163 wczesnośredniowieczne maski słowian

Przegląd Archeologiczny Vol. 68, 2020, pp. 163-186 PL ISSN 0079-7138 DOI: 10.23858/PA68.2020.008

Paweł Szczepanik

Wczesnośredniowieczne maski Słowian. Obrazy zmarłych, bogów, czy rekwizyty rytualne?*

Early medieval masks of the Slavs: Images of the dead, the gods – or ritual props?

Masks have played an important role in human culture since the earliest times. In the present paper Slavic masks that date back to the Early Middle Ages are analyzed. The collection of artefacts consists of extraordinary finds from Opole and their somewhat later analogies from Veliky Novgorod and its surroundings, which constitutes the whole catalogue of Slavic finds. Masks are connected with different kinds of performative activities. However, I will make an attempt to prove that in the discussed chronological and cultural context they were explicitly associated with the world of the dead. Such information can be found in several written sources related to the religious beliefs of the Slavs. The article presents possible interpretation paths that allow us to see masks as images of gods, the deceased, or to interpret them as ritual props connected with annual rites, during which hosting the dead was one of the key elements. KEY WORDS: masks, Early Middle Ages, Slavic religious beliefs, afterlife, pre-Christian rituals

Wstęp pisanych (por. m.in. Łowmiański 1979; Brückner 1985; Gieysztor 2006; Słupecki 1994; Sikorski 2018; Szczepanik 2018). W takiej sytuacji koniecz- Prowadzone od bardzo dawna badania nad nym staje się zwrócenie wzroku w kierunku innych przedchrześcijańską religią Słowian borykają się źródeł, w tym materiałów archeologicznych, które przede wszystkim z problemem ubogości źródeł

Za pomoc oraz udostępnienie fotografii zabytków zO pola- * Tekst powstał w trakcie realizacji projektu badaw- Ostrówka chciałbym w tym miejscu serdecznie podzięko- czego „Religie i ich rzeczy. Analiza porównawcza wcze- wać prof. Sławomirowi Moździochowi oraz mgr Krystia- snośredniowiecznych przedmiotów związanych z religij- nowi Chrzanowi z Ośrodka Badań nad Kulturą Późnego nością odkrytych na terenie Polski” finansowanego przez Antyku i Wczesnego Średniowiecza Instytutu Archeologii Narodowe Centrum Nauki (DEC-2017/24/C/HS3/00116). i Etnologii Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu. 164 paweł szczepanik posiadają niezwykle rozbudowany potencjał po- nym natężeniem do końca lat 70. (Bukowska-Ge- znawczy. Jak postaram się wykazać, wyjątkową digowa, Gediga 1986 – tam starsza lit.). Ogromne w tym kontekście grupą zabytków są wczesnośre- znaczenie w skali europejskiej posiadał z kolei po- dniowieczne maski, które były już przedmiotem łożony nad rzeką Wołchow, wczesnośredniowiecz- wstępnych rozważań (Szczepanik 2012). W tekście ny Nowogród Wielki. Ten niezwykle ważny ośro- zostaną poddane reinterpretacji znane z literatury dek miejski również jest badany archeologicznie artefakty odkryte na stanowisku w Opolu-Ostrów- od lat 30. ubiegłego wieku, po dziś dzień. Również ku i w nowogrodzie Wielkim oraz jego najbliż- w tym przypadku podmokły kontekst zalegania na- szych okolicach (ryc. 1). Zabytki te pochodzą za- warstwień umożliwił zachowanie wielu niezwykle tem z ważnych ośrodków miejskich. Opole jest jed- cennych artefaktów wykonanych z surowców or- nym z najstarszych miast w Polsce oraz było jedną ganicznych (Brisbane 1992 – tam starsza lit.). Na z historycznych stolic Górnego Śląska. W latach obu stanowiskach odkryto pozostałości niezwykle 30. XX wieku, na wyspie Ostrówek, ulokowanej na złożonej, wielofazowej drewnianej zabudowy oraz Odrze odkryto doskonale zachowane relikty wcze- zabytki związane z niemal wszystkimi dziedzina- snośredniowiecznego osadnictwa. Na szczególną mi życia (por. Bukowska-Gedigowa, Gediga 1986; uwagę zasługuje stan zachowania materiałów orga- Brisbane, Hather 2007). Pośród tych niezwykłych nicznych, które badane były wykopaliskowo z róż- znalezisk znalazły się również interesujące nas

Ryc. 1. Mapa z zaznaczoną lokalizacją stanowisk: a – Opole; b – Nowogród Wielki (oprac. P. Szczepanik) Fig. 1. Map with the location of the sites marked: a – Opole; b – Veliky Novogrod (by P. Szczepanik) 165 wczesnośredniowieczne maski słowian zasłony twarzy wykonane z materiałów organicz- nie częściowo zachowany otwór na usta (Cehak- nych. Analizie zostaną poddane znaleziska dwóch Hołubiczowa 1965, 305-309). W warstwie, w której drewnianych masek z Polski (Cehak-Hołubiczowa zalegała maska, odkryto jeszcze materiał masowy 1965; Gediga 2012) oraz zespół kilkunastu masek w postaci fragmentów naczyń ceramicznych i kości wykonanych ze skóry i kory brzozowej z terenów zwierzęcych, nie odkryto jednak innych zabytków Rosji (Ovchinnikova, Kopnina 2000; Téra 2017). wydzielonych. Odmienną formę oraz datowanie posiadają zabytki z Nowogrodu Wielkiego (ryc. 3). Zestaw ten – przywoływany zazwyczaj jako analogia do Przegląd materiałów odkryć opolskich – składa się z kilkunastu pełno- twarzowych masek wykonanych ze skóry i kory brzozowej (Ovchinnikova, Kopnina 2000, 132- W niniejszym tekście za maskę uznawać bę- 134). Najstarsza maska z tej grupy jest wykonana dziemy artefakt w formie twarzy ludzkiej, quasi ze skóry i możemy datować ją