse. Sunt qui Phryges dicant, qui deae illi antiquiores, sed illi in monte tantummodo Phrygiae Cybeli sacra et templa dicarint. Porro aras habuere, hi lucos et nemora deorum plerique ex sepulchris initium templa suorum nominibus appellata:) nihilominus sumpsisse arbitrati sunt, ut in Sepulchralibus Romanos uidemus, et Graecos, caeterasque his uerbis ostendimus: Fuit inquam usque adeo minus barbaras ac feras nationes, maximam sepulchrorum antiquis cura, ut non aliunde circa deorum suorum templa et fana curam templorum et sacrarum aedium originem diligentiamque semper adhibuisse. Quare qui deductam, diligentissimi scriptores tradant, primi deis apud hos templa struxerint, uarie Eusebius et Lactantius. qua de re et Clemens proditum inuenimus. Cum enim primum Alexandreus in Protreptico sic scriptum homines (ut ait Tranquillus, et repetit Isidorus) reliquit: Superstitio, inquit, templa condere exuta feritate [p.650] rationem uitae habere persuasit. quae enim prius hominum sepulchra coepissent, seque ac deos suos nosse, cultum fuerunt, magnificentius condita, templorum modicum ac sermonem necessarium appellatione uocata sunt. nam apud Larisseam commenti sibi, utriusque magnificentiam ad ciuitatem, in arce, in templo Palladis, Acrisii religionem deorum suorum excogitauerunt. sepulchrum fuit, quod nunc sacrarii loco Igitur ut templa illi domibus pulchriora, et celebratur: in arce quoque Atheniensi, ut est ab simulachra corporibus ampliora faciebant: ita Antiocho in nono Historiarum scriptum, eloquio etiam quasi augustiore honorandos Cecropis sepulchrum fuit: in templo uero Palladis quam Poliadae [p.651] graeci teneritatem graciliora et florida, foliisque et appellant, iacet Erichthonius. Ismarus autem uolutis ornata opera facta, augere uidebuntur una cum Celei natabus sepultus: et reliqua, iustum decorem. Iunoni, Dianae, Libero patri, quae multa Clemens colligit, et post eum caeterisque deis, qui eadem sunt similitudine, si Eusebius in Praeparatione euangangelica, quae aedes Ionicae constituentur, habita erit ratio in Latinis codicibus non habentur, atque ideo mediocritatis, quod ab seuero more ex graecis repetenda. eadem et in sexto Doricorum, et a teneritate [p.652] Arnobius. Caeterum ex Hetruscorum Corinthiorum temperabitur earum proprietatis disciplina ueteres, ut puto, moniti, non deis institutio. Mercurio uero in foro, aut etiam ut omnibus, omni loco, templa ponenda Isidi et Serapidi, in emporio: Apollini, patrique censuere. Nam qui pacis, qui pudicitiae, qui Libero, secundum theatrum: Herculi, in quibus bonis artibus praeessent dei, eos intra moenia ciuitatibus sunt gymnasia, neque amphitheatra, collocandos putauerunt: qui uero uoluptatibus, ad circum: Marti extra urbem, seu ad campum: rixis, incendiis, ut Venus, Mars, Vulcanus, eos itemque Veneri, ad portum. Id autem etiam excludere ex urbibus solebant. tametsi hoc non Hetruscis aruspicibus disciplinarum scriptis ita ita ratum fuisse semper, ex historiis uidemus. est dedicatum, extra murum Veneris, Vulcani, Vestam autem, Iouem et Mineruam, quos deos Martis fana ideo collocari, uti non insuescat in tutores urbium ait Plato, in ipsarum medio, et urbe adolescentibus, seu matribus familiarum arcium locabant. Victruuius: Aedibus, inquit, Venerea libido, Vulcanique ui e moenibus sacris, quorum deorum maxime in tutela religionibus et sacrificiis euocata, ab timore uidetur ciuitas esse, ut Ioui et Iunoni et incendiorum aedificia uideantur liberari. Martis Mineruae, in excelsissimo loco, unde moenium uero diuinitas cum esset extra moenia dedicata, maxima pars conspiciatur, areae distribuantur. non erat inter ciues armigera dissensio. Sed ab Neptunum ad maris littus statuebant, Ianum in hostibus ea defensa, a belli periculo excelsis montibus, quanquam et in foro. conseruabat. Eadem ratione et Bellonae aedes Aesculapium Romani in insula Tiberina extra urbem fuit, ubi Senatus dabatur fortibus reposuerunt, quod aegroti maxime aqua ducibus, et qui strenuam operam nauassent. indigeant. alibi tamen extra urbem templa Cereri item extra urbem, loco quo non semper habuit, ut ait Plutarchus, quod ibi aer sit homines, nisi per sacrificium necesse haberent salubrior. Video praeterea uarias etiam adire, cum religione caste sanctisque moribus templorum formas ab antiquis descriptas. nam is locus tueri deberet. Porro ut plurimum Solis quidem aedem, Liberique patris, templa ad orientem solem construere solitos rotundam ueteres probarunt: Iouis uero ueteres, scribit Lucianus. Sed quam in partem templa, quod omnium rerum semina is deus precantes obuerti solerent, et alibi retuli, et in patefacere credebatur, tecto esse oportere hoc infra repetam. Templa uero a contemplatu aiebat Varro perforato. Aedem Vestae, quam dicta sunt. Sed Varro templum dictum ait, a cum terra eandem putabant, rotundam, ad tuendo. Templum tribus modis dicitur, a pilae similitudinem formabant. Coelitibus, et natura, ab auspicio, a similitudine. A natura, in superis aliis, a terra templa extare uolebant: coelo: ab auspiciis, in terra: a similitudine, sub inferis deis sub terra, Chthoniis et terrestribus terra. in coelo, ut, media ponebant saepius. Sed de templorum et Contremuit templum magni Iouis sacrarum aedium situ, si plura cupis, altitonantis: Victruuium legito libro primo, et item tertio et item, magna templa coelitum. In terra, ut, quarto, cuius inter caetera haec sunt uerba: Scrupea saxa Bacchi templa. sub terra, ut, Ioui Fulguri, et Coelo, et Soli et Lunae, Acherusia templa alta Orci saluete. quanquam aedificia sub diuo, hypaethraque construuntur: etiam Victruuio, nec uno in loco, templum pro horum enim deorum et species et effectus in tecti parte et trabe quapiam sumatur. Dicuntur aperto mundo atque lucenti praesentes et aedes templa, et in plurali sacrae aedes. uidemus. Mineruae et Marti et Herculi aedes tametsi etiam contra superstitiosas Doricae fient. his enim deis propter uirtutem grammaticorum obseruationes, et sacra aedes sine deliciis aedificia constitui decet: Veneri, in singulari apud idoneos auctores inuenimus, Florae, Proserpinae, Fontium nymphis, et simpliciter aedes pro domo: id quod et antea Corinthio genere constitutae aptas uidebuntur alii notarunt. Ab aede aedituus, ille qui aedes habere proprietates, quod his deis propter sacras curat, et tuetur: non aeditumus, ut ait Nulli certa domus, lucis habitamus opacis. Varro, quamuis aeditimum aliqui dixerint. Nec aliter lucos unquam posuit Poeta, sine Templi partes quatuor dicebantur, sinistra ab consecratione. Lucos quoque collucare oriente, dextra ab occidente, antica ad Romano more oportere, docet M. Cato de Re meridiem, postica ad septentrionem. rustica, formulamque ascribit: Porco, inquit, Varia uero de mundi dextera et sinistra a piaculo facito, sic uerba concipito, Si Deus, si philosophis traduntur, et ab auguribus, quae Dea, et reliqua: etc. haud nostro instituto conueniunt. Tesca etiam, Asylum etiam templi quoddam genus fuit, ex loca quaedam agrestia alicuius dei. Actius: quo nullus posset extrahi. Dictum Asylum, ait Lemnia quisquis es tu mortalis, qui in deserta Seruius, quasi Asyrtum. Hoc autem non fuit in et Tesca te apportes loca. dicta, quod mysteria omnibus templis, nisi quibus consecrationis ibi fiant, aut tuentur: unde prius Tuesca, post lege concessum esset. Liuius etiam templum tesca facta, ait Varro. Tesqua nunc ferme Apollinis Delii Asylum fuisse scribit. Primo dicuntur. Tesqua tamen Festus [p.653] ait, loca uero apud Athenienses statutum est ab esse augurio designata. Cicero aspera ait esse, Herculis filiis, quos insequebantur hi qui et difficilia. Sed et templa fana dicta sunt, quod fuerant a patre oppressi, sicut docet in septimo (ut inquit Varro) Pontifices in sacrando fati Thebaidos Statius: sint, fanum. hinc profanum est, quod ante Fama est defensos acie post busta paterni fanum, id est coniunctum fano. hinc [p.654] profanatum, quod in sacrario pollutum. Liuius Numinis, Herculeos sedem fundasse libro decimo primae Decadis, Inque ea pugna nepotes. Iouis Statoris aede uotam, ut Romulus ante Hoc asylum etiam Romulus imitatus est. uouerat: sed fanum tantum, id est locus Vergilius VIII. Aeneidos: templo effatus, iam sacratus fuerat. Et Festus a Hinc lucum, quem Romulus acer Asylum, fando fana deducit, quod fando consecrantur. etc. uel a Fauno dicuntur, qui primus (ut Probus Item, ait) Fana condidit. Martianus tamen fana dicta Et tam porticibus uacuis Iunonis Asylo, etc. ait a Fatuis, quae et Fantuae, et Fanae Sed de Asylo hoc, et qua urbis Romae parte, dicuntur, deis syluestribus, a quibus (inquit) alibi plura notaui. Nunc caetera subdam. fana dicta. Sane Graeci et ipsi templum ἱερὸν Quoniam uero, ut dictum est, inde extrahi non et νέως dicunt, sed et ναὸς: de quo Clinias ait, poterant confugientes, propterea etiam graeci quod aliquando ἔνναιον diceretur, διὰ τὸ ἀσύλους homines dicebant, a uiolentia tutos: ἐνναίειν ἐν ἀυτῷ τὸυς θεοὺς: hoc est, quod in quales tribunos plebis, et pontifices. hinc et ipso dei habitarent. Notat et Pollux templum a ἀσυλία ἀνδριὰς, statua ad quam confugientes Graecis dici σηκὸς, et τέµενος, aliisque tuti fuerant: ut Caesarum, quod uel ex nominibus. Sedenim et plerunque templa ab Iureconsultis liquet, ne historicos, aliosque ipsis deorum nominibus appellata inuenimus, scriptores nunc commemorem. Dicunt et ut ab Iunone ἡραῖον, a Diana ἀρτεµίσιον, a graeci ἀσυλεὶ uice aduerbii, hoc est tuto, uel Venere ἀφροδίσιον, a Marte ἀρεῖον, ab unde quis auferri nefas sit, ut in Asylo positus. heroibus ἡρῶον et eiusmodi alia. Obsueramus Sic et Asylia, hoc est immunitas dicta, quae ex uero et lucos apud deorum templa consecrari sacris aedibus et aris, statuisque principum solitos. Quin et lucos quidam dictos putauere, habetur. Quin et delubrum etiam aliquando quod ibi lumina fierent religionis causa, a pro templo sumptum est. Vergilius, lucendo uidelicet. Alii per contrarium dictum Principio delubra adeunt. arbitrantur, quod minime luceat, propter Idem, arborum umbras opacas. Sed quod luci Nos delubra deum, miseri quibus ultimus numinibus sacrati essent, non modo gentium esset, historia, uerum et sacra declarat. Scribit Ille dies, festa uelamus fronde per urbem. Tacitus, Germanos ueteres alia nulla deorum Scribit Varro libro octauo Diuinarum, templa habuisse, quam lucos nemoraque Delubrum alios existimare, in quo praeter deorum suorum nominibus appellata. Notat et aedem sit area assumpta deum causa, ut fuit in Seruius. Manes et heroum animas, qui Lares circo Flaminio Iouis Statoris: alios, in quo loco uitales dicerentur, lucos tenere. hinc et dei simulachrum dedicatum sit. et adiecit: Sicut Vergilius in sexto dicit, locum in quo figerent candelam, candelabrum appellatum: ita in quo deum ponerent, traditur deos. Nam cum omnium sacellorum nominatum delubrum. haec ex Varrone exaugurationes admitterent aues, in Termini Macrobius. Seruius tamen, a diluendo fano non addixere, et reliqua. Nunc et illud delubrum dictum putat, libro secundo addendum, quod Seruius scribit: Nouimus, Aeneidos, ait enim: Delubrum dicitur, quod inquit, deis superis et inferis aras consecratas. uno tecto plura amplectitur numina, quia uno Altaria uero esse superorum tantum deorum, tecto diluitur: ut est Capitolium, in quo est quae ab altitudine constat esse denominata. Iupiter, Iuno, Minerua. alii dicunt delubrum Ara, inquit Varro de Lingua latina, quod areae esse locum ante templum, ubi aqua currit a in urbe purae sint: a quo potest etiam ara diluendo. licet alio loco idem dicat, delubrum deum esse, quod pura. nisi potius, ait, ab ligneum simulachrum a libro, hoc est, raso ardore, ad quem ut fit, fit ara. Idem tamen ligno, quod ξόανον graece dicitur. Dicuntur et Varro libro quinto Diuinarum dicit, aras templa sacraria. Vergilius, primum ansas dictas, quod esset necessarium a Et diri sacraria Ditis. sacrificantibus teneri: hanc opinionem Seruius tamen ait, Sacrarium proprie locum Macrobius est secutus, Vergiliique etiam esse in templo, in quo sacra reponantur: sicuti auctoritate comprobat. At uero Isidorus: Donarium, ubi oblata imponuntur. Vocantur Aram, ait, a quibusdam uocatam, quod ibi et Sacella, diminutiua forma, ut notum est. incensae uictimae ardeant. Alii ab Vergilius, imprecationibus, quas Graeci ἀρὰς dicunt. Faciles nymphae risere sacello. Lactantius grammaticus libro Thebaidos Bidental dicebant antiqui, quoddam septimo, tria fuisse in sacrificiis loca ait, per templum, quod in eo bidentibus hostiis quae expiationem facerent, scrobiculo facto sacrificarent, ut ait Festus. meminit Horatius, inferis, aris terrestribus, coelestibus extructis in poetica, focis. unde denominata etiam sunt altaria, ad Minxerit in patrios cineres, an triste bidental quae cum sacrificabant, manus in altum [p.655] porrigebant. At uero philosophus Porphyrius: Mouerit incestus. Aras, inquit, et templa statuebant coelestibus, Persius, Euitandumque Bidental. terrestribus (hoc est Chthoniis) escharas, id est Ita uero institutum bidental traditur. Locum focos: sic et heroibus. Subterraneis autem, id fulmine tactum acri studio procurabant est ὑποχθονίοις deis fossas, scrobesue, et quae maiores, sacerdotemque adhibebant, et a graecis dicuntur µέγαρα. Mundo et nymphis, fulminis uestigia dispersa colligebant: sacrisque caeterisque huiusmodi, antra dicarunt. Vnde ibi peractis ara construebatur, in qua de est Homeri in decimotertio Odysseae antrum bidente rem diuinam faciebant, et locus Nympharum, [p.656] quod praeclare ipse est Bidental uocabatur, quod uiolasse piaculum Porphyrius interpretatus. Ergo superis deis, ut fuit. Fauissae etiam, ut Festus ait, locus etiam Festus tradit, a terra exaltatis aris: appellabatur, in quo erat aqua circa templa. terrestibus, in terra: inferis, sub effossa terra, Sunt qui putant, Fauissas fuisse in Capitolio sacra facere consueuerunt ueteres. Id quod cellis cisternisque similes, ubi reponi erant apud Indos diu fuisse seruatum legimus, ut solita ea quae in templo uetustate erant facta terrestribus deis in cauernis et specubus, Soli inutilia. idem ferme tradit Gellius libro in sublimi sacrum facerent. Sane quoniam secundo, capite decimo, ex Varronis sententia. βωµὸς graece ara dicitur, bomolochi inde dicti Solebant porro ueteres sua templa inaugurare, primum quidam, qui e sacrificio epulas id est suis auguriis sanctiora reddere: et petebant. et quia nugaces ii fuerant, similiter profana facere, id est exaugurare. uocabulum deflexum est ad scurras, et utrunque clare ostendit T. Liuius libro primo parasitos. Porro nonnumquam sine ara in ab Vrbe condita. Et ut libera, ait, a caeteris nudo solo et pauimento sacra peregisse religionibus area esset tota Iouis templique Graecos compertum est. Eumaeus apud eius, quod inaedificaretur, exaugurare fana Homerum, super escharam uictimam fecit. sacellaque statuit, quae aliquot ibi a Tatio rege Arabes arulam super aram constituebant, primum in ipso discrimine aduersus Romulum Solique in illa immolare et thura adolere pugnae uota, consecrata, inaugurataque postea solebant. has enim ad normam quadratas fuerant, inter principia huius operis mouisse fuisse accepimus: sed et rotundas ipsi uidimus. numina ad indicandam tanti imperii molem Super aras uero sacra facturi, cespitem ex gramine, siue uerbenas apponere soliti fuerant. simulachra et statuas subiungemus, et qui eas Verbenae enim in omnibus fere sacris faustae primi in templis statuerint diuisue dicauerint, habitae: has ex sacro loco decerpere oportebat. disquiremus: hoc licet uarie tradatur. Quidam Ipsas etiam aras, quoniam et hae peculiares enim Telchines apud Rhodum deorum statuas deis fuere, ut etiam uictimae, suorum primum fecisse uolunt: quidam Hetruscos, seu numinum frondibus ornare par fuit: ut Ioui Tyrrhenos praedicant. Alii Cadmum Agenoris aesculo, Apollini lauro, Mineruae olea, Veneri filium apud Graecos tradidere. Sunt qui myrto, Herculi populo, Baccho hedera: sed et Armodii et Aristogitonis primas statuas positas pampinis interdum, quin et ramis ficulneis prodant, qui tyrannidem ex Athenarum urbe plerunque. his enim deus ipse, deuictis sustulissent. Alii Aegyptios tradunt, quod hostibus triumphasse fabulatur: Pani pino, eorum reges id primi moliti sint: Sesostris, cupresso Syluano et Diti, uel si quae aliae aliis Amasis, Rhapsinates, Simandius. Diophantes deis conueniebant. tametsi ad aram maximam Lacedaemonius, qui Antiquitatum libros Herculi sacra qui faciebant, sola lauro coronari quatuordecim scripsit, Syrophanem ait soliti a quibusdam traduntur. qui tamen Aegyptium, hominem locupletissimum, filio Vergilii auctoritate conuincuntur, qui ita in superstitem, eius desiderio simulachrum domi octauo cecinit, constituisse, ad quod familiares confugerent, Herculea bicolor cum populus umbra cum domini iracundiam furoremque uitarent: Velauitque comas, foliisque innexa pependit. quo modo ueniam ab hero consecuti, herilis Et paulo post, filii simulachrum defuncti floribus et coronis Populeis adsunt euincti tempora ramis. ac sertis, aliisque rebus ornabant. Sed quid Thraces et Iudaei pro lege habebant, in multa hac de re colligimus? Vesanam ac omnibus sacris hedera coronari: Capadoces, stultam Semiramidis ambitionem apud ambrosia. Apud Aegyptios uitibus hedera scriptores notaui, quae ad montem Mediae, qui praeferebatur. Druidae Gallorum nullum Bagisthenes diceretur, suam in petra effigiem sacrum sine roboris uel quercus fronde, et decem et septem stadiorum insculpi iusserit, uisco conficiebant. Thraces non solum quam centum uiri donis ac muneribus coronati, sed scuta et gladios hedera ornati, in uenerarentur assidue, ut sacerdotes. solemnibus libabant. Abrotonum Isidi sacris Caetera hoc loco quae de simulachris apud dicatum: Isiaci tamen absinthii marini ramum Eusebium, Athanasium, Porphyrium, Plinium, uirgultis caeteris praeferebant. Aegyptii in et alios legimus, missa facio, ut sacrificia Iouis pompa et magi myrica, Hermionenses exequamur, quod nostrum est institutum: hiacyntho in sacris coronabantur: Parthi ex tantummodo unum hoc breuissime addam, diuerso gramine coronata agna, odores simulachra, seu signa illa et statuas appellemus, incendebant. Ferunt Aegyptios agrosti herba, antiqui ex uaria materia factitauere, caera, sale, id est gramine manibus decerpto, adorasse, et uitro, omnis generis marmore, creta, argilla, papyri flore deos coronasse: eorum tamen rex auro, argento, aere, ferro, chalybe, plumbo, Ptolemaeus Heliochryso deos ipse coronabat. stanno, gemmis, lapillis: item et ex uarii generis Vespasianus coronas ex cynnamomo interrasili ligno, ut et Plinio, Solino, Plutarcho, Pausania, auro saepe templis dicauit: apud alios autem Eusebio, aliisque obseruamus. fagi cortex [p.657] religiosus fuit: non sic Sed non ex omni quidem ligno simulachra Thebis et Athenis. Namque in Palladis templo ueteres factitasse, obseruauimus: ut et haud facile quisquam hederam inuenit: ea uero Pausanias obseruat, qui se ait animaduertisse, hedera quae fert racemos labruscae modo, has tantum arbores sumi solitas, ebenum, quam et smilacem nominant, et arbores quae cupressum, cedrum, quercum, [p.658] nec seruntur, nec fructum ferunt, infaustae smilacem, loton, buxum. his radicem oliuae in omnibus habebantur sacris, et damnatae minoribus simulachris addidit Theophrastus: religionis. Apud Persas non modo qui Plinius uitem, qui in Populonia, ait, ex ea Iouis sacrificabat, sed et hostia, et qui sacris simulachrum uetustissimum tot aeuis intererant, festa ornabantur fronde. Indis incorruptum se uidisse. Sed cum non ex omni contra: namque ex his coronatus sacrificabat ligno Mercurius, ut etiam in prouerbio dicitur, nemo. fieret, praecipue tamen ex thyia, quam Sed postquam de sacris aedibus et templis, Trogetem uocauit Homerus, fieri solebat. arisque, et caeteris scripsimus, nunc congrue Atque hactenus de simulachris. Nunc, ut rem totam complectar, sacerdotum deduxit. Rex sacrorum, qui et Rex sacrificulus et sacricolarum nomina breuissime tibi dictus est, a Romanis institutus, Iunio Bruto et commemorabo, quae cum apud Romanos, M. Valerio primis Coss. cum Roma reges tum apud graecos uaria diuersaque fuere. exacti fuissent, ut Plutarchus in Quaestionibus Verum audiendus prius est Plato, qui in eo qui tradit, propter sacra quaedam, quae per regem Ciuilis, uel de regno Dialogus inscribitur, ita tantummodo celebrari decebat. Rex tamen iste statuit: Sacerdotum, inquit, genus esse, ut Pontifici Maximo subiectus erat. Huius uxor intelligat doceatque quo pacto donaria deis et Regina sacrorum appellabatur: quae quoties sacra sint offerenda: item qua ratione sacra faceret, ex malo punica uirgam, quam uouendum sit, quidue boni sit a deis Inarculum uocabant, infulae loco deferebat. petendum, non enim omnia a deis temere Haec eadem Calendis omnibus Iunoni petenda: qua de re et gentes et nostri plura porcum, uel agnum in regia mactabat. Caetera disseruere, quae huius non sunt instituti. quae regi pertineret, haud satis mihi adhuc Sacerdotum igitur nomina multa apud Graecos comperta habentur. Athenienses certe et ipsi fuere, de quibus iam sparsim toto opere βασιλέα, id est Regem sacrorum habebant, hac meminimus, et Iulius Pollux in Onomastico eadem religione ac potestate, qui sacris libro primo et octauo, haec ferme collegit: praeerant Eleusiniis, Lenaeis, et quae ad ἱερεῖς, νεωκόροι, ζακόροι, θύται, τελεσταὶ, lampada fiebant, et alia quaedam. ἱερουργοὶ, καθάρται, θεουργοὶ: et quibus Flamines quidam a Romulo primum, quidam nominibus usi sunt poetae, θυηπόλοι. Sunt a Numa tres institutos dixerunt: potior item qui in uaticiniis, et deorum oraculis tamen eorum uidetur esse sententia, qui a reddendis fuere, προφῆται, ὑποφῆται, Romulo primum Dialem et Martialem µάντεις, θεοµάντεις, χρησµωδοὶ, flamines institutos tradidere: mox, ut Varro χρησµολόγοι, παναγεῖς, πυρφόροι. Sunt asserit, Numa singulis deis flamines fecit, a praeterea ὑπηρέται, ὀργεῶνες, τριπτύαρχοι, quibus etiam deis nominauit, ut Dialis, χαλαζοφύλακες, θυσκόοι, aliique. Martialis, Quirinalis. et deinde aucta urbe, Nunc quoque de latinis nostro more breuiter Viminalis, Vulcanalis, Carmentalis, Falacer, seu scribamus, Christianorum et Hebraeorum Falacris, Palatualis, Furinalis, Pomonalis, et nomina missa facientes, ut professi sumus, ne caeteri usque ad XV numerum. Inter hos misceamus sacra profanis, primumque de maximae dignationis fuit Flamen Dialis, cum pontificibus agamus. Pontifices, qui a caeteri discrimina suae maiestatis haberent. Plutarcho in Numa γεφυροποιοὶ graece minimae uero dignationis, Pomonalis flamen dicuntur, creduntur apud Romanos primum e fuit, quod Pomona leuissimo fructui agrorum patriciis, a Numa Pompilio secundo rege praesideret, id est pomis, ut ait Festus. Dicti constituti, et quatuor ab initio creati: et post autem flamines, a gestatione pileorum, quasi cum plebis potestas creuisset, quatuor alii ex pileamines. quidam ab infulis, quas flammas plebe creari coeperunt. M. Valerio et Q. appellabant: uel a flammeis, notissimo Apuleio Coss. Inter hos qui minores uelaminis genere, quod parum constat. Alii a appellabantur, unus erat maximus et re et filo lanae, quo caput praecinctum habebant. nomine. hic sacra omnia exscripta habebat, et Alii a filo quidem dictum: nam per aestatem, obsignata: hostias, dies, ad quae templa res cum propter aestum galerum gestare non diuina esset facienda, caetera denique sacra possent, lini filis caput amiciebant. Nudo tum publica tum priuata. Pontificum uero quippe capite sub dio esse, flamini fuit religio. Maximorum electio ipsis Pontificibus Hoc autem gestaminis genus etiam Apex pertinebat. Erat quidem Pontifex maximus dicebatur. Lucanus in primo, iudex ac uindex contumaciae priuatorum Et tollens apicem generoso uertice flamen. magistratuum: minorum uero Pontificum meminit et Vergilius VIII. et Seruius et maximus is dicebatur, qui nouissimus. Festus, et Augustinus II. de Ciuitate Dei: Nam Pontifex uero unde sit dictus, uarie traditur. etiam, inquit, flamines instituerunt, quod plurimi a ponte faciendo, in primisque sacerdotum genus adeo in Romanis sacris, sublicio: quibus et graeca uox consentit, testante apice, excelluit, ut tres solum flamines [p.659] γεφυροποιὸς. hoc Varro, haberentur. Valerius Maximus: Sulpitio inter Alicarnasseus, Plutarchus, alii. Scaeuola uero, sacrificandum apex prolapsus est. Flamen quem plerique sequuntur, a posse et faciendo Dialis insigni ueste, et curuli sella utebatur, et albo galero. Flamini Diali iurare non licebat, ut Romae Pinarii et Potitii Herculis sacerdotes iniurato credi oportebat: cui enim sacra credita appellarentur. Perfecto itaque primo matutino essent, ei fidem non habere, nefas sacrificio, cum circa solis occasum essent sacra existimabant. hinc ex edicto praetoris uerba illa repetenda, Potitius prior aduenit, qui a quae leguntur: Sacerdotem Vestalem et potando, id est ποτίζειν, uel a πότος, seu flaminem Dialem in omni mea iurisdictione πότιµος dictus fuit. Pinarius postea, extis iam iurare non cogam. [p.660] Iidem singulis idibus redditis aduenit. quare iratus Hercules statuit, Ioui bouem mactabant. sub diuo ungi, uel sine ut Pinariorum familia tantum ministra esset interula esse, equo uehi, noctem ab urbe epulantibus Potitiis, et complentibus sacra. abesse non licebat. Dialem coniuge defuncta unde etiam Pinarii dicti sunt ἀπὸ τῆς πείνης, Flaminio abire, bis connubio iungi nefas. id est a fame: nam senem illum Pinarium Frumentum, farinam, carnem crudam, capram, constat alio nomine fuisse nuncupatum. hinc equum tangere non licebat. Fabam nec est, quod Vergilius tantum Potitii tangere, aut nominare fas fuit. Tibias funebras commemorationem facit. audire, hederam attingere, aut annulum cum Primusque Potitius ibat. gemma, uel nodum habere, piaculum fuit. alia Historiam T. Liuius in primo exequitur. Hoc sunt multa apud auctores, Plutarchum, modo hae duae familiae, longo tempore Gellium, et Festum, quae Flaminibus religiosa Herculi rem sacram fecere, [p.661] donec erant: sed mihi superuacanea uisa sunt, ut hoc auctore Appio Claudio gens Potitia, sacra loco recitem. Fuerunt praeterea qui Curiales Herculis in mancipia transtulisset, qua Flamines dicerentur. Sed Imperatorum et tempestate XII familiae eius fuerant, puberes Caesarum temporibus, qui in diuorum omnes ad XXX, intra annum cum stirpe numerum redacti fuissent, noui Flamines creati extincti sunt. Postea empti de publico serui, fuerunt: ut C. Caesari dictatori, lege officium exercuerunt. historiam hanc aliquanto Antoniana, a M. Antonio lata, quod M. secus Festus recitat. ait enim, Appium Ciceronem secunda Philippica indigne tulisse Claudium L. millia aeris grauis his dedisse, si uidemus. et post alii, ut Augustus Antonianus, seruos publicos edocerent ritum sacrificandi: Marcianus, Aelianus, quod in historiis quo facto, Potitii cum essent ex familia obseruamus. fuit quoque apud Romanos lex, si numero XII, omnes interierunt intra diem Flamen sacrum rite non peraegisset, aut aliquo XXX. modo insigniter deliquisset, ut Flaminio ARVALES Fratres. Acca Laurentia Romuli deiiceretur: quo modo multos deiectos, nutrix, consueuerat pro agris semel in anno historia docet. Sedenim et si maximae sacrificare, XII eius filiis sacrificium auctoritatis fuere Flamines, Pontifico tamen praecedentibus. unde cum unus mortuus esset, maximo dicto audientes fuere, ut cum L. propter nutricis gratiam Romulus in uicem Metellus Pont. Max. non est passus Posth. defuncti se succedere pollicitus est. unde et Flaminem Martialem Cos. a sacris discedere. ritus processit, cum XII deinceps sacrificare, et Et P. Licinius, et ipse Pont. Max. Q. Fabium Aruales dici fratres: sicut Rutilium Geminum Pictorem, Praet. Flaminem Quirinalem non in libris Pontificalibus memorasse, ait permisit ire in Sardiniam. Aliae sunt historiae. Fulgentius ad Chalcidium. Varro, Aruales Porro Flaminum ministri Flaminii dicti sunt, et fratres propterea dictos scribit, ut fruges ferant ministrae Flaminulae. Flaminum uero uxores, arua. Romulo uero in eo sacro Accam Flaminicae dicebantur. hae ita unius uiri Laurentiam dedisse ferunt spiceam coronam, uxores, uti Flamines unius uxoris uiri, id est quae uitta alba colligata fuit: id quod et Plinius monogami fuerunt. Omnium porro rerum testatur. sacrarum administri, Camilli antiquo Augures, et eorum collegium, summo in Hetruscorum uocabulo dicebantur, ut plenius honore habitos legimus, non modo apud in Mercurio dictum est. Romanos, sed et apud Graecos, et Barbaros plerosque. nam Chaldaeos primum, et Pisidas, DE POTITIIS ET PINARIIS. ac Cilices, dein Hetruscos et Graecos, mox Pinarius et Potitius duo senes fuerunt, Latinos et Romanos augurandi disciplina quibus Hercules apud regem Euandrum excelluisse accepimus. Et Augures quidem tres ostendit, qualiter se coli uellet, scilicet ut mane prius Romae fuere, propter tres ipsius tribus, et uesperi ei sacrificaretur. Ab his factum est, Luceres, Rhamnenses, Tacienses: mox uno addito, quatuor extiterunt. Sed tum post plebs Mamurii nomen accineretur. Lege cautum erat, admissa esset in partem honorum urbis, ut Salii liberi essent, et indigenae, et quorum quinque plebei Augures creati, et patricii uterque parens uiueret, et cuiuscunque quatuor, atque ita nouem numero fuere, idque Fortunae pauperes, aut diuites. Proditum M. Valerio et Q. Apuleio Coss. Romani igitur historia est, Tullium Hostilium regem nihil nisi augurato inchoabant. Locum uero numerum duplicasse, et eorum perinde augurii ita fuisse legimus: Templum augur collegium adauctum. haec ex T. Liuio in primo constituebat, uersus orientem sedebat, capite ab Vrbe Condita, Plutarcho in Numa, Valerio uelato erat: lituum, id est, incuruum baculum Maximo in primo, Dionysio Alicarnasseo in dextera manu tenebat, quo in coelo regiones secundo, item et grammaticis Seruio et diuidebat, et quae auguria ueniebant Acrone, aliisque. praedicebat. Si laeua fuissent, qua parte est Foeciales, et Patres Patratos ideo simul septentrio, felicia pronunciabat: illa pars conscribimus, quod Pater patratus ex propter altitudinem prospera putabatur. A Foecialibus unus id muneris obire solebat. dextera parte meridies, parum fausta et infelix aliqui tamen seorsum describunt. Plutarchus credebatur, quia locus est depressus. plura quidem in causis Romanis Patrem patratum Liuius libro primo, Dionysius Alicarnasseus maximum haberi Foecialium sacerdotum ait, libro secundo, Plutarchus in problematis et in qui foederibus faciendis praeerant: et ille pater, Vitis, Valerius Maximus, M. Tullius de et hi filii dicebantur. hos quoque Plutarchus Diuinatione, Varro, et alii. Illud non suo tempore apud Imperatores in precio fuisse ignorandum, quod Plutarchus notat in Causis: ait. Foeciales autem dicti, quod fidei publicae quod ubi sacerdotes in iudicium acti, aut inter populos praeessent: uel a foedere damnati forent, alter substituebatur: Augures faciendo, seu feriendo. Pater uero patratus, a uero non ita. nam quamdiu uiuerent, eodem patrando dictus, id est a sanciendo foedere, in ordine persistebant. causam ibidem ascribit. quo tantum praeesse putabatur. Per hos ergo Salios XII Marti Gradiuo, ut ait Liuius in fiebat, ut iustum conciperetur bellum, et ut primo, legit Numa Pompilius. Dicti uero, uel a foedere fides pacis constitueretur. hoc salio uiro quopiam Samothrace, uel [p.662] instituisse dicitur Numa, cum indicendum Mantineo: uel potius a saliendo, id est esset bellum Fidenatibus, quod scribit saltando, id quod in comitiis facere quotannis Pompeius cum tamen eorum usum apud Salii solebant. Sane non Romani solum in Liuium non uideamus ante Hostilii tempora sacris quibusdam saltationibus et fuisse. Plinius tamen, seu quicunque alius fuit hyporchematibus utebantur, sed aliae omnes qui de Viris illustribus scripsit, Ancum ferme nationes. nam ut scribit Athenaeus, et Martium ait ius foeciale, quo legati ad res Lucianus, deis peculiares suae fuerunt repetendas uterentur, ab Equicolis transtulisse, saltationes. quin nulla sacra in Delo fiebant, quod prius (ut ferunt) Hessus excogitauit. quibus non esset adhibita saltatio: nec ab Mittebantur autem Foeciales, priusque bellum Orpheo ac Musaeo ulla instituta sacra fuisse conciperetur, ad res repetendas: et si non constat, sine saltatione. Indi mane et uesperi impetrabant, bellum postea indicebatur. Nam cum saltatione Solem salutabant. Longus sim, unus foecialium, qui patrem patratum faciebat, si uelim omnes recensere. ex ipsis foecialibus electum, sacris uestibus Salii igitur, ut ad Romanos redeam, ornatus ad auctores iniuriarum procedebat, uersicoloribus tunicis ornati, per urbem [p.663] et priusquam urbem intraret, tripudiantes, carmina Saliaria appellata ianitorem, uel alium quempiam obuium canentes pergebant, succincti aeneis baltheis, alloquebatur imprecationibus quibusdam. inde togis nexis fibulis, quas trabeas uocabant, in in forum pergebat, et cur uenisset edisserebat: capite pileos gestabant dictos apices, accincti tempus ad consultandum dies aliquot, ut alibi gladiis, dextera lanceam aut uirgam ferebant, dicam, dabat. si per hos dies res infecta esset, laeua peltam Thraciam, quod Ancyle deis coelestibus manibusque inuocatis abibat, dicebatur: hoc est, circum ancisum, id coelo ad senatumque omnia referebat: senatus, quod lapsum in Numae regiam existimatum. ad iustum piumque foret, statuebat, Foecialemque cuius formam XII numero summa arte ut bellum indiceret, dimittebat. Quibus confecit Mamurius artifex, nulla alia mercede uterentur uerbis, et qua caerimonia, a me alibi ex opere contentus, nisi quod in fine sacri, relatum est. Foecialium sacra uiolare nefas erat. Fabius cum uiolasset, urbs ideo a Gallis Sacras, inquit, facitis mensas salinorum capta credita. Nonius Marcellus: Foeciales, appositu, et simulachris deorum. inquit, apud ueteres Romanos erant, qui sancto Titii sodales sacerdotes extra urbem legatorum officio ab his qui aduersum habitabant, et in tuguriis certa auguria Populum Romanum aut rapinis aut iniuriis seruabant, quoniam ad id deputati a Pontifico hostili mente commouerant pignora, facto erant. nomen inditum est ab auibus, ut Varro foedere iure repetebant: nec bella indicebantur, ait, quas in auguriis certis obseruare solebant. quae pia uocabant, priusquam fuisset quid horum meminit et Lucanus, Foecialibus denunciatum. Varro de uita Populi Et doctus uolucres augur seruare sinistras, Romani libro secundo: Itaque bella et tarde et Septemuirque epulis festus, Titiique sodales. nulla licentia suscipiebant, quod bellum nullum De Lupercis, copiose paulo post in nisi pium putabant geri oportere. priusquam Lupercalibus agemus: item de Popis, aliisque. indicerent bellum, iis a quibus iniurias factas Tutulos, ait Varro in Pontificalibus, sciebant, Foeciales legatos repetitum mittebant sacerdotes dici breuium deorum. Numa uero quatuor, quos oratores uocabant. alia praeterea Pompilius, et ipse de pontificalibus scribens, Nonius et Festus tradunt. nos haec pro re Tutulum dici ait pallium, quo sacerdotes caput satis. tectabant, cum ad sacrificium accessissent. De Gallis Magnae matris Ideae, cum satis sicut et Vergilius ait, superque in ipsius deae descriptione, deque Et capita ante aras Phrygio uelatus amictu. omni eius fere caerimoniarum ritu dixerim, Lege ad Chalcidium Placiadem Fulgentium. non est cur hoc loco plura repetam. Curionem etiam Romani interdum pro Duumuiri sacrorum a Tarquinio Superbo sacerdote posuere. Curiones, inquit Varro, instituti fuerunt, qui soli sacros libros dicti sunt a curiis, qui faciunt ut in his sacra inspicerent, et carmina Sibyllina: deinde cum fiant. Festus: Curionum aes, ait, dicebatur, plebs creandos esse ex suis instaret, ex patriciis quod Curioni dabatur ob sacerdotium et plebeis X creati sunt, et inde XV, qui eos curionatus. Arnobius libro primo aduersus libros inspicerent: atque ita ad XV uiros Gentes: Iupiter ille Capitolinus huiusmodi sacrum deuenit, quibus et aliquando data cura potestatem dedit, Curionem autem Pontificem corrigendorum fastorum. Sed si de his plura maximum, quinimo Dialem, quod eius est, cupis, post caeteros nostrum secundum de flamine isto iure donauit. Et Ouidius in Fastis, Historia poetarum dialogum, si uacabit, legito, Curio legitimis tunc Fornacalia uerbis quo loco de Sibyllis abunde scripsimus. Maximus indixit. De septemuiris Epulonum sic a Pomponio Curia etiam aliquando pro templo sumitur. scriptum inuenimus: Veteres (inquit) id ostendit Ouidius qui locum ubi Caesar Pontifices, ut ait Cicero in III. de Oratore, occisus est, nunc templum, nunc curiam propter multitudinem sacrificiorum tres appellauit. Sed certe curia sacrata fuit. Videtur epulones esse uoluerunt, ut ludorum epulare Dionysius Alicarnasseus in II. hos designare, sacrificium facerent. Id sacerdotium antiquum cum ait: Duces curiarum factos esse fuisse constat: sed de aetate nondum mihi sacrificulos a Romulo imitato Graecorum plane compertum. Epulonum numerus auctus consuetudinem, apud quos instituta fuere fuit, duoque tribus additi, adeo ut quinque prytanea, in quibus sacra fiebant ab iis qui fierent epulones aliquo tempore: sed postea prytanes dicebantur. theatralium ludorum atque Circensium Cupentus porro lingua Sabinorum sacerdos ambitione ad VII usque producti. Excusabatur uocabatur, quod notat Seruius. hinc Vergilius septemuir Epulonum filia a Vestali uocatione. libro Aeneidos XII. uidetur nomen deduxisse, Est Romae pyramis Cestii, in qua ita cum cecinit, inscriptum: Opus absolutum diebus CXXX. ex Nec Di texere cupentum. Testam. C. Caestii Corn. Tri. pl. Septem Viri Postremo quoniam Orgeones, et Epulonum. Epolonos, ait Festus, dicebant Chalazophylaces, et Pyrphoros supra antiqui, quos nunc epulones dicimus. Datum memorauimus, et latinis parum noti uidentur, est autem his nomen, quod epulas [p.664] hoc loco exponam. Orgeones ergo dicebantur indicendi Ioui caeterisque deis potestatem sacerdotes, qui deorum honori, aut heroum haberent. unde etiam sacrae mensae conueniebant: ab Orgiis, ut putatur, dicti: id dicebantur, de quibus Arnobius in secundo: est, sacris mysteriis. uel a uerbo ὀργιάζω, id est sacrifico, et sacra instituo: uel quia inter apud gentes distincti honores et cultus: alii sacrificandum ὀρέγουσιτὼ χεῖρε, id est quidem deis, alii heroibus, et item alii porrigant et extendant ambas manus. Putant hominibus. nam heroibus mos fuit rem sacram alii, quod in Orgadibus, id est terris alicui deo ad occidentem uersus fieri, deis uero ad sacris, [p.665] uel lucis rem diuinam facerent. orientem: ut Pindari graecus interpres notat, et hi et Orgiastae dicuntur. ipse in hoc alibi pluribus ostendi. Χαλαζοφύλακες uero sacerdotes a graecis Nunc uero attende, quae uaria obseruauerim dicebantur, qui grandines cum instarent, de sacrificiorum uocabulis, ne de re instituta, specularentur. hi enim agni uel pulli sacrificio aliqua tibi (prout facultas tulerit) praetermisisse auertere credebantur. Sed si agnus uel pullus uideri possim. Neque enim ego nunc rem ad abfuisset, digitum graphio stiloue feriebant, Platonis legem redigo, qui in Legum libro atque inde fuso sanguine litabant. hos autem a octauo, singulos deos singulis anni diebus, Cleone institutos legimus. totidemque sacra fieri mandauit, ut unus Πυρφόροι, id est igniferi, sacerdotes fuere, aliquis semper [p.666] ex magistratibus qui ante alios ignem in sacrificiis inferebant. hi deorum alicui, aut daemonum pro ciuitate, pro etiam in prima acie prodire cum face et corona seipsis, pro rebus suis sacrificaret. Sed ad solebant, nec a quoquam uiolari fas erat, ut instituta ut plurimum Romanorum et foeciales apud Latinos. horum meminit et graecorum deduco. Erat ergo sacrificium: Pollux. quodcunque erga deos officium, quod rite rei Pastophori etiam apud Aegyptios et Graecos diuinae faciendae causa impendebatur. unde et sacerdotes leguntur, dicti uel a πάστῳ, id est: Sacrificare uerbum, quod (ut inquit Socrates in thalamo: uel a ueste, seu uelo. Apuleius sic Euthyphrone) est munera deis offerre: ut Isidis sacerdotes uocat. Sed et Venus uouere, a deis petere. Heraclitus uero sacrificia Pasthophoros uocata est, ut suo loco a nobis medicamenta nuncupabat, quod a morbis proditum est. animum expurgare possent. Sacrificium, inquit His ita de templis, aris, et sacerdotibus, Isidorus, est uictima, et quaecunque in ara praemissis, eam tibi sententiam primum cremantur, seu ponuntur, omne autem quod subsignabo, quam de deorum hominumue deo datur, aut dedicatur, aut consecratur: quod honore ac cultu protulit apud Alexandrum dedicatur, dicendo datur, unde et appellatur. Callisthenes Olynthius, auditor et propinquus Hinc errant, qui consecrationem, dedicationem Aristotelis. Cum enim Anaxarchum, suadente putant significare. Alexandro audiuisset, ut diuinos honores Immolatio ab antiquis dicta a mola, de qua oblatos susciperet: tum mox ille, pulcherrimam suo loco agemus: uel, ut putat Isidorus, quod distinctionem diuinorum humanorumque in mole altaris posita uictima caederetur. unde honorum fecit, itaque definiit: Ad deos (inquit) et mactatio post immolationem erat, ut paulo Alexander, pertinent templa, statuae, luci, post ostendam. Sedenim appellamus et sacrificia, libationes, diuini item hymni: laudes sacrificium, sacrum: ut sacra facere. ut et illud uero hominum sunt. et quidem salutari quod dicitur, inter sacrum et saxum, et rem homines a salutantibus, et osculari mos est: sacram, et rem diuinam, et alia, de quibus diuinitas autem, quoniam in coelestibus sedem sparsim suis locis agemus. Sunt et sacrificia alia habet, neque fas est ut a mortalibus publica, quae pro populo fiebant: quae et contingatur, propterea adorationibus popularia sacra dicta sunt, ut ait Labeo, quae sacrificiisque colitur. Deis praeterea, ait, chori omnes ciues faciebant. haec et certis familiis et paeanes, caeteraque id genus concinuntur: attributa fuerant, ut Fornacalia, Palilia, Laralia, neque enim mirum uideatur, quod alii aliis ut ait Festus. Alia erant priuata, quae pro honores et cultus superis instituti sint, cum et singulis hominibus et familiis agebantur, ut heroum quoque honores et deorum cultu Varro et Festus docent. Fuerunt item sacra differant. non itaque decet haec confundi, et quae Peregrina dicebantur, de quibus Sextus mortalem quempiam per honorum Pompeius, Peregrina, inquit, sacra excellentiam humanum supra modum extolli. appellabantur, quae aut euocatis deis in pessime enim id fieri uidemus, si deis et oppugnandis urbibus Romam fuerant delata, hominibus par honor afferatur. Atque haec aut quae ob quasdam religiones per pacem quidem apud Arrianum philosophus erant petita, ut ex Phrygia Matris Magnae, ex Callisthenes disseruit. Erant ergo, ut uides, Graecia Cereris, Epidauro Aesculapii, quae colebantur eorum more a quibus sunt accepta. deducunt, unde etiam thus. Sane quidam thure Item alia stata erant sacrificia, quae certis primum sacrificari coeptum prodiderunt. diebus fiebant, quae et Stata sacra dicebantur, Libanum quippe puerum legimus sacrificiis ut in primis apud poetas uidemus. Cato in ea deditum, inuidia interemptum, in cognominem quam scripsit de Lucio Vecturio, de sacrilego plantam deum miseratione mutatum, qui commisso, cum ei equum ademit: Quod, graece λίβανος, id est thus dicitur. hinc et inquit, tu quantum in te fuit, sacra stata, δενδρολίβανος, ipsa thuris planta. Historiam solennia, sancta deseruisti. Festus, Macrobius latius explicat in Geoponico Heron, seu et Lactantius grammaticus. Alia erant Solennia, Constantinus. Arnobius tamen negat, apud quae omnibus annis praestari solerent, ut uetustissimos thus in sacris fuisse, quod alibi iidem tradunt. Haec eadem et Anniuersaria dictam. A Thysia, Buthysia deducitur, quam dicebantur, quae annua sacra a Vergilio in uocem et latini usurpant, ut Tranquillus in VIII. Aeneidos dicta sunt. quo loco sic Nerone. Est et uerbum βουθυτεῖν, id est Seruius: Annua, inquit, quae differre nefas: bouem immolare, uel maiore uti sacrificio. quo Anniuersaria ideo non differuntur, quia nec uerbo Aristophanes in Pluto usus est. iterari possunt. nam Calendaria, si qua fuerint Grammatici a βου particula intentiua deriuant, ratione dilata, possunt repeti, nec piaculum ut βούλιµον, βούσυκον, βούπειναν, cum eorum intermissione committitur. Caerimoniae magnam famem, ficum et sitim significare uero sunt, ritus sacrificiorum, a populis Italiae uolunt. Athysia etiam Acapnathysia Luciano dictae: uel a carendo, ut alii putant. Vnde dicitur, et Athenaeo, quae sine fumo sunt Valerius Maximus, immo M. Tullius, in ea sacrificia, et perinde exigua: qualia sunt oratione quae de Aruspicum responsis inopum, quibus non esset uictimarum copia. inscribitur, nam ex ea sunt uerba desumpta: Dicuntur et sacrificia Orgia, quae (ut Seruius Maiores statas solemnesque cerimonias, scribit) omnia apud Graecos sacra significant, pontificum scientia: bene gerendarum rerum ut cerimoniae apud Latinos. sed abusiue, auctoritatem, augurum obseruatione: [p.667] inquit, sacra Liberi Orgia dicebantur, dicta ἀπὸ Apollinis praedictiones, uatum libris: τῆς ὀργῆς, id est a furore: uel ἀπὸ τῶν ὅρων, portentorum depulsa, Hetrusca disciplina id est a montibus: nam praecipue in montibus explicari uoluerunt. prisco etiam instituto celebrabantur. Vergilius, rebus diuinis opera datur, cum aliquid Qualis commotis excita sacris commendandum est, precatione: cum Thyas, ubi audito stimulant Trieterica exposcendum, uoto: cum exoluendum, Baccho gratulatione: cum inquirendum, extis, uel Orgia, nocturnusque uocat clamore sortibus: impertito cum solemni ritu Cithaeron. peragendum sacrificio, quo etiam ostentorum Graeci quidam Orgia dicta tradunt ἀπὸ τοῦ ac fulgurum denunciationes procurantur. Quae εἴργειν, id est ab arcendo, quod a sacris uerba si quis recte perpendat, totam ferme profani arceri debeant. hinc ὀργιάζω, et rationem uotorum et sacrificiorum ὀργιάζοµαι, rem diuinam facio: et ἐξοργιάζω, comprehendunt, atque ideo a me hic tibi sunt expio, et ad sacra suscipienda praeparo. recitata. Illud etiam sane significandum duco, Sacrificium praeterea [p.668] ἱερουργίη dicitur, quod denariae quaedam dicebantur τέλος et τελετὴ, et numero plurali τὰ τέλη, cerimoniae, et tricenariae, quibus sacra adituris unde et τελεία ἱερὰ, sacra eximia, et quae decem continuis rebus, uel triginta certis ampliora sunt, et sanctiora appellebantur. quibusdam rebus carendum erat, ut Festus τελετὴ quoque, pro mystica et sacra notat. Graeci quoque, ut ex Polluce, aliisque celebritate. quidam utrunque ἀπὸ τοῦ τελεῖν colligimus, uariis uocabulis rem diuinam deriuant, quod perficere ac impendere uocitabant: inter quae hae sunt. Θυσία, quam significat, quod in sacris multa impenduntur ac Porphyrius, et grammatici quidam dictam profunduntur. hinc et τελετάρχης is dicitur, existimant quod mortalium primi ex combustis qui religionis alicuius est conditor, quo nomine arboribus thymiasin, id est euaporationem et CHRISTUS a Dionysio uocatur. hinc et suffitum deis impendere solerent, et a thymiasi τελεστήριον, locus ubi mysteria et sacra thysiam deriuatam uolunt: hinc et Orpheus peraguntur. hinc Polyteles, qui multa: et hymnos deis cum thymiamate et suffitu Euteles, qui bene et frugaliter expendunt. cecinit. Quidam a θύω, hoc est sacrifico Vocatur item sacrificium θῦµα, θυκλὴ, ἱεράτειον, aliisque multis nominibus, ut quae partem. Iupiter autem etsi non pro diuina fecit deis propria et peculiaria, ut Παµύλια Osiridis, cogitatione, nec ut deum decebat, omnia qui Θεσµοφόρια et Demetria Cereris, et debuit ante prouidere, sed quoniam credere Aphrodisia Veneris, Dionysia Bacchi, instituimus historiis, deceptus a Prometheo, Panathenaea Mineruae, caeteraque quae his utrunque putans esse taurum, delegit ossa pro Syntagmatibus commemoraui. Atque haec sua dimidia parte. itaque postea in solemnibus quidem de Graecis. Illud uero a latinis et religiosis sacrificiis carne hostiarum quibusdam traditum inuenimus, uictimam ab consumpta, reliquam, quae pars fuit deorum, hostia differre: idque uolunt ab Ouidio in eodem igne comburunt. haec Hyginus in Fastis significatum his duobus uersibus, Astronomico poetico, et multo ante Hyginum Victima, quae cecidit dextra uictrice, uocatur: Hesiodus in Theogonia. ex quorum uerbis Hostibus a uictis, (uel ut in aliis legitur, facile intelligas, quod scribit Lucianus in domitis) Hostia nomen habet. dialogo Iouis et Promethei, cum ait: Nam Quod discrimen cum alii, tum in primis quibus me ipsum decepisti in distributione Isidorus et Seruius uidentur agnoscere, sed ab carnium, ossa pinguedine obducta modo auctoribus certe confunduntur. Festus alicubi apponens, et meliorem partem tibi ipsi hostiam ab antiquo uerbo hostio deriuat, quod reseruans? et caetera. Legimus tamen primos est ferio. licet idem alibi ita scribat: Hostia Athenienses bobus in cibis non abstinuisse, ut sacrificium, quod Laribus immolabant, quod Theon prodit. id etiam Pausanias tradit in ab illis Hostes arceri putabant. Caesar de bello Eliacis, ueteres solitos fuisse hostiam, per Gallico: Hostiae omnibus locis immolabantur. quam aliquis iurasset, non amplius inter edulia Hostiae, ait Isidorus, apud Veteres dicebantur et cibaria homini apponere. unde Homerus sacrificia, quae fiebant antequam ad hostem praeconem inducit, aprum in mare proiecisse, pergerent: Victimae uero sacrificia, quae post per quem Agamemnon iurauerat, Bryseida sui uictoriam deuictis hostibus immolabantur. et esse lecti expertem. Sane notandum est, erant uictimae maiora sacrificia, quam hostiae. antiquos totam uictimam prius incendisse, ut Alii uictimam dictam putauerunt, quod ui ictus supra ostensum est. unde illa sunt adhuc percussa cadebat: uel quod uincta ad aras uocabula, Holocautoma, et Holocaustoma, et ducebatur. haec Isodorus. Athenaeus porro Holocauston. de quibus sic etiam Isidorus: libro Dipnosophiston VIII. plura ex pluribus Holocaustum, inquit, sacrificium illud, quod auctoribus exequitur, cur et quomodo totum igne consumitur, dum offertur. Antiqui sacrificia instituta sint. Qui uero primus animal enim, dum maxima sacrificia administrare occiderit, Hyperbius dicitur, Martis filius: qui solebant, hostias totas in sacrorum consumere boues, Prometheus. Sed certe de Prometheo flamma solebant. Sed reliqua prosequamur de haec apud Hyginum in Astronomico poetico Hostiis. leguntur: Antiqui, inquit, cum maxima Praecidaneae hostiae dicebantur, quae ante caerimonia deorum immortalium sacrificia solemnia sacrificia pridie mactabantur. Festus: administrarent, soliti erant totas hostias in Praecidaneam porcam dicebant, quam sacrificiorum consumere flamma. itaque cum immolare ante erant soliti, quam nouam propter sumptus magnitudinem sacrificia frugem inciderent. Idem, Praecidanea agna pauperibus non contingerent, Prometheus, qui uocabatur, quae ante alias caedebatur. Item propter excellentiam ingenii miram, homines porca, quae Cereri mactabatur, ab eo qui finxisse existimatur, recusatione dicitur ab mortuo iusta non fecisset: id est, glebam non Ioue impetrasse, ut partem hostiae in ignem iniecisset. Cato quoque de Re rustica: Thure, coniicerent, partem in suo consumerent usu: uino, Iano, Ioui, Iunoni praefato: priusquam idque postea consuetudo firmauit. quod cum porcam foeminam praecidaneam immolari facile a deo, non ut ab homine auaro praecipit. quo facto, subdit postea, Porcam impetrasset, ipse Prometheus immolauit tauros praecidaneam immolato, etc. Sed hac de re duos: quorum primum iocinora cum in ara audiendus est Gellius: Praecidaneae, inquit, posuisset, reliquam carnem ex utroque tauro in hostiae dicuntur, quae ante sacrificia solemnia unum compositam, corio bubulo texit: [p.669] pridie caedebantur. Porca etiam praecidanea ossa autem, quae circum fuerunt, reliqua pelle appellata, quam piaculi gratia ante fruges contecta, in medio collocauit et Ioui fecit nouas fieri coeptas immolari Cereri mos fuit, si potestatem, ut quam uellet earum consumeret qui familiam funestam aut non purgauerant: aut aliter eam rem, quam oportuerat, Arboribus clausi circum atque horrentibus procurauerant. Sed porcam et hostias quasdam umbris, appellari uulgo, notum est. Ferias praecidaneas Instruimus mensas, arisque reponimus dici, id opinor a uulgo remotum est, propter ea ignem. quo loco Seruius: Sane sciendum, uerba Attei Capitonis ex libro quinto, quos de inquit, iterationem hanc fieri secundum ritum pontificio iure composuit: Coruncanio Pont. sacrorum, nam displicuisse prima, ex prodigiis max. feriae praecidaneae in atrum diem indicatur. quidam etiam has auctas hostias inauguratae sunt. Collegium [p.670] decreuit, dixerunt: quoniam cum primis hostiis non non habendum religioni, quin eo die feriae litatum esset, tunc et aliae addebantur, quoad praecidaneae essent. haec Gellius. Videndum litatum esset. Suetonius, circa Perusiam an recte apud Festum Praesa porca dicatur, sacrificio non litante, augeri hostias imperauit. pro praecidanea. Festi haec sunt uerba: Praesa Legimus quoque, Paulum Aemilium porca dicitur, ut ait Veranius, quae familiae sacrificantem non litasse, usque ad XX. purgandae gratia Cereri immolabatur, quod hostiam. in XX. uero prima apparuisse signa, pars quaedam eius sacrificii fit in conspectu quae uictoriam pollicebantur. hinc et apud mortui, eius cuius funus instituebatur. graecos prouerbium factum, δευτέρων Dicebatur etiam hoc genere sacri Piaculus ἀµεινόνων, quod in sacrificiis secunda meliora Porcus, ut docui alibi ex Catone de Re Rustica. sint. nam ut dictum est, si priora non bona Succidaneae hostiae dicebantur, e litera per [p.671] apparuissent, ad secunda morem compositi uocabuli in i literam conuertebantur meliora. meminere et Plato et commutata, ut idem Gellius scribit: id quod et Hesychius. in Praecidaneis accidisse uidemus. nam quasi Eximiae hostiae. Eximii, ait Macrobius, in succedaneae et praecidaneae appellatae sunt. sacrificiis uocabulum, non poeticum epitheton, Et succedaneae quidem dictae, si primis hostiis ut aliqui putant, sed sacerdotale nomen est. litatum non erat, aliae post easdem ductae Veratius, uel Veranius, ut aliqui legunt, in hostiae caedebantur, quae quasi prioribus iam pontificalibus quaestionibus docet, Eximias caesis, luendi piaculi gratia subdebantur et dictas hostias, quae ad sacrificium destinatae succedebant, ob id succidaneae nominatae, eximebantur e grege: uel quod eximia specie, litera i tractim, hoc est producte pronunciata. quasi offerendae numinibus eligerentur. hinc Audio, inquit Gellius, quosdam eam literam in Vergilius ait, hac uoce barbare corripere. Idem Gellius S. C. Quattuor eximios praestanti corpore tauros. affert, quod factum fuit M. Antonio A. quo in loco ait Macrobius, Eximios, quod Posthumio Coss. tale, quod C. Iulius L. F. eximuntur: quod uero lecti, praestantes pont. nunciauit in sacrario in regia hastas corpore dictum est. Donatus quoque: Eximia Martias mouisse. De ea re ita consuerunt, ut pecora dicuntur, quae a grege excepta sunt ad M. Antonio Cos. hostiis maioribus Ioui et usus dominorum suorum, ut uberius Marti procuraret, quod caeteris deis, quibus pascantur. Sed proprie eximii sunt porci uideretur, placandis, uti procurasset, satis maiores, qui ad sacrificandum excepti, liberius habendum censuerunt: si quid succidaneis pascuntur. Etenim boues qui ad hoc electi opus esset, Robigus accederet. Hactenus S. C. sunt, egregii, uel eximii dicuntur: et oues Plautus in comoedia Epidicus inscripta, Men‘ lectae. ut Vergilius, piacularem oportet fieri ob stultitiam tuam, ut Mactant lectas de more bidentes. meum tergum stultitiae tuae subdas Idem, succidaneum. Illud de succidaneis scribit Quattuor eximios praestanti corpore tauros. Seruius in VIII. Aeneidos commenario, In haec Donatus. omnibus, inquit, sacris foeminini generis plus Ambiguae oues in sacris quae dicerentur, ualere uictimas: denique si per matrem litare Bebius Macer, qui Fastos dierum scripsit, non poterat, succidanea dabatur foemina: si ostendit. ait enim, Iunoni eas quae geminas autem per foeminam non litassent, succidanea parerent, oues sacrificari cum duobus agnis, adhiberi non poterat. Videtur Vergilius in III. altrinsecus alligatis: et has ambiguas uocatas, Aeneidos succidaneum sacrificium innuere, quasi ex utraque parte agnos habentes. quam cum ait: sententiam est secutus Placiades Fulgentius ad Rursum in recessu longo, sub rupe cauata, Chalcidium. Varro tamen de Lingua latina, Abigenam bouem dictam ait apud Augures, quam circum altae hostiae constituebantur. bidennibus bidentes dictae. Hyginus tamen, Videtur innuere, quod circum agerentur: ut qui ius pontificum non ignorauit, in quarto Ambustum, inquit, quod circum ustum est: et libro quos de Vergilio fecit, Bidentes appellari Abagium, quod adagium dicitur, litera mutata. scripsit hostias, quae per aetate duos dentes Idem Varro alibi, Aruigem in hostiis scribit, altiores haberent, per quos ex minore in quae cornua habeant, et quorum exta ueru maiorem transcendisse constaret aetatem. hoc coquantur, quod alias planius dixi. idem quod Macrobius, Gellius ante dixerat Haruga, uel ut alii, Aruga, sine afflatu, ab ara, libro Noctium Atticarum XVI. ubi etiam fatui hostia est, auctore Donato. alii ab hara, in qua atque arrogantis grammatici rident includebatur. apud Festum tamen legimus: insolentiam, putantes de ouibus tantum dici Hariunga dicebatur hostia, cuius adhaerentia bidentes, propter eos Vergilii uersus in VII. ut inspiciebantur exta. puto Aeneidos: Centum lanigeras mactabat rite Cauiares hostiae dicebantur, ait Festus, quod bidentes, hoc idem quod Gellius et Macrobius Cauiariae, id est, pars hostiae cauda tenus Nonius Marcellus tradit de proprietalibus duceretur, et ponebatur in sacrificio pro rerum. collegio pontificum quinto quoque anno. Fuerunt et Ambaruales hostiae, de quibus Prodigiae hostiae dicebantur, quae paulo post in Ambaruali sacro, et Amburbio consumebantur, ut Veranius et Festus agemus. scribunt. unde et prodigi dicti. Prodigialis uero Sed reliqua de hostiis breuiter afferamus. Iupiter etiam legitur, cui Plautus mola salsa et Trebatius libro primo de religionibus, thure comprecari ait. Hostiarum in primis genera duo fuisse docuit: Bidentes hostiae quae dicerentur, uarie alterum, in quo uoluntas Dei per exta proditum est. quidam oues tantum, alii et disquirebatur: alterum, quo sola anima deo uerres, alii alia. de quibus sic Seruius apud sacrabantur. unde et animales hostias Macrobium libro VI. Saturnaliorum, De uocabant, id quod retro copiosius ostendam. bidentium, inquit, numero dentium, quem In his ipsis hostiis, uel animalibus, uel grammaticus ille opinatus est, reprehendendus consultatoriis, ut ait Macrobius quaedam fuere, a me non est, cum ipse iam riseris: uerum quae Iniuges hostiae uocabantur: id est, quae procurandum mihi est, ne illud obrepat, quod nunquam domitae ac iugo subditae fuerunt. bidentes epitheton sit ouium, cum Pomponius Harum et Vergilius meminit, egregius Attellanarum poeta in Gallis [p.672] Nunc grege de intacto septem mactare transalpinis hoc scripserit: Mars tibi uoueo iuuencos facturum, si unquam rediero, bidente uerre. P. Praestiterit, totidem lectas de more bidentes. uero Nigidius in libro quae de extis composuit, Et ut iniuges euidentius exprimeret, adiecit, Bidentes appellari ait, non oues solas, sed Et intacta totidem ceruice iuuencas. omnes bestias bimas: neque tamen dixit, cur Manilius Chrestus in libro quem de Deorum ita appellentur. Sed in commentariis ad ius hymnis scripsit, ait Mineruae iniuges boues pontificum pertinentibus legi Bidenes primo sacrificari solitas, id est, iugum quae nunquam dictas, d litera ex superfluo, ut saepe assolet, tulerunt: illa uidelicet causa, quod et uirginitas interiecta: sicut pro reire redire, et caetera. hinc iugum nesciat maritale, et uirtus nunquam sit idem, ut putatur, Seruius libro quarto iugo prementi subiecta. Idem quod et Aeneidos super eos uersus, Placiades Fulgentius repetit, in eo quem Principio delubra adeunt, pacemque per aras scripsit libro [p.673] ad Chalcidium. Caeteras Exquirunt, mactant lectas de more bidentes. quae de hostiis dici possent, suis locis in Deis Bidentes autem, inquit, dictae sunt hostiae, ascripsimus. Quare iam par est, ut transeamus quasi biennes, quia neque minores aut maiores ad sacrificiorum et celebritatum pleraque licebat hostias dare. sunt enim in bestiis, uel ut nomina, quorum apud auctores frequens est alii legunt, ouibus, duo eminentiores dentes mentio, ut nostro studio harum rerum inter octo, qui non nisi circa bimatum studiosis inquirendi laborem in tui gratiam apparent, nec in omnibus, sed in his quae adimamus, atque ab Amburbio exordiemur. aptae sacrificiis inueniuntur. Prosequitur Igitur Amburbium, quod et Amburbale Seruius apud Macrobium. Ergo bidennes sacrum dicebatur, sacrificium fuit, quoties urbs primum dictae sunt, quasi biennes: et longo lustrabatur. id uero fuit mos fieri, cum usu loquendi corrupta est uox, et ex prodigium aliquod urbi minari uideretur, et taedis aut uictimis expiari conueniret, [p.674] etiam, b litera interposita ad nonnunquam et sulphure et aqua. Sed et ouis consonantiam, ut etiam Ambio et Ambitus. combustis urbem uel totam, uel partem Porro Ambaruale sacrum, nisi de porca lustrabant: unde etiam Nouendiale sacrum foecunda et grauida, aut uitula fieri institutum fuit, quod dupliciter actum apud consuerurat. Fuit autem Ambaruale sacrum, ut Romanos obseruauimus. uno modo, cum modo dicebam, cum arua et segetes solemni defunctis parentabant, seque lustrabant, ut in uictima lustrabantur. eam uictimam maturis Sepulchralibus docui: altero, cum prodigium frugibus ter circum arua ducere conueniebat, aliquod accidisset, quod nouendiali sacro ut in Cereris sacris infra dicam, omnesque post expiare solebant, ut est frequenter cum apud clamantes sequebantur: ex quibus unus querna alios, tum maxime apud Liuium obseruatum. corona ornatus cum solemni saltatione, ita uero perficiebatur, ut uideo doctis placere. composito carmine Cereri decantabat laudes. Nouem dies assidue deis sacrum faciebant, ac postquam uino et lacte libasset, antequam quod sacrum indici solebat uel a Pontifice fruges meterent, porcam Cereri immolabant: Maximo, uel a Praetore urbano, ex senatus quae, ut dictum est, praecidanea dicebatur. decreto. Fuerunt et Nonalia sacra, quae nonis Agri praeterea ita quoque plerunque celebrarentur: unde et appellata, ut M. Varro lustrabantur. Iunoni et Iano uina prius meminit. libabant, mox Martem patrem aduocabant, ut Solitaurilia sacra fuere, quae singulo perfecto sciens uolensque propitius adesset sibi et lustro per Censores celebrari mos fuit, ad familiae. mox peracto sacro, agrum lustrabant: lustrandum urbem, sue, oue, et tauro: aut id quod M. Cato de re Rustica plenius est uerre, ariete et tauro: qui circum urbem executus. Graecos quoque urbes lustrasse ducebantur, tumque multa religione lustrum accepimus, edoctos ab Epimenide Cretensi, condebatur. ut fere sint, qualia τριάκτειρα a binis ouibus nigri et candidi uelleris, dimissis graecis fieri consueuere. M. Cato de Re rustica, ex urbe pagoue quo ire uellent, libere Agrum lustrare sic oportet, Imperans sequentibus eas custodibus: qui ubicunque solitaurilia circumagi cum diuis uolentibus, procubuissent, illas propitio deo immolabant. quodque bene eueniat, mando tibi Mani, ut illa At uero Galli hominem saginatum per annum, solitaurilia, fundum, agrum, terramque meam festo die extra urbis pomoerium lapidibus quota ex parte, siue circumagi, siue obruebant: itaque lustrari urbem putabant. circumferenda censeas, uti cures lustrare: et Hinc etiam annotamus, anathemata a graecis caetera. Festus: Solitaurilia hostiarum trium dici sacros eiusmodi homines, qui ad urbium diuersi generis immolationem signant, tauri, lustrationem expiationemue deis manibus et arietis, uerris, quod omnes integri solidique inferis deuoti mactabantur, si qua lues aut corporis sint: solum enim lingua Oscorum calamitas ingrueret, quam tali hominum significat totum, et solidum. haec Festus. sed internecione Deis placatis sedatum iri et Graeci ὅλον dicunt totum, et integrum. putabant. ad quae sacra Diuus Paulus alludens, Porro de solitaurilibus meminit Liuius, ad Romanos scribit: Optarem ego ipse Asconius, Quintilianus, aliique. anathema esse. id est, quod graeci dicunt Ambaruale sacrum, ad arua et segetes ἀναθεµατίζεσθαι, hoc est execrari et lustrandas, multa prece et cerimonia exterminari a Christo, modo sic illis prosim. celebrabatur. Pompeius Festus apud Certe et D. Hieronymus notat uocem hanc Macrobium: Ambarualis hostia, ait, quae rei anathema propriam esse Iudaeorum, et pro diuinae causa circum arua ducitur, ab his qui corporali occidione et detestatione, seu pro frugibus faciunt. quod uolunt Vergilium in execratione desumi. Vtitur hac uoce et alibi D. apotheosi Daphnidis significasse, cum ait, Paulus, hoc est ad Corinthios et Galatos: item Et cum lustrabimus agros. et in libris Mosis. Non me praeterit et quae ab Et in primo Georgicon aliis scribuntur, qui modo pro seiunctione Terque nouas circum felix eat hostia fruges. quadam et deuotione sumunt, modo pro Ambaruale, ait Seruius, sacrificium, quod oblatione, et iis donariis quae deis tholis et arua ambiat uictima: sicut Amburbale, uel templis offeruntur, ἀπὸ τοῦ ἀναθῆναι dicta, Amburbium sacrificium, quod urbem circuit et hoc est a seponendo, uel suspendendo. Hinc ambit uictima. Dictum uero ab am, antiqua Prudentius contra Marcionem, particula, quae circum significat: ut Amburbia Organa, et externi laudant anathemata regni. Sed illud graeci per ε, a uerbo ἀνατίθεµαι, id tempus deuota sacrificiis nutriuntur, et ideo est execror, hoc per η scribunt. Certe et pinguia. Seruius quoque VIII. Aeneidos super LXXII interpretes in Deuteronomio, et alibi ea uerba, hac uoce usi sunt. Est et uulgata Pythagorae Vescitur Aeneas simul, et Troiana iuuentus sententia apud Stobaeum, θυηπολίαι µὲν Perpetui tergo bouis, et lustralibus ectis. ἀφρόνων πυρὸς τροφὴ, τὰ δὲ ἀναθήµατα Lustralibus, inquit, aut pinguibus, moris ἱεροσύλων χορηγία, hoc est, Sacrificia enim fuerat completo lustro pingues uictimas imprudentum, ignis alimentum: anathemata offerre censores: aut certe de quinquennali uero, id est oblationes sacrilegorum, impensa boue, id est perfectae aetatis. nam et Homerus et chori inductio. Sed ad nostra redeamus. Si βοῦν πενταέννατον dixit. Sane lustratio quae oues lustrarentur, [p.675] alia a supradictis fiebat post funus, praeclare tribus uersibus a ratio fuit. nam pastor summo diluculo aqua poeta in sexto Aeneidos exprimitur, post iusta oues inspergebat, et sulphure, herbaque sabina, Miseno peracta. Idem inquit, et lauro, igne succensis, circumcirca ouilia Ter socios pura circumtulit unda, suffibat, cumque sacro carmine milio et libo Spargens rore leui, et ramo felicis oliuae, cum lacte et sapa Pali deae sacra faciebat. Hoc Lustrauitque uiros, dixitque nouissima uerba. suffimento pecora piari, et morbos depelli, et In quibus uersibus nihil est otiosum, sed tabem putabant. Scribit in Hippia maiore omnia ex prisca religione desumpta. nam cum Plato, quod qui expiabant antiqui, Macariae [p.676] omnis expiatio, seu expurgatio ad Herculis filiae sacram rem faciebant, atque in superos pertinere crederetur ternarium primis pro re profana. Si uero exercitus numerum superis sacrum adhibuit. Quin et lustrandus esset apud Romanos, in campo uerbo apto lustrationi usus est, quod est Martio exercitus instruebatur, et sue, aut hirco, Circumfero. unde et Plautus, Pro laruato te oue et tauro lustrabatur. Milites ipsi lauro circumferam: id est, purgabo. codices uulgati coronati, rem diuinam faciebant, sub diuo: et non pro laruato habent, sed pro Cerito. Immo hunc lustrandi morem Seruium regem primum et ipsa lustratio, ut Seruius docet, a instituisse ferunt, et Armilustrum nuncupasse: circumlatione dicta, uel taedae, uel uictimae, in in hoc illud maxime obseruare consueuisse quibusdam uel sulphuris. Iuuenalis: accepimus, ut ii qui hostias ducerent, bonis et Cuperent lustrari, si qua darentur faustis nominibus appellati eligerentur. ex hac Sulphura cum taedis, aut si foret humida enim re certa omina, prosperi uel sinistri laurus. euentus ueteres captabant: quae superstitio et Tum et aquam spargit poeta, quae sordes nostros plerosque hodie quoque inquinat. Alii abluat, ramo felicis et festae oliuae: licet lauro hanc exercitus lustrationem ita peragebant, potius id fieri soleret, ut dicit Donatus, et suem, ouem, taurum, qui puri essent, ter consentit Seruius, sed Vergilius mutauit circum acies instructas praecedente pompa propter Augustum: nam quo die natus erat ducebant, Martique deo immolabant. Aliae Augustus, nata in palatio laurus erat, ex qua porro lustrationes non Romani modo, et triumphantes coronabantur. et ideo ne Graeci, sed et Hebraei, et Persae, aliaeque lustratione lugubri uideretur adhibere, mutauit nationes: quae tamen omnes ad easdem referri in felicem oliuam. Sane et aqua marina queunt, nisi pro regionis et loci uel instituto et purgationes factas apud antiquos, et hodie fieri consuetudine, uel rerum copia. a Mauris, aliisque multis audiui. De mari Lustralia sacra appellabantur, quae quinto Proclus, ut alio loco dictum, et M. Cicero de quoque anno, id est lustro peragebantur. parricidis agens, in culeo insutis: Non sic in aliquando tamen lustralia, pinguia significat, flumen abiicere, ne cum delati essent in mare, quo modo interpretatur Lactantius ipsum polluerent: quo caetera quae uiolata grammaticus libro secundo Thebaidos in sunt, expiari putantur. Meminit et Aristophanis Noctis hymno, interpres. Nam, inquit, moris fuit expurgare Lustraliaque exta profanatos, si ad mare deferantur, et abluantur. Lacte nouo perfusus edet Vulcanius ignis. At res haec notior est. hinc etiam illud Catulli Lustralia, inquit, pinguia: nec possumus ad Gellium, quinquennalia accipere, cum constet Suscipit o Gelli, quantum non ultima Tethys, anniuersarium sacrum dicatum fuisse. Lustralia Nec genitor Nympharum abluit Oceanus. ergo pecora sunt, quae per quinquennale Insani quoque homines expiantur porco in In purgationibus praeterea notamus oua primis. Id etiam Plautus in Menechmis adhiberi solita, et sulphura, tedas, lauros, et ostendit. Nunc ipso naturae deo mihi similia, ut ex Plinio, Iuuenale, Ouidio, Apuleio, responde adolescens, quibus his preciis Porci poetis caeteris colligimus. Fuit et expiationis ueniunt, sacres, sinceri? mumum a me accipe: apud Graecos alia ratio in pestilentia, aut fame, iube te piari Demea pecunia: nam equidem aliaue calamitate, maioriue aliquo discrimine, insanum esse re certo scio. et paulo post: qua hominem abiectum perquirebant, quem Hercle certo non sanus satis. et mox: Iube, si caricis, placentis, caseoque alliciebant, eum sapis, porculum afferri tibi. Ad hoc facit illud septies uirgis quibusdam ad pudenda Horatii in Sermonibus: uerberabant, tum demum fouea confossa Immolet aequis Hic porcum Laribus. cremabant, cineres in mare proiiciebant: eo Idem et Varro confirmat libro secundo de sacro arbitrati urbem expurgari, Catharmon id Re rustica. Illud etiam fuit purgationis genus appellantes. Meminit Isaacius apud per Oscilla, cuius meminit Vergilius in Lycophronem, item Hipponax in Iambis. secundo Georgicon, Quidam et Anathema uocant, ut paulo ante Oscilla ex alta suspendunt mollia pinu. ostendi. Apollonius uero Tyaneus, ut est apud de quibus copiose in primis Hyginus et Philostratum et Eusebium, non minus tetra Seruius. Oscilla uero ab ore cillendo, id est expiatione usus in Ephesi pestilentia est. nam mouendo dicta, si Seruio stamus. alii ab osculo mendicum senem lapidibus obrui praecepit, ut diminutiuum uolunt oscillum, ut a baculo eam auerteret. Historia est nota. hanc ferme bacillum. Santra tamen uetus scriptor: Oscilla, expiationem, seu deuotionem potius, fecisse ait, quod oscillant, id est, inclinant, Abderitanos certis diebus, innuit Ouidius in praecipitesque in os ferantur. at uero Ibin: Cornificius: Oscellantes, inquit, ab eo quod os Aut te deuoueat certis Abdera diebus, celare sint soliti personis, propter Saxaque deuotum grandine plura petat. uerecundiam, qui eo genere lusus utebantur. Morem insuper fuisse legimus expiandi Causa autem eius iactationis proditur, ut purgandique classem, id quod et in libro de Festus scribit, quod Latinus rex praelio, quod Nauigiis scripsimus. In littore maris altaria ei fuit aduersus Mezentium Ceritum regem, posita marinis undis alluebantur, omnisque nusquam apparuerit, iudicatusque est Iupiter circumstabat multitudo linguis fauens. tum factus Latiaris: itaque per sex eos dies feriatos sacerdotes in mari stantes, sacrum faciebant, [p.677] liberos, seruosque requirere eum non terque per classem scaphis circumuecti, sacra solum in terris, sed etiam qua uideretur coelum piamina ferebant, ducibus et nauarchis una posse adiri per oscillationem, uelut imaginem annauigantibus, ipsaque piamina attollentibus, quandam uitae humanae, in qua altissima ut ab exercitu totaque classe infelicia cuncta interdum ad infimum, infima ad summum auerterentur, ac depellerentur. Alium efferuntur. Nec desunt, qui exemplum puerorum expiandi morem antiquis fuisse, Graecorum Italicos secutos putent, quod illi demonstrat Persius Satyra secunda: quoque, ut interfecto Icaro Erigone filia eius Ecce auia, aut metuens matertera cunis, dolore impulsa suspendio perierit: quas neces [p.678] ut expiarent Attici, oraculo moniti, Oscillorum Exemit puerum, frontemque atque uda celebritatem instituerunt, ut Seruius et labella Hyginus, et in Aratum Grammatici pluribus Infami digito et lustralibus ante saliuis retulerunt. Prudentioribus tamen placuisse Expiat, arentes oculos inhibere perita. legimus, sacra Liberi patris ad animae Sed et Graeci solebant pro infantibus purgationem pertinere. hinc et ei deo Mystica sacrificare, quinta a partu die, quam rem in uannus Iacchi: nam uanno et cribro fit Truculento Plautus argutissime his Dinarchi granorum purgatio. Omnis autem purgatio, aut uerbis ostendit: Quin deis, inquit, hodie per aquas, aut per ignem fit, aut per aerem, sacrificare pro puero uolo ascititio. Addit sicut et in sexto canit poeta: Phronesium meretrix, Immo hercle uero Aliae panduntur inanes quinto die, quod fieri oportet, censeo. Hunc Suspensae ad uentos, alii sub gurgite uasto, autem morem expiandi Plato in Theaeteto Infectum eluitur scelus, aut exuritur igni. qua dilucide declarat, quo loco sic Socrates de re alibi nonnihil retuli, et ibi plura Seruius. loquitur: Hanc prolem, ut uidetur, qualiscumque sit, uix demum genuimus: post quidem alii uocabant simulatricem, alii sagam, partum uero, ut moris est, quinta die ab eius alii expiatricem. Et