na koniec XII-po- ludzkiej lub zwierzęcej, który swoją formą umożli- czątek XIII wieku (ryc. 3a, 4). Jest to forma za- wiłby zakrycie twarzy. Maskami w tym rozumieniu chowana w całości (wysokość 21 cm, szerokość nie będą więc płaskorzeźby przedstawiające twa- w części czołowej 15 cm). W skórze wycięto małe rze, a także inne przedmioty ozdobione twarzami okrągłe otwory na oczy, nos, a także usta. W dolnej bądź głowami. wardze widoczne są schematycznie ukazane za- Pierwsze znaleziska w tym typie pochodzą ostrzone zęby (Ovchinnikova, Kopnina 2000, 133). z wczesnośredniowiecznego Ostrówka w opolu Powyżej linii oczu umieszczono czerwone koło, od i to właśnie od ich opisu rozpoczniemy. Pierwsza którego promieniście odchodzą żółte linie. Całość maska została odkryta w warstwie datowanej na należy interpretować jako symbol solarny. Dodat- drugą połowę XI wieku (ryc. 2a). Została wykona- kowo widoczne są żółte linie wokół oczu oraz ust na z drewna sosnowego (wysokość 34 cm, szero- (Kolchin 1985, 31). Kolejne pięć egzemplarzy po- kość w części czołowej 20 cm, w części środkowej chodzi z XIII wieku. Pierwszy z nich (ryc. 3b) ma 14,2 cm, w dolnej 7,2 cm, grubość około 5 cm). owalny kształt (wysokość 17 cm, szerokość 13 cm) Otwory na oczy umieszczone zostały na jednym oraz zaznaczone małe trójkątne uszy/rogi, a także poziomie, poniżej nich znajduje się nieregularny niewielką brodę. Maska ta jest włączona do gru- otwór na usta. Przedmiot posiada również, schema- py przedstawień zoomorficznych (Ovchinnikova, tycznie zaznaczony ryciem, nos ukazany z profilu. Kopnina 2000, 132). Następna przedstawia ludzką Na powierzchni maski odkryto ślady czerwonej twarz wykonaną ze skóry (wysokość 15 cm, szero- farby (Cehak-Hołubiczowa 1965, 305-306), która kość 13,5 cm) (ryc. 3c, 5). Mimika zdaje się uka- być może pokrywała pierwotnie całą jej powierzch- zywać śmiech, na co wskazują przymrużone oczy nię? Maska została odkryta w warstwie interpreto- oraz kształt ust, w których mimo uśmiechu w dol- wanej jako poziom śmieci, przykrytych dranicami nej wardze widoczne są zęby (Kolchin 1985, 30). ułożonymi podczas wznoszenia kolejnych domów. Kolejna maska wykonana ze skóry zachowała się Wraz z opisanym artefaktem odkryto między in- jedynie częściowo (wysokość 13 cm, szerokość nymi płozę sań, niewielki kołek drewniany, frag- 12 cm) (ryc. 3d). Widoczne są owalne oczy oraz menty skór, naczyń glinianych i kości zwierzęcych, prosty nos. Co istotne, na jej brzegach widoczne są a także dwa bardzo interesujące przedmioty drew- dziurki, służące prawdopodobnie do przymocowa- niane interpretowane jako figurki koziołków (Ce- nia dodatkowych elementów lub do umocowania hak-Hołubiczowa 1965, 305). jej na głowie (Ovchinnikova, Kopnina 2000, 133). Druga maska zachowała się niestety w niekom- Otwory takie widoczne są na kolejnym skórzanym pletnej formie (ryc. 2b). Odkryto ją w tym samym egzemplarzu (wysokość 22 cm, szerokość 22 cm) wykopie, jednak w warstwie datowanej na koniec (ryc. 3e). Wizerunek ten ma czworoboczny kształt XII w. Została wykonana z drewna brzozowego z zaznaczonymi owalnymi wąskimi oczami, małym (wysokość 23 cm, szerokość w części czołowej trójkątnym nosem oraz wąskimi ustami (Ovchinni- 18 cm, w części środkowej 13,3 cm, przy zniszczo- kova, Kopnina 2000, 133). Jeszcze jedna maska nym końcu 6,3 cm). Otwory oczne ułożone są na z tego okresu jest równie schematyczna (wysokość jednym poziomie, poniżej nich znajduje się jedy- 20,7 cm, szerokość 20,6 cm) (ryc. 3f), choć w tym 166 paweł szczepanik

Ryc. 2. Maski z Opola-Ostrówka: a – maska z drewna sosnowego XI w.; b – maska z drewna brzozowego XII w. (fotografie zabytków ze zbiorów Ośrodka Badań nad Kulturą Późnego Antyku i Wczesnego Średniowiecza IAiE PAN – oprac. P. Szczepanik) Fig. 2. Masks from Opole-Ostrówek: a – mask made of pine wood, eleventh century; b – mask made of birch wood, twelfth century (photographs from the collection of the Centre for Late Antique and Early Medieval Studies of the Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish Academy of Sciences – prepared by P. Szczepanik) 167 wczesnośredniowieczne maski słowian

Ryc. 3. Maski z Nowogrodu Wielkiego (a-n) i Lukovec (o): a – skórzana, antropomorficzna, z wyobrażeniem Słońca XII/XIII w.; b – skórzana, zoomorficzna XIII w.; c – skórzana, antropomorficzna XIII w.; d – skórzana, antropomorficzna XIII w.; e – skórzana, antropomorficzna XIII w.; f – skórzana, antropomorficzna XIII w.; g – skórzana, antropomorficzna XIII w.; h – skórzana, antropomorficzna XIV w.; i – skórzana, antropomorficzna XIV w.; j – skórzana, antropomorficzna XIV w.; k – skórzana, antropomorficzna XIV w.; l – skórzana, zoomorficzna, chronologia ?; m – skórzana, antropomorficzna, chronologia ?; n – skórzana, antropomorficzna, chronologia ?; o – kora brzozowa, antropomorficzna Lukovec XI w. (za: a-f, h-o – Ovchinnikova, Kopnina 2000, fig. 1-14;g – Téra 2017, 306. Oprac. P. Szczepanik) Fig. 3. Masks from Veliky Novogrod (a-n) and Lukovec (o): a – leather, anthropomorphic, with a depiction of the Sun, twelfth/thirteenth century; b – leather, zoopomorphic, thirteenth century; c – leather, anthropomorphic, thirteenth century; d – leather, anthropomorphic, thirteenth century; e – leather, anthropomorphic, thirteenth century; f – leather, anthropomorphic, thirteenth century; g – leather, anthropomorphic, thirteenth century; h – leather, anthropomorphic, fourteenth century; i – leather, anthropomorphic, fourteenth century; j – leather, anthropomorphic, fourteenth century; k – leather, anthropomorphic, fourteenth century; l – leather, zoomorphic, chronology ?; m – leather, anthropomorphic, chronology ?; n – leather, anthropomorphic, chronology ?; o – birch bark, anthropomorphic, Lukovec, eleventh century (after: a-f, h-o – Ovchinnikova, Kopnina 2000, fig. 1-14;g – Téra 2017, 306. By P. Szczepanik) 168 paweł szczepanik przypadku oczy są okrągłe, a otwory na nos i usta ska (wysokość 16 cm, szerokość 15,4 cm) (ryc. 3i) owalne (Ovchinnikova, Kopnina 2000, 134). Na przedstawia twarz z okrągłymi otworami na oczy, XIII wiek datowane jest również najnowsze odkry- trójkątnym podłużnym nosem oraz owalnymi, wą- cie maski, o nieco odmiennej formie. Została ona skimi ustami z widocznymi zębami (Ovchinnikova, wykonana ze skóry i ma okrągły kształt (wysokość Kopnina 2000, 133). Dwie ostatnie z najmłodszego 9 cm, szerokość 9,8 cm) (ryc. 3g). Otwory na oczy horyzontu czasowego przedstawiają bardzo schema- mają nieregularny kształt, zaś otwór na nos jest tyczne wyobrażenia twarzy. Wykonane są ze skóry romboidalny. Dodatkowo po obu stronach umiesz- z owalnymi otworami na oczy oraz nieregularnymi czono okrągłe otwory służące do mocowania (Téra otworami na usta (wymiary pierwszej z nich: wy- 2017, 306). sokość 18,2 cm, szerokość 14,7 cm – ryc. 3j; dru- Najmłodsza grupa artefaktów z Nowogrodu giej: wysokość 13,5 cm, szerokość 13 cm – ryc. 3k) datowana jest na koniec XIII/początek XIV wie- (Ovchinnikova, Kopnina 2000, 133-134). Ostatnie ku. Pierwszym zabytkiem z tego zespołu jest górna trzy egzemplarze z tego stanowiska są trudne do część skórzanej maski (wysokość 12,8 cm, szero- datowania. Fragment pierwszej ma zoomorficzną kość 16,7 cm) (ryc. 3h) z silnie zaznaczonymi brwia- formę i przedstawia twarz ze spiczastymi uszami mi (Ovchinnikova, Kopnina 2000, 133). Następna i brodą (wysokość 28 cm, szerokość 16 cm) (ryc. 3l). ma analogiczną formę do młodszych okazów, choć Zachowany otwór na oczy ma kształt romboidalny, zachowana jest jedynie częściowo. Skórzana ma- widoczne są również nacięcia w miejscu ust. Obok

Ryc. 4. Nowogród Wielki. Skórzana maska Ryc. 5. Nowogród Wielki. Skórzana maska antropomorficzna z wyobrażeniem Słońca z wyobrażeniem uśmiechu (za: Kolchin 1985, (za: Kolchin 1985, ryc. 28. Oprac. P. Szczepanik) ryc. 27. Oprac. P. Szczepanik) Fig. 4. Veliky Novogrod. Leather anthropomorphic Fig. 5. Veliky Novogrod. Leather mask with mask with a depiction of the Sun (after: a depiction of a smile (after: Kolchin 1985, fig. 27. Kolchin 1985, fig. 28. By P. Szczepanik) By P. Szczepanik) 169 wczesnośredniowieczne maski słowian oka umieszczono otwór służący zapewne do moco- Interpretacja wania maski (Ovchinnikova, Kopnina 2000, 132). Ostatnie dwa egzemplarze mają formę antropomor- ficzną. Pierwsza ma kształt prostokąta (wysokość Helena Cehak-Hołubiczowa wskazywała na 11 cm, szerokość 14,5 cm) (ryc. 3m) z okrągłymi związek masek z rytuałami około noworocznymi otworami na oczy oraz małymi owalnymi wycięcia- (polska kolęda, kolędowanie), w szczególności zaś mi na nos i usta. Na dolnej krawędzi maski ukazano na popularny zwyczaj zwany „chodzeniem z ko- małą brodę, na górnej zaś trójkątny element oraz zą”. Taką analizę funkcji omawianych artefaktów trzy otwory. Kolejne wyobrażenie antropomorficz- miała uprawomocniać nie tylko ich forma, ale rów- ne (wysokość 24,3 cm, szerokość 22 cm) (ryc. 3n) nież odkrycie wraz z jedną z masek drewnianych ma prostą górną krawędź, dolna uformowana jest figurek zoomorficznych, interpretowanych właśnie w ostry łuk. Poniżej prostych, okrągłych otworów jako wyobrażenia koziołków (Cehak-Hołubiczowa na oczy umieszczono prostokątny otwór na usta, 1965, 315-317). Podobną interpretację, wyko- wokół którego wykonano serie mniejszych otworów rzystującą przede wszystkim ustalenia etnogra- (Ovchinnikova, Kopnina 2000, 134). Bezpośrednią ficzne (Moszyński 1939, 986-1008), znajdziemy analogią do opisanych materiałów jest znalezisko w najnowszych opracowaniach znalezisk z Opola z grodziska Lukovec położonego w okolicach No- zaproponowanych przez wieloletniego badacza wogrodu. Okrągła maska została wykonana z kory wczesnośredniowiecznego Ostrówka, Bogusława brzozowej (wys. 20,5 cm, szer. 24,5 cm) (ryc. 3o). Gedigę, który wpisuje maski w kontekst wierzeń Umieszczono w niej dwa nieregularne otwory na przedchrześcijańskich (Gediga 2012, 125-127). oczy, mały na nos oraz większy na usta. Na całym Sławomir Moździoch interpretuje znaleziska jako obwodzie maski znajdują się następne małe otwory. przeżytki rytuałów pogańskich, które mogły prze- Przedmiot datowany jest na X – początek XI wieku trwać już po formalnej konwersji państwa Piastów (Ovchinnikova, Kopnina 2000, 130). (Moździoch 2013, 553), które być może związane Jak widać, maski z terenów wczesnośrednio- są z tzw. reakcją pogańską z lat 30. XI wieku (Moź- wiecznej Słowiańszczyzny mają bardzo różną for- dzioch 2013a, 554). Analizy te, wykorzystujące mę. Dla naszych rozważań najważniejsze są obiek- jako