piamenta etiam dicebantur, natali, solennia celebrantes, circulo cursim quibus in expiando utebantur, siue circumferre debemus, praecauentes ne nos purgamenta. Demum Epimenides Phaesto fallat, si fortasse educationi digna non sit, sed urbe Cretensi oriundus, expiationum carmina inanis ac falsa: num censes natum tuum composuit, et de his librum uersibus edidit, ut omnino alendum, nec ullo modo abiiciendum? in decimo Strabo, aliique prodidere. Sed iam an forte reprobatum uidens primogenitum nos nonnihil de celebritatibus et festis tum tuum, non moleste feres de medio tolli? Romanorum, tum Graecorum afferamus. hactenus apud Platonem Socrates. Quibus uerbis planum uidemus, quod obscurum apud DE CELEBRITATIBVS, ET FESTIS. Plautum uidebatur. Sed et fuit nostris, hoc est Sed et nonnihil iam de Romanorum et latinis lustricus dies, quo lustrare infantes Graecorum celebritatibus et festis afferamus, solebant antiqui, et nomina imponere foeminis ut intactum tibi nihil mittamus. incipiamque a quidem VIII. maribus IX .die, ut Macrobius Latinis feriis, de quibus ita Plinius: Feriis Festus et Plutarchus ostendunt: unde etiam Latinis, ait, in Capitolio quadrigas certasse, dea Nundina a nono die dicta, ut alibi docui. uictorem absinthium bibisse, quod eo maiores Sed et Hebraei peritomen, id est arbitrarentur sanitatem honorifice dari. Latinas circumcisionem suam, VIII. die ut plurimum, uero ferias, inquit Varro, a Latinis populis dici, ut nos sanctam absolutionem, quod graece quibus ex Albano monte carnem petere cum baptisma appellamus, facere consueuerunt. Romanis ius erat. Plura de his in Ioue scripsi, Porro expiatio, seu purgatio de nece hominis, Arnobius libro secundo, ubi de Cerimoniarum quae fiebat priscis, scribitur a Pausania in mutatione agit. In Albano, inquit, antiquitus Attica: Cum, inquit, Theseus Pallantis filios monte nullos alios licebat, quam niuei tauros interfecisset, Troezena profectus est candoris immolare, nonne istum morem purgationis causa: hoc est, τούτους κτείνας, ἐς religionemque mutastis, atque ut rufulos liceret τροιζῆνα ἔρχεται καθαρσίων ἕνεκα, ne forte dari senatus constitutum sanctione? De hoc te decipiat Domitii interpretatio. Meminit item sacro et Alicarnasseus plura. hoc autem alterius eiusdem Thesei purgationis, ob Latinarum sacrificium, Latiar uocabatur, ut caedem quam de latronibus fecerat, a Phytali Macrobius ait in Saturnaliis. M. Cicero ad nepotibus. Item in Corinthiacis narrat Quintum Fratrem: De nostra, ait, Tullia spero Apollinis et Dianae expiationem, de Pythonis cum Crassipede nos confecisse: dies erant duo, morte. de his etiam saepe apud auctores leges: qui post Latinas erant religiosi, caeterum ut apud Herodotum in primo de Adrasto, qui confectum erat, Latiar erat exiturus ad VIII ea causa ad Croesum regem iuerat, ut idus Apr., sponsalia Crassipedi praebui. Sicut expiaretur, et incaute regis filium interemit. uero Latiar dicebatur, ita et Palatiar, Nota est historia. nihil omnino notius apud sacrificium quod in Palatio fiebat: Festus. Alii auctores, si quis nece aliqua pollutus esset, bis Palatuar legunt, unde et Palatualis flamen, qui septies se inundationibus uestesque aqua ei deo constitutus erat, in cuius tutela Palatium abluere solebat: unde etiam saepe legimus esse credebatur. huiusmodi expiationes apud flumina factas. Palilia, uel Parilia, Palis deae solemnitas, dies Fuit et in hoc genere expiaminum, ut Varro de urbis Romae natalis fuit, XII. Kal. Maias, ut Lingua latina docet, piacularis hostia, cum quid planius infra ostendam, et in primo quoque cum piaculo factum esset. Varronis uerba: libro ubi de Pale actum est. Praetor, inquit, qui tum factus est, si Matralia, Matris Matutae, Iunio mense imprudens fecit, piaculari hostia facta piatur. peragebantur. de his in nostris Fastis sum Dicimus et piaculare sacrum, et piaculare locutus. in his liba rusticana sumebantur, nec sacrificium: utrunque apud Liuium legimus. ad ea sacra ancillis accedere licebat. Matronalia hinc et Piacularis Romae porta appellata fuit, uero Kalendis Martiis agebantur, ut Horatius, propter piacula quae ibi fiebant: uel ut Ouidius, et Acron ostendunt, et Plutarchus et Cloacius ait, quod piaculum ibi solueretur Festus. Fuerunt et Meditrinalia, a dea piandi, uel propiciandi causa. Lege Festum, a Meditrina: de qua suo loco ex Varrone et quo et illud proditum est: Piatrix dicebatur Festo actum est. [p.679] sacerdos, quae expiare erat solita: quam Megalesia, Magnae matri nonis Aprilis sacerdotes liberi, et anus haedera coronatae agebantur: Ouidius. Varro ait, quod ipsa cum libis et foculo pro emptore sacrificarent. accersita ex libris Sibyllinis ab Attalo rege Bacchanalia uero singulis mensibus agebantur, Pergami [p.680] prope murum Megalesion, in quae sublata fuerunt a Posthumio Cos. propter templum eius deae, unde aduecta Romam: dedecus. Porro in Graecis inuenio, Dionysia quod copiosius traditum est in ipsa dea. tripliciter Athenis celebrata fuisse: prima Opalia, deae Opi mense Decembri fiebant: quidem per agros, mense Posideone: altera Varro, Macrobius. Caetera in Opis Lenaea, eo mense qui ideo Lenaeon dictus est, descriptione repete. de quo in nostro de Annis et temporibus, etc. Angeronalia quae essent, in ipsa dea tertia Dionysia, mense Elaphebolione Angerona explicui, ubi et de Consentiis. celebrabantur. [p.681] Quinquatria, quae et Quinquatrus, Mineruae Equiria, ab equorum cursu dicta, ait Varro: dies, XV. Kal. Apr. haec Ouidius duplicia commemorat, in Martio Minusculae uero idus Iulii Festus. Sunt qui scilicet, et Aprili. Munusculae legant, a muneribus. Compitalia, ut Festus ait, festa quae in Cerealia: uide retro, ubi de Cerere agemus. compitis agebantur. Varro, Laribus compitalia Populifugia mense Iunio a Romanis diem attributum ait, ubi uiae competunt, celebrabantur, ut docet Macrobius. Varro: compita: et tum ibi sacrificabatur, Iunio, inquit, mense dies Populifugia, uidetur quotannisque is dies concipiebatur, ideoque denominatus, quod eo die repente tumultu inter conceptiuos dies relatus. hinc et ludi fugerit populus. non multo enim post hic dies, compitalitii nuncupati, de quibus in Laribus quam decessus Gallorum ex urbe et qui tum actum est abunde. sub urbe populi, ut Ficuliates, ac Fidenates, et Consualia, Conso deo celebrata, dicta quod finitimi alii, contra nos coniurauerunt. aliquot cum feriae publicae ei deo in circo ad aram huius diei uestigia fugae in sacris apparent, de eius ab sacerdotibus fierent, et ludi illi, uirgines quibus rebus antiquitatum libri plura referunt, Sabinae raptae fuere, XVII. Kal. Sept. In ait Varro. Conso plura dicta sunt. Fornacalia XII. Kal. Mart. a Fornace dea, de Furinalia, seu Furnalia, deae Furinae festa, ut qua in primo actum est. in primo dictum. Hilaria laetitiae celebritas, VIII. Kal. Apr. Vulcanalia mense Sextili agebantur. uide Vide nostros Fastos. horum meminit Vulcanum. Macrobius, et Vopiscus in Aureliano. Vortumnalia, a Vortumno dicta, cuius feriae, Lemuria sacra, sedandis Lemuribus Remi, ait Varro, mense Octobri. Et hoc lege in mense Maio celebrata, ut Ouidius et Vertumno. Porphyrion tradunt, et ego alibi plura. Apollinares ludi prius incerto tempore Quirinalia, XII. Kal. Maias, quae et feriae celebrati, post a Licinio Varo Praet. lege lata, Quirini dictae. Ouidius et Varro. IIII. Non. Quint. celebrati, boue aurato, capris Regifugium, VI. Kal. Apr. sacrum uero VI. duabus albis auratis: Macrobius et Seruius in Kal. Iul.: Ouidius. VI. Aeneidos. Hos ludos Laureatum populo Terminalia, mense Februario: de quibus alibi, spectasse, Festus scribit, stipe data pro hoc est in Termino, plura. cuiusque copia. Feralia dicta, cum ferebant epulas ad Caprotinae Non. Quint. dictae, quod eo die sepulchra: Varro, et plura infra, cum de in Latio Iunoni Caprotinae mulieres inferorum sacris agemus, ubi etiam de Februis, sacrificabant, et sub caprifico faciebant, ipsius et aliis. arboris lac offerentes. quin et e caprifico Liberalia, quae et Bacchanalia, et Dionysia: uirgam adhibebant, ut ait Varro. Plura sunt a Festus, Macrobius. haec et Orgia dicta fuere. me in Iunone relata. Ancillarum hic dies festus Sane Liberalia et Bacchanalia non eodem fuit, Caprificia nuncupata, ab arbore caprifico, tempore fiebant. nam Liberalibus togae pueris sub qua sacrum fiebat. plura Macrobius: dabantur, XVI. Kal. Apr. ut Ouidius in III. Plutarchus tum in Romulo, tum in Camillo, et Fastorum, et ipse in meo Calendario notaui. item in Parallelis. Plinius uero initium Horum M. Cicero nec semel meminit ad Caprificiorum Vulcano sacrum fuisse ait, ita Atticum, et alibi: Liberalia, inquit Varro, dicta, scribens: Vindemiae mellis Attici signum quod per totum oppidum eo die sederent dedere Caprificiorum diem, Vulcano sacrum. Plerique putant, Caniculares dies Caprifici dies Lupercalia Romanorum celebritas, XV. Kal. esse. Notius uero est, hunc diem ab Ouidio in Mart. (licet aliter alii scribant) celebrabantur. in Arte notatum esse, in illo, his caprae candidae immolabantur, uel ut alii Porrige et ancillae, qua poenas luce pependit tradunt, canes. Februatus is dies, teste Varrone Lusa maritali Gallica ueste manus. et Censorino, dicebatur. Februalia sacra ad Laurentinalia, X. Kal. Ian. celebrabantur, ut expiandos manes fiebant, graece Λυκαῖα dicta, docui in Fastis. M. Cicero ad Brutum: In a Pane Lycaeo, deo Arcadico, qua de re in eius eoque sum maiorum exemplum secutus, qui descriptione plura dixi. nunc illud tantum: nunc honorem mulieri Laurentiae tribuerunt, Haec sacra a Lupercis celebrabantur, quorum cuius uos pontifices ad aram in Velabro uaria fertur institutio, ut a Plutarcho in sacrificium facere soletis. alii Laurentalia Romulo pluribus traditur. Magis illa recepta libentius legunt, de quibus et Festus. Varro: est, quae de Euandro Arcade rege proditur, qui Feriae publicae Laurentinae, is dies, quem ex Arcadia profugus, in Latio Palatium diem quidam in scribendo Laurentalia tenuerit, nudosque ibi iuuenes hoc sacrum per appellant, ab Acca Laurentia nominatus, cui ludum et lasciuiam primum agere instituerit, sacerdotes nostri publice parentant sexto die quam et Iustinus commemorat ex Trogo. qui Acca dicitur, etc. Porro et quidam Quidam fabulose in Herculem et Faunum Larentalia absque u in prima syllaba enunciant. referunt, ut in Fastis Ouidius. Alii in Romulum alii duas faciunt, quod planius in Flora et Remum, qui cum Quintiliis et Fabiis in lucta notauimus. cum essent, abactores pecorum, ut erant nudi, Faunalia, in quibus Fauni sacrum Non. Dec. insectati sunt: et recuperata praeda, id sacrum celebrabant. Horatius in Odis, et eius instituerunt. quod idem recitat Ouidius. Sunt interpretes: plura ipse in Daemonibus. [p.682] qui tradant, quod Romulus Remusque Amulio Mercatorum dies festus idus Martius, ut caeso foedati cruore uultus, nudatis gladiis et Festus scribit. Idem et seruorum dies festus, succinctis uestibus, ab Alba ad Ruminalem idus Sextilis. ficum usque cucurrerint. Varia quoque de Agonalia inferius a me commemoranda, nomine traduntur. Plerique enim a lupis, qui ariete agebantur, V. Id. Ian. Numa Pompilio λύκοι graece dicuntur, nomen deducunt, quod auctore. de his et Ouidius. Haec et Agonia scilicet lupi arceantur a stabulis. alii a lupa non dicuntur, et duplicia erant: altera quidem miti, quae abiectis infantibus [p.683] Ianuario altera XII. Kal. Maias celebrata, ut pepercerit: unde et Luperca dea est auctore planius in Calendario ostendi. appellata Varrone, ut scribit Arnobius. Iustinus Carmentalia a carmenti dicta, ut suo loco uero ex Trogo libro XLIII. Lycaeum, ait, quem ostensum est. haec uero annis singulis a Graeci Pana, Romani Lupercum appellant, qua matribusfamilias XVIII. Kal. Feb. fiebant: in de re plenius in Pane dixi. Alii tradunt, quod quibus aliquid scorteum, aut sua morte ludicrum ipsum, seu templum Lupercal peremptum attulisse, piaculum fuit. dicerent in specu sub monte Palatino, quod et Robigalia VII. Kal. Maias, ut in Fastis poeta innuit, cum ait, notauimus, celebrabantur. alii licet VI. Kal. Et gelida monstrat sub rupe Lupercal. scribant. De Robigo deo in primo abunde Ouidius de Romuli lupa nutrice, dictum est, atque ideo hic repetere Illa loco nomen fecit, locus ille Lupercal, superuacaneum est. Oue et cane Robigo deo Magna dati nutrix praemia nomen habet. sacrum agebatur, ut infra ostendam. Floralia Lupercal, ait Liuius, ludicrum in monte quo pacto, quaue cerimonia celebrarentur, in Palatino. Quare et ego ad Riccium in deae Florae descriptione copiose disserui. haec Hendecasyllabis cum me ludis et spectaculis uero IIII. Kal. Mai. agebantur, quidam tamen interesse ob infirmam ualetudinem non posse VI. Non. Mai. scribunt. dixissem: Fordicidia, inquit Varro, a fordis bobus dicta Hinc qua me ratione cogitare sunt. Bos forda, quae fert in uentre, quod ea Putas, perpetuo esse me grabato die publice immolabantur boues praegnantes Damnatum, atque triennium iacere. in curiis. Complures a fordis caedendis, Et paulo post, Fordicidia dicta autumant. haec et Fordicalia Nec quos ferre solet iocos Lupercal. dicta fuere, et XVII. Kal. Maias celebrabantur. Nec desunt, qui auctore Fabio, Lupercal Festus et Ouidius. dicant uocatum esse, quasi luere, id est purgare per capram. nam ut iam dictum, de capra in exposuerit. Sunt quoque qui Licens illud apud primis sacrum fiebat. sedenim ea Lupercis fuit Propertium, Lyceus legant. Et certe ego praecipua ueneratio, ut quae minus foecundae uetusta uidi exemplaria, quae eam lectionem mulieres haberent, minusque foetus ederent, adhuc conseruent. ad lupercos confugere solerent, qui capris Lucaria festa dicebantur, quae in luco a direptis tergoribus, eisque succincti, circum Romanis celebrabantur, qui lucus permagnus antiquum oppidum, hoc est Palatium erat inter uia salariam et Tiberim, pro eo quod discursabant, loris coriisue occurrentes, uicti a Gallis fugientes e praelio, ibi sese uerbera incutientes. His foeminae ultro occultauerunt: Festus. Lucar uero aes obuiam prodibant, facilem eo uerbere partum dicebatur, quod ex lucis captabatur. alii sibi sperantes. Hinc Ouidius, in Fastis, erogationem quae in lucis fiebat: et lucaris Excipe foecundae patienter uerbera dextrae, pecunia, quae in luco erat data. Plutarchus Iam socer optatum nomen habebit aui. tamen in Problematis, Lucar praemium fuisse Et Propertius, scribit, quod in spectaculis impendebatur. Verbera pellitus setosa mouebat arator Lucaris meminit Cornelius Tacitus, libro Vnde licens Fabius sacra Lupercus habet. primo. plura Plutarchus in causis Romanis. Fontanalia, quo anni tempore fierent, ut mihi Iuuenalis in molles et pathicos, incompertum est, ita Varrone et Festo testibus Nec prodest agili palmas praebere Luperco. describuntur. quorum hic: Fontanalia, ait, Diu uero Lupercorum superstitio Romae fontium sacra, unde et Romae Fontanalis durauit. Nam et Iulii Caesaris temporibus fuit, porta. ille uero, a Fonte dici tradit, quod eo die cum M. Antonius in his uoluit regium diadema feriae ab eo, cum in fontes coronas iaciebant, illi imponere. historia est nota. plura et puteos coronabant. Plutarchus in M. Antonii et Caesaris uita. Id Tubilustria, quae et Lustria dicta fuere, moris in Lupercalibus seruabant, ut nobiles celebritas fuit apud Romanos, qua tubae adolescentes sibi faciem sanguine inficerent, et sacrorum in atrio Saturio expiabantur, mense alii occurrerent cum lana, lacte madida, id Martio. Varro auctor. id sacrum agna fiebat, tabum abstergentes, Romulum scilicet et teste Festo. Tubilustria, ut Ouidius ostendit, Remum imitantes. nonnunquam et laruis XIII. Kal. Iun. peragebantur: personisque obtecti id sacrum peragebant, quo Proxima Vulcani lux est, quam lustria dicunt: pacto et nos eo anni tempore personis inducti Lustrantur purae, quas facit ille, tubae. cursitantes insanire solemus. Scribit Festus, Armilustrum, et Armilustria uocata, ut Varro Fabiani et Quintiliani appellabantur Luperci, a et Festus tradunt: in quibus Ancylia per urbem Fabio et Quintilio, eorum praepositis. Ouidius deferebantur. Armilustrum alibi scripsi Seruio tamen in secundo Fastorum Fabios Remi ait Tullio institutum. alii tamen a Numa tradunt. socios, et Quintilios Romuli: qui dum Aquilicia quoque sacra a Romanis fieri solita sacrificarent Fauno, caesa capella, et a legimus. Cum in magna siccitate aqua esset pastoribus nunciatum esset, pecora parte euocanda, quod cum alibi, tum praecipue apud diuersa abacta, in hostes exiuerunt. [p.684] Et Tertullianum est uidere, qui ait ea Ioui prior Remus recepta praeda cum Fabiis immolari, in Apologetico. Hinc et sacerdotes, rediens, exta et uiscera capellae immolatae qui a Ioue aquam eliciebant, Aquilices absumpsit, et ossa tantummodo Romulo dicebantur, eodem aduersus Martionem seruauit. Quare commotus Romulus indoluit, auctore. De Nudipedalibus uero sacris, cum et quod Quintilii sui neglecti fuissent, et tantum per uota fiebant, uel populo denunciarentur, Fabiis licuisset: a qua, aiunt, licentia Licentes alibi memini me scripsisse. Fabii posthac appellari fuere, et in Vinalia duplicia fuere, ut Varro, Plinius Lupercalibus principes habiti. hinc illud Festusque ostendunt: altera uinis degustandis, Propertii paulo ante citatum, IX. Kal. Mart. cum uina pura esse putabantur, Vnde licens Fabius sacra Lupercus habet. quo die Ioui nouum uinum libare mos fuit, Et Ouidius, de Romulo, quod ex dolio hauriebatur in [p.685] uase: Risit, et indoluit Fabios potuisse, Remumque altera uinalia fuere, in quibus Flamen Dialis Vincere, Quintilios non potuisse suos. uindemiam auspiciabatur: maturis uuis, uinum Sed tamen si quis Licens pro licentioso legere, et uindemiam fieri iubebat: quibus interpretabitur, me iudice, non insulse diebus agnam immolabat, interque caesa et porrecta uinum legebat: quo tempore et ex Et uenit ad socios turba propinqua deos. fano Veneris uinum affatim effundebant. fuit haec autem fiebant XI. Kal. Mart. Valerius etiam ueteri lege sancitum, ut Flamen Martialis Maximus libro secundo: Conuiuium, inquit, diceret diem ueteri uino libando medicaminis solenne maiores nostri instituerunt, idque causa. inde usurpatum uerbum, Nouum uetus Charistia appellauerunt (etsi aliqui Eucharistia uinum bibo, nouo ueteri morbo medeor. Vnde legunt, qua uoce nostri altaris sacrificium et meditrinae nomen deae, cuius sacra corporis Domini nuncuparunt= Subdit Meditrinalia, et dies Meditrinalis, ut alibi Valerius, Praeter cognatos et affines nemo diximus. In primitiis etiam pomorum noua [p.686] interponebatur, ut si qua inter uetera esse dicebant, et alia exoptabant noua necessarias personas querela esset orta, apud ominis causa. Fuerunt et rustica uinalia XII. sacra mensae et inter hilaritatem animorum, Kal. Sept. ut Varro ait: uel XIIII. ut ex Festo et fautoribus concordiae adhibitis tolleretur. Sed ueteribus Fastis in nostro de Annis et iam et graeca sacra, et celebritates, quantum mentibus caeterisque docuimus: quo die pro tempore succurrerint, tibi commemorabo, Veneri aedes dicata fuit, et horti eius tutelae in primisque ab Hecatombe exordiar. assignati, et tum fuere olitores feriati. de his Hecatombe celebre Graecorum sacrificium Varro in primo de Re rustica ita tradit: fuit, qua uoce et Latinos interdum usos Mineruam et Venerem uenerari oportere, uidemus. Iulius Capitolinus: Tantum, inquit, quarum unius procuratio oleri, alterius sane laetitiae in Balbino, qui plus timebat, ut hortorum: quo nomine rustica uinalia instituta. Hecatomben faceret, quod tale sacrificium est. Sed quod hortis praeesse Venus putaretur, Centum arae uno loco construuntur cespititiae, plura in Hortensi Venere dixi. hae quidem ad eas centum sues, centum oues mactabantur: uinaliorum feriae, sedandis et leniendis inde si Imperatoris sacrificium fieret, centum tempestatibus solennes habebant. His etiam leones (uel ut aliqui legunt, oues, quod parum nouum uinum in urbem ferre, et in uinariis mihi placet) centum aquilae, et caetera cellis condere moris fuit. Sed et apud huiusmodi animalia centena feriebantur: quod Thusculanos cautum lege fuit, ne quis nouum quidem etiam Graeci quondam fecisse uinum antequam uinaria calarentur, in urbem dicuntur, cum pestilentia laborarent, et a inueheret. quin et hodie in consuetudine est in multis Imperatoribus id celebratum constat. Latio, in oppidisque urbem proximis, ne quis haec ferme Capitolinus. Igitur fuit hoc sacrum uindemiam inchoet, nisi publico edicto interdum centum boum: sed et ouium promulgato, quo uidemia indicitur. Porro et interdum, et caprarum, et suum. Fuerunt et qui Romanis uino et nouis frugibus uesci non ex omni genere hoc sacrum peragerent, qui licebat, priusquam sacerdos primitias libasset: etiam σύσκιον, id est opacum et umbrosum Graecis ante uernum aequinoctium uitem nuncuparunt. Sunt qui centum pedum incidere, ante autumnale uuam gustare nefas uictimarum dixerint. ab hoc et Hetacombaeus habebatur. sed et Προτρυγέα celebritas mensis a Lacedaemoniis, in quo et festa Dionysio peragebatur, et Neptuno, ut scribit Hiacynthia fiebant. quo de mense certiora Hesychius. Nos interpretari possumus, Ante attulimus ex uariis auctoribus in nostro de uindemia. hinc et stella Protrygitis, de qua alibi Annis mensibus et caeteris. Hinc et Iupiter et ex Critolao actum est. Apollo Hecatombaeus dicti, et Hecatombaea Septimontium festum Romanorum inueni celebritas. Sunt qui Hecatomben ita nuncupatum, cum septimus collis urbi esset describant, sacrificium non simplex, nec additus: in cuius celebritate in locis septem uulgare, sed sumptuosum et splendidum, sacrum factum esse, testis est Varro, Palatio, utpote quod ex centum uictimis constaret: ut Suburra, Velia, Fagutali, Coelio, Oppio, et etiam χιλιώµβη, ex mille bobus, seu uictimis. Cespio. quo die per urbem uehiculis uehi, Alii abusiue dictum putant, ut finitum pro criminosum habitum fuit. Plura affert infinito numero ponant, et cum dicimus Plutarchus in Causis Romanis. ἑκατόνζυγα ναῦν, hoc est multorum iugorum Charistia Romani graeca uoce festum nauem. Inuenimus et βούπρωρον sacrificium uocauere, quo cognati et consanguinei quoddam, ex centum ouibus et boue uno. Alii conuenire solebant, et inuicem mutua dona et βουάρχην dicunt, ut notat Hesychius. Sane dare. Ouidius in Fastis, quidam non a uictimarum numero, sed quod Proxima cognati dixere Charistia patres, centum Peloponnesi urbes id sacrum facerent: ut Hecatombe a sacrificantium numero nuptiarum celebritas, cum Diti nupsit, dicatur, non hostiarium. Hac quoque ratione celebrabatur. qua Hecatombe dicitur, et εἰκοσίβοια et Gamelia solennitas nuptialis, et mensis poetice ἐκικοσίβοια ex XX bobus dicuntur. Gamelion, in quo Iuno Gamelia culta. Gamelia Βουφονία festiuitas quaedam fuit apud uero mense Ianuario celebrabantur, quod Athenienses, quae in Diipoleis, id est Iouis plane ostensum est in nostro de Annis et Polei honore agebatur. in his bos mactabatur mensibus, etc. ab eo qui ex re βουφόνος id est bouicida Anacalypteria, ἀνακαλυπτήρια dies festus dicebatur: qua de re in Ioue Polieo satis multa fuit post nuptias, cum sponsa reuelabatur, ut attuli. Sacrum istud ob uetustatem desitum, ab omnibus conspiceretur: tametsi munera nomen tantum modo retinuit. Siquidem cum etiam significant, quae eodem die sponsae prius bos caederetur, mox popanon pro boue exhibebantur: non his dissimilia, quae Repotia offerebant: popanon ipsum, id est placentam a nostris dicta sunt. nuncupantes bouem, ut ex Hesychio ἁλῶα, τὰ, numero plurium, ut fere caetera, didicimus. De Buphoniis uero meminit in festiuitas fuit agricolarum Athenis, quae Nebulis Aristophanes καὶ κηκείδου, καὶ subuectis ex agris frugibus in honorem Cereris βουφονίων. Et Cecidae, inquit, et et Bacchi celebrabatur, ut Philochorus prodit. Buphoniorum. [p.687] De Cecida in Poetis sic uero dicta, quod in areis, quae graece ἅλως aegimus, qui Dithyramborum poeta fuit. De dicuntur, praecipue moras traherent homines. Buphono uero plura in Attica Pausanias. unde et Cererem ἁλωάδα nuncupatam ∆ιιπόλια peruetusta Athenis celebritas fuit: legimus, quae et ἁλωὶς et Euhalosia sic uocata, quod Ioui Polieo perageretur, ut cognominata, ut in Cerere planius diximus. alibi scripsi. Sed quoniam, ut dixi, peruetusta Elaphebolia festa celebrabantur mense fuit: hinc Aristophanes pro prisco et obsoleto Februario ab Atheniensibus, in quibus cerui διιπολιώδη posuit, ut obsuerant grammatici. Dianae Elapheboliae sacrificabantur: unde et Μηλοσφαγίαι sacrificia apud Graecos fuere. mensis ipse Elaphebolion dictus. [p.688] quae ab ouibus iugulandis nuncupata fuere, Theoxenia celebritas et sacrificium, quod µῆλα quippe, ut notum est, pecora dicuntur. omnibus simul deis exhibebatur: Pollux et Hesychius auctor. Hesychius auctores. Sed plura leges in Hysteria sacra, quae de sue fiebant, ut in commentariis Pindaricis, qui ea instituta Veneris sacrificiis planius tradetur. tradunt a Dioscuris, a deorum hospitalitate et Anthisteria celebritas, quae in Anthisterione commercio appellata. in his uero quoniam et mense agebantur: in qua, ut a Latinis in ludi agebantur, praemium uictorem chlaena, Saturnalibus, serui conuiuiis liberalibus seu chlamys erat. excipiebantur. quibus peractis prouerbium Apaturia festiuitas fuit apud Athenienses. emanauit, Ite foras Cares (id est κάρες θύραζε, Meminit Xenophon in primo Hellenicon: quasi dicat, serui) non amplius Anthisteria, ut quanquam et alibi agerentur. hanc quatriduo etiam in Annis et mensibus nostris dictum. celebrari solitam proditum legimus. Quomodo Fuit et prouerbium alterum, ἡ κισσὸς µετ´ uero instituta fuerit, in Venere tradidimus: inde ἀνθιστήρια, hoc est, hedera post Anthisteria: repete. Apaturia etiam inter prouerbia cum serius quippiam fit, et post tempus. memorat Erasmus: profectus ad Apaturia Existimant enim plerique, Dionysio rediit Thergelione, id est Aprili: licet ipse Maio Anthisteria dicata fuisse, in quibus et interpretatus sit. historiam in fabula κιττοφόροι, id est hederigeri introducebantur. Acharnarum Sitalcis Thraciae regis filii, qui in haec et Pythoegia, et aliis nominibus appellata ea, id est Apaturiis urbe donatus fuit, irridet. In fuerunt. Ambrosia quoque Dionysii festum, his prima dies δόρπεια, altera ἀνάῤῥησις, apud Iones in primis, quae Lenaea et Choae tertia κουρεῶτις, extrema ἔπιβδα dicebatur. dicebantur. ἐµπλοκία celebritas fuit apud Athenienses, Anthesphoria festiuitas fuisse traditur, quae in qua mulieres plexis capillis procedere in Proserpinae honore fiebat, sic uero solebant: Hesychius. Cotyttia festa barbarica appellata a legendis floribus. nam cum a Dite fuerunt, quorum meminit Horatius et Vergilius est rapta, floribus legendis intenta erat: ut ex in poematiis, quae a Cotytto dea denominata: Ouidii et Claudiani carminibus liquet in primis. de qua in ipsa dea etiam egimus. De Bendidiis quinimmo etiam θεογαµία eidem, hoc est quoque sacris ibidem meminimus, et item in procul, ubi Mineruae templum fuit. Hesychius Bende Diana. et Nicandri interpres in Alexipharmacis. ab his Pammilia celebritas etiam fuit, de qua in Oschophorica carmina dicta, quorum in primo Osiri actum est. de Historia poetarum aegimus. ἀνάκεια solennitas fuit, quae in honore Pyanepsia celebritas apud Athenienses, a Castoris et Pollucis fiebat, nam Anaces ipsi pyanis fabis nuncupata, dicata Apollini: haec dicti sunt, ut in nostris Nauigiis, et in uero Panopsia a caeteris graecis dicebantur, et Dioscuris tradidimus, et in ἄναξ Apollo. in Octobri mense agebantur: quod ideo διαβατήρια, τὰ, sacrificia dicebantur, quae Pyanepsion uocabatur,ut planius ostendi in in transitu aliquo fiebant, παρὰ τὸ διαβαίνω, libro de Annis et mensibus ac caeteris. in id est transeo. eadem forma Diabateria dicta Pyanepsiorum celebritate, ut Suidas ait, sunt, qua etiam Niceteria. Plutarchus in iresione fuit ramus oleae implexus lanis, Lucullo, ἔθυσε τῷ εὐφράτῃ διαβατήρια: obuios undique fructus habens, qui olim Sacrificauit, inquit, Euphrati diabateria, hoc ponebatur ante ianuam in honorem Apollinis. est, sacra pro transitu. hunc ferebat puer, et affigebat foribus Nephalia apud Graecos fuisse sacrificia Apollinis. Varie autem institutum ferunt. sed legimus, quae sine uino celebrarentur, ut docet eorum praecipua est sententia, qui in Theseum Iulius Pollux: unde et uerbum νηφαλεύειν, hoc referunt. Multi decipiuntur in hac historia est eiusmodi sacris uti. Suidas ait, apud recensenda, qui parum accurate eam ex Athenienses Nephalia exhibita fuisse Plutarcho, Suida, et aliis animaduertunt. Mnemosynae, Aurorae, Soli, Lunae, Veneri ἑξητήρια festa dicebantur, cum primitiae Vraniae, et nymphis. in hoc autem sacrificio deis offerebantur, ut Grammatici tradunt. non uinum, sed aquam mulsam libabant. Metagetnia festiuitas in honorem Apollinis Pausanias tamen ait, Eleos thure, cum tritico Metagetnii celebrabatur, secundo Graecorum melle subacto, additis oleae ramis, aras suffire mense, ut alibi pluribus docui. Fuerunt et sacra solitos, et uti uino: solis autem nymphis, καὶ Carnia, Carnio Apollini dicata, ut in Apollinis ταῖς δεσποίναις, id est Cereri et Proserpinae, cognominibus planius est patefactum. uinum minime libare consueuisse, nec ad aram Boedromia celebritas apud Athenienses fuit: omnium deorum. uerum de Cereris sacris alibi haec excursioni cuidam similis erat, et mensi plenius aegi. Sunt et qui hoc sacrum Dionysio Boedromioni nomen dedit, qui in sextilem, id interdum, et Erechthei filiabus exhibitum est Augustum nostrum coincidit, ut ostensum tradant, ut testatur Philochorus. Sane hoc est in libro de Annis et mensibus caeterisque: sacrificii genus ἄοινον etiam appellabatur, hoc quo loco historiam sumus executi, quare est absque uino: ut e contrario οἰνόσπονδον, instituta, et unde dicta. in quo uinum libatur. Fuerunt praeterea Munychia sacra Dianae fuere, quae in mense Nephalia ligna arida, quae in sacrificiis prima Munychione agebantur, qui nostro Martio incendebantur, ut etiam ἄκαπνα, id est, non conuenit, ut ex Graecis scriptoribus palam est. fumida. Thargelia festus dies apud Athenienses fuit, Helenophoria festum apud Athenienses, in Apollini et Dianae sacer, a quo mensis Aprilis quo mysteria agebantur, sic appellata ab denominatus, ut in Annis et mensibus Helenis, id est cistis, quae uimine contextae caeterisque copiosius proditum est. in hoc [p.689] erant: ut Iul. Pollux in ultimo docet. uero mense duos homines immolabant, unum habebant uero ansas salignas. similes et nos pro maribus, alterum pro foeminis. hos hodie habemus in domesticis usibus. De Pharmacos, id est medicos uocabant, et Mysteriis uero alibi plura, et de Eleusiniis saginatos in custodia publica asseruabant. est diximus. uero Thargelos olla quaedam, in qua antiqui Oschophoria celebritas, seu festum Athenis fructuum primitias coquebant. Miror uiros fuit, cuius apud auctores et in primis quosdam doctos Thargeliona februarium Plutarchum crebra est mentio. In potiusque quam Aprilem putasse: ut minus his Oschophoriis pueri ingenui pubescentes succensendum sit, qui Maium tradidere. eligebantur, qui ferrent ὄσχας, id est ramos ac Scira, σκίρα celebritas fuit peculiaris palmites cum suis racemis, in templum Atheniensium, in qua umbracula et scenae Mineruae Sciriados. Fuit et Athenis locus fiebant, quae eo nomine dicerentur, fere ut Oschophorion nuncupatus, a Phalero non [p.690] similis esset Scenophegiae Hebraeorum. Certe a scenis ultimus Χύτροι, Chytri festum fuit apud Athenienses Atheniensium mensis, id est Maius, percelebre, in quo omne seminum genus in Scirophorion nuncupatus fuit, ut copiose olla coquere solebant, Dionysio et Mercurio monstrauimus in Annis et mensibus. Porro hi operantes, ut Theopompus scribit. principium falli uidentur, qui in Martium referunt. huius sacri a Deucalione usque per manus Plynteria festa erant Cereris, qui dies inter traditum fuit. Ferunt enim illum, et qui cum eo nefastos repositi fuerunt. Scribit Pollux libro fuerant, semina ita coxisse in olla, unde festum octauo, in Plynteriis a Solone permissum tria exortum et appellatum est. nam [p.691] chytra iurare numina, Icesion, Catharsion et ollam significat. nec ex coctis quicquam Hecasterion, quae sunt Iouis cognomina: hoc gustabant, sed Dionysio et Mercurio Chthoniis est, supplicem, expiatorem, et depulsorem. offerebant pro mortuis. Sunt qui hoc eodem Xenophon libro primo Hellenicon tradit, in peracta die affirment, quo et Choes agebantur, Plynteriis Mineruae templum etiam claudi idque XIII. decembris. Lege Suidam. Chytra solere, et aliquid omnino facere piaculum etiam basii genus, ut in Annotationibus scripsi. fuisse, in summa etiam necessitate. Chytrinda uero conuiualis ludus fuit, ut tradit Οἰνιστήρια, Oenisteria, quasi dicas latine Hesychius, qui puerorum lusum esse ait. Ex Vinalia, celebritas fuit, quam Athenis his quispiam sedet in medio, quem circum pubescentes Ephebi peragebant, antequam circa pueri concursantes, illum eo usque lanuginem comamue attonderent. Herculi uero uersant, donec ille aliquem apprehendat ex eis, uini certam mensuram inferebant, et libabant, qui deinde sedere cogatur. Meminit Pollux, et hisque qui conuenerant propinabant. Suidas. meminere Pollux et Hesychius. Lampadum dies, qui et τὰ εἰς λαµπάδι, hoc Θεοίνια, Theoenia apud Athenienses Bacchi est festum quod ad lampada fiebat. De hoc sacrificia dicebantur, et deus ipse θεοίνιος, ut uero ita legimus, quod lampadum celebritas notat Hesychius: nos Thyonaeum et triplex fuerit apud Athenienses, ἀθηναῖα, Thyonianum uocamus, uario licet etymo, ut ἡφαιστιαῖα, et προµήθεια: hoc est Mineruae, dictum est alibi. Vulcani, et Promethei. citat Istrum Suidas, qui Trieterica festa Bacchi notissima, quae latine perscripserit, Athenienses cum sacra facerent, Triennalia dici possunt, Latinis et Graecis Vulcano lampada excogitasse, et ob eius rei aeque usurpata. memoriam perpetuos illi deo ludos Aletides sacrificia quaedam Atheniensium, consecrasse, in quibus semper esset lampadum pro Icaro et Erigone, quae oscillis agebantur: usus: ut quoque gratias referrent de quibus iam aegimus. Cum enim, ut inquit prudentissimae artium inuentrici Mineruae, et Hyginus, in finibus Atheniensium multae item Prometheo, primo suprema literarum uirgines sine causa suspendio sibi mortem memoria artium uariarum inter homines consciscerent, propter Erigonem, habito ab propagatori. sanxeruntque, ut pariter in Apolline oraculo sacrificium solenne illorum sacris eadem lampade posteri instituerunt, quod publice priuatimque uterentur: sed hac de re plura Erasmus in faciebant, et id Aletides appellabant, quod Prouerbiis. Erigone cum cane ignota et solitaria patrem Monophagorum celebritas fuit apud Icarum mendica persecuta sit, quas Graeci Aeginenses, quam copiose describit in ἀλητίδας nominant: et ἀλητὴς mendicus, Questionibus graecis Plutarchus. ait enim, cum uagus, et erro dicitur. in bellum Troianum profecti essent multi Εἰσιτήρια dies celebris et festus Athenis fuit, Aeginetae, pauci tamen diuersis de causis inde in quo omnes qui in magistratu erant, rediere. quare, inquit, clam quisque domi suae procedebant, unde et nomen fuit. Hanc uero comiter excipientes, ipsimet in conuiuiis anni primam diem Athenienses existimabant. ministrabant, nec alienum quenquam meminit Demosthenes in oratione παρὰ admittebant. hoc igitur imitantes, Neptuno πρεσβείας. rem diuinam facere solebant, et thyasos Encaenia, orum, festum dedicationis, puta exercebant, XVI dies silentio inter se conuiuia templi, quo modo nostri accipiunt: et celebrantes, solemne festum dirimebant. Et ex Hieronymus et Augustinus, et caeteri, eo µονοφάγοι appellabantur, hoc est solitarie Euangelium exponunt. unde ἐγκαινίζω, uescentes. Monophagi etiam apud Athenaeum innouo. dicti, qui seorsum ab aliis esitarent: quo more ueteres, diuerso a Romanis, qui una cum et χόας, ut Hesychius notat, appellabant. amicis palam discumbebant. unde coena dicta, meminimus et nos in Fastis. Dicebatur et διὰ τὴν κοινωνίαν. hinc Iuuenalis Satyrice δωδεκαὶς ut quidam putant, a duodecim carpit, mensibus. Quis, inquit, fercula septem Secreto coenauit Theophania celebritas fuit, quae Delphis auus? agebatur, cuius Herodotus in primo meminit. Ephestria Thebis festa fuerunt, ob Tiresiam De nostris uero Theophaniis hic nihil constituta, in quibus ipsius simulachrum agendum, quae et Epiphania dicuntur. uirilibus uestimentis exuebatur, et muliebribus Diasia etiam Milichii Iouis festa fuere, induebatur: moxque illis ademptis, iterum Athenis celebrata, ut Suidas et Lucianus in uirilia imponebant, alludentes ad ipsius Charidemo docent. meminit et Aristophanes. Tiresiae fabulam, de qua poetae et Graeci, et dicta ἀπὸ τοῦ διαφυγεῖν αὐτοὺς εὐχαῖς τὰς Latini adque multa. dicta uero sunt ἐφέστρια ἄσας. Scribit Hesychius, Diasia celebritatem ἀπὸ τοῦ ἐφεστρίδος, id est a superiore ueste, fuisse Athenis, quae cum quadam tristitia qua induebatur. ageretur. De Eleutheriis sacris in Ioue Ascolia festa fuisse legimus apud Atticos, Eleutherio copiose dixi, item de Diipoliis quibus inter utres saltantes bacchabantur, unde sacris ibidem. et ab utribus nomina sumpsere. Meminit poeta ἀποβώµια sacra fuerunt apud Graecos, quae Vergilius in Georgicis, cum ait: in altari peragi non solebant, sed in plano solo, Vnctos saliere per utres. uel pauimento. Quam rem hic parcius attigi, quoniam ὑπεκαύστρια, Hypecaustria, ut scribit [p.692] in quarto de Poetarum historia