materiał porównawczy przede wszystkim kul- ty, które możemy datować na okres od X do XII turę ludową Słowian, skupione są w głównej mie- wieku i wiązać z okresem przedchrześcijańskiej rze na ukazaniu roli masek w rytuałach związanych religijności tradycyjnej. Młodsze okazy mogą zaś z przesileniem zimowym i okresem noworocznym. być doskonałym przykładem na długie trwanie Podczas tych obrzędów uczestnicy przebierali się pewnych tradycji religijno-kulturowych. Najstarsze w stroje i maski, a ich działania skierowane były okazy zostały wykonane z kory i drewna i przed- jednocześnie w kierunku zapewnienia dobrobytu stawiają bardzo proste formy antropomorficzne.D o i płodności oraz w kierunku sfery śmierci i odradza- wykonania młodszych egzemplarzy zaczęto wyko- jącego się życia (Cehak-Hołubiczowa 1965, 316). rzystywać skórę, która będąc łatwiejszą w obróbce, W podobny sposób była dotychczas interpre- pozwalała na tworzenie bardziej skomplikowanych towana funkcja masek z terenów Rusi. Według form. Od wieku XII widzimy więc próby ukazania Borysa Rybakova są one przejawem obrzędów nie elementów mimiki, oraz przedstawienia zoomor- tyle ściśle pogańskich, co charakterystycznych dla ficzne. Pozostając przy opisie formalnym zabyt- okresu tzw. dwuwiary (ros. dwojewierije) (Ryba- ków, warto zwrócić również uwagę, że tylko nie- kov 1987, 455-459; na temat tego pojęcia por. m. które z nich mają widoczne do dziś ślady otworów in.: Chamajko 2007, 86-115; Rock 2007, 1-15; służących do mocowania masek na twarzy. Wydaje Krawiec 2017, 275-276). Bronislava Ovchinni- się, że rozwiązaniem tego problemu mogło być wy- kova dzieli zespół wschodniosłowiańskich masek korzystanie w tym celu otworów na oczy lub ścisłe na wyobrażenia zoomorficzne, antropomorficzne obwiązywanie powierzchni masek tkaninami bądź i mieszane. Podział ten jest ważny, ponieważ ma rzemieniami. on odzwierciedlać się w odrębnym przeznacze- niu każdego z typów. I tak, zgodnie ze starszymi ustaleniami, wyobrażenia zoomorficzne miały być wykorzystywane podczas tzw. święta niedźwiedzi (ros. miedwieżyj prazdnik). W nowszych opraco- 170 paweł szczepanik waniach znajdziemy interpretacje rozpatrujące te maska pochodzi od łac. masca lub wprost od fran. wyobrażenia jako wizerunki kotów lub nawet lwów masque. Taka etymologia, charakterystyczna dla (Ovchinnikova 2013, 227). Co ciekawe, podobne większości języków europejskich, ukazuje bezpo- maski wykonane z wełny – mające przedstawiać średni związek z maszkarami, tj. komediantami rzekomo pyski niedźwiedzi – datowane na X wiek, (Brückner 2000, 324). W języku łacińskim istniało zostały odkryte w Hedeby (Back Danielsson 2007, jednak kilka pojęć określających maskę – co okaże 136-137). Przez swoją formę miały być również się istotne przy analizie źródeł pisanych – a najbar- interpretowane jako elementy związane ze świę- dziej interesujące to larva i persona. Pierwszy ter- tem ku czci tych zwierząt. Według najnowszych min jest źródłosłowem pol. larwa, oznaczającego ustaleń omawiane fragmenty są raczej elementa- maskę, maszkarę bądź marę (Brückner 2000, 290). mi kapturów niż masek, bez żadnych widocznych Kolejny określa ‘widziadło senne, urojenie, ma- zoomorficznych czy antropomorficznych konotacji rzenie’ i pochodzi z kolei od psł. dial. *mara ‘wi- (Bregenhøj 2012, 112-113). dziadło, przywidzenie, urojenie’, to zaś prawdopo- Wróćmy jednak do zabytków z Nowogrodu dobnie od pie. *mer- ‘błyszczeć, lśnić, migać’, ale Wielkiego. Analizy masek antropomorficznych także ‘mrzeć, umierać’. Tu z kolei widocznym jest i mieszanych są bardziej złożone. Niektórzy bada- związek z psł. *mŕtvъ ‘umarły, nieżywy’ oraz łac. cze widzieli w nich dowody na wczesnośrednio- mortuus ‘zmarły, martwy’ (Boryś 2005, 314-315). wieczne korzenie rosyjskiego teatru (Awdiejew Już na poziomie językoznawczym widać zatem 1959), a maski miały być atrybutami wędrownych potencjalny związek maski ze śmiercią i światem aktorów, kuglarzy (ros. skomoroh) znanych z kul- zmarłych. Jak postaram się wykazać, elementów tury średniowiecza. W końcu zaś miałyby być to poświadczających taki związek, w pogańskiej re- maski używane przez pogańskich kapłanów (rus. ligii Słowian, jest znacznie więcej. Łaciński termin wołchw) (Ovchinnikova 2013, 228-229). Obecnie larvae ‘czynić czary’ (Bańkowski 2000, 5) wywo- najczęściej przyjmuje się interpretację, według któ- dzi się z ie. *las-, a jego pierwotna forma lārua, rej maski – podobnie jak znaleziska z Opola – by- lārva oznacza jednocześnie ‘maskę’, ale i ‘ducha’ ły wykorzystywane w trakcie Bożego Narodzenia (Pokorny 1959, 654). Maska staje się w takiej opty- oraz podczas obrzędów około noworocznych i kar- ce metaforą larwy-poczwarki, a jej głównym zada- nawału (ros. maslenitsa). Co ciekawe, we wschod- niem jest umożliwianie transformacji. Drugi termin niosłowiańskiej kulturze ludowej maski miały być to łac. persona, ukazuje on pierwotny związek ma- używane podczas noworocznych obrzędów ku czci ski i osoby, nadając przedmiotowi dynamicznych zmarłych (ros. igra v pokoynika) (Ovchinnikova, cech i sprawczości (agency). Etymologia zdradza Kopnina 2000, 128). Obrzędy te miały rezurekcyj- pierwotne sensy nakładane na maski, które wykra- ny charakter związany z zimowym przesileniem, czały daleko poza funkcję umożliwiającą zakrycie a wykorzystywane podczas nich maski były ele- twarzy. Łacińska persona jest terminem wielce mentem strojów uczestników przebranych za zmar- intrygującym, jeśli chodzi o psychologiczną rolę łych (Ovchinnikova 2013, 229-230). masek oraz o ich bezpośredni związek z zaświata- mi. Człowiek posiadający maski przodków to czło- wiek posiadający społeczno-kulturową tożsamość wynikającą z przynależności do konkretnego rodu Dyskusja (Mauss 2001, 190). Żyjący są zatem reprezentan- tami przodków, zaś atrybutami konkretnej persona są simulacra i imagines (Mauss 2001, 191). Maska Spróbujmy zaproponować nowe możliwości jest wizerunkiem – obrazem zmarłego, obdarzo- interpretacyjne związane z funkcją i znaczeniem nego konkretną osobowością, która przez maskę słowiańskich masek i wskazać ich pierwotne zna- i w masce się objawia. Jest ona zatem idealną me- czenie, przed przejściem do sfery wierzeń ludo- taforą ciała, zarówno tego zmarłego, jak i żywego, wych i folkloru. Rozważania rozpoczniemy od jednocześnie ukrywa, ale też i unaocznia. definicji. Termin maska ma bowiem inne znacze- Nie sposób mówić o masce bez opisania jej roli nie w: teatrologii, religioznawstwie, psychologii w teatrze. Co znamienne, badacze teatru poszukują czy antropologii kulturowej. Zacznijmy jednak od genezy zasłon twarzy właśnie w religijności przed- etymologii. Aleksander Brückner podaje, że pol. chrześcijańskiej, gdzie miały być używane podczas 171 wczesnośredniowieczne maski słowian ceremonii i obrzędów religijnych odprawianych na stania masek stanowi o jej charakterze i związkach cześć przybyszów, gości i zmarłych (Hartnoll 1967, z obrzędami ku czci zmarłych i zaświatami. Nasza 623). Związek zmarłych z przybyszami widoczny analiza staje zatem przed pytaniem: czy możliwe jest między innymi w ie. ghosti-s oznaczającego jest ukazanie właśnie takiej roli masek w kontek- ‘gościa, przybysza, obcego, wroga’, od którego po- ście religii wczesnośredniowiecznych Słowian? chodzą niem. gast i ang. ghost oznaczające wprost Próbę odpowiedzi na to pytanie zacznijmy od prze- ‘ducha’ (Pokorny 1959, 453). Maska odgrywała glądu źródeł pisanych. w końcu ogromną rolę w sacer ludu – rytuałach Pierwszy interesujący nas passus znajdziemy teatralnych, mających przede wszystkim ukazać w „Kronice Czechów” Kosmasa (III, 1). Dziejo- tryumf życia nad śmiercią. W obrzędach tych naj- pis przytacza wydany przez księcia Brzetysława częściej występowało dwóch aktorów, jeden wy- dekret z 1092 roku, w którym monarcha zabrania obrażał życie, drugi śmierć. Ściślej mówiąc, jeden urządzania pogańskich rytuałów pogrzebowych, – życie, które umiera; drugi – życie, które powstaje podczas których uczestnicy, tańcząc z założonymi (Leeuw 1991, 5). Taki charakter miały również sło- maskami, przywołują dusze zmarłych1. Z tekstu wiańskie obrzędy około noworoczne, w tym także tego wyłania się wprost związek interesujących wspomniany już obrzęd chodzenia z kozą (Kielak nas artefaktów ze sferą funeralną, podczas których 2017, 371-378 – tam starsza lit.). przywoływane są dusze przodków. W przytoczo- Słowiańskie maski były zatem obdarzone swo- nym fragmencie maski są jedynymi przedmiotami, istą siłą sprawczą. Ich rola polegała na zmianie rze- które obok ludzi – i zmarłych – są uczestnikami ob- czywistości. Ich metamorficzny charakter dotyczył rzędów przybierających formę żywiołowego tańca. nie tylko osób, które je zakładały, ale także wszyst- Niestety, z treści nie dowiadujemy się niczego na kich uczestników danego obrzędu, którzy dzięki temat wyglądu tych przedmiotów. Wiemy, że były nim mogli przenieść się w świat mityczny. Ów świat one przystosowane do założenia na twarz zapewne może ukazywać się w obrzędzie teatralnym, który w dość solidny sposób, umożliwiający dynamicz- jest zdesakralizowaną formą aktywności religijnej. ne tańce. Nie wiemy jednak, jak przedstawiała się Pierwotne, rytualne doświadczenie metamorfozy sama relacja między zamaskowanymi tancerzami jest więc prototypem zachowań aktorskich. Owa a zmarłymi. Czy maski były środkiem komunika- metamorfoza miała charakter zarówno wewnętrzny cji z nimi, czy też tak przebrani uczestnicy obrzędu – psychiczny, jak i zewnętrzny – symbolizowany mieli ich uobecniać? przez maskę. Wszystkie te elementy nieodłącznie Kolejny fragment nie wspomina wprost o ma- związane są w tradycji antycznej z kultem Dioni- sce, mówi on o „zasłonie” zakrywającej twarz, zosa, którego maska jest emblematem całego teatru a właściwie twarze posągu. W relacji Ebona (III, 1), i jednocześnie obrazem samego bóstwa (Kolankie- jednego z autorów żywotów świętego Ottona, znaj- wicz 1999, 46). Gerardus van der Leeuw twierdzi dziemy informację o świątyni Trzygława mieszczą- w tym kontekście, że „bóg jest maską, maska bo- cej się w Szczecinie. Sam posąg bóstwa miał mieć giem” (Leeuw 1991, 6). Chtoniczne kompetencje twarze zakryte złotą zasłoną, która miała czynić go Dionizosa ukazują po raz kolejny pierwotny zwią- ślepym na ludzkie grzechy2. Niestety, kronikarz nie zek teatru i kultu zmarłych – pierwsi aktorzy „wy- różniali się ze zbiorowości grając role Zmarłych” 1 (Kolankiewicz 1999, 210). „Item et supersticiosas instituciones, quasi Villani, Maska ma umożliwić człowiekowi