Dialogo Plutarchus in Quaestionibus, apud solos fusius exposui. Mineruae sacrificantes uocabant, quod ibi Fuerunt et quae ὠµοφαγία dicebantur, de multa sacra et mysteria fierent ad uertenda quibus post graecos Arnobius libro V. mala. aduersus Gentes: Bacchanalia etiam, inquit, Diamastigosis solennitas facit maxima apud praetermittemus inania, quibus nomen Lacedaemonios, cuius cum alii meminere, tum Omophagiis graecum est, in quibus furore Tertullius in Apolegetico. et in libro ad mentito, et sequestrata pectoris sanitate Martyres: Nam, inquit, hodie apud circumplicatis uos anguibus, atque ut uos Lacedaemonios solennitas maxima est plenos dei numine ac maiestate doceatis, Diamastigosis, id est flagellatio, in quo sacro caprorum reclamantium uiscera cruentatis ante aram nobiles quoque adolescentes flagellis oribus dissipatis. haec ille. Omophagia autem affliguntur, astantibus parentibus et dicta, quasi dicamus crudiuora. propinquis, et uti perseuerent adhortantibus. Hiacynthia in Laconia celebrabantur, in qua de re et ego alibi, et Philostratus in uita Apollinis honorem, ob Hiacynthum puerum Tyanei Apollonii et Nazianzenus Gregorius et ab eo amatum, cuius fabulam Ouidius in Lucianus in Anacharsi. [p.693] Metamorphoseis copiose exequitur: ut nunc Panathenaea Athenarum, et Mineruae in grammaticos mittam inter caetera, et hoc primis festa, quae singulis annis celebrabantur: Ouidius: quae et Magna sacra appellabantur. primus Annua praelata redeunt Hiacynthia pompa. Erechtonius, Vulcani et Mineruae filius ea τρικτύα, quae τρύττυα interdum legimus instituit. Postea Theseus cum in unum (nisi nos scriptura fallat, uel diuersa significent, congregasset tribus, unamque urbem fecisset: nam et τρίκτειρα etiam offendimus) sacrificia in hac celebritate neque senes, neque ignobiles, dicebantur dei Enyalii, id est Martis, quae neque uiri certabant, sed pueri tantum: uictori tribus animalibus cum testiculis, id est non ex olea corona praemium dabatur. Haec castratis fiebant, ut obseruat Hesychius: uel ut partim ex Aristophanis comentariis, partim ex alii tradunt, his tribus, sue, ariete, tauro, id est, Suida, aliisque. κάπρῳ, κριῷ, ταύρῳ. fere Romanis Panhellenia sacra totius Graeciae, Panionia Solitaurilibus similia, ut iam dictum est. totius Ioniae, uti etiam Panboeotia, de quibus δωδεκάδες, hoc est duodenaria sacrificia, a Strabo, Suidas, Arpocration, et alii plerique. graecis nuncupata, quae ex duodecim Sed infiniti pene sit laboris, omnia sacrorum animalibus fiebant. Fuit et festum apud genera recensere, quae ante ueram Christi Athenienses, quod δωδεκάτην uocabant: quod lucem, tenebris illusa antiquitas peragere solebat. Quare ad publica alia quaedam me quoquo modo punitur, sed ita damnatur, ut accingam, ut hac te rerum uaritate nonnihil bona eius consecrentur, et in publicum oblectem, si minus lepore ac facundia ex redigantur. Nam supplicia dicebantur ingenii et uirium imbecillitate queam. supplicamenta. et supplicium dicitur, de cuius damnatione delibatur aliquid deo: unde et SVPPLICATIONES. LECTISTERNIA. supplicare. Idem et in fine sexti libri Fuerunt ad haec quae sacrificiis Etymologiarum: Nec hic te lateat uolo, quoties coniungerentur, et quae inter ea commemorari apud antiquos aliquid consecrabatur de bonis non ab re fuerit, supplicationes et lectisternia, alicuius condemnati, qua religionis cerimonia quae ad templa et puluinaria deorum, uel ob id fieri soleret. Coss. id, aut Imperatorum iussu laetitiam, uel ad uertendam deorum iram fiebat: foculum accendi uidebatur, ubi praeco peragerentur: in quibus plerunque senatores ac cum tibicine uerbis priscis et solemnibus, patricii cum coniugibus et liberis, ad delubra et praeeunte Pontifice Maximo carmen aras procedebant, nonnunquam omnes tribus maledicum uelato capite sacrum perficiebat. et ordines etiam Pontifice Maximo praeeunte: Idque iussu populi fieri conuocata concione sed et aliis persaepe modis. In his enim et mos fuit, alias irritam fieri consecrationem pueri ingenui, et libertini, ac item uirgines censebatur. Deuotiones uero et euocationes omnes coronati, et lauream praeferentes, cum paulo post etiam exequemur. Nunc quoniam pompa thensas et fercula deum deferentes, de Lectisterniis meminimus, quorum crebra est tum et sacro carmine supplicare, et deum mentio, et in his plerosque falli uidemus, hic pacem exposcere solebant. Lectisternia uero et ex Liuio pauca ascribenda. Is libro V. ab Vrbe puluinaria iuxta deorum aras statuebant, cum Condita ita prodit: Grauis, inquit, pestilensque aliis ornamentis: quin et frondes uirentes et omnibus animalibus aestas excepit urbem, odoriferae, ac flores omnis generis, et cum insanabili pernicie: quando nec causa, nec uerbenae ante deum aedes et in ipsis templis finis inueniebatur, libri Sibyllini ex S.C. aditi sternebantur. has supplicationes et huiusmodi sunt. Duumuiri sacris faciundis, Lectisternia caetera a Populo Romano frequenter tunc primum in urbe Romana facta per dies celebratas in historiis legimus, nunc tot dierum VIII. Apollinem, Latonamque et Dianam, numero, nunc demum ad L. usque diem Herculem, Mercurium, atque Neptunum, comperio. Illud autem obseruatum ab antiquis Tribus quae amplissimae tum apparari uidemus, ut quoties supplicationes aut poterant, stratis lectis placauere: priuatim lectisternia indicerentur, a iurgiis et litibus quoque id sacrum celebratum est tota urbe, abstinerent, et uinctis uincula demerent. Scribit patentibus ianuis, promiscuoque usu rerum etiam Festus, quod aediles per supplicationes omnium in propatulo posito, notos ignotosque muratam addebant ad puluinaria. Fuit autem passim aduenas in hospitium ductos ferunt, et murata, potio quae in sacris adhiberi solita fuit. cum inimicis quoque benigne et comiter quin et in XII tabulis cauebatur, ne mortuo sermones habitos, iurgiis et litibus traderetur: quod et Varro primo Antiquitatum temperatum, uinctis quoque dempta in eos libro scripsit. Supplicationes Vergilius eo loco dies uincula: religioni deinde fuisse, quibus in quarto innuit: eam opem tulissent, uinciri. Quidam putant, Simul diuum templis indicit honorem. epulum Ioui in Capitolio lectisternium dici: quo loco ait Seruius, Iussit fieri quod parum probatur. Lectisternia, inquit supplicationes. et mox: Feriae, inquit, legitimae Seruius in XII. Aeneidos dicuntur, ubi in sunt aut indictae. [p.694] Indici autem templo homines sedere consueuerunt. dicuntur, quia paupertas maiorum ex Notamus lectisternium in Capitolio sic collatione sacrificabant: aut certe de bonis celebrari solitum: stratis tribus lectis damnatorum, unde et supplicia dicuntur. idem conuiuium tribus deis apponebatur, Ioui, et Isidorus in sexto, et meminit Festus: Iunoni, et Mineruae. Ioui simulachrum in Supplicationes, quae sunt de bonis passorum lectulo reponebatur, Iuno uero et Minerua in supplicia. Salustius: In suppliciis deorum sellis, ea ratione quam alibi retuli. sic appositis magnifici. hinc et Sacrum dictum, uenerabile, epulis, non dei, sed VII ipsi epulones et execrabile: quia sacrae res de bonis celebrabant. T. Liuius libro VII. ab Vrbe execrandorum fiebant. Isidorus libro quinto: Condita, Eo nihil dignum memoria actum, nisi Supplicium, inquit, proprie dicitur, non qui quod pacis deum exposcendae causa tertio post conditam urbem lectisternium fuit. subdit, ex libro quinto Rerum reconditarum [p.695] Sammonici Sereni, euocationis et deuotionis Expositis supplicationibus, et lectisterniis, formulam, quam ex Furii uetustissimo libro ille iam deorum Euocationes, urbiumque excerpsit. Est autem hoc carmen, quo Dei Deuotiones, et sese pro patria deuouentium euocabantur: Si deus, si dea est, cuius populus ritus, quibusque haec caerimoniis fierent, apud ciuitasque Carthaginensis est in tutela, teque Romanos in primis, ostendam. Verrius Flaccus Maxime, ille qui urbis huius, populique tutelam auctores ponit, quibus credat, in recepisti, precor, uenerorque, ueniamque a oppugnationibus ante omnia solitum a uobis peto, ut uos populum ciuitatemque Romanis sacerdotibus euocari deum, cuius in Carthaginensem deseratis, loca, templa, sacra, tutela id oppidum esset. Problema etiam urbemque eorum relinquatis, [p.696] absque legimus Plutarchi, cuius hoc est lemma: Cur his abeatis, eique populo ciuitatique metum, deum illum, cuius in tutela urbem esse dicunt, formidinem, obliuionem iniiciatis, proditique siue masculus is est, seu foemina, et quaerere Romam ad meosque ueniatis, nostraque uobis et nominare nefas esset: hoc enim ita esse, loca, templa, sacra, urbs, acceptior religione confirmant: Valerium Soranum male probatiorque sit. mihi quoque Populoque periisse dicentes, quod numinis nomen efferre Romano, militibusque meis praepositi sitis, ut ausus esset. An quod Latinorum quidam sciamus, intelligamusque. Si ita feceritis, uoueo monumentis tradiderunt, euocationes quasdam uobis templa ludosque facturum. Subiungit ac deorum ueneficia esse putauerunt: quibus idem in eadem uerba hostias fieri oportere, quoniam ipsi hostium deos euocare, et ad se auctoritatemque uideri extorum, ut ea traducere consueuissent, ne idem ipsi promitterent futura. At uero Liuius in V. ab paterentur, magnopere uerebantur. Vrbe Condita, Dictator Camillus, ait, ita a quemadmodum Tyrii statuis uincula iniiciunt, Veiis deos euocauit: Tuo, inquit, ductu Apollo et reliqua. Alibi quoque recitauimus, a Pythice, tuoque numine instinctus, pergo ad Lacedaemoniis Martem catenatum, ne a se delendam urbem Veios, tibique hinc decimam uocaretur: et νίκην ἄπτερον, id est sine alis partem praedae uoueo. te simul Iuno regina, Victoriam, ne ab Atheniensibus aufugeret. quae nunc Veios colis, precor, ut nos uictores Sed iam nos harum utranque, id est in nostram tuamque mox futuram urbem euocationis et deuotionis, recitemus Macrobii sequare, ubi et dignum amplitudine tua uerbis ex libro III. Saturnaliorum: Constat, templum accipies. haec Liuius. Deuotio uero inquit, omnes urbes in alicuius dei tutela esse: urbium et exercitus ita fieri solebat. Post moremque Romanorum arcanum et multis deorum euocationem, ea uero a Dictatore, uel ignotum fuisse, ut cum obsiderent urbem Consule uel Praetore, uel Imperatore fiebat, hostium, eamque iam capi posse confiderent, his prope uerbis. Dis pater, siue Iouis manes, certo carmine euocarent Tutelares deos, quod siue quo alio nomine fas est nominare, ut aut aliter urbem capi posse non crederent: aut omnes illam urbem Carthaginem, etiam si posset, nefas existimarent deos habere exercitumque, quem ego me sentio dicere, captiuos. nam propterea ipsi Romani et deum, fuga, formidine, terrore compleatis, quique in cuius tutela urbs Roma esset, et ipsius urbis aduersus legiones, exercitumque nostrum arma Latinum nomen ignotum esse uoluerunt. Sed telaque ferent, uti uos eos exercitus, eos Dei quidem nomen nonnullis antiquorum licet hostes, eosque homines, urbes, agrosque inter se dissidentium libris insitum, et ideo eorum, et qui in his locis regionibusque, agris uetustas res persequentibus, quicquid de hoc urbisque habitant, abducatis, lumine supero putatur, innotuit. Alii Iouem crediderunt, alii priuetis, exercitumque hostium, urbes Lunam. Sunt qui Angeronam, quae digito ad agrosque eorum, quos me sentio dicere, uti os admoto silentium denunciat. Alii autem, uos eas urbes agrosque, capita aetatesque quorum mihi fides uidetur firmior, Opem eorum deuota consecrataque habeatis, illis Consiuam esse dixerunt. Ipsius uero urbis legibus, quibus quandoque sunt maxime nomen etiam doctissimis ignoratum est, hostes deuoti, eosque ego uicarios pro mea cauentibus Romanis, ne quod saepe aduersus fide magistratuque meo, et pro populo urbes hostium fecisse se nouerant, idem ipsi Romano, exercitibus, legionibusque nostris do, quoque hostili euocatione paterentur, si tutelae deuoueo, ut me meamque fidem, suae nomen diuulgaretur. Mox idem scriptor imperiumque, legiones exercitumque nostrum, qui in his rebus gerundis sunt, bene saluos legionibus, auxiliis, Populi Romani sinatis esse. si haec ita faxitis, ut ego sciam, Quiritium legiones, auxiliaque hostium, sentiam, intelligam, tunc quisquis uotum hoc mecum Deisque Manibus Tellurique faxit, ubi faxit, recte factum esto, ouibus atris deuoueo. hactenus deuotio. tribus. Cum Tellurem dicebat, manibus terram Subdit Liuius: Mox incinctum cinctu tangebat: cum Iouem dicebat, manus ad Gabino, armatum in equum insiluisse, coelum tollebat: cum uotum recipere dicebat, pugnasse acerrime, tandem confossum, inter manibus pectus tangebat. haec ex Macrobio. confertissimum hostium stragem, suis In historiis autem legimus, huiusmodi uictoriam reliquisse. Porro nec illud te ignorare deuotiones factas non modo in Italia, sed et oportet, quod historiae suae adiiciendum extra: quinimmo et poetam Vergilium sub Liuius putauit. Licere Consuli Dictatorique et poetico quodam inuolucro has innuisse, docti Praetori cum legiones hostium deuoueat, non uiri obseruant, ut cum cecinit, utique se, sed quem uelit ex legione Romana Excessere omnes adytis, arisque relictis, scriptum ciuem deuouere: si is homo, qui Dei quibus imperium hoc steterat. deuotus est, moritur, probe factum uideri: ni Et item cum ait, moritur, tum signum VII pedes altum, aut Ferus omnia Iuppiter Argos maius in terram defodi, et piaculum hostia Transtulit. caedi. ubi illud signum defossum erit, eo Deuotiones etiam singularium magistratum Romanum descendere fas non personarum factas. ex historiis est. sin autem sese deuouere nolet, sicuti obseruauimus, ut cum se duo Decii, pater Decius deuouit, ni moritur, neque suum neque et filius pro populi [p.697] Romani uictoria publicum diuinum pure faciet. Qui sese deuouerunt: et Q. Curtius. Sed et apud deuouerit, Vulcano arma, siue cui alii diuo Graecos Codrus pro Atheniensibus, et uouere uolet, siue hostia, siue quo alio uolet, Menoeceus pro Thebis se deuouerunt, ius esto. telo, super quod stans Consul itemque pro Celaenaeis Anchurus. Vnam precatus est, hostem potiri fas non est. si ego uel alteram ex latinis afferam, in potiatur, Marti uouet, auribus piaculum fieri. primisque ex Liuio, qui libro octauo ab haec Liuius. Sunt qui haec extrema Liuii uerba Vrbe Condita ita scribit: Cum collegam emendent, Solitaurilibus piaculum fieri. Extant litasse Decius intellexisset, sibique omnia et aliorum super hoc opiniones, quae nec mihi dignae uisae sunt ut referantur. De laeta, nisi quod caput iecinoris a familiari solitaurilibus uero paulo supra dictum est. parte caesum aruspex ostendisset, alioqui Fuerunt nec multum absimiles deuotionibus acceptam deis hostiam esse: Atqui, inquit, Execrationes, quae uerbis quibusdam diris, ac bene habet, si a collega litatum est. tum imprecationibus, quapiamque caerimonia fieri instructo exercitu, M. Valerium Pontificem solebant, diuersae quidem diuersis locis. hanc magna uoce inclamauit: Deorum, inquit, unam ego in praesentia ex Sallustii Catilinario, ope Valeri opus est: age dum Pontifex pro exemplo adducam. Fuere, inquit, ea publicus Populi Romani praei uerba, tempestate qui Catilinam oratione habita quibus me pro legionibus deuoueam. dicerent, [p.698] cum ad iusiurandum Pontifex eum togam praetextam sumere populares sceleris sui adigeret, humani iussit, ut uelato capite, manu subter togam corporis sanguinem uino permixtum in pateris ad mentum exerta, super telum subiectum circumtulisse. inde cum post execrationem pedibus stantem, sic dicens: Iane, Iupiter, omnes degustauissent, (sicuti in solennibus Mars pater, Quirine, Bellona, Lares, Diui sacris fieri consueuit) aperuisse consilium Nouensiles, Dei indigetes, Diui quorum est suum, atque eo dictam rem fecisse, quo inter potestas nostrorum hostiumque, Deique se magis fidi forent, alius alii. Haec Sallustius. Manes, uos precor, ueneror, ueniam peto, M. Cicero pro Sextio: Exierunt malis omnibus atque execrationibus duo Vulturii paludati. feroque, uti populo Romano Quiritium uim Extat execratio, quae Dirae inscribitur, in uictoriamque prosperetis, hostesque Populi Vergilianis poematiis, non inelegans, dignaque Romani Quiritium terrore, formidine, ut cum eis ascribatur. Scribit T. Liuius de bello morteque afficiatis: sicut uerbis nuncupaui, Punico libro VI. Acarnanes a XXV, ad XL ita pro Republica Quiritium, exercitu, annos coniurasse, nisi uictores, se non redituros: qui uictus acie excessisset, eum ne Tum rex Agamemnon ense agnorum pilos quis urbe, tecto, mensa, lare, reciperet: diram incidens, foedus sanxit, et praecones Graeci et execrationem in populares, obtestationemque Troiani utrique suis distribuere. inde passis quam sanctissimam potuerunt aduersus manibus ad coelum locutus est Agamemnon: hospites composuerunt. Similis execratio et Iupiter pater maxime optime, qui in Ida obtestatio in Paulum a Iudaeis facta legitur, in coleris, tuque Sol qui cuncta uides, cunctaque Actis Apostolicis. Inuenimus et execrabile audis, uos Fluuii ac Tellus, et qui subter punitis carmen dictum, apud Liuium in primo de bello homines qui periuria iurant, uos omnes testes Macedonico: Praeeuntibus, inquit, execrabile sunto, seruanto iuramenta, si quidem carmen sacerdotibus. Hinc et publicae Menelaum interfecerit Alexander, Helena ipse dicebantur execrationes, ut Athenis fuise ait et eius opibus potiatur: si uero Menelaus Cicero libro III. de Officiis, si quis uiam Alexandrum, ut Troiani cum Helena omnia erranti non monstrasset. De Diris porro, quae restituant, et Graecos debito afficiant honore, dicebantur, in Furiis egimus. eorumque posteros. si uero Priamus et filii Sed et par uidetur, ut formulam quoque abnuerint, eo casu iusta arma mouebo, nec ceremoniarum Foecialium et Patris patrati hoc abscedam nisi confecto bello. quibus dictis, loco ascribam, idque breuius quam potero, agnos ense iugulauit, et palpitantes humi magisque distincte. nam de utrisque suo loco deposuit, et uinum ex cratere poculis actum est. Forma igitur feriendi per Foecialem exhauserunt, reliquum et sacrum perfecerunt: foederis huiuscemodi fuit, ut ex Liuio et reliqua. At uero cum Foecialis bellum accepimus. Foecialis regem Tullium ita rogauit: indicit, hac caerimonia utebatur. Foecialis Iubesne me Rex cum Patre patrato populi hastam ferratam praeustam, aut sagmineam ad Albani foedus ferire? iubente rege: Sagmina, fines eorum quibus bellum indicebat, inquit, te Rex posco. Rex ait, Puram tollito. deferebat, nec minus puberibus tribus Foecialis ex arce graminis herbam puram praesentibus adiiciebat: Quod populi attulit, postea Regem interrogauit: Rex, facisne priscorum Latinorum, hominesue prisci Latini tu me regium nuncium Populi Romani aduersus Populum Romanum Quiritium Quiritiumue. Rex respondit, Quod sine fraude fecerunt, deliquerunt, quod Populus Romanus mea Populique Romani Quiritiumue fiat, facio. Quiritium bellum cum priscis Latinis iussit Fit ergo tunc foedus, multisque id uerbis esse senatusque populi romani Quititium peragit. legibus inde recitatis: Audi, inquit, censuit consensit consciuit ut bellum cum Iupiter, audi Pater patrate Populi Albani, audi priscis Latinis fieret, ob eam rem ego popule Albane, audi, ut illa palam prima Populusque Romanus populis priscorum postremaue ex illis tabulis caeraue recitata Latinorum hominibusque priscis Latinis sunt, sine dolo malo, utique ea hodie bellum indico, facioque. ubi dixerat, hastam in rectissime intellecta sunt, hic illis legibus fines eorum emittebat, ex quo bellum iustum Populus Romanus prior non deficiet: si prior esse intelligebatur. Cincius in libro tertio de Re defecerit publico consilio, dolo malo, in illa die militari Foecialem Populi Romani bellum Iupiter ita Populum Romanum ferito, ut ego indicentem hostibus, telumque in agrum hunc porcum hodie feriam: tantoque magis eorem iacentem, hisce uerbis uti scripsit: Quod ferito, quanto magis potes, pollesque. Vbi id populus Hermundulus: et caetera, ut supra. dixit, porcum saxo silice percussit. Eodem uide Gellium libro XVI. cap. IIII. modo pars altera suum sacerdotem, suumque Patris autem Patrati opera et auctoritas dictatorem peraegit. Et haec quidem formula exigebatur ad patrandum, id est sanciendum Romanorum et Latinorum. Sed alia fuit apud iuramentum, ubi Foeciales de foederibus Graecos, quae uel ex unius Homeri III. Iliados conuenerant. Creauit quidem M. Valerius rhapsodia luculentissime describitur. nam cum primus Foecialis Sp. Fusium primum Patrem Menelaus et Paris singulari certamine rem patratum eo bello, quod Tullius Hostilius cum confecturi essent, iuramentum primum priscis Latinis gessit, uerbena caput capillosque describit inter Graecos et Troianos sancitum. cingens: alias praeterea partes scilicet repetendi Mox in castra [p.699] Priamus et Antenor Patri patrato dedit Ancus Martius, eum morem descenderunt, ubi Agamemnon et Vlysses ab antiquissima Equicolorum gente repetens. etiam ipsi astitere. Praecones uero cratere eius rei formula antiquissima est huiusmodi: uinum miscuere, et manibus aquam dederunt. Legatus, idemque Pater patratus, ubi ad fines eorum uenit, ante res repetunt, capite uelato indicebatur pugnae principium. quod filo: lanae id uelamen est. Audi Iupiter, inquit, locupletius repetit in X. ibi, audite fines cuiuscunque sint gentis, numina Tum certare odiis, et res rapuisse licebit. ubi audiant fas, ego sum publicus nuncius Populi inter caetera et hoc subdit idem Seruius: Romani, pie iusteque legatus uenio, uerbis Clarigatio autem dicta est, aut a clara uoce, qua meis fides sit. Peragit deinde postulata, inde utebatur Pater patratus: aut ἀπὸ τῆς κληροῦ, Iouem testem facit: Si ego iniuste impieque hoc est a sorte. nam per bellicam sortem illos homines, illasque res dedier Populo inuadebant agros hostium. unde et κληρόνοµοι Romano mihique exposco, tum patria dicuntur, qui iure sortiuntur bona defuncti, id compote me nunquam sinas esse. haec, cum est legitimi haeredes. Hinc et Arnobius libro fines supra scandit: haec, quicunque [p.700] ei secundo contra Gentes: Cum paratis bella, primus uir obuius fuerit: haec portam signum monstratis ex arce, aut foecialia iura ingrediens, haec forum ingressus, paucis uerbis tractatis per clarigationem repetitas res raptas. carminis concipiendique iusiurandi mutatis. Si Sed iam de his hactenus. non reddebantur quae exposcebat, diebus Nec postremo ab instituto nostro alienum tribus et XXX (tot enim solennes erant) uidetur, condendae urbis ritum caerimoniamue peractis, bellum ita indicebat: Audi Iupiter, et ascribere, quam et M. Portius Cato in tu Iuno, ac Quirine, Deique omnes coelestes, Originum libris est executus. Conditores enim uos terrestres, uosque inferni audite: ego uos ciuitatum tantum in dexteram uaccam testor, populumque illum (quicunque est, intrinsecus iungebant, et cincti ritu Gabino, nominabat) iniustum esse, neque ius seu Sabino, hoc est, togae parte caput uelati, persoluere. Sed de istis rebus in patria maiores parte succincti, tenebant stiuam incuruam, ut natu consulemus, quo pacto ius nostrum glebae omnes intrinsecus caderent. et ita sulco adipiscamur. Cum his nunciis Romam ad ducto, loca murorum [p.701] designabant, et consulendum redibat. Confestim Rex, aratrum suspendentes circa loca portarum: Dictator, Consul siue quis alius senatum unde territorium dictum est, quasi habere posset, ex his ferme Patres uerbis terribouium, hoc est tritum bobus et aratro. consulebat: Quarum rerum, litium, causarum, Idem repetit Seruius libro V. Aeneidos. Varro condixit Pater patratus Populi Romani quoque in his qui sunt de lingua Latina, Quiritium, Patri patrato priscorum Latinorum, Oppida, inquit, condebant in Latio Hetrusco hominibusque priscis Latinis, quas res nec ritu: id est, iunctis bobus tauro et uacca, dederunt, nec fecerunt, nec soluerunt, quas res interiore aratro circumagebant sulcum. hoc fieri, dari, solui oportuit, dic (ei dicebat, quem faciebant religionis causa, die auspicato, etc. primum sententiam rogabat) quid censes? tum Fuit et Farreatio, seu confarreatio, genus ille, Puro pioque duello quaerendas censeo. sacrificii, quod inter uirum et uxorem fiebat, in eorum qui aderant, in eandem sententiam signum coniunctionis inter eos: dictum a ibant. Bellum erat consensu fieri solitum, ac farreo libi genere, quod ex farre fieri solebat, Foecialis iniectu hastae, ut dictum est, bellum ut ait Festus. uel a uerbo, ut quidam putant, indicebat. Hanc repetendi caerimoniam Confarreo, quod non est in usu. unde quoque clarigationem dictam, Seruius ostendit et libro diffarreatio, in signum dissolutionis connubii. nono et X. Aeneidos. Nam cum Vergilius Plinius libro decimooctauo: Quin, inquit, et in dixisset, sacris nihil religiosius confarreationis uinculo Et iaculum intorquens dimitit in auras. erat, nouaeque nuptae farreum praeferebant. Ibi ait Seruius, Hoc de Romanorum Cornelius Tacitus libro quarto: Nam patricios solennitate tractum est. cum enim uellent confarreatis parentibus genitos tres simul bellum indicere, Pater patratus, hoc est primus nominari, ex quibus unus legeretur uetusto Foecialium, proficiscebatur ad hostium fines, more, neque adesse, ut olim eam copiam, et praefatus quaedam solennia, clara uoce omissa confarreandi assuetudine, aut inter dicebat, se bellum indicere propter certas paucos retenta. causas, aut quia socios laeserant, aut quia nec Operaeprecium me facturum putaui, si abrepta animalia, ne noxios reddiderant. et quaedam altius de sacrificiis repetam, quae per haec Clarigatio dicebatur, a claritate uocis. post te curiosos lectores iugi mea lectione nonnihil clarigationem hasta in eorum fines emissa, detineant. Et perinde a Proclo philosopho exordiar, philosopho non minus Academico quam Peripatetico. is in libro de Sacrificiis, ita alios βραθὺ quapiam herba sacrificasse prope modum scribit: Sacerdotes per mutuam legimus. Pythagoram etiam animatis rarius rerum cognationem et sympathiam in unum sacrificasse, qui eius uitam perscripsere, conducebant, et per repugnantiam repellebant, prodiderunt. Qui uero primi animalibus uesci purificantes quae oportebat, sulphure atque coeperunt, id frugum penuria fecisse, ait bitumine, aquam aspergentes marinam. Porphyrius. Tribus autem de causis deis Sulphur enim purificat propter adoris acumen, sacrificandum censuere theologi gentium, ut aqua uero marina propter igneam portionem. ueneremur, ut gratias referamus, ut ab ipsis atque iidem animalia deis in deorum cultu necessaria petamus, et mala propellamus. Ad congrua adhibebant, caeteraque similiter. haec autem perficienda uotum animi satis esse quamobrem aliis atque similibus recipientes, existimabant: cui et addi posse credebant primum potentias daemonum cognouerunt, quaedam ex frugibus munuscula. Animalia uidelicet eas esse proximas rebus uero mactare nefas ducebant: etsi id licuisse actionibusque naturalibus, atque per haec uidemus per Hebraeorum leges. naturalia quibus propinquant, in praesentiam Theologi igitur qui dicebantur apud gentes, conuocarunt: deinde a daemonibus ad ipsas Deo nihil quod ex materia esset, offerendum deorum uires actionesque processerunt, partim statuebant, quod ipsi Deo ab omni prorsus quidem a docentibus daemonibus addiscentes, materia secreto, subito non fieret impurum: partim uero industria propria interpretantes quapropter neque ei sermo uocalis satis quae conuenirent symbola, in propriam iam accomodatus esse uidetur, neque etiam ex deorum intelligentiam ascenderunt. ac denique animo sermo intimus, propterea quod animi posthabitis naturalibus rebus, actionibusque, quadam inquinatus affectione putaretur: sed ac magna ex parte daemonibus, in deorum se puro silentio, puroque animi affectu Deum illi consortium receperunt. Et haec ferme Proclus: colendum arbitrabantur. quem Aegyptii, ut quo libro multa ea de re comminiscitur, quae Iamblichus scribit, Icton, et primum exemplar ego, ut superstitiosa nimis praetereo. Sed appellabant: qua de re et in Pythagorae Porphyrius Tyrius philosophus, ipse primos Symbolis super ipsius silentio plura scripsimus. scribit qui deis sacrificare coeperunt, non Porphyrius quoque, oportere ait coniunctos animalia, sed herbas primum floresque, deinde similesque Deo iam effectos homines, ad et arbores sacrificasse, aromataque Deum mentis ectasin, ac eleuationem, uelut suffumigasse. Quin et Lycurgus ex herbis, et sacram quandam uictimam dedicare, quae iis rebus quae parabiles essent, sacrificia quidem ipsamet diuina laus est et salus: in qua instituisse dicitur, ne quando ex difficultate Dei contemplatione, omnis affectus ex parte [p.702] sacra omitterentur, uel differre necesse sacrificium uere compleri ac perfici asseruit. esset. sed et Cecropem legimus Iouem ὕπατον Filiis autem Dei, quos et deos intelligibiles nuncupasse, eique nihil omnino animatum uocabat, laudes iam ex ipso quoque sermone sacrificasse, sed pemmata, seu bellaria adhibendas censebat, atque unicuique ipsorum indigena. ea autem Athenienses πελάνους iustam primitiarum oblationem faciendam, ex uocitabant, ut Pausanias scribit in Arcadicis. iis rebus quas ipsi mortalibus largiri πέλανος uero, ut Didymus ait, placenta fuit ex dicebantur, uel quae eos nutrire et conseruare flore farinae confecta, sacrificiis accommodata: putabantur. Sic agricolae primitias earum quae sic appellebantur ἀπὸ τοῦ πεπλατύσθαι, frugum quas colligebant, offerebant. Quare ex uel διὰ τὸ φανὸν εἶναι. Euripides in Oreste, [p.703] antiquis plerique disputabant, non ἀφρώδη πέλανον dixit, spumam circa Orestis deberi animalia mactari, quin etiam et ab furentis os concretam. Commentatores in eorum esu abstinendum esse. sic peripateticus primo Apollonii Argonauticon panes Dicaearchus, antiquos Graecos prodit nullum interpretari uidentur parum mundos, nec plane animal occidisse, ut qui proxime deis geniti confectos. Sed et lachrymae quoque aridae et essent, et perinde natura optimi, adeo ut coactae, et thuris et gummi, πέλανοι dicuntur, eorum aetas aurea uocaretur. Sic et ut Suidas ait: et obolus, qui mercedis causa gymnosophistae, praeter reliquam uatibus dabatur. Inuenimus etiam morem temperantiam atque sanctimoniam quam fuisse Iliacis temporibus, ut nec thure, nec habuisse testantur auctores, Bardesanes, costo, sed cedri et citri fumo deos adolere Porphyrius et Philostratus, aliique animalibus solerent. quosdam et rore marino, et iunipero: abstinebant: sic et Essaei, gens sancta existimata apud Hebraeos, ut Philon, [p.704] effoeminari, sic ut aliis puerorum Iosephus, Egesippus et Eusebius produnt, turpis amor, nonnullis etiam scortari: aut multis animalibus abstinebant. antiqui quaecunque habent mysteria, ne sigillatim praeterea Aegyptiorum sacerdotes, ut cuncta enumerem. Quare nunc praestat audire Chaeremon Stoicus, Porphyrius et Apollinis oraculum de cultu et sacrificiis Hieronymus tradunt, animalibus plurimum deorum, quod Porphyrius in libro abstinebant. quin etiam multa uelut diuina Responsorum, et Eusebius in quarto uenerabantur. Sed quid multa congero? Inique Praeparationis euangelicae ascripserunt, uariis fert Porphyrius, suo tempore multos etiam de causis. hoc autem latine expressum tale est: philosophiae studiosos, gloriam potius inanem, Haec age, qui nutu diuorum ingressus amice quam diuinitatem colentes, ante statuas es, prouolui, eaque obire sacra, quae minime illos Huius iter uitae: mactanda est hostia cunctis deceret. Sedenim ego non haec in manus Multa deis, seu qui terram, seu qui mare sumpsi, ut recte necne id factum esse uastum, monstrarem, sed ut gentium potius Aera seu qui habitant, latum seu qui aethera, superstitionem multiplicem ostenderem: et ut seu qui ea uolentibus uel expendere uel redarguere, ad Alta colunt coeli, seu qui infima regna manus paruo labore praesto forent. Et licet barathri. ante me hac eadem de re quidam scripserint, Quae quibus obseruanda modis sint, singula ita tamen concise ac ieiune id tractarunt, ut dicam: non multa ex iis possis excerpere. in iis etiam Tu memori commissa animo mea dicta pleraque offendi, quae longe secus sint, quam teneto. ab eis prodantur. Nec quisquam me hoc Terna quidem diuis coelestibus hostia, et scripsisse putet detrahendi studio. nam et ideo ipsa ipsorum nomina conticui, errata tantum Candida mactanda est: terna et terrestribus, castigaui. Sic mecum agat alius, sum etenim atque homo. Quare iam institutum exordiar. Alta eadem. gaudent porro, et capiuntur Et antequam ad sacrificia particularia apertis deueniam, prius quaedam in uniuersum Terrestres aris: foueas cum numina contra afferam, quae ad praesentem tractationem Exposcant atro imbutas inferna cruore, conueniunt: in primisque illud quod Plutarchus Nec placeat nisi quae terrae mandetur Numae Pompilio ascribit, ut deos adoraturi humata sedeant, quod et uice prouerbii usurpatur. Victima. mel uero Nymphae, atque liquentia Significat uero uota certa concipere oportere, uina, et in ea quae optima sunt persistere ac Offerri laetantur. at ignem accendier aris, perseruerare. quidam tamen alium putant Quae circum uolitant terram, sibi numina habere sensum, quod eos qui sacris operantur, quaerunt, oporteat non obiter, ac uelut aliud agentes hoc Imponique atrum corpus, tum thura, facere, sed uacuos ac totos rei diuinae uacare, simulque ac intentos esse. Vnde cum Pontifex sacra Iniicier falsas fruges, et dulcia liba. aggrediebatur, praecones clamabant, Hoc age: Haec facito. uerum quibus est data cura quod planius in symbolis Pythagorae dixi. Sane profundi, nec deis omnibus eadem conueniebant, nec His ipso semper fer sacra in littore, totum uni omnia sacra, ut cum alii, tum Eusebius et Porriceque in fluctus animal. coelestibus Lactantius, et in primis Nazianzenus autem Gregorius aduersus Iulianum Caesarem. Nec Extremas reddes partes, atque igne cremabis. eodem, inquit, modo, ut sacerdotibus uidetur. Quod superest, propone tibi, dapibusque nam alicubi, ut apud Lindios, pium est reserua, Buphagum, id est Herculem execrari quod in Sudet adoratis crassisque uaporibus aer. dei cedere honorem creditur, si in eum multa Et hoc quidem oraculum ita Porphyrius est conuicia dicantur: uel apud Tauros hospitum interpretatus. Cum igitur terrestres et inferni mactatio, uel apud Lacedaemonios puerorum dei sint, atras illis quadrupedes offerendas super altare flagellatio: uel Phrygibus pium est, Deus iubet. modus autem differt. Nam sub tibiarum cantu concidi, aut saltationibus terrestribus super aras, infernis uero in scrobibus et foueis mactandas esse uictimas fuisse uidemus, quam nihil sibi conscire, praecipit: aereis autem uolatilia dicit offerenda, bonos ac pios esse. unde Plautus in Rudente, corporibus holocaustis et sanguine ad aram Arcturum coeleste sidus inducit dicentem: circumfuso. Volatilia etiam deis marinis, sed Atque hoc scelesti in animum inducunt uina in fluctus porricere mandat. ita omnibus suum, deis, praeterquam terrestribus, uolatilia Iouem se placare posse omnibus hostiis: immolari poterant: sed marinis solummodo Et operam et sumptum perduunt. atque id nigri coloris uolatilia. Quare caeteris alba ideo offerenda sunt, coelestibus uero et aethereis Fit, quia nihil ei acceptum est a periuriis. bestiarum, quas albas [p.705] esse praecipit, et Supplicii facilius si qui pius est a deis conseruandas extremitates, reliquas autem supplicans, partes comedendas. ex his enim solummodo Quam qui scelestus est, inueniet ueniam sibi. comedere oportebat, ex aliis uero minime: ita Idcirco moneo uos ego haec, qui estis boni, quadrupedes et terrestres terrestribus Quique aetatem agitis cum pietate et cum sacrificanda fuerant: simile etenim simili fide, [p.706] gaudet. Sus porro, terrestre animal est, et Retinete porro post factum ut laetemini. idcirco Cereri gratissimum. Atra uero, quia et haec quidem Arcturus, uel Plautus potius: terra naturaliter tenebrosa et opaca. Tres quibus plane cognoscimus, bonos ac pios esse autem simul, quoniam terrestris corporis tria debere, qui deis immortalibus essent sacra sunt symbola. Et super aras terrestribus, ministraturi. Dein ut haec rite peragerentur, quoniam super terram uersantur. Caeteris deis obseruatio penes Pontifices fuit. Qui duo in idcirco uolatilia sunt offerenda, quoniam primis hostiarum genera esse statuerunt: uniuersa mouentur: in motu enim semper unum, in quo deum uoluntas per exta maris aqua est. eius atrae sunt hostiae, disquirebatur: alterum, in quo sola anima deis quoniam et caeruleus color est aquarum. Alba sacrabatur. unde et aruspices, has Animales uero aereis: lucis enim aer susceptibilis. hostias uocabant. Vtrunque hoc hostiarum Coelestibus autem et aethereis extremitates genus sacrorum peritissimus Vergilius suo consecrandas iubet, quoniam laeuiores reliquo carmine ostendit, et primo quidem illud quo corpore sunt. Quorum sacrificiis communicare uoluntas numinum per extra monstrabatur: fas erat: quia cum caeteri dei arcere mala solere Mactat, inquit, lectas de more bidentes. putarent, coelestes bona mortalibus largiri Et mox: credebant. Haec fere ex Porphyrio et Eusebio. In pecudumque reclusis Fuit etiam Pythagoreorum uel symbolum, uel Pectoribus inhians spirantia consulit exta. aenigma, Superis impari numero Alterum illud, in quo hostia animalis sacrificandum, pari autem inferis, ut alibi dicebatur, quoniam eius tantum anima diximus. Sane et Lucianus in eo qui est de sacrabatur, significat, cum inducit Entellum Sacrificiis, uaria esse sacrificia prodit, pro uictorem Eryci mactare taurum. nam ut etiam personae sacrificantis qualitate: Agricola, explicaret animalis hostiae causas, ipso animae inquit, de boue rem diuinam facit, opilio de usus est nomine: agno, aepolus de capra. est qui thus, qui liba et Hanc tibi Eryx meliorem animam pro morte placenta offert. Et si pauper sit, deis litat, Daretis, Persoluo. dextram tantummodo exosculans. At uero quod uerbum, ut etiam Macrobius notat, cum immolant, primo uictimam sertis pertinebat ad nuncupata uota. Animalem coronant, explorantque ante num legitima sit, hostiam idem poeta in illo significat, et apta, ne forte sacrificent quae religio non Sanguine quaerendi reditus, animaque admittat: tum ad aram deducunt, et ante dei litandum Argolica. simulachra iugulabant, uoce conueniente et nam et animam, id est hostiae nomen posuit: tibiis, et sacris. Sedenim Valerius Maximus, et litare, quod significat sacrificio facto numen Plutarchus et Seruius, aliique scribunt, apud placare et impetrare, ut planius infra ostendam. antiquos non solum publice, sed et priuatim Sane et Seruius libro III. Aeneidos ait: nihil gerebatur, nisi auspicio prius sumpto: quo Animales hostiae hae sunt, quae tantum ex more, plerunque et sacrificia captatis immolantur. Alibi sanguinem in aras tantum auguriis peragebantur. Sed in sacrificiis rite fundi solitum, ostendit Vergilius: ut, celebrandis maiorem nullam caerimoniam Sanguinis et sacri pateras. Et alibi corporis partem: ut, sacrificium faciendum foret, ea de pane, uel de Extaque salsos Porriciam in fluctus. caera effingebantur, immo etiam de aliqua alia Alibi integras uictimas: ut, re. hinc Vergilius, Et solida imponit taurorum uiscera flammis. Sparserat et latices simulatos fontis Auerni. quod graece sacrificium holocaustoma, et nam in templo Isidis aqua sparsa de Nilo holocaustum, et holocautoma uocatum dicebatur. Idem obseruat Seruius secundo uidemus: quod uidelicet tota igni absumeretur. Aeneidos commentario unde in Priapeis Obseruabant praeterea antiqui in sacrificiis, ut Aristagoras uillicus, ante aduersos deos placarent, et postea De cera facta dat tibi poma deus. propitios inuocarent, quod Vergilium seruasse Id quod et Graecos factitasse notaui. nam Grammatici notant, ut in illo, Cyziceni nigram bouem quotannis cum Nigram Hyemi pecudem, Zephyris felicibus immolare solerent, et obsidione pressi talem albam. inuenire non possent, frumentaceam effinxere. Sic etiam Dido in IIII. Aeneidos nuptura eoque pacto sacrum perfecere. Athenienses primum Cererem placat, quae nuptias est quoque in Iouis Milichii id aliquando effecere, execrata, propter filiae raptum: et Apollinem, ut ex Thucydide in Ioue retulimus. Sed ut qui uxoris expers fuit. placat Liberum patrem, sequar de uictimis, Philo Hebraeorum qui nisi raptam habere potuit coniugem: sic doctissimus quandoque solum Mosem Iunonem conciliat, cui uincla iugalia curae, et quinque pura instituisse in sacrificiis tradit: ex matrimoniorum dea et regina. Lege, et Vergilii auicio quidem genere duo, columbas et uersus perpende, uidebis ipsum sacrorum turtures: ex quadrupedibus tria, ouem, bouem, diligentissimum ac peritissimum. ut me capram. Et sicut Hebraei sue abstinebant, ita plerunque, [p.707] pudeat, pigeatque, nos in gentes ex eo maxime rem diuinam fecere. nostris sacris adeo conniuere, ne caecutire Aegyptii Lunae et Libero suem immolabant, dicam. Sed praestat aliena et ueterea recensere, reliquis deis boues, uitulosque et anseres: quam nostra nostris frustra et surdis capras uero et hircos non attingebant. contra exprobrare. Britanni nec leporem, nec gallinam, nec Victimae antiquis hae frequentes fuere, ouis, anserem quidem ad epulas adhibebant, nec sus, bos, capra, gallina, et anser: quas cum deis etiam sacrificabant. Romani Pontifices immolabant, nisi purae integraeque fuissent, et [p.708] certe maximam hostiam, ut dixi, ouilli lectae ad rem diuinam, minus proficere pecoris dicebant, non ab amplitudine corporis, putabant. Fuit quidem priscis opinio, ut ex sed ab animo et natura placidiore, ut inquit hoedis potius et agnis hostiae fierent, quam ex Festus. Fuerunt porro et aliae uictimae, sed caeteris: quia hae mites et cicures essent. nam diuersarum nationum, et gentium. nam ut canit gallinacei, sues, et tauri, animo magis abundare Ouidius, uidentur. Ideo etiam ouilli pecoris hostiam Placat equo Persis radiis Hyperiona cinctum, maximam, non ab amplitudine, sed quia animi Ne detur celeri uictima tarda deo. esse placidioris uiderent, pontifices dixerunt. Palumbos etiam in sacrificiis adhibitos Sunt igitur qui scribant, sex tantum animalia legimus. hinc Plautus in Penulo, Nos genera in sacrificiis ueteres adhibuisse: quorum palumbem ad aram usque duximus. Sed sententiam nos nec approbamus, nec institutum prosequamur. Eligebantur ergo refellimus. nam apud auctores plura hostiae, et ex grege secernebantur, quae ideo et inuenimus, sed uariis in locis et ritibus. Aiunt lectae et eximiae dicebantur. atque hae quidem ergo illi ueteres, altiles duas afferri solitas, maiores, et huberius depastae, non claudae, gallinam et anserem: licet Aristophanes in non morbosae, non alio quouis modo uitiosae: Auibus, omnibus ferme deis suas aues futura enim cognosci antiqui non posse attribuat: quadrupedia quatuor, ouem, suem, existimabant, nisi ex sacra uictima, quae capram, bouem. at qui angustiori forent praeterea fixam aurem, uel caudam aculeatam, patrimonio, nec qui bouem possent sacrificio aut linguam nigram non haberent. Et quoniam inferre, farinacea ex massa hunc conficiebant, sic uictimae eximebantur, et seligebantur, et bouis uice immolabant: unde et septimus factum est ut etiam Legere uerbum sacrorum bos est dictus. Sane in sacris plerunque diceretur. Numa Pompilius, deos fruge coli, et simulata pro ueris accipiebantur. hinc cum de mola salsa supplicari instituit: unde et immolo iis animalibus, quae inuentum difficilia essent, uerbum pro sacrifico deductum creditur. quae quidem mola ex farre sale et aqua assignabatur, ut paulo post patebit. Sed nec componebatur, sine qua mola nullum hoc perpetuo ratum, et ubique. Neptuno sacrificium ratum fieri censuit. atque id far nisi plerique de nigro tauro rem sacram faciebant. tostum fuisset, ad rem diuinam non esse Troezenii de fructuum primitiis, Graeci aliquot purum statuit. ideo et fornacalia, et religiosas de cruribus taurorum: Vlysses ariete, apro et ferias, quibus far in Fornacibus torrebatur, tauro litauit. Athenis autem, licet octauo die obseruari iussit. quin et Fornax dea, ut in cuiusque mensis Neptuno sacrum fieret, non primo Syntagmate dictum est: quos farris tamen de tauro semper: neque Apollini semper genus ador et adoreum dicebatur, et uulgo de tauro Graeci, sed multiplicis generis uictima semen, ut Isidorus ait, etiam dictum: et Edor sacrificabant. nanque Homero teste, unus quondam appellatum, ab edendo, quia eo tauro, alius ariete, aliquis hirco, sacrum fecit. primo usi sunt homines: siue quia in sacrificiis ex bobus uero, uitulis et pecudibus generis panes ad aras offerebantur. unde et laudatissimae uitulae ad deorum placamenta Adorea sacrificia ait dici: quanquam Adorea habebantur. Idcirco Ioui a flamine omnibus pro gloria et uictoria etiam capitur. farina idibus bos candidus, et ex agro Falisco, aut praeterea, ex qua mola conficiebatur, horna: Meuania immolabatur: illos enim ad sacra hoc est, huius anni esse debebat. Graeci uero saginabant, et deorum suppliciis seruabant. οὐλοχύτας molas ex hordeo et sale in sacris Bos autem qui iugo subactus fuisset, purus confectas adhibebant. Homerus οὐλοχύτας non putabatur. Foetus bouis tricesimo die, προβάλοντο, id est, molas porriciebant. hoc pecudis septimo, suis uero decimo a partu, Homeri interpretes et Phauorinus tradunt. idonei sacris, ac puri putabantur. Creditum Graeci ergo non far, sed hordei primitias, quoque, bouem quinquennalem insignem Ioui libaque et placentas ex hordeo offerri, uictimam esse, et pecudes bimas sacrificio hordeumque sale inspersum in primis arae maturas. Solonis quidem lege de boue nulli infundi, satius duxere: sine quo, saluis deo sacrificari licebat, quia animal putaretur caerimoniis, nullum sacrum fieri fas putabatur. innocuum, et colonum. Tantae autem Hinc etiam qui eiusmodi primitias colligebant, uenerationis ueteribus fuit, ut aeque capitale apud Opuntios, ut Plutarchus notat, censerent bouem, ac ciuem, necasse. Aegyptii Crithologis fecere nomen. Megaris uero, dum boues ruffas Typhoni mactare soluti fuere. ad Terei sepulchrum sacrum fiebat, pro Arabes, pingues ac saginatos camelos in ara hordeo calculis utebantur. Dianae autem Ignoti Dei sacrificabant: nupturae uirgines Propyleae Eleusiniae mulieres nullam, nisi ex camelis deos propitiabant. Heroibus tauro, ibi nato hordeo, molam conficere fas fuit. Sed capro, et ariete litabant. Sunt qui tradant, et proprii quibusdam deis panes erant dicati, Pythagoram praeter sua instituta, bouem de quorum nonnullis Athenaeus et Pollux libro quandoque Musis, et Ioui gallum album sexto, ut sunt Obeliophori in Bacchi immolasse: quod uix crediderim, propter ea celebritatibus: Pelani omnibus deis communes, quae de eo in Symbolis retuli. Romani magna quos paulo supra scripsi. Bos etiam [p.709] religione hostias explorabant, itemque magna placentae nomen, cornuta Apollini, Dianae, superstitione Aegyptii, ut in sequentibus Hecatae, et Lunae attributa. Popana etiam, et ostendemus. Graeci, an tauri puri essent farina, Prothymata, in sacris, et Aesculapio in primis, an capri ciceribus, caprae uero aqua frigida ut docet in Pluto Aristophanes, adhibebantur: explorabant: si enim haec gustare noluissent, Melittuta uero Trophonio. Arister etiam, et id sacrum minus deis gratum arbitrabantur. Hygiea, molae species traduntur. Sed in Vlcerosam quoque uictimam ueteres Fornacalibus, qui non fuerant feriati, quique in reiiciebant. quin et ulcerosos augures de coelo sua tribu, ut erat constitutum, sacrum non seruare minime fas fuisse, notaui: quod ulcus fecissent, in Quirinalibus sacrificio expiare pollutio, ac corporis diminutio quaedam cogebantur: idcirco Quirinalia stultorum ferias censeatur, ut Plutarchus [p.710] scribit. Ad dictas inuenimus. Omnibus quoque fere deis, haec et Ruminales hostias, nisi bidentes essent, ut post ostendemus, suae uictimae et sua sacra omnes non puras esse affirmabant. Sed hoc constituta fuere, quae praeterire et transgredi locupletius declarauimus, dum de hostiis fas non erat. Namque aliena hostia, alius deus bidentibus locuti sumus. placari non credebatur, quippe non eadem Ioui Proditum uero memoriae est, a suilli pecoris et Neptuno, Iunoni et Cereri uictima genere immolandi initium Romae primum factum, eo argumento, quod sus foederibus et alias uero nunquam nec huic ipsi, nec cuiquam sponsalibus adhiberetur. Hinc et Varro libro deorum sacrificasse: id propterea facientes, secundo de Re rustica, Porci, inquit, qui a quia execrandos [p.711] et detestandos partu decimo die habentur puri, et ab eo existimabant, ut Iudaei quoque. quod et appellantur ab antiquis sacres, quod tum ad pluribus Plutarchus in Symposiacis est sacrificia idonei primum dicuntur. itaque apud executus. Subdit etiam Aelianus, in mysteriis Plautum in Menechmis, eum insanum putat, Athenienses sues immolasse, propter qui ut pietur in oppido Epidamno, interrogat, perniciem quam segetibus sues inferunt. Quanti hi porci sunt sacres? Idem Plautus in Eudoxus uero ait, Aegyptios ab immolandis Rudente, Sunt domi agni, et porci sacres. hinc suibus abstinuisse, quod postquam sementem etiam sunt Nefrendes sues, de quibus sic fecissent, eorum greges ad proterendam et Fulgentius ad Chalcidium: Diophantus proculcandam frugum sationem, et Lacedaemonius, qui de sacris deorum scripsit, depellendam in altiorem humum, et ait, apud Athenas Marti solere sacrificari humidiorem, immittere solerent, ut hac quasi sacrum quod ἑκατονφόνευµα appellabatur. Si occatione obducta terra semina, ab auibus quis enim centum hostes interfecisset, Marti minus infestarentur. haec ferme Aelianus. In de homine sacrificabat apud insulam Lemnum, Mysia praeterea Abretani Iouis templum fuit, quod sacrificatum est a duobus Cretensibus, et in quo sues comesse aut mactasse scelus erat: uno Locro, sicut Sosicrates scribit. Sed idem et apud Phoenicas, quibus per omne posteaquam hoc Atheniensibus displicuit, tempus, ut Iudaeis etiam, suibus abstinere per coeperunt afferre porcum castratum, quem leges cautum fuerat. proditum tamen est, in Nephrendem uocabant, quasi sine renibus. Et Thessalia Veneris fanum fuisse, et aliud in Sida apud Romanos scribit Sicinium Dentatum Pamphyliae, et in Aspendo, et Argis, in centies et uicies pugnasse singulari certamine, celebritate quae Hysteria dicebatur, in quibus cicatrices habuisse supra quadraginquinque, praeter instituta moresque aliorum sues post tergum nullam. coronas accepisse mactare licebat, cum in caeteris nullo modo fas uigintisex, armillas CXL. et istum primum esset. Aristophanes tamen in fabulis, suum sacrum fesisse Marti. hactenus Fulgentius. Sed plerunque et porcorum sacrificium de Dentato, quanquam parum ad rem facit, commemorat. Notat et Galenus in Plinius et Solinus, aliique nonnihil euariant. commentariis Chirurgiae Hippocratis γλυκείαν Nefrendes, scribit Festus, arietes dixerunt, a graecis uocari suem, uel porcum in sacrificio, quod dentibus frendere non possunt. Alii blanda scilicet uoce: ut quoque simiam dicunt, Nefrendes infantes esse nondum καλλείαν, eadem ratione. atque hac in re frendentes, id est frangentes. Liuius: Quem Callimachi uersus citat. Solum apud Thussas in ego nefrendem alui, lacteam immulgens opem. Aegypto, ubi Venus cornuta colebatur, uacca Sunt qui Nefrendes testiculos dici putent, quos illi immolabatur, et in Nitriotica praefectura Lanuuini appellant nebrundines, Graeci ouis. Astris porro et Stellis legimus uolucres νέφρους, Praenestini nefrones. haec Festus: dicatas, anseres Isidi, Lunae taurum, Iunoni qui quamuis Nefrendes arietes dicat, Varro agnum, Veneri columbam. Graeci Mineruae tamen Fulgentio suffragatur, ut qui porcos iuuencam saepe indomitam auratis cornibus scribat significare, qui lactentis nomine amisso, mactarunt. Victimas quoque de piscibus nondum fabam frendere, id est frangere aliquando legimus factas. Boeotii, ut scribit possunt. Sed et in initiationibus Cereris sus Athenaeus, Copaidas anguillas, a lacu sic mactabatur. Et quamuis in sacris ipsius deae uocatas, coronatas, molaque perfusas deis uinum adhibere nefas esset, in hoc tamen immolabant. Idem et piscatores scribit ex sacro de uino libasse, pontificales libri non thynnis, quem maximum cepissent, Neptuno uetabant: quam quidem suem immolari ab eo immolare solitos, et sacra ea Thynnae qui mortuo iusta fecisset, crimen admitti appellasse. Mnaseas etiam Atergatidis deae putabatur. Deorum quoque matri nullum sacra piscibus fieri prodidit, cum ueris et sacrum, nisi de porca fieri, quidam prodidere: coctis, tum simulatis ex auro et argento. et lustrari exercitum. Scribit Aelianus, Phaselitae quoque in Lycia piscium salsamenta Aegyptiis persuasum esse, sues Soli et Lunae quotannis patrio ritu deis suis offerre solebant, inimicissimos esse, et semel tantum cum festos idque sacrum institutum, quod Lacius Argiuus dies agunt, eos Lunae singulis annis dicasse: a pastore Cylabra campum emisse ad aedificandam urbem piscium salsamentis quaeque circumcisis uinaceis profluxerat, uina fertur, potius quam farina, uel melle. Quin libare deis infaustum erat, sed ex iis tantum etiam et aruspicinam Lycios exercuisse, uitibus uuisque fertilibus laticis, qualem, ut Athenaeus ex Polycharmo prodit, ex piscibus canit Poeta, et futura praedixisse. Porro et mullum piscem, Pateris libamus, et auro, id est triglam, ut alibi dixi, Proserpinae, ac item Inflauit cum pinguis ebur Tyrrhenus ad aras, Dianae sacrarunt antiqui, et citharon Apollini, Lancibus et pandis fumantia reddimus exta. Mercurio bocas, Libero patri cittulum, apuam Pythagorae quoque Symbolum fuit, Ne deis Veneri, Neptuno pompilum: quem et sacrum libaris ex imputatis uitibus: ut plane ibi piscem quidam uocauere, ut pluribus exposui, uinum uero antequam funderet Athenaeus exposuit, et Aelianus. Porro et id sacerdos, prius simpullo ligneo propinabat, uel obseruauimus, mullum barbatulum non attingi fictili, quod et simpuuium uocatum uideo. a sacrificantibus [p.712] sacerdotibus, nec a Iuuenalis Satyra VI, foemina Argolica Iunonis sacerdote. Sed nec Simpuuium ridere Numae, nigrumque mustelam sacerdotes esitant, ut idem ait catinum. Aelianus, quod ore pariat. Caius Caligula eo Hinc simpullatrices mulieres sacris deditae, uesaniae processisse traditur, ut sibi tanquam ut Faustus ait. erat autem simpullum, in numini sacro phasianos, phoenicopteros et sacrificii apparatu haud cyatho dissimile. Huius pauones mactari iusserit. Sed haec portenta meminit Cicero in tertio de Legibus, et Plinius sacrorum mittamus, caetera dicamus. libro trigesimoquinto. Vocatur etiam Vinum in plerisque omnibus sacris pene Sympinium. Arnobius, agens de uino in libabatur. In nuptiis Cereris, ut alibi dictum, sacrificiis: [p.713] Date quaeso, inquit, deis non adhibebatur. Vinum nouum Baccho dare immortalibus ut bibant, scyphos, brias, pateras, fas fuit, frugum primitiae Cereri. sed haec sympiniaque depromite. Idem paulo post: gustare, aut uesci his prius quam sacerdotes, Operaeprecium est etiam uerba ipsa minime fas fuit. Scribit Festus, Sacrima depromere, quibus cum uinum datur, uti ac appellatum mustum, quod Libero patri supplicare consuetudo fuit: Mactus hic uino sacrificabant pro uineis et uasis et ipso uino inferio esto. Inferio, inquit Trebatius, uerbum conseruandis: sic ut praemessum de spicis, ea causa additum, eaque ratione profertur, ne quas primum messuissent, Cereri sacrificabant. uinum omne omnino quod in cellis atque In sacris uero deae Ruminae inferre uinum apothecis est conditum, ex quibus illud quod expiatione dignum fuit: quippe illi sacrum effunditur promptum est, esse sacrum incipiat, facientes, hostiae lac, non uinum spargebant. et ex usibus eripiatur humanis. Addito ergo Et in sacris Bonae deae, quam Floram hoc uerbo, solum erit quod inferetur sacrum, perperam quidam uocant, cum uinum libabant, nec religione obligabitur: ut inferium uidelicet lac esse dicebant. Vestae quoque non uino, sed uinum dicatur sacrum, quod deis infertur. Sane de Numico flumine, ut ait Seruius, libabant: et Varro, Depesta, ait, dicta etiam nunc in quibus diebus, mense Iunio molae diebus sacris Sabinis uasa uinaria, in mensa frumentariae, et asini sertis et pane deorum sunt posita. Apud antiquos scriptores coronabantur. Ad huius templum iuxta forum, graecos inueni appellari poculi genus nisi nudo pede accedere non conueniebat: Depestam, quare uel inde radices in agrum sicut in aede Dianae apud Cretenses, quam Sabinum et Romanum sunt profectae: quod Britomartin nominabant, de qua in Dictynna uinum dabant ut minutatim funderent, a guttis abunde locuti sumus. Proditum quoque Guttum appellarunt: quod sumebant memoriae est, Romulum nunquam uino in minutatim, a sumendo simpullum nominauere. sacris, sed lacte libasse. Quin etiam In huiusce locum in conuiuiis e Graecia Athenienses Mnemosynae, Aurorae, Soli, successit Epichysis, et cyathus, in sacrificiis Lunae, Vraniae, et Nymphis non uino, sed remansit Guttus et Simpullum. haec Varro. aqua melle diluta sacrificasse, ut in sacris Sed et hodie guttum habemus in conuiuiis, Nephaliis iam dictum. Vbi autem in sacris uina Gottum tota Venetia nuncupantes. Epichysi libare deis necesse fuit, ex graeca et imputata utitur et Plautus in Rudente. Praeterea, inquit, uite, seu fulmine tacta, aut quae uulneratis sinus, epichysis, cantharus, gaulus, cyathus. pedibus calcata, uel immundicie polluta fuerat, Sane graeci σπονδεῖα uasa dicebant, a σπένδω, aut iuxta quam homo laqueo pependerat, id est sacrificio dicta, in quibus deis uina libabant. Σπόνδικες uero, huiusmodi hostiam immolare. Barbaris quoque circa sacerdotes uocabantur: Et quoniam in sacris montem Caucasum, et apud Derbices morosa et cunctabunda uoce utebantur, inde Persicam gentem, foeminam uictimam fuisse, spondaeus pes, sacris maxime aptus dictus est: aut eius carnibus uesci, sub graui documento et οἰνόσπονδα cum uino sacrificia peracta. uetabatur. Si tamen primis hostiis non Thasii uino libaneo odore thuris deis litassent, aut primum sacrum negligentia uel prolibabant. Et apud Asopum in aede casu non recte initum, aut curatum foret, illud Eumenidum mulso libare, et pro coronis, denuo augeri, et uictimas succedere ad floribus uti permissum fuit. Sane Seleucus expiandos deos permittebatur, donec rite apud Athenaeum libro secundo, negat ueteres perlitatum esset. Illud non omiserim, Romanos uini copiam, aut deliciarum quippiam in consueuisse pro rebus quas cito expedire sacrificiis inferre solitos, cum tamen θοίνας, et uolebant, aetate grandioribus hostiis: ubi uero θαλίας, et µέθας deis impenderent: et quidem rem augere uellent, seu produci, iuniore θοίνας, quod uino uterentur: θαλίας, quod uictima sacrificasse. Nec unam unquam uescerentur: µέθας uero, quod µετὰ τὸ θύειν, hostiam duobus deis, aut incertis, sed certo post sacrificia hilares fierent. Epicharmus immolare solitos: quia utri deo res diuina etiam apud eundem corruptos mores notat, ac facienda esset, facile ut dinosceretur: mutatam, frugalem illam in sacris superisque deis impares et albas, inferis uero obseruantiam. Ex sacrificio, inquit, epulum, ex pares et nigras obtulisse. Veteres etiam illud epulo facta est potatio, ex potatione comus, ex obseruabant, ut si pro infantibus immolandum como facta est θυανία, id est ludus: ex θυανία foret, non grandis, sed minor hostia iudicium, ex iudicio condemnatio, ex mactaretur: obseruatumque est in deorum condemnatione compedes, sphacelus, et Manium sacris, auersa ac tristia auspicia, et dira mulctatio. Haec ille. Quid, inquam, si hoc magis fausta esse. Itaque in his non litare tempore uiueret Epicharmus, de nostris nunc potius, quam litare est. Animalia praeterea sacris diceret? Nundinas, non sacra appellaret. sacrificiis congrua, integra atque infecta, quae a Sed nos nostra mittamus, uetera sequamur. graecis ἄρτια et ἄτοµα dicebantur, legebantur: [p.714] καὶ µὴ ἔµπηρα, hoc est, non curta, seu mutila. Victimae plerunque maiores auratis cornibus nam et Solon philosophus dicere solebat, procedebant, minores coronatae offerebantur, ἔµπηρα ἀφελῆ. Sacrificiorum etiam quaedam ut planius non multo post dicam. Obseruabant ἐπίθετα, hoc est adiecta, seu apposita dicta etiam, ut si uinum hostiae infundendum foret, legi, quorum in Areopagitico meminit molam aut fruges in caput spargerent, ordine Isocrates: quae non erant indigena et patria. praepostero: si uero cum hostia ad aras Fuere et quae Dorophorica, et quae ducebatur, uehementius fuisset reluctata, Apolytrotica, quaeque Apoplectica, atque inuitaque altaribus admoueretur, uel si Athyta nuncupata fuere. Item quae δυσέκθυτα, aufugisset, uel percussa mugitum dedisset: aut hoc est, in quibus non erat litatum, uel quae in aliam corporis partem, quam oporteret, dira sacra ab aliquibus dicuntur. [p.715] Porro cecidisset: piaculare sacrum, et triste auspicium sicut hostiae purae ac integrae parandae facere credebatur, quasi quod inuitis Deis fuerant, sic et sacerdotes, qui sacra facturi offerri uideretur. quae uero fugisset hostia, erant, nisi tales fuissent, et ipsi a sacris ubicunque eam nacti fuissent, mactari arcebantur. Id Plinius in septimo declarat, de oportebat, ne maius piaculum fieret. Iones M. Sergio agens. Et Seneca libro quarto tamen contra instituta moresque sacrorum, Declamationum de Metello loquens, et tunc maxime hostiam litare, et deis gratam fieri Dionysius Alicarnasseus libro secundo putabant: cum inter immolandum taurus historiarum quo loco agit de sacerdotibus a mugitum dedisset. Existimatum etiam antiquis Romulo constitutis. est, funestam familiam, seu hominem funere Par etiam fuerit ritus et cerimonias pollutum, nec publica sacra facere, nec aedes subsignare. nam singulis fere deis sua sacra deorum dedicare posse, nisi in lemuralibus et instituta fuere, quae transgredi aut praeterire parentalibus, ut suo loco dicemus. Notauimus nefas ducebatur. neque deos omnes eisdem supra in Succidaneis, foemininas hostias semper sacris, sed alios aliis ritibus, potiores apud Romanos fuisse. apud cerimoniisque placari, toto hoc de Deis opere Aegyptios tamen uetitum fuit, foeminam docui: quae tamen in omni sacrificio solennia seruari in uniuersum solita, quasue caerimonias sacrum facerent, cicutae sorbitione se custodiri, hic tibi collecta perscribam. castrauisse: Aegyptios uero sacerdotes negotiis Sacerdos in omnibus sacrificiis rite omissis, mulieribus nunquam indulsisse, celebrandis, antequam deis immolaret, aut rem carnibusque et uino abstinuisse. Itemque diuinam faceret, quibusdam se prius sacris Gymnosophistas adeo abstinentiae studiosos praeparabat. unde Graecis uerbum frequens fuisse, ut pomis solum oriza et farina alerentur. ἐξοργιάζω, quod est, ad cultum sacrorum se In Creta quoque, ut Euripides testatur, quos expiare. Inter haec erat corporis ablutio. unde uocabant Iouis prophetas, non modo carnibus, et Aeneas ex ritu deos precaturus, ait in sed ne coctis quidem uesci solitos fuisse: et secundo Aeneidos Indorum Magos proditum est, qui ad solis Donec me flumine uiuo Abluero, sacerdotium promoti fuerant, carnibus Tum etiam a Venere abstinebat, ut ad abstinuisse, et nunquam sub tecto fuisse, sed celebranda sacra lautus ac mundus accederet. lineis uelatos sub diuo uitam aegisse. Quin Legimus Numam Pompilium, cum pro etiam obseruatum antiquis inuenimus, ut qui frugibus faceret, esu carnium et Venere rem diuinam facturus esset, ad suas leuandas abstinuisse: et Iulianum Caesarem, et si culpas, se in primis reum dicere solitum, et Procopio credimus, Iustinianum, oleribus noxae poenituisse, et admissa fassum, leguminibusque contentum saepe coenitasse, uultusque summisisse, et ad omnem ob religionem. eos item qui initiandi essent modestiam finxisse: quod utinam et hodie Isidis sacris, dies X parcere carnibus et uino. perseueraret in nostris, inter quos plerique Quin et Aegyptios festis quibusdam diebus nulla reuerentia ac modestia sacra obeunt. Sed ieiunia seruasse: id quod et Hebraeos adhuc et uestibus sacerdotes amicti erant sacris, ut ex obseruare animaduertimus. Aquae quidem Romanis historiis didicimus, ne nunc aspersione corporis labem tolli, et castimoniam Hebraeos afferamus. Sed et Platonis uerbis praestari putabant, praeterque Mysos et uidemus: Nam, inquit, in sacrificiis et Essaeos, aliosque qui ob religionem celebritatibus, pulchra ueste, aureisque coronis animantibus abstinebant, ut supra dictum est: ornatus sacerdos rem diuinam facit. Sacerdos coelibemque uitam agebant, qui Abii et autem qui uictimam faciebat, pura in ueste, et Anymphi dicti fuere. Constat sacerdotes candida, plerunque intextili tela, nec maioris Matris deum Samia testa sibi uirilia amputasse, operis quam menstruae, nonnunquam in atque illos qui maxima sacra obibant, ut in purpura et auro: triumphales uiri, et qui casta religione manerent, et procul a mulierum amplissimos honores adepti fuissent, in contagio uitam agerent, herbis quibusdam triumphi ornatu, aut in praetexta, lotis euirari, et uirilitatem amittere: utque nulla nisi manibus, et fronde coronati, sancti et sacrorum maneret cura, nudique et uacui uenerabiles, nudis pedibus, et tonsa coma ad religioni ac pietati intenderent, cunctarum se rem diuinam accedebant. idque iam a rerum dominio abdicare. quod iure pontificio Pythagora traditum, sed a Iudaeis ueteri caueri quidam putant, illis uerbis: Ad Lacedaemonii obseruarunt, qui nudis pedibus diuos adeunte caste, pietatem adhibento, opes adorandum sacrificandumque censuerunt. Sed amouento. qui secus faxit, Deus ipse uindex de nudipedalibus in Annotationibus dictum erit. Quam castimoniam apud exteros quoque est. Pura autem et religiosa uestis dicebatur, ut seruatam notauimus. Quippe in Festus ait, et Seruius, qua rem diuinam facturi Thesmophoriis, matronae Athenienses ut festo utebantur die. ea quidem erat soluta Venerem cohiberent, foliis uiticis cubilia omni uinculo, nullis maculis nec aliquo substernebant. nonnulli garo ex pisciculis, qui squallore obsita, nec funesta, aut fulgurita. squamam non haberent (quod incendia Caper et Hyginus in illos Vergilii, libidinum reprimere feruntur, et irritos conatus Fontemque ignemque ferebant facere uenereos) in sacris usi fuere: quod Velati lino, et uerbena tempora uincti: [p.716] Agesilaus putabat, deos non minus Quo loco non lino, sed limo legendum aiunt. religiosis operibus, quam sacrificiis castis Limum enim uestem fuisse dicunt, in extremo delectari: quod et Rex et poeta Iudaeus ante sui purpuram limam, id est flexuosam illum monuerat. Legimus praeterea, habentem, unde nomen accepit. Sane Aegyptii hierophantas Atheniensium postquam in laneas uestes in deorum templa non sacerdotium cooptati erant, ut caste sancteque inferebant: hinc et linigeri dicti. Sic ergo instructus sacerdos ipse, uel praeco publicus, sacra quaedam ἀβέβηλα nuncupata, in quibus sacra praecedens clamabat: Hoc age. ac uoce interesse profanis haud fas fuerat: uti βέβηλα, populum excitabat, uirgaque turbam ad quae etiam profani admittebantur. Et quia summouebat, quae commentaculum [p.717] in quibusdam sacris mulieres innuptas, aut dicebatur: et silentium indicebat, ne mala seruitio pressos, uel aere coemptos abesse aliqua uox obstreperet, neue quid triste oportebat, ideo in sacrorum apparatu lictor audiretur, et sacris fauere, et attentos esse praefari solebat: Hostis uictus, mulier uirgo iubebat. hinc Vergilius ait in tertio, Fida exesto. At in Chaeronea sacerdos lorum silentia sacris. Vnde et graece mysteria dicta, tenens pro aedibus sacris Matutae, id est ab occludendo ore, id est µύειν τὸ στόµα, licet Leucotheae, clamitabat: Seruum non ingredi, aliter Phurnutus putet, ut in Mysia Cerere non seruam, non Aetolum, non Aetolam. retuli. Hinc etiam dicere solebant, Pascito [p.718] Iis enim sacrificio adesse eo loci non linguam, teste Festo. De silentio plura dixi in licebat. Apud Magos qui essent lentiginosi, Symbolis Pythagorae. Seclusa sacra dicebantur, tanquam deis inuisi, ab aris summouebantur. quae Graecis dicebantur mysteria, ut docet Item qui elati reuixerant, quibusque uiuentibus Festus. Initiationes uocat Cicero, Liuius, exequiae factae fuissent, uelut profani, a sacris aliique. Sunt et qui opertanea sacra huc propellebantur. Apud Germanos, iis qui transferant, quorum et Plinius meminit, in scutum amisissent in acie, sacris interesse haud quibus gallinae nigrae non uidebantur purae. licebat: et apud Aegyptios, subulcis omnibus Dici uero uidentur opertanea, quod seorsum templa interdicta fuere: Item menstruatis ab hominum conspectu et in operto fierent: Hebraeis, et foetis, post XL diem, et qui uel quod mystica essent, et ἀπόῥῤητα. In impetigine deformes essent. Apud Scythas deorum ergo sacrificiis taciturnitate ac silentio quoque, qui hostem nullum interfecissent in opus fuit, et ut intentis essent animis. Si enim acie, in solennibus libare non poterant: reliqui opus facientem sacerdos inter sacra uidere initiati interesse sacris non prohibebantur. contigisset, temerari et pollui putabatur. Ideo Romani sacerdotes cum adorarent, rem ei custos dabatur, qui sacra inspiceret: et alter, diuinam facturi, capita uelabant: Graeci aperto qui linguis fauere iuberet. Propterea etiam et erant capite. Sane quod Romani uelarent mali ominis uerba uitabantur. hinc Seruius capita, praeter Vergilium et Plutarchum in libro quarto: Mactat, ait, uerbum sacrorum Causis, ita Festus: Saturnii, inquit, dicebantur, fuisse κατ´ εὐφηµισµὸν, id est per bonum qui castrum in cliuo Capitolino incolebant, ubi omen dictum, ut adolere. Nam mactare ara dicata ei deo ante bellum Troianum proprie est, magis augere. Vergilius, uidetur, quia apud eam supplicant apertis Mactant lectas de more bidentes. capitibus. Nam Italici, auctore Aenea, uelabant Quoties enim aut thus, aut uinum super capita: quod is cum rem diuinam faceret in uictimam fundebatur, dicebant, Mactus est littore Laurentis agri Veneri matri, ne ab taurus, thure, uel uino: hoc est, cumulata est Vlysse cognitus, interrumperet sacrificium, hostia, et magis aucta: id quod et Isidorus libro caput adoperuit, atque ita conspectum hostis decimo scriptum reliquit. Apud Graecos uitauit. hoc idem Plutarchus pluribus, et alia. autem ad sacrificium accessurus sacerdos, hoc Seruius uero non Vlyssem, sed Diomedem ait, primum praefari solitus fuit, τίς τῆδε; hoc est, iussum Palladium reddere: qui cum implere Quis hic? Qui uero intererant sacris, pararet, Aeneam sacrificantem inuenit. hinc referebant, πολλοὶ κἄγαθοὶ, quod est dicere, Nautes Palladium accepit, atque inde mos multi et boni. Quin et illud etiam in sacris uelandi capitis. id quod Helenus Aeneae dictum obseruant scriptores, quod et legitur praedicit libro tertio Aeneidos. apud Callimachum in hymnis, ἑκὰς ἑκὰς ὅστις Purpureo uelare comas adopertus amictu. ἄλιτρος. Quod et similiter Vergilius usurpauit, Macrobius autem in tertio Saturnaliorum ex cum ait: Balbi sententia, apud aram Maximam Procul hinc procul este profani. obseruatum ait, ne lectisternium fieret: ubi Nam polluti homicidio, aut humano infecti etiam aperto capite omnes sacra fecisse tradit. sanguine, caeterique eiusmodi, a sacris quod fiebat, ne quis dei habitum imitaretur: arcebantur: neue aras contingerent, aut nam ibi ipse operto capite erat. Varro ait, sacrificio interessent, publicis legibus Graecum hunc fuisse morem, ut scilicet graeco prohibebantur. Sane apud Graecos legimus, ritu sacrificaretur in ara Maxima. hoc et amplius addit C. Bassus, idcirco hoc factum circundata, ante aras nullo uinculo ligata fuisse, quia ara Maxima ante aduentum Aeneae sistebatur. neque enim in sacris uinctum quid in Italia constituta est, qui hunc ritum uelandi esse debet, ut notat in tertio Aeneidos Seruius. capitis inuenit, ut supra dictum est. Scribit licet Iuuenalis in duodecimo ita scribat: Numa in Pontificalibus, Tutulum uocari Sed procul extensum petulans quatit hostia pallium, quo sacerdotes caput tectabant, cum funem, ad sacrificium accessissent. hoc idem ad Tarpeio seruata Ioui, frontemque coruscat: Chalcidium Fulgentius. Vergilius: Quippe ferox uitulus templis maturus et Et capita ante aras Phrygio uelatus amictu. arae, Quare uero Saturno aperto capite sacra Spargendusque mero, etc. fierent, ut ueritatis cultori, et honori, pluribus Et Isidorus ab aliquibus uictimam uocatam Plutarchus in Quaestionibus. licet sint qui tradit: quod uincta ad aras ducebatur, ut supra scribant, ne sacerdotis animus a sacris dictum est. Sed hoc ad ferociam uictimae auerteretur, quod et supra tactum. Dexteram dictum est, dum duceretur: uel ut alii dein ad os ferebat, seque in orbem exponunt, referentes ad tempus ante circumagebat, ut erat a Numa institutum: de sacrificium, quo ligatae fuerant. Scribit enim qua in sacris, quae diuersimode fiebat, Seruius, in ratione sacrorum, quod par est uertigine, locupletius in Symbolis disserui. animae et corporis causa. nam plerunque quae Tibicines praeterea et citharoedi in sacrificiis non possunt circa animam, fiunt circa corpus: adhibebantur, qui praecinerent, monerentque ut est soluere, uel ligare, cum non possit anima ne [p.719] aliud ageretur, neue exaudiretur: per se, ex cognatione potest. ergo Helenus quibus et ius fuit in aede uescendi, id quod apud Poetam bene, prisca religione seruatum est. Tibiae uero Vittasque resoluit Sacrati capitis. quibus in sacris utebantur, ex buxo fuerant: Item illud, quae autem in ludis, ex tibiae asininae osse, aut Vnum exuta pedem uinclis in ueste recincta. ex argento confectae erant. Sed de multiplici Quoties quoque uictima reluctabatur, ut dixi tibiarum genere, in Poetarum historia scripsi, supra, ostendebat [p.720] se improbari. Vnde cum de scena agerem. Aegyptii in sacris non apte Vergilius in decimo, tibias, sed cantus adhibuere. Hostia ergo si Et statuam ante aras aurata, etc. maior erat, auratis cornibus plerunque Et alibi, immolabatur. S. C. extat de ludis Apollinaribus Et ductus cornu stabit sacer hircus ad aram. primum faciendis, quod Macrobius recitat Lucanus, primo Saturnaliorum. In quo Decemuiri Discussa fugit ab ara Taurus. praeceptum fuit, ut graeco ritu hostiis sacrum Hinc et Ammianus historiae libro XXXII. facerent, Apollini boue aurato, et capris Abunde ratus post haec Iulianus prosperitates duabus albis auratis: Latonae boue foemina similes aduentare, complures hostias Marti aurata. Ludos in circo, populus coronatus parabat Vltori: et ex tauris pulcherrimis decem, spectare iussus est. hinc Ouidius ait, ad hoc perductis, nondum aris admoti Indutaque cornibus auro uoluntate sua nouem procubuere tristissimi: Victima, uota facit. decimus uero, qui diffractis uinculis lapsus, Et alio loco, aegre reductus est, mactatus ominosa signa Blandis indutae cornibus aurum monstrauit. Contra uero apud Senonas: nam Conciderant ictae niuea ceruice iuuencae. lucum sacrum uenerabantur, quem nisi uinculo Iuuenalis, Frontemque coruscat, dixit: ligatus ingredi nemo poterat. qui si forte propter scilicet cornua aurata. Ascanius