kontakt adhuc semipagani, in pentecosten tertia sive quarta feria observabant, offerentes libamina super fontes mactabant z pierwotną sferą dzikiej, chaotycznej natury (pier- victimas et demonibus immolabant, item sepultures, que wiastek chtoniczny = dionizyjski), ponieważ „tak fiebant in silvis et in campis, atque scenas, quas ex gen- jak natura czy nawet stan dzikości towarzyszyły tili ritu faciebant in biviis et in triviis quasi ob animarum masce, tak też maska od zawsze towarzyszyła czło- pausationem, item et iocos profanes, qous super mortus su- wiekowi” (Kerényi 2005, 648). W antropologicz- os inanes cientes manes ac induti faciem larvis bachando nym rozumieniu główną funkcją maski jest zatem exercebant, has abhominationes et alias sacrilegas adinven- tiones dux bonus (…)” (Cosmas III, 1, 161). stwarzanie płaszczyzny dla komunikacji ze zmarły- 2 „Stetin vero amplissima civitas et maior Iulin tres mi, bogami, ale także z samym sobą (Boholm 2005, montes ambitu suo conclusus habebat, quorum medius, 658). Co za tym idzie, to nie sama forma i kształt, qui et alcior, summo paganorum deo Trigelawo dicatus, ale rekonstruowany kontekst rytualnego wykorzy- tricapitum habebat simulacrum, quo aurea cidari oculos et 172 paweł szczepanik podaje informacji na temat formy tej zasłony. War- w świątyni w Arkonie. Według Saxo Grammaticu- to przybliżyć nieco postać samego Trzygława i jego sa kapłan, który wchodził do pomieszczenia, gdzie mitycznych kompetencji. Bóstwo to wywodzi swój stał posąg, wstrzymywał oddech, aby nie skalać charakter wprost ze sfery chtonicznej, podziemnej nim bóstwa3. Maska Trzygława mogła więc speł- i być może wraz z rozwojem miejscowego ośrod- niać podobną rolę. W przedmiocie tym skupia się ka kultowego nabrało cech uniwersalnych (Rosik niejako istota fenomenu – jednocześnie zakrywając 2010, 264-265). Poza Szczecinem, miejsce jego kul- jedną twarz, ukazuje drugą. Być może w końcu za- tu miało znajdować się także w Brandenburgu (por. słona znajdująca się na posągu Trzygława stanowiła Słupecki 1993, 38). Według ustaleń badaczy religii swoisty atrybut bóstwa, analogicznie do maski Dio- Słowian, Trzygław jest jednym z odpowiedników nizosa? Opis ten ukazuje nam kolejną możliwość Welesa, opiekuna świata zmarłych, ale także bo- ich funkcjonowania w religii Słowian, odmienną gactwa, urodzaju, magii i bydła, którego atrybutami od tej zapisanej w kronice Kosmasa. Obie skiero- było złoto i czarny wierzchowiec (Gieysztor 2006, wane są jednak w stronę sfery funeralnej. Maski 147-153; Dynda 2014, 71-74; Szczepanik 2018, były bowiem przede wszystkim wykorzystywane 46). Na bezpośredni związek Welesa z zaświatami podczas obrzędów ku czci przodków – pol. Dziady, wskazuje również ofiara ku czci zmarłego, znana podczas których zmarli przybywali w gościnę, aby z latopisów ruskich tryzna (Gieysztor 2006, 259). się ogrzać i posilić. Rytuały takie miały odbywać W tradycji ludowej zwyczaj ten zachował się na się kilka razy do roku i związane były bezpośrednio większości terenów słowiańskich pod postacią „za- z cyklem słonecznym (Szczepanik 2018, 118-120). stawy zadusznej” (Moszyński 1934, 253). Tryzna Związek z nim wydaje się poświadczać w sposób związana była z rytualnym piciem alkoholu, któ- jednoznaczny jedna z masek nowogrodzkich ozdo- rego celem było zapewne wywołanie stanu oszoło- biona wyobrażeniem solarnym. mienia, „będącego substytutem mistycznego żaru” Pozostając przy formie znanych nam artefak- (Kowalik 2004, 379). Podobne elementy znajdzie- tów, warto zwrócić uwagę na kształt opolskich ma- my w rekonstrukcjach Borysa Uspieńskiego zakła- sek. Przedmioty te zostały uformowane na kształt dających, że w tradycji wschodniosłowiańskiej św. wydłużonych trójkątów, co może być z jednej stro- Mikołaj przejął kompetencję przedchrześcijańskie- ny związane z prostotą i schematyzmem przedsta- go Welesa. Stan upojenia alkoholowego miał być wienia, z drugiej może mieć uzasadnienie na płasz- mocno związany z obchodami dnia tego świętego, czyźnie symbolicznej. Numerologia w kontekście podczas którego składano ofiarę z trzyletniego by- kultur tradycyjnych to z pewnością temat na osobne ka – tzw. mikolszczyznę (Uspieński 1985, 76-77). opracowanie (por. Widomski 1996). Warto jednak W ofiarach unaocznia się związek Trzygława, oraz zasygnalizować, że liczba trzy miała pełnić rolę liczby trzy, ze światem pozagrobowym. swego rodzaju „absolutnej doskonałości”, służącej Tak rekonstruowana postać Trzygława to bó- za „idealny obraz dowolnego procesu dynamiczne- stwo wszechwiedzące (Pettazzoni 1968, 211-236). go dopuszczającego powstanie, rozwój i upadek, Ebo próbuje zrozumieć rolę złotej maski, używając lub – w nieco innym planie – tezę, antytezę i syn- chrześcijańskiego aparatu pojęciowego i kategorii tezę” (Toporow 1974, 179). Trójdzielność, obok grzechu. Należy założyć jednak, że kategoria taka dualizmu, jest również jedną z podstawowych cech była nieznana w przedchrześcijańskiej religii Sło- słowiańskiej kosmologii: rzeczywistość podzielona wian (Szczepanik 2018, 143-144). Właściwa funk- jest na świat niebios, świat ziemski oraz świat pod- cja maski musiała zatem być inna. Zasłona ta miała ziemi (por. szerzej na ten temat Szczepanik 2018, raczej na celu ukrycie boskich