in prolapsus corruisset, attolli minime licebat, sed decimo Aeneidos apud Vergilium, per humum reptare conueniebat. In Scythia Et statuam ante aras aurata fronte iuuencum quoque Marti sacrum fieri solebat, in quo Candentem, pariterque caput cum matre uictima primis pedibus ligata ad aram ferentem, sistebatur, cui laqueum collo iniiciebant, ac Iam cornu petat, etc. baculo circumducto strangulabant, sine Quo loco Seruius: Quae Ioui conueniret precatione et uotis. uictima, perbelle exponit. Si minor hostia esset Sed et aqua in sacris adhibebatur. nam et immolanda, illius dei fronde coronabatur, cui expurgari adeuntes ad sacra solitos aquae sacra fiebant: laneaque infula et candida uitta inspersionibus legimus: in qua torrem ex altari, ubi rem diuinam fecissent, prius extinxissent, gazas condere assueuisse, ut hoc argumentum quae Chernips diceretur. Scribit Seruius in suae magnitudinis ostenderent, cum per tot quarto Aeneidos quod qui superis spacia terrarum, totque inuias regiones sacrificabant, abluebantur. Vergilius, adueherent. Mox sacerdos Romanus, lanea Donec me flumine uiuo Abluero. infula uelatus, et fronde coronatus, puraque Qui uero deis inferis, aspergebantur: ut illud, ueste indutus, aram manibus tenens (nam nisi Spargens rore leui, etc. manu teneretur non litari putabatur) sacra Aquam autem Romani de fonte Iuturnae, peragebat. Vergilius quarto Aeneidos: qui circa Numicum labitur, in omnibus sacris Talibus orantem dictis, arasque tenentem adhibebant, ut in XII. Seruius scribit, Audiit omnipotens. I inspergebantque. Eam uero aquam super dem libro sexto, terram posuisse, piaculum ac triste omen erat. Talibus orabat dictis, arasque tenebat. Ideo uas lato ore, et fundo angusto, in quo aram tamen tangere pellex, lege Numae hauriretur, ne stare posset, in sacris uetabatur: si tetigisset, solutis crinibus agnum adhibebant: quod uas, Donatus et Seruius caedere iubebatur, tum sacerdos uersus ad futile uocant. Et de eodem ita Lactantius libro orientem, (matutinum quippe tempus octauo Thebaidos, Futile, inquit, uas est sacrificiis idoneum existimabant antiqui: nam quoddam lato ore, fundo angusto: quo deos tunc assidere templis et matutinis utebantur in sacris deae Vestae, quia aqua ad salutationibus adesse opinabantur: Magorum sacra in terra non ponebatur: quod si factum Persarum exemplo, quibus mos fuit primo esset, piaculum erat. unde excogitatum est uas, semper diluculo deis canere hymnos, quod stare non posset, sed si positum esset, laudesque, Solemque orientem uenerari) statim funderetur. unde et homo commissa meditato et solenni precationis carmine, uerbis non retinens, futilis dicitur: et contra non priscis ex annalium uetustate erutis, numina et futilis, bonus consiliis. Licet quidam eruditi, deos precatus, uota effundebat: quam hoc uas cadum etiam et scyphum dixerunt: precationem plerunque ter repetebat. Indi uero illudque manibus tenere oportebat, quod et Gymnosophistae in meridie, et ubi multum quidem Flaminicae uirgines sacrorum diei processerat, immolare deis solebant. ministrae, aut Vestalium famulae, et Meridialem, inquit Festus, ueteres hostiam nonnunquam pueri flaminum ministri, quos atram appellabant, quam meridie immolabant. Camillos appellabant, ut dictum est alibi, Trismegistus Mercurius censuit, ut adorantes patrimi et matrimi omnes coronati tenebant medio die se conuerterent ad austrum, occiduo manibus. Ex hac Iuturnae aqua aegros curari, ad occasum: si uero primum oriretur Sol, in et bonae ualetudini restitui, ex Varrone alibi ortum. Fuit et Apollonii Tyanei opinio, recitaui. Apud Athenienses uero aqua summo diluculo cum deis uersari: procedente sumebatur [p.721] ex Callirrhoe fonte, magnae mox die, de deis loqui oportere. Moses autem religionis in maximis sacris, et sponsalitiis et Hebraei occidentem Solem spectare caerimoniis: in quibus aliam adhibere, nephas consueuerunt. Alibi a me est obseruatum ex habebatur. In Delii Apollinis templo praecipua Graecis in Pindarum commentariis, ad aqua fuisse fertur, sacrificantium usui orientem deis sacra fieri, heroibus uero ad accommoda: quam ad alios usus hausisse, occidentem. Porphyrius quidem philosophus, magni criminis instar erat. Graeci in sacrificiis templorum statuas et ingressus orientem et expiaminibus, Eleutheria quam frequentes spectare debere statuit, uti adeuntes in adhibebant. Troezenii, ex Hippocrene: Persici occasum conuersi, et in simulacrorum ora, reges ex Choaspe, quam peregre profecturi [p.722] id est, ἀντιπρόσωποι, preces secum etiam ferebant: Arabum reges ex Euleo, effunderent. Lucianus etiam templa condi ad qui ortus a Medis, praecipuo nitore fluit. Prae solem orientem ueteres consueuisse asserit. caeteris uero Aegyptii, tanti Nili aquam fecere, hinc Vitruuius libro quarto de sacrarum ut cum hydria ad templum humeris ferebatur, aedium positione idem scribit, ut aedis signum omnes procumberent: et sublatis manibus, deis quod erit in cella collocatum, spectet ad gratias agerent, nimirum cum et fluuium ipsum uespertinam coeli regionem. Sedenim infula, deum existimarent, Iouem etiam ipsum quam dixi, ex lana alba et cocco fuit, instar appellantes, ut in Ioue traditum est. Ferunt et fasciae, plerunque lata, nonnunquam tortilis et Babylonios reges ex Nilo et Istro aquas inter rotunda: ex qua uittae, quae et Teniae dicebantur, hinc et inde diffluebant. Sane simplicitas nunc orationes et collectas uocat, piaculum incepto sacro committebatur, si institutae erant, quae conceptis uerbis aliquo modo sacrificium interrumperetur. efferebantur, et ne quid praepostere fortasse quod Vergilius in tertio Aeneidos de Heleno diceretur, aliquis praeire solitus fuit. id quod ex ostendit, cum ait, scriptoribus, et in primis Liuio saepe Ne qua inter sanctos ignes in honore notauimus. Sane alii aliter has preces deorum, offerebant, et propterea particulam ascribam Hostilis facies occurrat. ex Arnobii libro secundo, aduersus Gentes: Idem et octauo, Neque, inquit, quod magi spondent Audax quos rumpere Pallas commendatitias habere preces, quibus Sacra uetat, raptoque uolat telo. emollitae nescio quae potestates, uias faciles Vbi Seruius: Cum ludi Circenses Apollini praebeant, ad coelum contendentibus celebrarentur, et Annibal annunciatus esset subuolare: neque quod Hetruria libris in circa portam Collinam ingruere, omnes raptis Acheronticis pollicetur, certorum animalium armis concurrunt. reuersi postea, cum sanguine numinibus certis dato diuinas animas piaculum formidarent, inuenerunt saltantem in fieri, et ab legibus mortalitatis abduci, etc. Qui circo senem quendam, qui cum interrogatus hoc loco Acherontici libri, Aruntii dicuntur a dixisset, se non interrupisse saltationem, Seruio, ut in Tagete dictum est. Precibus ductum est hoc in prouerbium: Salua res est peractis, et rite deis deprecatis, sacerdos qui saltante sene. quod tamen in tertio Aeneidos rem diuinam faciebat, se ad dexteram uoluere, nonnihil euariat: atque item Festus, qui senem et circumuertere solebat, manumque, priore illum Pomponium appellat. Porro et digito in dictum pollicem residente, ori intermissione piaculum committebatur, quod admouere: deinde sedere, uelut deis ratas alibi notaui, ut in eo Poetae, preces habentibus. Galli uero, se ad laeuam Annua quae differre nefas. uertere putarunt religiosius esse. Sed plura de ubi piaculum fieri ait intermissione hac in sacris uertigine, in Symbolis Pythagorae anniuersariorum. Sed sacrificiorum reliqua recitaui. Graeci post effusas preces, manus afferamus. osculabantur: quod honoris etiam gratia Principium precationis a Iano et Vesta fieri factitatum, apud Homerum et alios obseruaui, solebat, quae in omnibus sacris praecipua id quod nunc est in frequenti non sacrorum numina habebantur: de quibus suis locis modo, sed et profanorum etiam usu. Certe et abunde sum locutus. In uotis enim uictrices imperatorum dexteras milites nuncupandis perpetuam hi meruere deosculari, ob fortia aliqua facinora solitos praefationem. Et de Iano quidem Fabius legimus. Pictor libro primo: Vinum, inquit, et far Illud praeterea quoque annotaui Romanos primus illos docuit Ianus, ad sacrificia et factitasse, ut fanum aliquod praetereuntes, religionem magis, quam ad esum et potum. manum labris et ori admouerent, tanquam primus enim aras et pomoeria et sacra docuit, deos uenerarentur, quod Deo maxime et ob id illi in omni sacrificio perpetua silentium conueniat. Vinum antequam praefatio praemittitur, farque illi ac uinum sacrificulus simpullo circumferret, ut astantes primo praelibatur. Illos tamen qui ad aram pariter libarent, tum setas inter cornua Maximam sacrum faciebant, alium quam uictimae manu excerptas, tanquam prima Herculem deum aduocare non decebat. Cui libamina in ignem mittebat. id quod et uero deo sacrum fuerat constitutum, id moris Vergilius non ignorauit, cum cecinit in sexto fuit, ut post ipsum reliqui inuocarentur, ut Aeneidos, uolentes et propitii uotis et precationibus Et summas carpens media inter cornua setas adessent. Domitianus tamen Mineruam Ignibus imponit sacris. genitricem, et Antoninus Heliogabalus suum Mox uictimarius obliquum cultrum ferreum, deum praeponi mandauerunt. In Peloponneso oblongum, id est secespitam, a fronte ad Melissa nympha, quae usum mellis illis dedisse caudam uictimae ducere, et se ad orientem credita est, in sacrorum praefatione uertere solebat, quod in sacrificio habebatur adhibebatur. primum. hinc ait Vergilius in XII., Sane et cuique Deo sua carmina, suaeque Illi ad surgentis conuersi lumina solis, precationes, quas sacricolarum [p.723] Dant fruges manibus salsas, et tempora ferro Summa notant pecudum, paterisque altaria Neque enim tibi summe litauit libant: Iupiter hoc sacrum. et caetera, quae cum summa sacri caerimonia Martialis, a Poeta dicuntur. Est autem secespita, gladius Non quaecunque cadit hostia caesa litat. manubrio eburneo rotundo solido, iuncto ad Plautus in Poenulo, Si Hercule istuc unquam capulum auro argentoque, fixus clauis aeneis, factum est, tum me Iupiter faciat, ut semper aere Cyprio, quo flamines, flaminisque sacrificem, nec umquam litem. Nihil enim uirgines, pontificesque ad sacrificia utebantur. sacris mancum, ut ante dictum est, nihil [p.724] Suetonius in Tiberio: Nam et inter monstrosum conueniebat. nam si uiscera pontifices sacrificanti simul, pro secespita pallere, tetrisque maculis suffusa apparuissent, plumbeum cultrum subiicendum curauit. Dicta si iecur tabidum, si pulmonum fibrae autem secespita, a secando: auctor Festus. defuissent, si sine corde uel praecordiis Hinc etiam seciuum libum dictum fuit, quod uictima, non litandum ueteres gentium eodem teste, secespita secaretur. Alii sacerdotes existimarunt. [p.725] Hinc secespitam securim, alii dolabram aeneam et succidaneae hostiae, de quibus iam actum est: cultellum putauere. quin et scena securis, an unde et litatio dicta, et perlito uerbum. T. dolabra fuerit, ambigitur: quam Cincius in Liuius libro primo, V. Decadis, Quod caput libro qui est de uerbis priscis, dolabram dixit iecinori defuisset, tribus bubus perlitasse pontificam. Liuius in Lydio: Corruit quasi ictus nequiuit, senatus maioribus hostiis usque ad scena, haud multo secus. quibus uerbis uidetur litationem sacrificari iussit. Praeter libo et lito, scena et secespita eadem ferme esse, nisi sunt et alia uerba, quibus in sacris ueteres codices mentiantur. Erat apud Delphos hoc in utebantur: ut lego, unde et lectae hostiae, quod more, et cultro quo deis immolabant, de et ideo Seruius ait uerbum esse sacrorum: et nocentibus etiam supplicium sumerent. Persae immolo, a mola, qua hostia inspergebatur, ut et Cappadoces non gladio, sed stipite hostias iam dictum: et similiter macto, et adoleo. mactabant. Romani etiam interdum malleo. Operor item est uerbum sacrorum, unde Apud Homerum etiam querno trunco. adeo operata iuuentus a Vergilio, et operatus in uaria sacrificandi religio fuit gentibus. Quod herbis. Sunt et alia pene innumerabilia: sed nos uero supra primum in sacrificio haberi potius de Sacrificiis sermonem coeptum diximus, id ita intelligebamus: primam sacrificii continuemus. In quocunque sacro id fiere mos partem fuisse deis libare, secundam immolare, fuit, ut faces adhiberentur ex tedae ligno, quas tertiam reddere, quartam litare. Sane nec hoc faces nisi mares ferre fas fuit, alias neminem: loco praetereundum est, libare et litare uerba et igne accenso super aras (neque enim sine esse sacrorum, et utrunque a Graecis igne ullum sacrificium fiere licebat) tum desumptum, a λείβω uidelicet, et λιτοµεῖν. his uictimam immolare succinctos ministros tamen ut latini nostri sunt usi, in hoc differunt, sacerdos iubebat: qui uictimarii et cultrarii a quod libare, utcunque sacrificare est, immo nonnullis, et popae dicti sunt. Quidam et leuiter et modeste tangere, ut fere in sacrificiis agones uocant. Lactantius in quarto solemus. hinc et ad alia transfertur. Vergilius, Thebaidos, Sacerdotum, inquit, consuetudo Oscula libauit natae. talis est, ut aut ipsi percutiant uictimas, et Litare uero est rite sacrificare, et impetrare: Agones appellantur: aut sic tenentes cultrum, id quod ex auctoribus facile colligimus. Plinius alter impingat. ideo dicit Statius, libro octauo de uitulo: Quamobrem, inquit, In uulnus cecidere greges. uictimarum probatio in uitulo, ut articulum Quin et uictimatores dicuntur: de quibus suffraginis contingat, breuiore non litat. Hoc Vergilius, quoque notatum, uitulos ad aras humeris Supponunt alii cultros. hominum illatos non fere litare, sicut nec Hi autem uictimam supra uerticem, claudicante, nec aliena hostia deos placari, nec plerunque infra iugulum feriebant, idque pro trahere se ab aris. Suetonius Tranquillus in dei uel animalis ratione. Indi quidem non Caesare: Dein pluribus hostiis caesis cum litare iugulare, sed praecluso spiritu uictimam necare non posset, introiit curiam spreta religione. assueuerunt, ne quid de sacro deperiret, neue Vergilius, quid mancum deo offere uiderentur. Graecis Sacrisque litatis Indulge hospitio, autem id moris fuit, ut in primo Apollonii Lucanus Hetruscum Aruntem inducit: interpretes docent, si coelestibus deis uictimam immolarent, sic hostiae caput statuere, ut dicebatur, qui hostiam immolaret, ut coelum spectaret: si uero inferis, ut despiceret Plutarchus scribit. Quinque autem Hosioteres terram. Porro ministris quidem, nisi iussi sacri erant, et cum prophetis multa agebant, et essent, mactare non licebat. ideo succincti simul sacris operabantur, seque ex Deucalionis nutum imperiumue expectantes, Agon‘, id est genere orto arbitrabantur. Nicolaus Ago’ne, dicebant. Seneca libro tertio Damascenus in gentium Synagoga, quod et Partitionum: Belle, inquit, deridebat haec Stobaeus repetit in Sermone de iustitia: In Asinius Pollio: Filius, inquit, ceruicem porrigat, Paedaliis, inquit, gente Indica, non qui carnifex manum porrigat: deinde respiciat ad sacerdos esset, sed qui in praesentia haberetur patrem, et dicat, Agon‘: quod fiere solet in prudentissimus hostiam mactabat: nec a deis uictimis, haec Seneca. Sed et Ouidius primo nisi iustitiam rogabat. Sed redeo ad institutum. Fastorum, pulchre his uersibus ostendit: Interim caesa uictima alii uasa, ut cruorem Nominis esse potest succinctus causa exciperent, cadenti hostiae supponebant, quae minister, propriae σφάγεια dicebantur graece: alii Hostia coelitibus quo feriente cadit. uictimam decoriabant, aliaque peragebant. Qui calido strictos tincturus sanguine mox aruspex, flamen, aut sacerdos cultro cultros, ferreo uiscera et exta rimabatur, et extispicium Semper agatne rogat, nec nisi iussus fiebat, hoc est, per exta deos consulebat, et an agit. perlitatum esset attente explorabat, et tunc Pars quia non ueniant pecudes, sed agantur, exta reddi dicebantur, cum probata arae ab actu [p.726] supponebantur, ut notat Seruius. Vergilius Nomen Agonalem credit habere diem. secundo Georgicon, Vel quia praeuisos in aqua timet hostia Lancibus et pandis fumantia reddimus exta. cultros, Sunt autem exta, quae numero plurium A pecoris lux est ipsa notata metu. tantum dicuntur, licet et extum legatur apud hoc est, ἀπὸ τῆς ἀγωνίας. Varro quoque ab auctores, Celsum et Plinium quae in uictimis hac uoce Agon dictos ait dies Agonales. interiora extant, ut cor, pulmo, lien, et iecur, Succinctos etiam hos ait. unde et Agonalia, quoniam super interiora intestina extent. quae statiuae feriae fuerunt, quibus Iano V. Id. Plinius uno nomine praecordia dici exta, libro Ianuarii aries mactabatur. Sane Agonia, quae et trigesimo [p.727] Naturalis historiae dixit. Agonalia dicta fuere, sacrificia fuerunt, quae in Festus: Exta (ait) dicta, quod ea deis Agonibus, id est montibus fiebant. Agonus prosecentur, quae maxime extant, mons Quirinalis, et porta Agonensis, porta emineantque. Ab extis diuinationem etiam M. Collina: Pompeius auctor. Varro a Saliis dici ait Cicero libro secundo de Natura deorum Agonia, qui Agonenses dicerentur. Agonia factam fuisse ostendit. Idem et in primo de quidem priora Ianuario mense fiebant, altera diuinatione. hinc uocati extispices, diuinatores uero Aprili, ut ostendimus in Fastis. Porro et per exta, ac sacerdotes. Idem Cicero secundo Agonius deus, praeses rebus agendis fuit, ut de Diuinatione Artificiosa diuinationis illa fere Festus docet. Sed quod uictimarii succincti genere ponebas extispicum. Nonius Marcellus dicantur, praeter iam dicta et Propertius innuit, Varronem citat: et licet pleraeque nationes cum ait, extispice et aruspice uterentur, apud Galatas Succinctique calent ad noua sacra popae. tamen non aruspex, sed philosophus aderat, Suetonius in Caligula: Astante, inquit, sine quo apud eos sacrum non fiebat. Lusitani, Caligula unus poparum. Aelius Spartianus: ut scribit Strabo in tertio, exta inspectantes, Percussit hostiam popa, nomine Antonius. nihil concidebant, ex lateribus fibras Transiuit et nomen hoc, ut sacerdos quoque, prospiciebant, et contrectantes uentura in nomen proprium. M. Cicero in oratione pro coniectabant: ex intestinis quoque hominum Milone, Licinii Popae meminit. haec et in maxime captiuorum diuinationes captare antiquitatibus uidi, eiusmodi popas uictimarios solebant, sagis uelantes. inde ubi plaga succinctos: inter quos his diebus, unum infligebatur, ab intestinis sub aruspice primum peruetustum ex aere, quem e ruinis prope ad hominis casum uaticinabantur. Veteres uiam Flaminiam effossum ostendit mihi quoque Graeci hoedorum, agnorum, Franciscus Fantinus, nostrae ciuitatis uitulorumque inspectis intestinis, futura Canonicus. Apud Delphos Hosioter is praedicabant. et hoc quidem Pausanias. Cyprii etiam ex suum intestinis et extis ariolabantur: commemorare, quae idem Arnobius his uerbis solus Thrasyllus canum extis uaticinabatur, colligit. nam cum de totis et integris uictimis quod ex eius simulachro, quod in Olympia egisset, ridens: Quid, inquit, sibi reliqua haec fuit, colligebatur, ad cuius humerum dextrum uolunt, Magorum cohaerentia disciplinis, quae obrepere uidebatur mustelus, et canis hostia in sacrorum reconditis legibus pontificalia bifariam sectus, iecurque ostendens penes restituere mysteria, et rebus inseruere diuinis? ipsum iacebat. Obseruabant et flammam Quid, inquam, sibi haec uolunt, Apexabo, aruspices, quae ex crematis uictimis edebatur, issicia, silicernia, longauo, quae sunt nomina et ut scribit Didymus. Item bilem, quomodo farciminum genera, hircino alia sanguine, humorem eiacularetur. Vesicam praeterea, ore comminutis alia inculcata pulmonibus? quid lana colligato igni imponebant: et quo illa taedae, quid naeniae, quid offae? non uulgi, pacto disrumperetur, et quam in partem sed quibus est nomen appellatioque penitae: ex lotium fudisset, adnotare consueuere. quibus quod primum est, in exiguas aruina est Colligebantur porro et ex hostiarum cruda, miculas, at illa minutim insecta de more: quod uaticinia. nam igni inflexa difficultatem rei in secundo situm est, intestini est porrectio, indicabat, uel belli: extensa et deorsum per quam proluuies editur, succis perexiccata corruens, cladem futuram. Si uero in altum uitalibus? offa autem penita est, cum particula erecta fuisset, uictoriae indicia prae se ferebat. uisceris cauda pecoris amputata. quid Scribit Lactantius in quinto Thebaidos polimnia, quid omenta, quid palasea, siue ut commentario super ea uerba, quidam cognominant, plasea? ex quibus est Et in nullis spirat deus integer extis, nomen omenti pars quaedam, quo receptacula Fuit, inquit, quoddam in extis signum, quod uentrium circumretita finiuntur. Vobis cauda Deus appellabatur: quod si integrum est, plasea siligine et sanguine delibuta. apparuisset, propitium numen ostendebat: sin Polimnia porro sunt ea, quae nos proles uero dimidium, iratum significabat numen, aut uerecundius dicimus, a uulgaribus autem certe non praesens. haec autem Profecta exta assolent cognomine testium nuncupari. Quid dicebantur, ut idem ait Lactantius, cum fitilla, quid frumen, quid africia, quid gratilla, reddebantur inspecta. uerbo sacrificantium catumeum, conspolium, cucubula? ex quibus usus est poeta: particulae enim minutae duo quae prima sunt, pultium nomina, sed membrorum omnium prosecta dicuntur in genere et qualitate diuersa: series uero quae sacris, quae inferuntur aris. Lucanus: sequitur, liborum significantias continet. Et Si pectora pleno ipsis non est una, eademque formatio: non Saepe dedi, laui calido prosecta cerebro. enim placet carnem strebulam nominare, quae Statius, taurorum e coxendicibus demitur, pulpamenta Vbi aduerso dederat prosecta donanti. non assa, quae in uerubus exta sunt, animata Nonius uero ait: Prosecta, exta quae aris prius et torrefacta carbonibus: non salsamina dabantur, ex fibris pecudum dissecta. Licinius denique, quae sunt una commixtio, quadrimis Macer in Ornithogonia, [p.728] copulata de frugibus: non similiter fendicas, Vulgari tosta uapore, quae et ipsae sunt dirae, quas plebis oratio illa Cum uirgis prosecta ferunt. solet, cum eloquitur, nuncupare: non ratione Valerius Flaccus tertio Argonauticon, eadem erumnas, quae sunt prima in Tunc piceae mactantur oues, prosectaque gurgulionibus capita, quae deiicere cibos et partim referre naturae struminatoribus. saeculis, non Pectora per medios, partim gerit obuius magmenta, non augmina, non mille species Idmon. uelamen sanguinum, uel fitillarum, quibus Hae quidem sacrificiorum particulae nomina indidistis obscura, uulgoque [p.729] ut uidentur etiam praesiciae, a praesecando dici. essent augustiora fecistis. Idem paulo post: De quibus Arnobius libro septimo, ridens Quae causa, quae ratio est, ut caro strebula antiquorum superstitiosa sacrificia, his uerbis separatim, ruma, cauda, et plasea separatim, agit: Quod si omnes has partes, quas praesicias irae solae, nomenque solum augmentorum dicitis, accipere dei amant, suntque illis gratae, adiiciatur in causam? Tum subiungit uel uoluptatis alicuius, uel dulcedinis sensu, exclamans: O deorum magnitudo mirabilis. o etc. Sed praestat hoc loco pleraque eiusmodi nullis hominum conprehensa, nullis intellecta nomina usurpata in gentium sacris semel naturis: siquidem, ut prosint, testiculis pecudum redimuntur, et rumis: neque prius cnissarion dicebant, id est adipe operientes iras atque animos ponunt, nisi sibi adoleri [p.730] comburebant. κνίσσα enim proprie in paratas conspexerint naenias, offasque sacrificiis nidor, euaporatio et aruina dicitur. redemptas. hactenus ex Arnobio. Ad reliqua Hinc Lucianus de Sacreficiis, ἀναφεροµένην sacrorum redeo. Sane ars aruspicina hoc etiam κνίσσαν, id est insurgentem nidorem, uel habebat, ut et thuris motus, et crepitus, et fumi ascendentem dixit: quod et κνισσάριον agitatio et flexus, aruspex ipse colligeret: uocatur. censebatur enim haec pars preciosa quoniam haec primum signa aut testabantur praecipue, et propter incessum, et quia inde extorum promissis, si bona fuissent: aut si semen genitale deducitur. Sic uictimarum contra, refringebantur, ut testatur liber de quidem uiscera, licet nunquam abluta, elixa per Thuris signis. haec Lactantius in quarto sese fiebant: uinumque aris postea fundebatur, Thebaidos. Illud etiam obseruandum, quod et tunc Porrici hostia dicebatur, de quo uerbo pluribus contendit Arnobius, thus in sacris in sacris usurpato Macrobius in Saturnaliis. Ex non esse rem uetustam, sed nouellam. nam quo manauit illud, Inter caesa et porrecta. M. neque, ait, temporibus (ut perhibetur) heroicis Tullius ad Atticum: Ne quid, inquit, inter caesa quidnam esset thus scitum est, neque genitrix et porrecta, ut aiunt, oneris mihi addatur, aut et mater superstitionis Hetruria opinionem temporis. meminit et Varro de Lingua latina et eius nouit, aut famam. Mox neque Romulum ego de Annis mensibus, etc. et Erasmus in nouisse, neque Numam, ostendit: quod ex prouerbiis. Ex reliquis autem hostiae partibus Apuleio ipse etiam alibi docui. Extis porro seu membris coenam apparabant, quibus qui inspectis, ex omni uiscere et membro primitias sacris interfuissent, uesci licebat. De quibus ex partesque desectas farina farris inuoluere, et in legis praescripto ad domesticos portiunculam calathis sacrificanti offerebant: et tunc hostia afferre, et impartiri fas fuit: extraneos adhibere perfecta dicebatur. Has sacerdos aris imponens nefas fuit, id quod et Hebraeis praeceptum accensis, igne comburebat. hoc enim in omni erat. Vescebantur uero stantes cum panibus sacrificio seruabatur, ut de singulis oblatis, aut rotundis, in deorum honore adhibitis. nam in deo immolatis particulas tanquam libamina sacris aedibus simul epulari et sacrum fieri adolerent: in ignem mittebant, addito igni obseruatum est: mensae enim in templis thure et costo, aliisque odoramentis, prout ararum uicem praebebant. Sed quoniam nisi sacrum ferebat, et ritus. Illud etiam notauimus, peracto sacrificio eo uesci licebat, illud ideo quod in maritimis sacrificiis exta in fluctus prouerbio iactatum est, Haud immolata sacra iactabantur. unde illud, saepe deuorat: in intemperantes, et uentri Porricit in fluctus. deditos. quales apud Hebraeos fuere Heli filii, Silius in XVII., quorum nota est historia. At Aegyptii Cui numen pelagi placauerat hostia taurus, sacerdotes immolata uictima caput Iactaque caeruleis innabant fluctibus exta. abscindebant, illudque diris et carminibus Sane exta ueru assa apponebantur. At uero execrati, in flumen deiiciebant, cum solenni arietis, non ueru cocta, sed elixa in olla precatione, ut si quid aduersi eis immineret, in apponebantur, alias ritu praepostero sacrum caput illud redundaret. Sed plenius de omni peractum censebatur. Varro de Lingua latina: hoc sacrificandi ritu Aegyptiorum paulo post Haec sunt, ait, quorum in sacrificiis exta in agam. Apud Graecos ex caesa uictima ueru coquuntur, quas et Actius scribit, et in nonnunquam, capite et uentre excepto, caetera Pontificiis libris uidemus. Scribit Arnobius in dabantur deis, lingua uero praeconibus. Deis, secundo, ubi de caerimoniarum mutatione agit. qui iucundi ab aliquibus, ab aliis placidi et Cum, inquit, Romulo Pompilioque mites latine nuncupati sunt, a graecis θεοὶ regnantibus, percocta plane ac madida µειλίχιοι, sacra nocturna fieri solebant apud cremarentur deis exta, nonne rege sub Tullo Myoneam urbem in montis excelsi uertice, in semicruda caepistis, et leuiter cremata quibus omnes hostiarum carnes ante solis porricere prisca obseruatione contempta? exortum absumi oportebat. Nunc et ex qua tantum Arnobius. At uero in hostiis eam materia in sacris ignis faciendus esset, aliquid dicabant Aruigem, quae cornua habeat: dicendum est. Nam et in hoc religiosam quoniam is cui oui mari testiculi dempti, et uetustatem fuisse uidemus. In sacris ignem ex ideo ut natura uersa ueruex declinatur: sed olea, lauro, uel crassioris corticis quercu, aut etiam coxas cum inguinibus cnissa, quam et cuius caudex cauus fungosusque foret, accendere, uel adolere nefas fuit. Haec etenim absentibus mittere, quae µέριδες a Graecis ligna ominosa sunt, et detestata: quem ignem dicebantur, et Missa interdum a Latinis. in sacris subdita face accendebant, eum partim Strobula, inquit Festus, Vmbrorum lingua ex fumo quos globos uolueret, quantumue se appellabantur partes carnium sacrificatarum. attolleret, ut paulo ante dicebam: partim ex Non hoc loco reticuerim, quod est ab Isidoro flamma, si lucidior, aut obtusior, et qua specie proditum libro XI. Sacra spina est, inquit, una foret, ii qui Capnomantes dicebantur, pars spinae, quam graeci ὀστονιερὸν uocant, id plerunque obseruabant. superstitiosum id est os sacrum, quoniam primum infante quidem. Si [p.731] autem extincto et mortuo concepto nascitur, ideoque et hostia id carbone sacrificaretur, neglectae religionis primum deis suis dabatur, unde et sacra spina signum, et perniciosum putabatur. Persis ligna dicitur. haec ille. Apud Lacedaemonios in arida dempto cortice sacrificio apponere mos publica uisceratione primi Reges fuere, quibus fuit, oleumque superfundere, et pinguem duplum quam caeteris dabatur, priuilegioque aruinam. Et hoc locupletius, ubi de Persarum honoris praeter libamina immolatorum quoque instituto seorsum agam. Elienses alba populo animalium coria. Delphis id moris fuit, ut in sacris Iouis semper usi fuere, ex quo immolantes uictimas, exclusis caeteris, Hercules Ioui sacrificanti eam attulit. apud uescerentur, ad [p.732] quam extraneos Siculos in colle Vulcanio iuxta stagnum, dum admittere nefas erat: contra in sacris Hecates, sacrum fieret, sarmentorum fasces super aras qui sacrum fecerat, de sacrificio uesci non sua sponte ignem concepisse, et nullo flante licebat, quod et Plutarchus in Symposiacis anhelitu incendium fecisse fabulati sunt. sicut testatur. De coena quae huic deae in triuiis de Seleuco proditum est, qui cum Ioui in Pella apponebatur a gentibus, suo loco, hoc est in uictimam immolaret, ligna aris imposita ultro Hecate plane scripsi. In epulo Iouis, quod in arserunt: et de Egnatia nympha inter nymphas Capitolio septemuiri Epulonum celebrabant, iam rettuli. Seruius in XII. Aeneidos super ea Iupiter in lectulum, Iuno et Minerua in sellas poetae uerba, ad coenam inuitabantur: ex quo illud colligit Qui foedera fulmine sancit. Valerius Maximus, quod uiri antiquitus in post alia, Certe (inquit) quia apud maiores lectulis duntaxat, mulieres uero in sellis arae non incendebantur, sed ignem diuinum discumberent. Porro inter uescendum precibus eliciebant, qui incendebant altaria. Vt uictimarum carnes, laudes deis canere tam minus mirum sit, quod de Ioue Elicio legimus. Latini quam Graeci solebant, his quibus Sane et ad facienda foedera, ut Seruius idem sacrificium factum fuisset, quod apud docet, aqua et ignis adhibebantur. Vnde et Vergilium de Hercule diligenter obseruatum contra, quos arcere uolebant a consortio, eis uidemus. nam et psallere in numerum, et aqua et igni interdicere solebant: id est rebus, hymnos canere, chorumque agere apud quibus consortia copulabantur. Sed et in auctores ueteres consueuisse annotamus: tum captandis auguriis sacerdotes prius et etiam saltantes a laeua dextrorsum, mox a aruspices, qui nunc (inquit Plutarchus in dextera laeuorsum choream ducebant. Erant et Problematis) augures, luminaria semper aperta diuersa hymnorum genera, de quibus in primo habere uoluerunt, nec operculo imposito de Poetica et poetarum historia Dialogo claudi. rationem pluribus ille et causam affert. pluribus aegimus, quae hic non est ut Apud Scythas uero, cum sacrum Marti fieret, repetamus: illic enim et graecis et latinis hostiarum carnes ossibus ipsarum scriptoribus recensuimus. Scribit Plutarchus, adurebantur. Lusitani ignitis lapidibus suo tempore Romanos peractis uotis deos sacrificiorum carnes coquere solebant: iidem deuenerari, et in templis sedere ac permanere ex immolata hostia, ut paulo ante dixi, nihil consueuisse. Re demum diuina, et caerimoniis concidebant, sed extis tantummodo perspectis, peractis, sacerdos I LICET proclamabat, quasi uaticinabantur. Iasides licet ex omni eos diceret iam abire licere, qui sacris incenderent aras, spinas tamen asparagi, aut interfuissent. Graecis uero et Aegyptiis id stramina in sacris cremare nefas habebant. concinebatur, quod Apuleius ostendit in sua Thisetae, et Argyni, ossa uictimae tantum in Metamorphosi, λαοῖς ἄφεσις, hoc est populis ignem mittebant, et deflagrabant, ipsi carnibus missio. unde et nostri, Missam hostiam esse uescebantur. Sane solebant partes de concinunt. Atque hactenus quidem de immolatis uictimis dare praesentibus, et sacrificiis in uniuersum. instituta exponere exordiar. Scribunt DE INFERORVM SACRIFICIIS. interpretes Apollonii in primo Argonauticon, CAETERUM hac parte huius Syntagmatis cum sepulchrum Dolopis Mercurii filii de Inferiorum uictimis ac sacrificiis agere interpretantur, quod mortuis in occasu solis proposui, tametsi in nostro de Sepulchralibus iusta peragebant, coelestibus uero in solis ortu: et uario sepeliendi ritu pleraque sum Entomaque mortuis iugulari, quibus capita complexus: Operis tamen ratio requirit, ne amputarentur. alii ἔντοµα dicunt, quod quae eam hoc loco intactam relinquamus. atque ab generare non poterant, mortuis ac inferis hoc exordiar: Antiquorum fuisse sententiam, dicarentur: ueluti deis coelestibus, quae essent uiuos superorum deorum esse, mortuos ad cum testiculis et coleata: hoc est, ἄγονα τοῖς deos Inferos pertinere. iuxta quam opinionem ἀγόνοις, ἔνορχα δὲ τοῖς οὐρανίοις. Itaque locutus est Poeta libro undecimo Aeneidos, uictimarum capita statuebant, ut ea in terram Nos iuuenem et animem, et nil iam conuersa haberent. Sed iam par est, ut sacrum coelestibus ullis deis infernis apponam, quod a peritissimo Debentem, uano moesti comitamur honore. sacrarum caerimoniarum uate libro sexto Et idem in XII., Aeneidos descriptum est. ita enim ille: Vos o mihi manes Quattuor hic primum nigrantes terga Este boni, quoniam superis auersa uoluntas. iuuencos Superis siquidem omnia deberi putabant Constituit, frontique inuergit uina sacerdos, antiqui, donec uiuerent: ideo, [p.733] quia (ut Et summas carpens media inter cornua setas, dicunt physici) cum homo nascitur, sortitur a Ignibus imponit sacris libamina, prima Sole spiritum, a Luna corpus, a Marte Voce uocans Hecaten, coeloque hereboque sanguinem, a Mercurio ingenium, a Ioue potentem: desiderium, a Venere cupiditatem, a Saturno Supponunt alii cultros, tepidumque cruorem humorem, quae omnia singulis extinctos Suscipiunt pateris: ipse atri uelleris agnam reddere existimabant. At nos haec mittamus, Aeneas matri Emenidum, magnaeque sorori qui Deo tantum debemus quicquid sumus: [p.734] rideamusque has sapientium ineptias, et uanam Ense ferit, sterilemque tibi Proserpina religionem. Romanis consuetudo fuit, ut uaccam: polluti funere, non sacrificarent superis. Si Tum Stygio regi nocturnas inchoat aras, tamen contingeret, ut uno eodemque tempore Et solida imponit taurorum uiscera flammis, et funestaretur quis, et cogeretur dare operam Pingue superque oleum fundens ardentibus sacrificiis, laborabat ille, ut ante sacra extis. compleret, quam funus agnosceret. Vnde et Atque haec quidem poeta, in quibus illud in Horatius Puluillus in Capitolii dedicatione, primis obsuerandum uidetur, ipsum poetam cum ab inimicis filius extinctus nunciaretur, usum esse summo artificio et uerborum ait, Cadauer sit: nec uoluit funus agnoscere, proprietate. primum atri coloris iuuencos, tum donec templum dicasset, ne sacrum uina inuergit ex ritu sacrorum: quippe fundo, intermitteret. Iuxta quem morem et alias uergo, et inuergo, uerba in sacris fuerunt. de habemus historias. Sed et poeta Maro ita quibus sic obseruant periti, ut Fundere, sit Aeneam inducit, supina manu libare, ut in quarto Aeneidos, Aeneas, inquit, quanquam sociis dare tempus Media inter cornua fundit, humandis quod fiebat in sacris superum: Vergere uero, Praecipitant curae, turbataque funere mens seu Inuergere, est conuersa in sinistram est, partem manu ita fundere, ut patera Vota deum primo uictor soluebat eoo. conuertereretur: quod in infernis fiebat, qua Quin etiam qui de pietatis generibus infusione si uictima non stupuisset, aperte scripserunt, primum locum in sepultura esse probabatur. Statius libro sexto Thebaidos, uoluerunt. Vnde cum pontificibus nefas esset Spumantesque mero paterae uerguntur, et cadauer uidere, magis tamen nefas fuit, si atri uisum insepultum reliquissent. Vnde etiam Sanguinis, et rapti gratissima cymbia lactis. genus sepulturae fuit, pulueris uel glebae Tum et illud etiam notandum, ex iniectio, ut in Sepulchralibus copiose rettuli. caerimoniarum instituto, quod ait, et summas Verumenimuero iam sacra defunctorum setas inter uictimae cornua carpsit, et igni imposuit: quod etiam ante annotaui. Illud Virginibus iubet esse focos. tibi rector quoque non praetereundum, quod ait, Voce Auerni, uocans Hecaten: quod proprie dictum est Quanquam infossus humo, superat tamen uoce, non uerbo, et quibusdam mysticis sonis. agger in aruis nam in huiusmodi sacris uarie nomina Pineus, hunc iuxta cumulo minor ara inuocabantur, quod aperte Lucanus expressit: profundae ut, Erigitur Cereri, frondes atque omne Latratus habet illa canum, gemitusque cupressus luporum, Intexit plorata latus, tamque ardua ferro Quod strident, ululantque ferae, quod sibilat Signati capita, et frugum libamine puro anguis, In uulnus cecidere