oblicz, których oglą- 43-47). Związek ten widoczny jest we wspomnia- danie w bezpośredniej formie podlegało zapewne swoistemu tabu. Ślady takiego zachowania mogą być widoczne w dostępie do posągu Świętowita 3 „Huius sacerdos, praeter communem patriae ritum barbae comaeque prolixitate spectandus, pridie quam rem divinam facere debuisset, sacellum, quod ei soli intrandi fas labia contegebat, asserentibus idolorum sacerdotibus ideo erat, adhibito scoparum usu diligentissime purgare solebat, summum deum tria habere capita, quoniam tria procura ret observato, ne intra aedem halitum funderet; quo quoties regna, id est celi, terre et inferni, et faciem cidari operire capessendo vel emitiendo opus habebat, toties ad ianuam pro eo quo peccata hominum, quasi non videns et tacens, procurrebat, ne videlicet dei praesentia mortalis spiritus dissimularet (…)” (Ebo III, 1, 93). contagio pollueretur (…)” (Saxo XIV, 39, 565). 173 wczesnośredniowieczne maski słowian

Ryc. 6. Wolin. Drewniana figurka czterotwarzowa, tzw. Światowit (fot. i oprac. P. Szczepanik) Fig. 6. Wolin. Wooden four-faced figurine, the so-called Światowit (photograph and processing by P. Szczepanik) nych już ofiarach dla zmarłych w typie tryzny (por. od omówionych wyżej kronik, a ich wymowa jest wyżej). Wracając jednak do trójkątnego kształtu ściśle związana z wykorzenianiem przez chrześci- śląskich masek, warto zwrócić się ku innym za- jańskie duchowieństwo pogańskich obyczajów już bytkom związanym ze sferą pogańskiego sacrum. po formalnej chrystianizacji. Pierwszy z nich to W tym kontekście unaocznia się podobieństwo do dekret papieża Innocentego III z 8 stycznia 1207 twarzy zdobiących drewnianą figurkę tzw. Świato- roku. W liście tym znajdziemy zapis ‘monstra lar­ wita z Wolina (ryc. 6). Oczywiście jest to inna ka- varum’ (Kodeks I, dok. 55) oznaczający ‘maski tegoria przedmiotu (por. Szczepanik 2018a, 45-46), duchów, potworów; maszkary’, odnoszący się do jednak sposób ukształtowania obrysów poszcze- wyglądu uczestników obrzędów, które miały być gólnych twarzy, z szerokim płaskim czołem oraz odprawiane w katedrach i kościołach archidiecezji wydłużoną, półokrągle zakończoną brodą, wydają gnieźnieńskiej, właśnie ku czci zmarłych. W rytu- się być dalece analogiczne. ałach tych aktywny udział, połączony z recytacją Wróćmy jednak do informacji płynących z ko- konkretnych ról, brało całe duchowieństwo, wraz lejnych, mniej znanych źródeł pisanych (Szcze- z wiernymi. Podczas tych ludi theatrales uczestni- panik 2012, 111-114). Teksty te są nieco młodsze cy mieli na twarzach maski (Burchardt 1986, 35). 174 paweł szczepanik

Po raz kolejny widzimy więc związek pomiędzy Przedstawione teksty są reakcją hierarchów maskami i śmiercią. Trzeba podkreślić, że obrzę- Kościoła na obrzędy odprawiane ku czci zmarłych, dy te miały odbywać się jeszcze w początkach XIII podczas których noszono maski. Na związek z ry- wieku w jednej z najważniejszych chrześcijań- tuałami pogrzebowymi może wskazywać również skich świątyń ówczesnej Polski. W okresie przed drobny szczegół formalny analizowanych zabytków przyjęciem chrześcijaństwa Góra Lecha miała być archeologicznych, jakim jest mimika widoczna na miejscem kultu Nyji, bogini określonej przez Jana niektórych skórzanych egzemplarzach. Jak bowiem Długosza mianem słowiańskiego Plutona4. O ile wiemy z relacji Ibrāhīma ibn Ja’qūba w przekazie badacze z dużą ostrożnością podchodzą do tzw. al-Bakrīego, słowiańskim pogrzebom ciałopalnym Panteonu Długoszowego, to Nyja wydaje się nie miała towarzyszyć radość żałobników: „Oni [tj. budzić wątpliwości co do swojego przedchrześci- Słowianie – P.S.] głośno objawiają radość i cieszą jańskiego charakteru (Brückner 1985, 41-42; Wit- się przy spaleniu zmarłego i twierdzą, że ich radość czak 1994; Strzelczyk 1998, 138; Gieysztor 2006, i głośne oznaki wesela (pochodzą) stąd, że pan je- 197). Co ciekawe, podczas prac archeologicznych go (tj. zmarłego) zmiłował się nad nim” (Kowalski prowadzonych pod kościołem św. Jerzego – w naj- 1946, 53). Wspomniana radość może być interpre- wyższym punkcie Góry Lecha, odkryto konstrukcję towana jako wyraz braku lęku przed śmiercią i po- kamienną którą odkrywcy skłonni są interpretować zytywna waloryzacja zaświatów (Szczepanik 2018, jako swoisty kopiec ofiarny (Sawicki 2001, 180) 113-116 – tam starsza lit.). Widoczny na niektórych lub ostatnio jako rodzaj grobu mniej lub bardziej maskach uśmiech może więc być echem potrzeby mitycznego protoplasty (Sawicki 2017, 693). Zo- ukrycia smutku lub innych elementów niepożą- stawiając kwestię interpretacji tego wyjątkowego danych w trakcie rytuału pogrzebowego. W takiej obiektu archeologicznego do dalszych rozważań, optyce forma konkretnych wytworów mogłaby być należy podkreślić mityczne znaczenie gnieźnień- związana bezpośrednio z konkretnymi wierzeniami skiego wzgórza w procesie budowania wspólnoty eschatologicznymi. państwowej bezpośrednio związanej z pamięcią Zestawienie powyższych źródeł nie jest przy- o przodkach (Szczepanik 2018, 92-95 – tam dal- padkowe. Ukazuje ono przynajmniej dwie możli- sza lit.). wości funkcjonowania masek w religii pogańskich Przejdźmy do kolejnych źródeł pisanych i wy- Słowian. Mogły odgrywać rolę atrybutów rytualno- stępujących w nich