greges. Exprimit et planctus, fractaeque tonitrua Quo loco Lactantius quaedam his sacris nubis: conuenientia, quae ipse missa facio. Item quae Tot rerum uox una fuit. Silius Italicus libro XIII. Punicorum, ubi Sed et illud non simpliciter a Vergilio Scipionem inducit similiter patri apud dictum, Supponunt cultros alii: ex eadem Auernum huiusmodi ferale sacrum peragere, disciplina prolatum est. nam dum uictimas Autonoe Grynea phoebade monente. Ita enim caederent, secespitam, id est cultrum canit, ne Graecos nunc inculcem: superponebant. sicut et illud, Inchoat aras: Inducit iuuenem, ferroque cauare refossam quod, ut Seruius ait, uerbum sacrorum fuit, et Ocyus urget humum, atque arcanum perficere denotabat. murmur anhelans, Sane in fine sacrorum illud etiam dicere alta Ordine mactari pecudes iubet. acer operto uoce solebant, SALVE AETERNVM, VALE Ante omnes taurus regi: tum proxima diuae AETERNVM. quod et poeta Vergilius in Caeditur Enneae casta ceruice iuuenca. Pallantis funere Aeneam protulisse ait, Inde tibi Alecto, tibi nunquam laeta Megaera Salue aeternum mihi maxime Palla, Corpora lanigerum procumbunt lecta Aeternumque uale. bidentum, De quibus uerbis Varro in Logistoricis ait, Fundunt mella super, Bacchique et lactis ideo mortuis Salue et Vale dici, non quod honorem. sed iam ad alia, quae dicenda ualere, aut salui esse possint: sed quod ab iis restant, properemus. recedimus, eos amplius nunquam uisuri. Hinc Romae in campo Martio Terenti locus fuit, etiam ortum ait Seruius, ut etiam maledicti ubi Ditis et Proserpinae ara fuit. locum quidam significationem interdum Vale obtineant. ut dictum uolunt, quod ibi Tiberis tereret. Quin Terentius, Valeant qui inter nos dissidium et ideo Tiberim ipsum Rumonem et Serram uolunt: hoc est, [p.735] ita a nobis discedant, uocatum fuisse ait Seruius, quasi ripas ut nunquam ad nostrum reuertantur aspectum. ruminans et exedens. Et in aliqua etiam urbis Ergo ea ratione Vale mortuis dicebatur, quasi a parte Tereotus dictus, eo quod ripas terat. In nobis recedentibus. Porro et Statius libro V. hoc ergo loco [p.736] Inferis deis sacra fiebant, Thebaidos Archemori exequias describit, qui et ludi a loco denominati Terentini instituti, de item in quarto Tiresiam inducit ferale sacrum quibus plura scripsi in nostro de Annis et facere. ita enim canit: mensibus. cum enim multa portenta fierent, et Tum fera caeruleis intexit cornua sertis, murus et turris qui erant inter portam Ipse manu tractans, notaeque in limine Collinam et Exquilinam, uel ut alii dicunt syluae. Gabiusam, de coelo tacta essent, ideoque Principio largos nouies tellure cauata, decemuiri Sibyllinos libros adiissent, et Inclinat Bacchi latices, et munera uerni renunciatum esset, ut Diti patri et Proserpinae Lactis, et Actaeos hymbres, suadumque ludi Terentini tribus noctibus in campo Martio cruorem, fierent, et hostiae furuae immolarentur: Manibus aggeritur, quantum bibit arida Terentus, inquit Festus, locus fuit in campo tellus. Martio, quo in loco ara Ditis in terra Trunca de hinc nemora aduoluit, occultabatur. hinc et ludi Terentini. Ausonius moestusque sacerdos poeta, Treis Hecatae, totidemque satis Acheronte Trina Terentino celebrata a trinoctia ludo. nefasto Statius Papinius in Syluis, Aut instaurati peccauerit Terenti. quo loco et de Libitina et libitinariis, deque De hac etiam ara Valerius Maximus et Epitymbia Venere, omnique sepeliendi ritu Censorinus, et alii. ad hanc ter annis singulis scripsimus: quae inde, si uacat, repetenda sunt. accessum placandis Manibus patere, idque Fuerunt et apud Romanos defunctorum ideo mundum patere dicebatur, post scilicet piamina, Februa appellata, quod Sabinorum Vulcanalia, et mense octobri et nouembri: lingua februum purgamentum significaret: uel, quod fuit tertio Kal. Sept. et quarto Non. Oct., ut alii uolunt, a feruore, quoniam adolendo et et tertio Idus Nouemb. id quod etiam ex Festo flammis feruentibus fierent. Vnde et alibi recitaui. Cum autem in Italia humanis Februarius mensis, de quo abunde dixi in libro capitibus prius Ditem placarent, mox ab de Annis mensibus, etc. eo enim mense Hercule moniti hominum simulachra uictimis populus februabatur, id est purgabatur. per dederunt. Obseruatum quoque fuit, ut XII enim dies februa celebrabantur: hisque sterilibus iuuencis et pecudibus, ac uino et diebus pro impetranda mortuorum animabus melle, lacte et sanguine Diti sacra fierent. quiete, omnis populus piaculis sacrificiisque tametsi in inferiis uina Numae lege libare circa sepulchra accensis facibus caereisque uetitum fuerit aliquando, iuxta illud, Vino intentus erat. haec Festus. Fuit et antiquis rogum ne respergito: Et aras quidem silicernium, ut Donatus scribit. Coena et deis Inferorum, quae plerunque geminae fuerunt et manibus inferebatur. uel quod eam silentes pares, quas nigris uittis aut caeruleis ornabant, cernant umbrae, id est umbrae possideant: uel et cupresso: cumque pecudes immolarent, quod qui inferunt, cernant, sed non degustent. spirantem cruorem in effossam terram mittere nam de his quae libantur inferis, quisquis solebant, et uinum et lac et mel una ederit, uel biberit, funestabatur: aliter licet infundebant, seu potius (ut dictum est) Festus et Nonius tradant. hic quidem, funebre inuergebant, uisceraque caesae uictimae ter conuiuium silicernium ait: ille, farciminis circum aras ducebant, igne accenso. Hoc genus, quo funesta familia purgabatur. piaculari sacro inferos euocari arbitrabantur. Silicernii meminit Terentius, Cecilius, et Varro. Inualuerat etiam mos, ut infernis deis sacra Legimus apud Eleos, Plutonis templum fuisse, facturi pares uictimas, easque sinistra quod semel tantum patefieri solebat: et immolarent: et cum manes expiandi essent, quamuis pateret, nulli tamen introire licebat. pocula libarent, aut in sepulchrum conuersa Sicyonii quoque semel quotannis Eumenidum, manu inuergerent. In his sacris litasse, prope Asopum fluuium, diem et sacrum piaculum fuit. Nigras, ut dictum est, hostias peragebant. immolabant, et uina spargebant: quin etiam et Ad haec et Graecis id moris fuit, ut paucis a uasa in ignem immittere solebant, et uiscera morte diebus feralia sacra impenderent. idque igni imposita oleo conspergebant, ut facilius obseruatum, ut corpore reliquo cremato, cremarentur. Nam cum Diti sacra exhibebant, plerunque digitum, membrumue, aut capillos omnia simul in eis absumi et perdere uolebant. seponerent, quibus tanquam cadaueri iusta Ligna e sepulchris eruta atro igni apponebant. persoluerent, ac parentarent. Fuit et ἔγκνισµα Neque oriente luce ac sole, ut deis superis, sed apud Argiuos sacrificii genus, quod defunctis uel noctu, uel post meridiem, decrescente die, exhibebatur. nam cum aliquis cognatorum, aut hostiam mactare fas fuit, capite eius ita familiarum defunctus fuisset, statim post constituto, ut terram, non coelum spectaret, luctum Apollini sacrificabant: post uero quod et iam ante dictum est. Nec in huiusmodi trigesimum diem Mercurio. mortuorum enim inferorum sacris corpus abluebat, qui sacrum corpora ut a Tellure, sic animas a Mercurio peragebat: sed lotione [p.737] omissa, ramo suscipi putabant. Apollinis autem sacerdoti tantummodo leuiter inspergebatur. Est Fabii hordeum dantes, carnem pro codem Seruiliani Pontificis Maximi disciplina accipiebant, ignemque quasi pollutum traditum, ut atro die manibus parentare non extinguentes, et rursus accendentes, carnem liceret, ne infesti Manes fierent: quia atro die coquebant: quod sacrum Encnisma nec Ianum, nec Vestam praefari licebat. Fuit appellabant. Plutarchus auctor in Problematis. etiam illud parentationis genus a pontificibus Philostratus in heroicis, in Neptolemo sacrum sancitum, quod fuit per iniectionem pulueris, et inferias scribit, quas Thessali ad Achillis aut glebae, quo cadauer inhumatum expiabitur: sepulchrum peragebant: quas ut legas moneo. qua de re supra, et in Sepulchralibus abunde. [p.738] Ego, ne in immensum crescat Opus, huiuscemodi multa praetereo, et praecipue ex Munere, non auidos Styx habet ima poetis, Homero, Apollonio, aliis. Porro uaria deos. ac diuersa parentationum genera apud diuersas Tegula porrectis satis est uallata coronis, nationes fuere, ut copiose ostendi in Et sparsae fruges, paruaque mica salis. Sepulchralibus. Hic addam, quae in illo nos Inque mero mollita Ceres, uiolaeque solutae, tum praeteriere. Plataeenses manibus Haec habeat media testa relicta uia. peremptorum ciuium dabant inferias, Et idem mox: [p.739] praecedente tibicine, uehicula lauro et myrto Hanc quia iusta ferunt dixere Feralia lucem, fusca cum coronis sequebantur, tum lactis uini Vltima placandis Manibus illa dies. et olei libationes succedebant. mox Princeps Sed quoniam feralia prima breui loco indutus purpuram, seruis eiectis, taurum ante effertur, ego piaculare posui eo libentius, quod pyram immolabat: Iouemque ac Mercurium bene doctus amicus asseruit codicem se deueneratus, eorum matres qui pro patria uidisse, qui ita habet. Praeterea in funeralibus occubuissent, ad coenae epulas conuocabat, libatio duabus rebus expediebatur, ut scribunt cratere libans uinum, idque se defunctorum Lactantius et Seruius. unde Vergilius ait, Manibus propinare affirmabat, atque ita apud Duo lacte nouo, duo sanguine sacro: eos fiebat expiatio. Longior sim, si in quod alterum eorum alimonium sit uitae persoluendis inferiis funerum propria cuiusque retinendae, alterum uirium continendarum, nationis aut gentis instituta, caerimoniasque quia uita hominum his rebus uiuatur. eamque persequi uelim. Lemuria, quae ab aliquibus propterea sepulturae commendare solebant, ut Lemuralia dicuntur, Romani deis inferis societate parta curationis lucis amissae instituerunt, ad placandos in primis Remi posteritas defectionis honoretur. Vnde et manes. Vnde et quidam Lemuria, quasi flores sparguntur in honorem mortuorum. Remuria dicta putauere, ut ait Porphyrion. Sed Vergilius, ipse de Lemuribus in Daemonum Syntagmate Purpureos spargam flores. disserui. Nunc id tantum addam, quod dum Quin et defunctorum umbris, coronis, celebrabant inferiae, deorum aedes clausae frugibus sparsis, micis salis, uino, uiolis, et iacebant. In Lemuralibus quidem fabam noctu floribus, ut etiam Ouidius in Fastis testatur: iacere solebant, Lemures se ex domo eiicere sed et epulis, ut dictum est. clamantes: quam tamen fabam nigram esse His a me sic expositis, uideor operaeprecium oportebat, ipsamque lotis manibus et pede facturus, si seorsum aliqua ascripsero, ut quam nudo per ora uersare, et post terga reiicere, uariae fuerint et diuersae gentium caerimoniae aerisque tinnitum facere, utque Lemures fabis in suis placandis et adorandis numinibus, redempti domo abirent, nouies orare: ideo intelligas. Atque ab Aegyptiis exordiar: de Maio mense tribus noctibus fieri. donec solutis nostris enim, id est Christianorum, et de religione animis, Manes expiatos ducerent. In Hebraeorum sacrificiis, a principio libri sum parentalibus assumere fabas, usus obtinuit: professus, me nihil nisi parergos allaturum. sicut in peruigiliis cicer, et ad ferales coenas, Igitur Aegyptiorum mos fuit, antistitem in lentesque et offas ad sepulchra illorum ferre, suis sacris Pontificem habere, apud quem quibus parentare ius erat, quae et feralia a reliqui sacerdotes initiarentur, non sigillatim ferendis epulis dicta putantur, ut ait Festus: seu cuique deorum quos Aegyptus colebat, sed a ferendis pecudibus, quas in defunctorum simul et gregatim. primus uero eorum Pontifex sepulchris super nuda silice apponebant. in his dicebatur, quem penes summa fuit rerum coenis praeter legumina et apium quoque sacrarum. is ubi defunctus erat, in demortui apponi solitum obseruaui, quod contra loco filius surrogabatur. id quod Hebraeis ebrietatem facere existimetur. Ouidius certe diuina lege praeceptum fuit. Aegyptii ergo ostendit sacra feralia et parentalia non multum sacerdotes, cum alias hostias, tum boues preciosa requirere. ita enim ait: explorabant, an essent idonei ad sacrificia, qua Est honor et tumulis animas placare paternas lingua essent, quos pilos in cauda haberent, et Paruaque in extructas munera ferre alia insuper quaedam signa obseruabant, ut pyras. Herodotus scribit: quae si affuissent, et munda Parua petunt Manes, pietas pro diuite grata essent, cannabo alligabant cornua, et est sphragitide terra sigillum imprimebant. aliis enim uictimis, nisi prius sic signatis, in re diuina qui uterentur, poena capitis tenebantur. Plutarchus in libro Isidis et Osiridis affert, quo Talem uero sacrificandi ritum habebant. Pyra loco multa, cur lineis uestibus uterentur in ante aram statuebatur, in qua immolata hostia sacris, cur ieiunarent, cur et sale abstinerent: ne adolebatur: dein libato uino supra pecudem quae Diodorus et Iamblichus scribunt, contra templum deo inuocato, cui sacrum inculcem. fiebat, et uictimae caput auferebant, illudque in Agedum et quae de Persarum religione et forum deferebant. ubi si negotiatores externi, deis proditum legimus, perstringamus. Persae in primisque Graeci affuissent, illis uendebant: nec statuas, nec aras erigebant, nec templa, ut sin minus, in flumen abiiciebant. caputque alias dixi. sacrificabant uero in loco aliquo ipsum his potissimum uerbis execrabantur: Si excelso, ut uidemus etiam Palaestinos fecisse: quid forte esset, quod uel sacrificantibus, uel quod ex sacra Iudaeorum historia Aegypto nociturum esset, ut id omne in caput cognoscimus, et ut in Carmelo deo dictum est, ipsum conuerteretur. hic quidem mos ne hic multa congeram. Coelum Persae, ait Aegyptiorum fuit, hic [p.740] ritus, ut de capite Strabo, Iouem putabant: quem ut Herodotus sacrificatae uictimae ne ederent. Habebant et et Origenes testantur, coeli circulum, uel hoc instituti Aegyptii, ut ieiunarent, ut nostri et gyrum uocabant, ut in Iouis Syntagmate Hebraei, pridie celebritatis, aut festi, ἐν ostendi. Solem colebant, quem Mithran προεορτίῳ, ut graeci dicunt: et ubi nuncupabant: de quo quam multa tradantur, in obdormiuissent, bouem immolabant, eamque Apolline est a nobis relatum. Colebant item corio exuebant, et tota aluo euacuabant, et Lunam, et Venerem, et Ignem, et Tellurem, et expurgabant: intestina intra uentrem cum Ventos, et Aquam. sacrificabant inquam in adipe relinquebant, crura truncabant, et loco aliquo excelso, et mundo, cum extremos lumbos armosque ac ceruicem. his imprecationibus, coronatamque hostiam peractis, reliquum bouis corpus stipabant mactabant. cum uero Magus, [p.741] qui panibus puris, et melle, et uua passa, et ficis et sacrificio praeerat, membratim carnes in thure, myrrhaque et aliis adoramentis. ubi haec singulos quosque diuisisset, abibant omnes, fecissent, ac infersissent, adolebant: nulla deis parte relicta: nonnihil hac in re a multumque olei et uini infundentes, ieiuni Graecis et Hebraeis differentes, qui pro re et perseuerantes antequam rem diuinam facerent, instituto aliquando totam uictimam adurebant, dum adolebatur sacrificium, uerberabantur (quod nostri a Graecis holocaustum dicunt) et omnes (qua de uerberatione statim agam) nonnunquam distribuebant, ut ostensum est. postea epulabantur, et ex reliquiis dapes Sed illud ita Persae agebant, quod deos struebantur, proponebanturque. Sciendum existimarent nihil praeterea uelle, praeter tamen, Aegyptios nulla alia pecude sacra animae hostiam. Aliqui, ut docet Strabo, fecisse, praeterquam sue, boue, uacca, uitulo, praecordiorum partem igni imponebant. et ansere. Flagellatio uero, seu uerberatio, Sedenim igni et aquae praesertim rem sacram quam Aegyptii facere post sacrificium soliti faciebant: igni quidem, arida ligna imponentes fuerant, ab Herodoto libro secundo his ferme cortice adempto, et aruina superiniecta, et uerbis describitur: In urbe, inquit, Busiri, quem adipe, deinde infuso oleo succendebant, nihil diem festum Isidi agant, superius a me dictum inspirantes, sed uentilantes: illud interea est. Verberabantur enim post sacrificium identidem repetentes, φαγέτω πὺρ κύριε. cuncti, sane multa hominum milia: qua autem Quod si quis inspirasset, aut mortuum causa uerberentur, non est mihi fas dicere. quicquam coenumue in sacrum ignem haec Herodotus. Hoc ideo attuli, ut eam immisisset, morte plectebatur. tanta adeo flagellationem agnoscas, quam hodie inter nos ueneratione sacrum ignem prosequebantur. hi qui religiosi Monachi et confratres dicuntur, Aquae uero sacra hoc modo peragebant. ad facere consueuerunt, Disciplinam appellantes: lacum, uel flumen, uel fontem accedebant, et et simul ut Xenophanis physici dictum illud scrobem faciebant, ibique hostiam iugulabant, melius intelligas, qui cum Aegyptios ita se cauentes ne quid proxime aquam sanguine uerberantes ac lugentes in suis his sacris contingeretur: ac si id accideret, omnia uideret, dixit, Si deos hos esse creditis, quibus polluerentur. postea immolatis carnibus super sacra facitis, quid lugetis? Sin autem eos myrto lauroque impositis, eas Magi uirgis homines putatis, quid eis rem diuinam facitis? subtilibus cremabant, et imprecationibus Sed et alia quaepiam de Aegyptiorum sacris quibusdam factis, oleum lacte et melle mixtum inspergebant, non in ignem, neque in aquam, addere. Incipiam uero ab hoc, quod in sed super terram: imprecationes per multum pontificum libris cautum fuisse legimus, quod tempus faciebant, fasciculum uirgarum et M. Tullio uisum fuit in libro secundo de tenuium ex myrica tenentes. atque hoc de Legibus repetere. hoc illud est: Ad diuos Persarum institutis legi. Sedenim in adeunto caste, pietatem adhibento, opes Cappadocia, ubi maxima fuit magorum amouento: qui secus faxit, Deus ipse uindex multitudo, qui ab igne Pyrethi uocabantur, et erit. Separatim nemo habessit deos, neue permulta Persarum deorum fana, non cultro, nouos: sed ne aduenas, nisi publice adscitos, sed stipite quodam mactabant, tanquam priuatim colunto. Constructa a patribus malleo uerberantes. Fuerunt autem Pyrethia delubra habento. Lucos in agris habento: et septa quaedam ingentia, in quorum medio ara Larum sedes, ritus familiae patrumque erat, et in ea Magi cinerem multum et ignem seruanto. Diuos, et eos qui coelestes semper inextinguibilem seruabant, quo quotidie habiti, colunto: et ollos, quos in coelum merita ingressi imprecationes faciebant, per horam uocauerint, Herculem, Liberum, Aesculapium, fere ante ignem, uirgarum fasciculum tenentes, Castorem, Pollucem, Quirinum: ast olla, et πάρας περικείµενοι πιλωτὰς, hoc est, ut propter quae datur homini ascensus in coelum, Gregorius Tifernas est interpretatus, Filtraceis mentem, uirtutem, pietatem, fidem, earumque infulis uelati, ex utraque parte dependentibus, laudum delubra sunto: Nec ulla uitiorum sacra adeo ut uittae labra contegerent. haec in solennia obeunto, Feriis iurgia amouento, Anaitidis et Amani delubris fiebant. nam et easque in famulis operibus patratis habento, horum ibi delubra fuerant: et Amani quidem itaque, ut ita cadat, in annuis anfractibus statua in pompa deducebatur. Atque de his descriptum esto. Certasque fruges, certasque iam satis. Nec hoc loco mittemus sacra quae baccas sacerdotes publice libanto. Hoc certis deae Syriae, seu illa Atergatis, seu Astarte, seu sacrificiis ac diebus, itemque alios addes. quaecunque alia illa fuerit, quae in Hieropoli Vbertatem lactis foetusque seruanto: idque ne urbe fiebant. Cum primum igitur uir quispiam committi possit ad eam rationem, cursus illuc uenisset, caput et supercilia tondebat: annuos sacerdos finiunto: quaeque cuique diuo mox ouem mactabat, et in frusta concidens decorae grataeque sint hostiae, prouidento. conuiuabatur. Ouis uellus humi sternebat, et Diuisque aliis alii sacerdotes, omnibus super eo genibus flexis procumbens, pedes et pontifices, singulis flamines sunto. Virgines caput suo ipsius capite imponebat: et precibus Vestales in urbe custodiunto ignem foci petebat, ut sacrificium numini acceptum esset, publici sempiternum. Quoque et priuatim, et seque eis in posterum maiora daturum publice modo, rituque fiat, discunto ignari a pollicebatur. his [p.742] peractis, caput et publicis sacerdotibus. Eorum autem genera sociorum coronabat, et proficiscebatur, toto sunto duo: unum quod praesit caerimoniis et itinere frigida lauans et bibens, humique sacris, alterum quod interpretetur fatidicorum cubans. neque lectum fas conscendere, donec et uatum effata incognita: cum Senatus iter perfectum esset. Qui autem ita populusque asciuerit, interpretes autem Iouis peregrinantur, a certis in urbibus assignatis Optimi Maximi publici augures signis et hospitium assumebant: qui doctores ab auspiciis postea uidento, disciplinam tenento. Assyriis uocabantur, quoniam omina et oracula Sacerdotes uineta uirgetaque, et salutem populi illis interpretabantur. Addit et Lucianus alia auguranto: Quique agent rem duelli, quique quaedam sacra, et eorum ritus, quae ridenda populare auspicium praemonento, [p.743] potius quam referenda mihi uisa sunt. Tum et ollique obtemperanto: Diuorumque iras illud quoque, omnes compungi et inuri notis prouidento, ollique parento: Coelique fulgura quibusdam, alios quidem in manus uolam, et regionibus ratis temperanto: urbemque et in ceruice, alios stygmatis inustos, etc. quae agros, et templa liberata et effata habento. multa Lucianus refert. Quaeque augur iniusta, nefasta, uitiosa, dira Quamuis in superioribus, dum sacrificandi defixerit, irrita infectaque sunto. Quique non ordinem in uniuersum descripsimus, de omni paruerit, capitale esto. Foederum, pacis, belli, ferme Romanorum caerimonia pro uirili induciarum, oratores, foeciales, iudices ne attigimus: nihilominus nunc quoque uisum est sunto. Bella, disceptatio, prodigia, portenta ad studiosis talium rerum conducere, seorsumque Hetruscos et aruspices, si senatus iusserit, eadem prope petere, et omissa quaedam deferunto: Hetruriaeque principes disciplinam docento. Quibus diuis creuerit, procuranto: cum hordeo, corona et cultro, et igne, id quod iidemque fulgura atque ostenta pianto. festiue licet Aristophanes in Pacis fabula Nocturna mulierum sacrificia ne sunto, praeter rideat, iuxta tamen sacrorum ritum exequitur. olla quae pro populo rite fient: Neue initianto, Sed institutum sequamur. Igitur ab Ioue nisi ut assolet, Cereri graeco sacro. Sacrum exordiemur. commissum, quod neque expiari poterit, impie Triumphantes Ioui Capitolino candidum commissum est: quod expiari poterit, publici taurum auratis cornibus mactabant. Seruius in sacerdotes expianto. Ludis publicis, quod sine decimo Aeneidos super ea Ascanii facta Ioui curriculo, et sine certatione corporum fiat, uota, popularem laetitiam in cantu et fidibus et tibiis Et statuam ante aras aurata fronte iuuencum moderanto, eamque cum diuum honore Candentem, pariterque caput cum matre iungunto. Ex patriis ritibus optima colunto, ferentem. praeter Ideae matris famulos, eosque iustis Iuuencum, inquit, secundum Romanas diebus, ne quis stipem cogito. Sacrum, sacroue caerimonias dixit. Ioui enim de tauro non commendatum qui clepserit, rapseritque, immolabatur, nisi cum triumphi nomine, de patricida esto. Periurii poena diuina, exitium: sue, uel tauro fiebat: quod tamen ideo humana, dedecus. Incestum pontifices admissum fuit, quia non tantum Ioui, sed aliis supremo supplicio sanciunto. Impius ne deis, qui bello praeerant, sacrificabatur. Haec audeto placare donis iram deorum. Sancte uota Seruius. hinc Iuuenalis, reddunto. Poena uiolati iuris esto. Quocirca ne Duc in Capitolia magnum, quis agrum consecrato. Auri, argenti, eboris Cretatumque bouem. sacrandi modus esto. Sacra priuata perpetua Id est, album. Seneca in Medea, manento. Deorum Manium iura sancta sunto. Primus sceptriferis colla tonantibus Hos leto dato diuos habento. Sumptum in Taurus celsa ferat tergora candido. ollos, luctumque minuunto. Et hactenus ex Tonantibus, inquit, Ioui et Iunoni. Atteius Pontificium libris M. Cicero, ex quibus Capito, antiquitatum diligentissimus scriptor: Romanae religionis et cultus summam Ioui, inquit, tauro, uerre, ariete immolari non percipimus. Nihilominus seorsum alia licet. Labeo libro LXXVIII. affirmat, nisi subiungemus. Scribit ita Lactantius in tertio Neptuno, Apollini et Marti taurum non Commentariorum in Thebaidem, immolari. Sed et principio anni Consules Primo inter, etc. Primo, inquit, est sanguine iniuges iuuencos mactabant, cum consulatum libare, deinde immolare, tertio reddere, quarto inibant. Quot uero idib. Idulis, hoc est, agna litare. Dionysius uero Alicarnasseus in septimo alba a Flamine Ioui, ut inquit Festus, Historiarum ita clarius: Post pompam, inquit, caedebatur, Ouidius Consules et sacerdotes quibus licebat, et Idibus alba Ioui grandior agna cadit. aruspices, lotis manibus se sacra et pura Kal. Feb. Ioui tonanti bidens uictima fiebat: circumpurgantes aqua, fruges Cereales Idibus uero Ianuarii, ueruex. Legi et qui capitibus uictimarum inspergentes, postea Flaminis uxorem scribat, omnibus nundinis precibus uotisque nuncupatis immolare Ioui arietem mactasse. Prodigiali Ioui mola ministros iubebant. Horum uero alii quidem salsa et thure sacrificabatur. Varia certe supra hostiam stantes, recte tempora feriebant: plerunque uictima Ioui offerebatur, pro alii cadentibus supponebant sphagidas, id est cognominis diuersitate. aliter enim Elicio, aliter cultros. Et post haec eas excoriantes, et Fulminatori, uel Tonanti. Ioui praeterea in membratim diuidentes, primitias ex omni ueste candida sacrificabatur. uiscere, quos ex omni alio membro Iunoni tauro albo antiqui rem sacram excipiebant, quas farris farina inoluentes faciebant, sed de iuuenca potius docti afferebant sacrificantibus in canistris, qui eas autumant. Seneca in Medea, aris imponentes succendebant, et uinum Lucinam niuei foemina corporis intentata infundebant aduersum purificata. Haec ferme Iugo placet. Dionysius qui et haec ipsa prope eadem Id est, iniugis: ubi foemina pro uacca Graecorum fuisse, ex Homero pluribus sumitur. sic et Vergilius, ostendit. Sane quoniam de canistro [p.744] et Vritque uidendo Foemina. hic et alibi in sacris meminimus, sciendum, Iuuenalis tamen, quod in ipso sacrificio canistrum deferebatur Niueam Reginae ducimus agnam, dixit. Sed et Aelianus scribit, quod cum exta proiecisse. quod et Scipionem, cum nauim Samiis aurum furto sublatum ouis inuenisset, in Africam conscensurus esset, fecisse, testis Mandrabulus Samius Iunoni ouem est Liuius. Ridiculum est quod Baptista Leo consecrauit. Pauo insuper, et anser huic deae scribit libro septimo, ex sophista Ph. In dicati. De pauone fabula apud Ouidium in Isthmo solitos Neptuno et Soli formicas Metamorphoseis et Athenaeum. De ansere, T. immolare. Liuius in Capitolina obsidione, indicat. Plutoni, hoc est Diti patri de nigra pecude Tametsi Martialis [p.745] libro nono, Velium rem diuinam faciebant, eidemque pocula mixta Domitiani comitem inducat, Marti anserem mero et lacte libabant. Tibullus: uouisse: qua de re eius pulchrum legimus Interea nigras pecudes promittite Diti, epigramma, Et niuei lactis pocula mixta mero. Dum comes Arctoi, etc. Horatius libero secundo Carminum, In omnibus etiam Kalendis Regina Non si tricenis, quotquot eunt dies, sacrorum, id est regis sacrorum uxor, porcam Amice places illachrymabilem uel agnam Iunoni immolabat: eidem mulieres Plutona tauris. Kal. Martiis flores et coronas offerebant. Vergilius in sexto Aeneidos, Caprotinae etiam huic deae dicatae fuerunt, Tum Stygio regi nocturnas inchoat aras, itemque caprificia sacra ancillarum, de quibus Et solida imponit taurorum uiscera flammis, ante plane bis actum est. [p.746] Neptuno Taurum nigrum sacrificabant. Pingue superque oleum fundens ardentibus Vergilius, extis. Taurum Neptuno, taurum tibi pulcher Obseruant periti sacrorum, et cum his Apollo. grammatici, quod sterilibus pecudibus, et Homerus in Odyssea ταύρους παµµέλανας, iuuencis, ac uino, melle, lacte, sanguine, Diti hoc est, tauros ualde nigros, quo loco sacra fieri sunt solita: quanquam Numae interpres: Tauros, inquit, propter maris legibus deis inferis uina libare uetitum esset. ita uiolentiam: nigros uero, propter aquae enim ille statuit: Vino rogum ne respergito. colorem, ex maris profundo. Idem fere scribit Sed aliud est Diti rem sacram facere, aliud Phurnutus, ut in Neptuno rettulimus. apud rogum respergere. quem et illud legimus, καὶ θύουσι αὐτῷ Dionysio, hoc est Baccho, hircum, seu ἀσφαλάκους πολλαχοῦ, id est, Eidem deo caprum mactabant, quod hoc animalis genus sacrificant asphalacos ubique. quidam talpas maxime uites rodat. unde illud est, interpretati sunt, quasi quod ἀσφαλῶς tuto Vite caper morsa Bacchi mactatus ad aras terrae fundamenta et aedificia consistere Dicitur ultoris, etc. faceret, unde et Asphalius ipse cognominatus Vergilius in Georgicon secundo, sit, ut pluribus in Neptuno ostendi. Pindarus Baccho caper omnibus aris in Olympiis ταῦρον ἀργὸν illi ascribit: quidam Caeditur, et ueteres ineunt proscenia ludi. album interpretantur, propter maris spumas: Et mox idem, alii non album, sed florentem, aut procerum Ergo rite suum Baccho dicemus honorem, interpretantur. Ego uelocem expono: nam et Carminibus patriis, lancesque et liba sic canes cognominatos uidemus. Sed de hac feremus, uoce cum alibi, tum in Argiphonte Mercurio Et ductus cornu stabit sacer hircus ad aram, plura dixi. Quare quicunque Neptuno Pinguiaque in uerubus torrebimus exta candidos tauros attribuunt, hi in sacrificiis colurnis. parum antiquitatis scii esse uidentur. Sane et Hinc etiam Prudentius contra Symmachum, Pindari interpretes Neptuno nigros tauro His nunc promeritis Baccho caper omnibus mactari prodiderunt. Sed et Tempestati nigram aris pecudem Maro attribuit. ait enim, Caeditur, et uirides discindunt ore chelydros. Nigram hyemi pecudem, zephyris felicibus Ouidius in Fastis, albam. Rode caper uites: tamen hinc cum stabis ad Porro et hoc in nostris Nauigiis aras, obseruauimus, ueteres mare ingressuros, In tua quod spargi cornua possit erit. Neptuno et fluctibus sacra fecisse: et qua de re et graecum legimus Eueni carmen, plerunque hostiam ipsam, nonnunquam cruda quod an Ouidius aemulatus sit, an graecus Euenus Ouidium, eruditi quidam ambigunt. mactari. Herodotus etiam a Scythis idem fieri Politianus tamen a graeco latinum desumptum tradit. Philostratus uero in Heroicis, refert affirmat, nec transmarinam illam graeci poetae Palamedem graecis praecepisse, ut orienti Soli Venerem Ouidium attigisse. Euenum poetam candidum equum mactarent. Parrhasii tamen certe antiquiorem Ouidio, in Poetarum historia in Arcadia Apollini Epicurio, id est auxiliari, recensui. Sed et Phurnutus hunc sacrificandi aprum sacrificabant: Apollini Pythio, Paeani, et morem describit, et interpretatur. cum in Agyieo, pro reconciliatione patris et filii, Attica agricolae utres dispergere solerent, sacrificium facit Aristophanes in Vespis: quod saltantes inter eos: quem ritum elegantissime fabulose licet, ex ritu tamen sacrorum est in Georgicis Vergilius executus. quae descriptum est. celebritas ab utribus ἀσκοδία dicebatur, unde Aesculapio de capra res diuina in primis et uerbum ἀσκοδιάζειν, qua de re in fiebat, quoniam capra nunquam sine febre esse Mecoenatis uita in Historia poetarum disserui. dicitur: salutis uero deus Aesculapius. Sed et His addit Phurnutus, Phallos, et Phallogogia. gallus illi immolabatur, ut est alibi a me Sedenim et Tibullus in VII. primi libri dictum. Sunt qui gallinas scribant, et has Elegiarum de Bacchi et Osidiris sacris quidem rostro nigro, nigrisque pedibus, et elegantissime lusit. Martio etiam mense liba et digitis imparibus. Si enim luteo essent rostro, mella Baccho offerebantur, quod idem uel pedibus, impurae putabantur ab Tibullus ostendit, aruspicibus. Et quanquam in symbolo Sic, inquit, uenias hodierne tibi dum thuris Pythagorae, quod est, Gallum nutrias, ne honores, tamen sacrifices, pleraque attuli de galli Libaque Mosopio dulcia melle feras. gallinacei sacris: hic tamen quaedam, quae me Sane aeque graecis ac latinis Trieterica illic praeterierant, ex uaria lectione collecta, Bacchi sacra dicuntur, hoc est Triennalia. ascripsi. Non tantum ergo gallus Aesculapio Ouidius. dicatus fuit, et Marti, et Nocti, sed et Ioui, Ibat ut Aonio referens Trieterica Baccho. Cybeli, et Mensi interdum. Est et apud Idem in Metamorphoseis, Plutarchum in libro Isidis et Osiridis, ubi de Tempus erat, quo sacra solent Trieterica Anubi agit, et Hermanubi: Ad hunc, inquit, Bacchi inferiora, sicut ad illum superiora pertinent: Sithoniae celebrare nurus, nox conscia sacris, quapropter illi candidum gallum, huic croceum Noctre sonat Rhodope tinnitibus aeris acuti. immolant. Sed Pyrrhus quoque rex, cum Et Vergilius. [p.747] splene laborantibus mederetur, albo gallo Bacchatur, qualis commotis excita sacris, sacrum peragebat. Porro non modo Thyas, ubi audito stimulant Trieterica Aristophanes in Pluto, quo modo sacra fierent, Baccho Orgia. et sanarentur aegroti in templo Aesculapii, Et Statius, docet, sed et Philostratus in uita Apollonii Da Paruenium Trieteride multa Instaurare Tyanei, et alii plerique. diem. Mercurio, ut aliis deis, caetera immolabantur: Apollo, qui et Phoebus a graecis et latinis, a sed lingua ei dicabatur. nam ut in Persis Mithra dictus est, tauro in primis commentariis in Apollonium Rhodium placabatur. unde poeta Vergilius, legimus, antiquis mos fuit, ut cum cubitum Taurum Neptuno, taurum tibi pulcher irent, uinum libarent, et uictimarum linguas Apollo. Mercurio sacrificarent. idque naturali ratione Ludis quoque Apollinaribus a Romanis, ex factum aiunt: quando quidem Hermes, id est carminum Sibyllinorum religione boue aurato Mercurius, sermo putabatur, cuius sit organum et capris duabus albis auratis, XVIII Augusti ac [p.748] instrumentum lingua, quae decenter placabatur: et Latona, foemina boue aurata, Mercurio, dum somnus instaret, sacrificabatur: quod in hoc alibi planius dixi. Alii equo, hoc quin et ipse somni deus credebatur, ut in eius est, celerem deum celeri uictima, tradunt. dei descriptione plenius ostensum est. Huiusce Lactantius in primo. Ouidius in Fastis, ritus meminit Apollonius in primo Placat equo Persis, radiis Hyperiona Argonauticon. quin et Homerus ait γλώσσας cinctum. ἐν πυρὶ βάλλον, id est, linguas in igne Scribit Strabo libro XI., ubi de Massagetis iaciebant. Direchidas autem historiam affert de loquitur: Ab iis ait solis uictimam equum Alcathoo Pelopis, qui ob necem Chrysippi ex Megaris aufugit, et cum leone certare contigit, Exta canum, inquit, Triuiae uidi libare linguamque eius consecrare. Sed et Sabaeos, [p.749] Philochorus in libro περὶ θυσίων, linguas ait Et quicunque tuas accolit Aeme niues. optimam esse corporis partem. Hinc et Romanos etiam in Lupercalibus canem Homerus dixit, ἀλλ´ ἄγε τέµνετε γλώσσας, sed immolasse, iam dictum est. Item ut age caedite linguas, praeco: quod est, linguis expiationibus quibusdam, et ad placandum fauete. Maiae, quae Mercurii mater fuisse caniculae sidus, frugibus inimicum, canes perhibetur, Romani mense Maio suem ruffae adhibebantur: quod sacrum Canarium praegnantem immolabant. augurium nuncuparunt. Graeci uero Vulcano cum sacrum fiebat, omnia igne περισκυλακισµὸν uocabant, quod ex catulis absumebantur: id quod Proteruiam dicebant, sacrum fieret, ut Plutarchus scribit. Dure ut alibi plane ostendi. Nam nisi uictima, et quidam interpretati sunt circumcatulationem. quodcunque superesset, igni datum fuisset, Pro frugibus quoque et pecoribus, ut rubigo sacrificium pollui putabatur. auerteretur, lactenti catulo sacrum conuenire Marti Romanis October equus immolabatur existimabant: idque Rubigalibus, ut in primo in campo Martio, Id. Oct. summa religione: id Syntagmate dictum est, et infra dicetur. quod copiose in libro de Annis mensibus, etc. Catulos etiam recens editos tam in Adicialibus, docui: Plutarchi quoque codicem tum graecum quam deorum coenis saepe adhibitos fuisse, tum latinum castigaui. Colebatur et a Carmanis Plauti fabulae indicio sunt. nam catulos Mars, cui quod equis carerent, eorumque lactantes adeo puros putosque ueteres inopia in bello asinis uterentur, asinum existimarunt ad cibum, ut etiam placandis sacrificabant, ut Strabo in XV. scribit. id a numinibus, ut ait Plinius, hostiarum uice Scythis fieri ait Arnobius, Apollodorum citans. uterentur. Thrasyllus etiam uates ex canum Quin etiam inter Carmanos nemo uxorem extis uaticinari solitus erat. Sed nec sementem ducebat, nisi prius hostis caput amputatum, ad Latinis administrari, nec oues tonderi, nisi regem detulisset. Latini lupum et picum Marti catulatio, id est ex cane sacrum prius fieret, dicabant, Lusitani hircum, Galli Cisalpini ullo modo licuit. Quin et apud Boeotios, ait uerrem, diuerso quique consilio et ritu. ita ut Plutarchus, expiatio fieri solebat, cane per Phaselitae de piscibus salitis Marti rem medium in duas partes dissecto exire idem et diuinam facerent, ut etiam in Symbolis prodidi. Caribus, ut quibus exta canis deis offerre mos illud etiam instituti apud Lacedaemonios fuit: unde factum sit prouerbium, Caricum annotatum legi, cum ipsi aliquo stratagemate sacrificium. nam pro hirco canem mactabant: uictoria potiti essent, Marti bouem auctores Diogenianus, et Hesychius, et immolabant: si uero aperto Marte uicissent, Arnobius. Viuas praeterea canes cruci affigi a gallum. id quod ab eis non sine ratione fiebat, Romanis, atque inter aedes Iuuentatis et quod pluris aestimabant incruentam uictoriam, Sumani quotannis ansere insidente deferri, quam cruentam. Iidem porro Marti Enyalio uulgo proditum fuit, quae crux ex sambuco canem mactabant Lacedaemonii, ut ait fiebat. Quare cum ex canibus tot sacra peracta Pausanias in Laconicis. Scribit enim, ephebos legamus, mirum est a Pausania dici, quae paulo Lacones, cum pugnam essent inter se inituri, ante notaui, et quae Plutarchus omnis Marti canis catulum immolasse, deo scilicet antiquitatis diligentissimus obseruator in eo ualidissimo uictimam ualidissimam, et cicurem Problemate scribit, in quo agit, Quid est quod dicare se arbitrantes. Subdit idem, catulos non sacerdotem, id est Flaminem Dialem cane et sacrificari a Graecis: Colophoniis exceptis, qui capellae adeo Romani abstinere uoluerunt, ut catellam nigram nocturno tempore non modo attingere, sed ne quidem appellare immolabant Triuiae. Quare mirum est, liceret? in quo Problemate cum multa de capra quosdam Enodio deo scripsisse potius, cum et cane dixisset, demum et illud subinfert: Et si Mercurius eo cognomine dictus sit. Sed praeter ueteres hoc animal omnino impurum esse ea quae hic et alibi sparsim attuli, nunc breuiter putauerunt. Coelestium enim deorum nulli tibi ostendam, de canibus apud alios secus prorsus canis consecratus est, sed Chthoniae quam Pausanias tradit, sacrificatum fuisse. Hecatae coenae dimissus in triuiis piaculi Nam Sabaei et Thraces, ut canit Ouidius canes locum obtinet: et caetera, quae subdit. Quare immolabant: iam satis de sacris ex cane, harum rerum curiosis attulerim. Herculi Romae in ara Maxima bos XIIII. Sed cum non probet ueterum sacrificabatur, sumpta consuetudine, de qua sententiam, et quae prodit pleraque confundat, late T. Liuius, et Ouidius, et Dionysius et aliter ipse quaedam, quam ab ipso traduntur: Alicarnasseus. Sed et Vergilius libro Aeneidos ea tibi supersedeo aduocare. locum ostendo: VIII. Apud hanc aram Herculis dum sacra fides sit penes auctorem, eum si legere fiebant, dumque sacrificabatur, omnes placuerit. capitibus apertis, et non uelatis esse oportebat, Ceres dea frugum, cui in primis spicas cum caeterorum deorum fere operto capite antiqui dicabant, et ex eis coronas. Sed de sacra peragerent, quod planius ante rettuli. Sed porca res sacra fiebat, ut alibi dictum. Huic et et sedentes in his sacris epulabantur, cum in frugum primitiae offerebantur. Quin et mense aliis stantes id facerent. Porro quo modo mane Aprili cum lampadibus et tedis accensis, et uesperi sacra huic [p.750] deo in ara Maxima sacerdotes in uestibus albis mactata porca fierent a Pinariis et Potitiis, iam supra relatum. sacrum peragebant. Ouidius, Scribit Plutarchus in Quaestionibus, Cum Prima putatur Herculi res diuina fieret, nullus alius deus Hostia sus meruisse mori, quia semina uocabatur, nec intra moenia canis apparebat. pando qua de re in Herculis uita sum locutus. Decima Eruerit rostro, spemque interceperit anni. praeterea Herculi dabatur, ut pluribus idem Idem alibi, Plutarchus ostendit in causis Romanis. Sed hac Prima Ceres grauidae gauisa est sanguine de re audi Varronem: Herculi, inquit, Decima porcae, [p.751] data ab eo est, quod sacrificio quodam fanatur, Vlta suas merita caede nocentis opes. id est, ut fani lege fit: id dicitur pollutum, quod Sane porcum, uilem admodum apud a porriciendo est fictum. dum enim ex Platonem Socrates uictimam facere uidetur, in mercibus libamenta proiecta sunt Herculi in libro de Legibus: In arcanis, inquit, audiendae aram, tum pollutum est: at cum profanum sunt eiusmodi fabulae a quam paucissimis, qui dicitur, id est proinde ut sit fani factum. Itaque quidem non porcum, sed preciosam quandam ubi olim fano consumebatur omne quod raramque uictimam sacrificauerint. Idem et profanum erat, ut etiam fiebat, quod populus Proclus repetit. Cereris nuptiae sine uino Romanae urbis quotannis faciebat, cum celebrabantur, et Orci nuptiae (quod Seruius Herculi immolaret publice iuuencum. haec scribit) dicebantur. unde Plautus in Aulularia, Varro. Porro ab hoc sacro pollucere uerbum Cererin‘ Strobile hi sunt facturi nuptias? Qui? factum est, ut idem Varro testatur in Satyris. Quia temeti nihil allatum intelligo. Cereris Maiores solitos decimam Herculi uouere, nec sacra haec Thesmophoria graece dicebantur, ut decem dies intermittere, quum pollucerent. pluribus in Thesmophoro Cerere scripsi. Legimus et M. Crassum, et Lucullum, et eadem et δηµήτρια. In his sacris Athenienses Syllam eiusmodi decimas Herculi, et populo δίωγµα commemorabant, quod demum teste Romano persoluisse. Mulieribus, sacris adesse, Hesychio ἀποδίωγµα nuncupatum fuit. haec et rem diuinam facere fere deis omnibus fere describuntur in X. Metamorphoseon ab licebat: Herculis tamen sacrificio adesse, uel Ouidio, exta tangere, aut uesci, araeue admouere Festa piae Cereris celebrabant annua matres, manus, aut solennia uidere, religio fuit. causam Illa quibus niuea uelatae corpora ueste, Plutarchus recenset. Apud Lindum Herculi Primitias frugum dant spicea serta suarum, cum conuiciis sacra agebantur, ut Lactantius Perque nouem noctes Venerem, tactusque Firmianus in primo de Institutione et ipsi in uiriles uita Herculis diximus. unde prouerbium, In uetitis numerant: Lindia sacra. Silius Italicus sacrum Herculis et reliqua. Idem alibi, Gaditani, et eius caerimonias luculenter est Annua uenerunt Cerealis tempora sacri, executus in exordio statim libri tertii Secubat in uacuo foemina uirque Punicorum. id quod et ipse in Hercule retuli. thoro. Lucianus quoque in fine τῶν ἐρώτων, sacrum Flaua Ceres tenues spica redimita capillos, Herculi fieri describit ex pyra ac censa, quod in Cur inhibes sacris commoda nostra rei memoriam fiebat illius interitus. Plura de tuis. Herculis uel sacris, uel diuersarum gentium Sed non sine piaculo praeterimus poetae ex institutis, collegit Alexander libro secundo cap. primo Georgicon uersus. ita enim canit, In primis uenerare deos, atque annua Rapta ad Tartarei thalamum Proserpina magnae regis, Sacra refer Cereri, laetis operatus in herbis, Placatur uaccae sterilis ceruice resecta. Extremae sub casu hyemis, iam uere sereno, Mineruae taurus albus immolabatur Tunc agni pingues, et tunc mollissima uina, interdum. Romae uero in Quinquatriis prima Tunc somni dulces, densaeque in montibus dies sine caede et uictima fuit, quod eo die in umbrae, lucem deam editam putabant: in caeteris autem Cuncta tibi Cererem pubes agrestis adoret, uictimas caedere solebant. At uero Tubilustrio, Cui tu lacte fauos, et miti dilue Baccho, qui eorum dies ultimus fuit, et quo tubae Terque nouas circum felix eat hostia fruges. lustrabantur, de agna res diuina fiebat. Lege Omnis quam chorus et socii comitentur Varronem, et alios. Iuuenalis, ouantes, Niueam reginae ducimus agnam, Et Cererem clamore uocent in tecta: neque Par uellus dabitur pugnanti Gorgone Maura: ante id est Palladi, quae Mauritana Gorgone, Falcem maturis quisquam supponat aristis, capite Medusae usa a poetis fingitur. Quam Cereri torta redimitus tempora quercu Athenienses annua solennia Mineruae tauris et Det motus incompositos, et carmina dicat. agnis celebrare solebant, ut ait Alexander. In Quo loco grammaticus Seruius ostendit, quadam Africae parte puellae absque uictima, aliud esse Cereris sacrificium, aliud Orci fustibus inuicem decertantes, sacrum Mineruae nuptiae. in hoc enim uinum non inferebatur, in peragere solebant. illo utique. Legimus praeterea, saepe quoque Diana cerua placabatur: haec enim ei uictima litatum Cereri lacte, uino et melle, sine [p.752] pro Iphigenia data fuisse creditur. Et uictima. Scribit Phurnutus, primo uere cum quanquam ex aliis possem multa afferre, hoc primum herba uiridis apparere coepisset, tum tamen sacrum leges in Euripidis tragoedia, primum herbam ipsam antiquos solitos fuisse quae Iphigenia in Aulide inscribitur, et quae in Cereri dicare. Tum post etiam subiungit, de Tauris. Alii licet diuersa tradant, ut in ipsa dea sue praegnante sacrificium illi factum, propter exposui. et ut ait poeta, [p.753] terrae fertilitatem, conceptumque facilem. Sed Quae semel est triplici pro uirgine caesa et papauer hic deae offerebatur, quod non sine Dianae, ratione factum ait. nam papauer ipsum cum Nunc quoque pro nulla uirginitate rotundum sit, et turbinatum, terram significat: cadit. eius uero inaequalitas, ualles ac montes Sabaei uero et Thraces extis canum, ut paulo significare uidetur: quae intra sunt granula ante dixi, Dianam placabant. Ouidius, multiplicia, hominumque et animalium Exta canum Triuiae uidi libare Sabaeos, multitudinem denotant. Adiicit idem Et quicunque tuas accolit Aeme niues. Phurnutus alia quaedam, quae breuitatis causa Idibus Augusti Romae facibus accensis ab praeterii, nec nostro satis conducunt instituto. urbe in nemus Aricinum discurrebant, in quo Porro ut graeci δηµήτρια Cereris sacra dixere, nemore Dianae Nemorensis appellatae celebre sic et latini Cerealia, ut Varro docet. Cereris templum erat. Quo ego saepe animi gratia cum sacra ex Graecia, scribit Festus, multi ex Attica amicis sum profectus, cum Romae gratis dicunt, propter sacra Eleusinia: alii ex Enna optimam aetatis partem consumerem. De his Siciliae urbe, quod M. Cicero et Valerius sacris, Idibus (ut dixi) Sextilibus celebratis, sic Maximus assentiri uidentur, ut copiose in ait Propertius: Ennensi Cerere docui. Cum uidet accensis deuotum currere tedis Proserpinae sterilis uictima attributa fuit, In nemus, et Triuiae lumina ferre deae. quia nec ipsa unquam peperit. Macrobius ex Et Statius in Syluis: sententia Cornelii porca. Quidam super hoc et Iamque dies aderat, profugis cum regibus illud Martialis in sexto interpretantur, altum Exoluit uotis hac te sibi uirgine porca. Fumat Aricinum Triuiae nemus. Certe Vergilius in sexto cecinit, Et item paulo post, Sterilemque tibi Proserpina uaccam. Omnisque pudicis Et Aurelius Prudentius in primo contra Itala terra focis Hecataeas excolit Idus. Symmachum, Sed hac de festiuitate, eiusque certamine plura in deae cognominibus relata sunt. Lunae taurus mactabatur, quia similia quippe Veneri sus propter Adonis necem, ut in uidentur cornua tauro. Lactantius in primo: eo copiose traditum. Qua uero caerimonia Isidi deae Aegyptiorum, quae et Luna Paphiae Veneri sacrificaretur, in eius putabatur, ab aliquibus Ceres, ut in ea actum descriptione ostendi. Veneri cornutae apud est, anser mactabatur, iecurque illi Tussas gentem Aegyptiam, uaccam immolari apponebatur, ut Herodotus et Ouidius solitam, iam dictum est. Astartem cum alii, testantur. tametsi Macrobius, aliique nonnulli tum Theophylactus Venerem interpretatur, in asserant, Aegyptios thure et precibus deos Commentariis Oseae. placasse. De Isidis pompa, et sacerdotibus Saturno Romani, ut Macrobius in primo linigeris, rasisque eorum capitibus, alias in Saturnaliorum scribit, sacra faciebant more ipsius deae descriptione actum est. Sed et graeco, capite aperto. Alibi dicit, ritu Claudianus poeta, peregrino, et capite aperto. Sed quanquam Sic numina Memphis hanc rem pluribus suo loco ex diuersis In uulgus proferre solet: penetralibus exit auctoribus explicui, hic etiam nihilominus ex Effigies, breuis illa quidem, sed plurimus Plutarcho in causis Romanorum, breuiter infra repetam: Quid est, inquit, quod Saturno capite Liniger, imposita suspirans ueste sacerdos, aperto immolant? An quod uelandi capitis Testatur sudore deam, Nilotica sistris ritum Aeneas tradidit? Saturni uero sacrificium Ripa sonat, uariosque modos Aegyptia ducis peruetustum est. An illud potius, quoniam deis Tibia, submissis admugit cornibus Apis. coelestibus immolantes uelantur: Saturnum Eadem ferme Apuleius in Asino aureo: sed uero terrestrem et chthonium esse arbitrantur? longo plura habes in Plutarchi libro de Iside et An quod ueritas occuli, obscurarique non Osiride. potest? Veritatis autem parentem ac deum Hecatae deae, ut iam dictum est, canis Romani Saturnum habent. Sedenim Festus ait, immolabatur, diuersimode quidem. nonnulli Saturno furuum bouem, id est nigrum enim Proserpinam existimantes, ei de cane immolabant. at uero Cyrenaeos euinctos sacra faciebant, ut Plutarchus scribit, et tempora coronis, ex ficu recenti Saturno sacra Lycophronis interpres, citans illud Sophronis fecisse proditum est, mellitasque placentas in Mimis, ὁ γὰρ κύων βαυβύζας λύει τὰ mutuo misitasse. Aborigines autem, Italiae φάσµατα: hoc est, Canisque baubans dissipat indigenae, humana hostia placabant: id quod phantasmata. Quin et Caniuora dea dicta est postea ab Hercule in simulachra et effigies ab ipso Lycophrone, id est κυνοσφάγος θεὸς, Argaeas immutatum fuit, et luminibus ut in Hecate diximus. Plutarchus etiam in splendoribusque celebrata. unde et caerei ideo causis: [p.754] Cur, inquit, Genetae in Saturnalibus mittebantur, ut Macrobius nuncupatae soli canem Romani immolant. Et scribit: et sigilla fictilia passim uendebantur, paulo infra in eodem ait: Vt igitur Hecatae unde etiam Sigillariorum nomen. Sed quod Graeci, sic Romani Genetae, pro his quae humana uictima Saturnus placaretur, apud domi nascuntur, canem immolant. qua de dea uarias nationes, pluribus Eusebius de non multo post scribam. Praeparatione euangelicae, Clemens, Cyrillus, Veneri albas columbas dicabant ueteres, et Plutarchus, aliique permulti prodiderunt. Sed ideo Aeneas apud poetam maternas appellat et alii quoque dei, daemonesque ac heroes: aues. Rem autem diuinam mense Aprili apud quin et in sacris Hebraeorum literis harum Romanos Veneri ex rosis et floribus faciebant abominationum est facta mentio, in quibus et mulieres, myrto coronatae. Et quamuis sus [p.755] ipsi interdum prolapsi, et proprios inuisus Veneri dicitur, sues tamen legimus etiam filios iugulabant, et in ignes mittebant, ut apud Graecos Veneri immolatos, ut est apud plane ex libro Carminum regis Dauidis, et qui Athenaeum comprobatum ex Antiphanis, in eum commentarios iam trium linguarum Callimachi et Zenodoti scriptis. Idem praeterea condiderunt, colligimus. Carthaginenses Athenaeus ait, ab Argiuis suem Veneri Saturno quidem filios sacrificabant. unde cum sacrificari, cuius sacrificii celebritas a suibus aliquando obsessi essent ab Agathocle rege, ὑστήρια nuncupabatur. Est et graecis putarunt sibi Saturnum iratum ea causa, quod prouerbium, suem immolauit; hoc est, clam liberorum loco coemptis infantibus, et ἀφροδίτῃ ὗν τέθυκεν: ubi quis offert id educatis, illi sacrificassent. quare ut sacrum munus, quod minime gratum sit. Inuisus expiarent, ducentos nobiliorum ciuium filios publice immolarunt. Quin etiam cum ad [p.756] ergo Gynaecea a Geneta, quam et Himeram Gelo Carthaginenses debellasset, Genesiam nescio qua ratione quidam dixerint. pacem et foedus cum eis hac conditione fieri Et licet de Gynaecea, id est Bona dea locutus uoluit, ut inter caetera subscriberent, ne filios sim in Rhea et Magna matre in Saturni sacrificarent. Nota est historia apud Syntagmate, hic tamen quae Plutarchus in Plutarchum. Sed nefanda et execranda haec causis scripsit afferam. Quid est, inquit, quod sacra mittamus. deae Gynaeceae, quam Bonam deam Rhea, quae et Cybele, et Deorum mater, nominant, omni florum genere sacrum aliisque multis nominibus uocabatur, exornantes mulieres, in domum myrtos non sacerdotes castratos, qui Galli dicebantur, important, praesertim cum ambitiosius cunctis habebat, ut in cognominibus iam pluribus est germinum ac florum uarietatibus uti soleant? declaratum. Deae huic proprio suo sanguine An illud est, quod a fabulatoribus dicitur, litabant. Magnae uero matri de porca sacra Flauii diuinatoris uxorem fuisse? quae cum fiebant. Moretum quoque, quod edulii uino clam copiosius uteretur, deprehensa rusticani genus fuit apud antiquos, eidem myrteis uirgis ac flagris a uiro caesa fuisse offerebant, ut in Fastis docet Ouidius. dicitur. Inde factum est, ut myrtus in eius Moretum carmine Vergilius composuit aedem non inferatur: uinum tantum, cum elegantissimo ut nosti, quod puer ipse olim mulieres ei libant, lac appellant? An uero, quod sum interpretatus. Moretum et Seruius uir cum a multis aliis, tum uero rebus uenereis, longe doctissimus, teste Macrobio, composuit. castae ac purae sacrum illud obeunt. Non Sed et Columella libro de Re rustica ultimo solum enim uiros excludunt, sed cum solenne moreti confectionem docuit. Haec et alia sacrum faciunt, quicquid masculum est, domi pleraque in eo nostro puerili commentario exigunt. myrtum igitur quasi Veneri dicatam, dicebam, quod mihi e manibus extorsit religiosam habent. Nam quam nunc Murtiam Bernardus Barbuleius, cui plurimum literae et Venerem nominant, antiquitus (ut uidetur) literari debent, nedum ego, quem fratris loco Myrtiam appellare consueuerant. Hactenus habeo. Plutarchus. Hoc uero sacrum Damium Vestae, uel deis si quando Vestales uirgines uocabatur, teste Festo. Plura alibi retuli. Hic sacra libarent, uel rem diuinam facerent, eo illud tantum, quod Pomponius Laetus de cultu ornatuque ut erant, et uittatae Sacerdotiis ait, ascribam: Fauni soror Fatua, peragebant. album tamen praeterea uaticinatrix. ab ea uates Fatuarii dicuntur: haec uestimentum, quod suffibulum uocabatur, traditur mulierum castissima, ideo eam oblongum et praetextum, et quadrangulum in Romani Bonam deam appellauere. cuius capite sumebant, fibulaque subnectebant: tum templum est in saxo Auentini montis, unde casta mola et sale tuso in ollam fictilem misso, ingressus uirorum prohibetur, et ei foeminae mox in aquam iniecto, sacra faciebant: tantum sacrificant. Haec ille. Illud tamen calicibusque fictilibus, quos culullos dicebant, obseruandum, quod non in monte Auentino Vestae et deis libabant. Alexander libro V. haec sacra, sed in aedibus uel pontificis, uel capite XII. Sed de Vestalibus in Vesta plura alterius probati ciuis et patricii: ut contigit, legito, et quae in hoc retuli. Illud hoc loco non cum ea Clodius polluere tentauit, quod plane omiserim, quod ab Hesychio scriptum est, in eius Deae descriptione tradidi. morem fuisse Graecis, ut Vestae primitias Iano sacra fiebant ex libo, quod ab eo Ianual facerent, atque inde prouerbium exortum, antiqui dicebant. erat enim placentae genus. quod praetermississe miror Erasmum, A Vesta item ex mola, quae farina horna et sale incipies: hoc est, ἀφ´ ἑστίας ἀρχόµενος. miscebatur: interdum uero thure et mero. Hinc Profertur uero a cursoribus circa sacra. Ouidius, Gynaeceae deae, quam et Plutarchus in Iane tibi primum thura merumque fero. causis Romanorum duobus capitibus Sed et ad melioris anni omen solebant nominare uidetur: licet in altero, id est priore, ueteres Kal. Iani caricas et cariodites et mella interpres male exposuerit. nam pro Gynaecea tum deo, tum amicis et propinquis elargiri, ut Floram reposuit. in altero uero Gynaecea pro dulces dies anni a dulcibus rebus Geneta legitur: cui lectioni graecus codex auspicarentur. Sed et stipes et pecunias suffragatur. Nec praeterea legimus, quod de largiebantur, id quod et hoc ipso tempore ab cane fecerint, ut certe Plutarchus ait. Diuersa aliquibus obseruari uidemus. Huic quoque Agonalia quidam attribuerunt, de quibus in Horatius tamen secundo Epistolarum tellurem hoc ipso ante scripsi, quo die Iano aries porco placari solitam canit: quo loco mactabatur. Ouidius. Porphyrion ait, porcum pro porca positum. Ita rex placare sacrorum Quin et Ouidius ait, Numina Ianigerae coniuge debet ouis. Placentur frugum matres, Tellusque, Notauimus alias, in anni exordio, in Ceresque, principio Ianuarii, solitos Romanos bene Farre suo, grauide uisceribusque suis. auspicari. Nunc uisum est addere, quae Sunt qui nigras uictimas Telluri attributas Lucianus scribit in Pseudologista: In anni scribant. Et quoniam, inquit Coelius noster, (inquit) exordio, nempe die tertia a magna terra per inertiam desidere ac torpere in se ipsa noua luna, cum Romani pro more maiorum dicitur, huius rei gratia putatur a sedentibus ipsi precationes pro toto anno faciunt, et sacra Opi sacrum fieri consueuisse. si quando uero [p.757] iuxta cerimonias sacrificandi a Numa terra mota esset, rituales Hetruscorum libri sue rege institutas, in eo uidelicet die dei uotis foeta ostentum procurare solebant. Et precibusque uacent. Meminit et Plinius in Arnobius ridens sacrificia, ita scribit in Panegyrico, itemque historiographi. septimo: Telluri, inquiunt, matri scropha Pales dea pastorum, ut primo Syntagmate ingens immolatur foeta, at Mineruae uirgini ostensum est. Ab hac dea Palilia, quae et uirgo caeditur uitula, etc. literae immutatione Parilia uocata fuere, haec Pani deo hircus coleatus sacrificabatur, qui XII. Kal. Mai. celebrabantur, qui Romae dies quidem hircus ad specum agebatur, in quo Pan natalis fuit, de quo Genethliacon carmen ipse diuersari putabatur, ut docet Lucianus. legitur non illepidum P. Marsi, et aliorum. [p.758] Pani uero Lycaeo in Lupercalibus, Variae uero eo die fieri solebant purgationes, canis immolabatur, ut ait Plutarchus, quoniam et expiamina, quorum in quarto Fastorum gregis amicus et custos est canis. Alii capram meminit Ouidius. albam dicunt: nonnulli hircum, ex cuius corio Alma Pales faueas pastoria sacra canenti, Luperci sacerdotes flagella conficiebant, qua Prosequor officio si tua facta meo, de re in Lupercalibus actum est. Certe ego de uitulo cinerem, stipulamque Syluanum uero lacte placabant, ut Horatius fabalem, in eo ostendit, Saepe tuli plena februa tosta manu. Tellurem porco, Syluanum lacte piabant, Certe ego transilui positas ter in ordine Licet et porco interdum placari legerim. flammas, Iuuenalis, Virgaque rorales laurea misit aquas. Caedere Syluano porcum, quadrante lauari. Et Propertius, M. Cato de Re rustica, Marti Syluano in sylua Annuaque accenso celebrate Parilia foeno. interdius in capita singula boum uotum Persius uero ait, faciebant. nam Martem Syluanum appellarunt. Fumosa Parilia foeno. Mulieri ad eam rem diuinam adesse non Fiebant et alia plura a pastoribus. Ouilia licebat. Id uero fiebat ex adore et larido et enim, oues et pecudes, purgabantur fumo ex uino. Vide Catonem. sulphure, rosmarinumque ac herbam sabinam Priapo naturae et hortorum deo asinus et laurum cremabant. Item liba ex milio, et hostia fuit, propter membri uirilis lactis mulctralia in deae ipsius honorem amplitudinem. Lactantius fabulam narrat, et offerebant. Tibullus, Ouidius in Fastis, Et placidam niueo spargere lacte Palem. Caeditur, inquit, et rigido custodi ruris Ouidius, asellus. Et tepido lacte precare Palem. Sed non hoc illi perpetuum. nam in At si de Pale plura cupis, praeter ea quae in Theocriti epigrammatibus, huic deo ab aepolo primo libro dixi, lege Dionysium de uitula fit sacrum, ut de hirsuto hirco, et Alicarnasseum in primo, et Seruium in saginato agno. Quare aliud est proprium et Georgicis, Plutarchum, Varronem, caeteros. peculiare sacrum, aliud pro re et tempore et Telluri terrae deae mense Aprili Romani persona. Sic in Priapeiis, puer domini florentis bouem fordam, id est grauidam mactabant, agelli, poma Priapo offert. Sane Theophylactus uaccasque praegnantes, ex quibus uitulos a in commentariis Oseae ait, mystas initiatos ministris exectos maxima uirgo cremabat. huic deo Priapo sacrificasse, quem Beelphegor dictum ait, qui mares uiderentur foemellae Plutarchus id fieri putauit, propter ficum fuisse, quae cymbalis utentes, foemineisque Ruminalem, sub qua Romulus rumam, id est ulutatibus triuia circuibant. mammam suxit: uel quod uinum minus Fauno res diuina Non. Dec. de hoedo et conuenire existimatur infantibus. Vide uino fieri solebat. Horatius tertio libro Plutarchi Problemata et quae alio loco notaui. carminum ad Faunum ipsum canit, Quae uentis sacra facta legerim, uide in Si tener pleno cadit hoedus anno, Aeolo: id est, in Neptuni Syntagmate. Larga nec desunt Veneris sodali Nocti deae gallus sacrificabatur, et nocturno Vina craterae, uetus ara multo tempore. Ouidius in Fastis, Fumat odore. Nocte deae noctis cristatus caeditur ales, Et mox, Quod tepidum uigili prouocat ore Cum tibi nonae redeunt decembres. diem. Haec uero celebritas Faunalia dicebatur, ut Statius uero Papinius libro secundo Acron, Porphyrionque consentiunt. Alii agno Thebaidos nigras ei hostias cum lacte offert, in etiam Fauno litatum dixere. Noctis hymno. ita enim canit, Terminum pluribus in primo Syntagmate Nigras tibi nigra litabunt scripsi: et quanquam ibi de sacris quae Electa ceruice greges, lustraliaque exta antiquitus illi inferebantur, pleraque retuli, Lacte nouo perfusus edet Vulcanius ignis. quae tamen tunc praeteriisse uideri possum, Legitur et adhuc hymnus Orphei ad hic ascribam. Ara deo Termino statuebatur a Noctem, cuius suffimentum faces. eius hoc est dominis utrinque, lignaque concisa foco principium, meis uerbis: imponebantur, et canistro fruges igni Te Nox o genitrix hominumque deumque inspergebantur, tum demum puella fauos canemus, mellis porrigebat: alii et uina. itaque Nox genesis cunctis, quam et Cyprin iure holocaustoma fiebat. Obseruatum est, Numam uocemus, regem statuisse, ne ex re animata res sacra Audi diua, beata, etc. Termino fieret: id quod pluribus Plutarchus Fortunae uirili mense Aprili thura adolebant, scribit, et ante eum Dionysius Alicarnasseus. et cum melle papauera, et lacte, quod sacrum Ouidius [p.759] tamen illi agnam et porcam in et Veneri commune fuit. Fortunam uero secundo Fastorum immolari prodidit: item [p.760] Lacedaemonii, ut etiam prouerbio est Horatius, cum cecinit, celebratum, admota manu inuocabant: id Vel agna festis caesa Terminalibus. Vbi significantes, sic quidem deos inuocari debere, Acron: Terminaliorum inquit diem institutum, ut simul et nos quoque nostram addamus uit per epularum festiuitatem caesis agnis fines operam, alioqui nostra frustra esse uota. seruari faceret. plura de Terminalibus Festus, Enyus, id est Bellonae sacra non bestiarum et Macrobius. Aliud ab his Termini uictima, sed suo ipsorum sacerdotum cruore sacrificium, Aurelius Prudentius poeta contra peragebantur. gladios enim districtos utraque Symmachum attulit. ita enim canit: manu tenentes, humeros sibi ac lacertos Et lapis illic fanatici feriebant, hocque sanguine Deis litari, Si stetit antiquus, quem cingere sueuerat et crimina expiari arbitrabantur: ita tamen, ut error pro sanguine et uulneribus stipes ac pecunias Fasceolis, uel gallinae pulmone rogare, captarent, ut in eius deae descriptione plenius Frangitur, et nullis uiolatur Terminus extis. retuli. Atque hactenus de Gentium sacrificiis. Rubigo deo, qui et genere foeminino Robigo FVRIARIVM, quas Erinnyias, et dicebatur, ad arcendam ex segetibus robiginem Eumenidas, et Semnas deas uocabant, sacrum sacrificium ueteres faciebant, ut in primo huiusmodi Sophocles in Oedipo Epicolono Syntagmate scriptum est. mense enim Aprili, fieri docet: Manus ac digitos ex profluente extis canis et ouis placabant. Ouidius in Fastis, aqua abluebat, qui sacra facturus: et in cratere Flamen in antiquae lucum Robiginis ibat, ansato, ouis nouellae uellere obtecto, mellitam Exta canis flammis, exta daturus ouis. aquam ad choas et libamina reponebat, quae Haec uero offerebantur cum thure et uino. prima aurora sobriis humi ter fundebat, terque Rumina dea, de qua in primo Syntagmate insuper nouem ramos oliuae ibi deponebat: scripsi: huius deae hostiae lacte tum demum preces uerbis conceptis ipsis inspergebantur, nec uinum adhibebatur. Furiis effundebat. Pacis sacrificium poetarum festiuissimus Legimus item paucis ante annis, ab Hispanis exequitur copiose Aristophanes, in eius deae nautis orbem lustrantibus insulam repertam, nomine fabula. nam cum primum canistrum quam ipsi a Carolo Carolinam dixere, in qua descripsisset, cum hordeo, serto, cultro, et frequentes uisebantur statuae aeneae suorum igne: tum subdit, qui sacra faceret, canistrum numinum, quae intrinsecus cauae, manibus sumpsisse, aram circuisse, faculam intinxisse, iunctis passisque fuerant, in quibus infantes et mox praeces ipsi deae effudisse: O grauissima puerulos quos deis illis suis immolabant, regina dea, ueneranda Pax, domina chororum, includere solebant, et crudelissime regina nuptiarum, suscipe sacrificium nostrum: incendebant, in caueis statuarum et et caetera, quae ibi leguntur. post uictimam simulachrorum igne accenso, et aere calorem facit ex oue, sed non ante conspectum deae: concipiente: et haec quidem hoc tempore. ut quoniam ea non caede laetatur, nec eius minus mirum uideatur, quod a Mose et cruentabatur ara, at seorsum iugulabatur, et Hebraeis prophetis scriptum legimus, ut in pedes offerebantur, ignisque ex scissis lignis primis in Deuteronomio, capite duodecimo: incendebatur: tum assabantur caetera uiscera, Omnes abominationes quas auersatur ut iam in aliis diximus, et praecipue ex Dominus, fecerunt, deis suis offerentes filios Homero diuersis ex locis. Illud quoque et filias, et comburentes igni. Quo loco notamus, nautas seruatos ex periculis interpretes, cum alia multa tradunt, tum illud, maritimis, deis marinis sacrificasse: quod quod simulachra illa erant ex aere Cyprio, notissimum est ex poetis. Sed et Vergilius, aliisque metallis ignita, et succensa. Vt caetera Votaque seruati soluent in littore nautae, mittam, quae traduntur: ad nostra redeo. In Glauco, et Panopeae, et Inoo Melicertae. Asia Laodicaei Mineruae uirginem mactabant, Sed nihil impedit, quin in hoc de uario Arcades Ioui Lycaeo puerum: plerique iuxta sacrificandi ritu gentium Syntagmate, id Boristhenem, uaecordi animo homines ascribam, quod a me est breuissime collectum, uictimas dare, et in deorum sacrificiis humanis et excerptum cum ex aliis, tum maxime ex his ossibus adolere solebant. Blemyae, Cymbri, scriptoribus, Lactantio Firmiano, Macrobio, Galli, Dryidae, et Germani, statis diebus Cicerone, Platone in Minoe, Dionysio humanis hostiis litare, et captiuorum cruore Alicarnasseo, Orosio, Diodoro Siculo, adolere aras solebant: tunc maxime deos Eusebio, Luciano, Cyrillo, Tertulliano, Plinio, propitiari arbitrantes, cum per cruciatum Suetonio, Solino, Mela, Procopio, Alexandro, hominem excarnificassent: ex poenis et aliis. Si enim nationum ac gentium sacra, hominum suppliciis diuinationes et auguria institutaque sacrorum scrutari, et Barbaros captantes. Fuit quoque apud Phoenices et externosque ritus recensere libuerit, quam Carthaginenses, nimis diu obseruatum, ut impia atque nefanda eorum sacra [p.761] infantes qui Principum filii essent, sorte inueniemus? Atque ut ab his exordiar, Tauri ductos, regio ornatu Saturno immolarent Scythiae pro hostiis Dianae aduenas hostias: et quem sors morti destinarat, morti immolabant, praesertimque naufragos: et quos subtrahere non licebat. Quare multorum (ut inquit Athanasius) prouidentia eripuerat, ciuium largis fletibus deplorata fuere funera. hos ipsi iugulabant. alii postquam e bello Hinc Imilce Annibalis uxor, cum Aspar eius redierant, captiuos per centurias diuidebant, et esset mactandus filius, apud Silium in calce ex singulis unum sumentes, tot Marti quarti libri Punicorum dolens ait: iugulabant, quot ex unaquaque centuria Quae porro haec pietas, delubra aspergere delegissent. Scribit Procopius, apud Thulitas, tabo? [p.762] id est Thulae insulae habitatores, suo tempore, Heu primae scelerum causae mortalibus hoc est Iustiniani Imperatoris, uictimarum agris, potissimam fuisse, uirum quempiam, quem Naturam nescire deum: iusta ite precari primum in praelio cepissent, Marti sacrificasse, Thure pio, caedisque feros auertite ritus, ut quem deorum maximum ducerent. Sed ea, Mite et cognatum est homini Deus. hactenus inquit, est apud hos immolandi consuetudo, ut oro non solum hostiam mactent, sed in arbore Sit satis, ante aras caesos uidisse iuuencos. uiuam hanc prius suspendant, indeque inter Aut si uelle nefas superos, fixumque, senticeta et uepres proiectam, sic uariis ac sedetque, miseris modis excrudiciando conficiunt. Me me quae genui, uestris absumite uotis, Cur spoliare iuuat Libycas hac indole terras? homine, infanda sacra statis diebus Et caetera. Ab istis uero sacris cum celebrabant, his portentis expiari delicta desiuissent, postea uicti ab Agathocle, deos credentes. Persis etiam, ad habendas suis deis propterea subiratos arbitrati, quod ante etiam gratias, uiuentes iuuenes, eosque adhuc diximus, ut numen placarent, C C nobilium spirantes sub terra defodere, assuetum fuit: filios mactasse feruntur ad aras. Adeo caeca quem etiam morem Graecis inoleuisse mortalitas, sub religionis nomine, ad infandas accepimus, ut in anniuersaria celebritate caedes praeceps agebatur. Id quod etiam a Baccho uiuos homines sacrificarent: quique ita Rhodiis et Cretensibus factitatum fuisset immolatus, maximam inter suos comperimus, ut hominem epulis grauatum, ac probitatis ac religionis laudem ferebat. pueros impuberes, festis diebus, Saturno et ipsi Longum esset exequi, qui Taurorum mactarent. In Chio et Salamine mos per multa populorum mores fuerunt, ut apud aram secula uiguit, ut Diomedi et Dionysio homines hominem sisterent, et post solennes quasdam discerptos iugularent. Eiusdemque Dionysius preces homines, caput eius claua feriebant, templum in Arcadia fuit, in quo puellae ad crucique illud affigebant: truncum porro aram difflagellabant ad necem: sicut et Spartae corpus ex ingenti rupe in praeceps dabant. id in ara Orthiae Dianae, pueri. Quin etiam alii quod cum Leucadiis commune fuisse quidam ingenti simulachro uiminibus intexto, et uiuis tradunt, qui in Apollinis Leucadii sacro, ad hominibus oppleto, ac igne succenso, ipsis auertendam deorum iram, hominem de montis foedum in modum exanimatis, maximum specula deiicerent, et in mare praecipitem holocaustoma deis suis offerre putauerunt. deuoluerunt. Fuit et id moris Albanis, ut Boiis et Celtis, purgato capiti hostis capite, hominem sacris initiatum, qui sanctitate caluariam auro caelare, et in eo poculo polleret, diu asseruatum, et opipare saginatum, solennibus libare religiosissimum erat. apud aras sisterent, eumque furiali carmine Proditum est, Aristomenem Messenium Ioui, excantatum, deuotumque, additis quibusdam quem Ithomaten appellabant, C C C simul precationibus, cum aliis uictimis immolarent. homines, in quibus Theopompus fuit, uno Tantaque animorum fuit insipientia, tamque sacrificio mactasse: et Lacedaemonios eo praeceps libido imperiti uulgi, ante uerbum uesaniae processisse, ut Marti humana uictima diuinum corporatum, ut omnes fere mortales litarent. Galatae, et Massagetae, non aliter deos in templis coire, et nefandis libidinibus rite consuli arbitrabantur, quam iugulato immisceri, ac pudendis genitalibus sacra facere, homine apud aras deorum: ex cuius casu, tum quod procreationis seminaria forent, nefas non ex membrorum laniatu, et sanguinis fluxu putarent: quod abeunde in Venere, et Priapo, futura diuinabant. Cymbri noxios homines aliisque deis ostendi. Quin et Britannis longo seruatos, sudibus affixos, deis pro hostiis tempore morem fuisse accepimus, ut coniuges dabant. Galli, praeter Hesum et Theutatem, et nurus nudas, et quodam herbarum succo quos deos humano cruore placabant, delibutas, ad templa ducerent, et ita grauioribus morbis aut periculis affecti, ad supplicarent, captiuorumque sanguine deis placandas deorum aras aut homines litarent. At uero Corinthi super mille immolabant, aut se immolaturos uouebant: ad prostitutas in templo Veneris assidue degisse, cuius aram etiam grandaeuos aetate, et inflammata libidine quaestui meretricio uictimarum loco prosecabant. Lusitanis uetus operam dedisse, uelut sacrorum ministras deae mos fuit, ex hominum intestinis exta famulari solitas, memoriae est proditum. Hic prospicere, atque inde omina et uaticinia tibi mitto sacratas Lydias et Cyprias libidines. captare, abscissasque captiuorum dextras pro Piget uero, pudetque referre, Romanos rerum munere deis offerre. Thraces Zamolxin, quem dominos, quibus foedera, leges et sacra exteris maximum suum deum putabant, non alia dare nationibus imperium fuit: quanto in ratione propitium sibi fieri arbitrabantur, quam errore, et quam tetra caligine uersatus fuerit si ad aram facili lancearum ictu homo uictor ille gentium populus, et totius concideret, eam optimam et deis gratissimam dominator Orbis, omni superstitioni obnoxius: uictimam opinati. Germani quoque ritu fascinos et mutinos, nedum Iunones et Genios barbarico, [p.763] Mercurio humano cruore quotidie sibi asciscendo, et obscena numina litare religiosissimum putabant. Idem etiam adoptando: qui etiam extraordinaria sacra, ex fecisse Senones traditur, qui caeso publice fatalibus libris facere coactus, Graecum et Graecam, totidemque Gallos in foro boario, ad placandas deorum iras, sub terras uiuos defodere ueritus non fuerit. licuitque illi diu in sacris hominem interimere, et deis immolare: adeo ut Saturnum et ipse, et Latialem Iouem, humana placaret hostia. Cuius simulachrum, dum sacrificarent, [p.764] humano sanguine proluebant: donec Cn. Cornelio Lentulo, P. Licinio Crasso Coss. S.C. cautum fuit, ne nouam inducere religionem, neue hominem immolare, aut humano sanguine litare liceret. Sed iam satis de his. Quare nos CHRISTO gratias agamus, qui nos a tam foedis immanibusque sacris exemptos, salutifero Eucharistae sacrificio instituit, quo Deo patri quotidie litamus: Qui cum patre et spiritu sancto uiuit et regnat, per infinita seculorum secula, Amen. SYNTAGMATIS DEORVM GENTILIVM XVII, ET VLTIMI FINIS.