masek. W statucie arcybiskupa obrzędowych lub być swoistymi manifestacjami gnieźnieńskiego Janisława z 19 lutego 1326 roku obecności zmarłych i/lub bóstw związanych ze sfe- ponownie pojawia się zapis monstris larvarum rą chtoniczną. Do pierwszej grupy należą przedmio- (Kodeks II: dok. 1061). Nakazuje on, żeby księża ty, które są niezbędne dla prawidłowego przebiegu oraz ludzie świeccy nie przebywali na cmentarzach rytuału. Maski posiadają w tym kontekście niezwy- i w kościołach ubrani w maszkary, podczas odby- kle wysokie dynamis – nadnaturalną moc sprawczą wających się nabożeństw (Gloger 1903, 427). Ma- (Belting 2010, 12). Można powiedzieć, że obrzęd ski wykorzystywane w tych obrzędach interpreto- ku czci zmarłych jest aktem religijnym, a nie zwy- wane są tym razem wprost, jako postacie duchów kłą czynnością społeczną między innymi właśnie nieczystych (Kowalska-Lewicka 1986, 23). W tym dzięki tym przedmiotom. W takiej perspektywie zakazie kościelnym maski wykorzystywane są za- służyły one „ucieleśnianiu duchów i zmarłych, któ- równo przez duchowieństwo, jak i ludność świecką. rzy swoje ciała utracili, użyczając im niejako twa- Pojawia się również nowa przestrzeń obrzędowa rzy oficjalnych” (Belting 2015, 44). Właśnie taką – obok kościołów są to cmentarze. Schemat działań rolę mogły pełnić maski w rytuałach pogrzebowych rytualnych pozostaje jednak ten sam. przedstawionych przez Kosmasa, a także w obrzę- dach ku czci zmarłych, których zakazywał papież Innocenty III czy arcybiskup Janisław. Maski stają się niezbędne do komunikacji ze światem zmarłych, 4 „Pluthonem cognominabant Nya, quem inferorum będąc aktywnymi „graczami” tych obrzędów (por. deum et animarum, dum corpora linquunt, servatorem et custodem opinabantur; postulabant se ab eo post mortem Latour 2010, 525-560). Spełniają one podstawowe in meliores inferni sedes deduci et illi delubrum primarium funkcje rytualne: umożliwiają przywołanie zmar- in Gneznensi civitate, ad quod ex omnibus locis fiebat con- łych, zapewniają kontakt z nimi oraz zapewniają gressus, fabricarunt” (Długosz I, 106). swoistą ochronę przed negatywnymi skutkami ta- 175 wczesnośredniowieczne maski słowian kiego kontaktu. Trudno stwierdzić, czy miały one jak ma to miejsce w przypadku atrybutów – rekwi- chronić wkładających je uczestników obrzędów zytów. To właśnie dzięki temu fetysz może być przed rozpoznaniem i zapewniać anonimowość postrzegany jako obraz boga (Leeuw 1997, 33). we wspólnocie żywych i umarłych, czy też miały Tak rozumiana maska Trzygława staje się numino- zabezpieczać ich przed innymi zabiegami magicz- tycznym uosobieniem treści sakralnych zmateriali- nymi? Z pewnością sprawiały, że działania ludzkie zowanych w konkretnym przedmiocie (Otto 1999, nabierały nowego wymiaru. Człowiek zakładający 10). Ten złoty artefakt uobecniał bóstwo, zapewnia- maskę przestawał być sobą, a stawał się postacią jąc komunikację pomiędzy sferą ziemską a boską. przez nią reprezentowaną (Leeuw 1991, 6). Już wcześniej odrzuciliśmy interpretację w duchu Maski mogły być również obrazami – przed- interpretatio christiana, zakładającą funkcjonowa- stawieniami zmarłych. Według Leszka Kolankie- nie w religii pogańskich Słowian kategorii grzechu. wicza, badacza pogańskich źródeł teatru, pierwot- Teraz widzimy, że zasłona mogła raczej pozwalać nie wszystkie rytualne maski reprezentują dusze na komunikację, a nie ją ograniczać (Belting 2015, zmarłych, a „tańce w maskach, są zawsze tańcami 12-14). To właśnie maska stawała się elementem duchów” (Kolankiewicz 1999, 46). W takim ujęciu skupiającym – zapewne również z racji materia- zamaskowani uczestnicy obrzędów nie mają już tyl- łu, z którego była wykonana – całą sakralną moc. ko zapewnić komunikacji ze zmarłymi, oni się nimi Być może należała ona więc do kategorii „przed- stają. Maska, jako atrybut rytualno-obrzędowy, jest miotów świętych”, które Maurice Godelier (2010, narzędziem pozwalającym na prawidłowy przebieg 149) nazywa „przedmiotami zastępującymi ludzi całości zabiegów religijnych. Zapewnia uczestni- i bogów”. kom rytuału komunikację ze zmarłymi, pozwalając Zaprezentowana analiza unaocznia możliwość na ich uobecnienie oraz zjednoczenie się z nimi spojrzenia na maski jak na przedmioty o niezwy- (Szczepanik 2012, 113-114). Niestety nie wiemy, kle istotnej roli w przedchrześcijańskiej religii Sło- czy maski poza okresem uroczystości posiadały wian. Przyjęta ścieżka interpretacyjna ukazuje jed- jakąś szczególną rolę lub były obiektem jakiejkol- ną z możliwości analizy tej niezwykle interesującej wiek czci. Wydaje się, że mogły one tracić swoje grupy artefaktów, ukazując ich pierwotny związek symboliczne znaczenie wraz z końcem obrzędu. ze światem zmarłych. Konstatacja ta wpisuje wcze- Taki przebieg wydarzeń wydają się sugerować kon- snośredniowieczne materiały słowiańskie w rozwa- teksty odkrycia poszczególnych zabytków archeo­ żania z zakresu antropologii obrazu prowadzone logicznych w nawarstwieniach śmietniskowych. przez Hansa Beltinga (2015, 46), według którego Również wykonanie z surowców organicznych „w dziejach maski znajduje swoje odbicie również poddających się łatwej obróbce (Aldhouse-Green rodowód kultu przodków i kultu bogów”. Nawet tak 2005, 96), ale też manipulacjom i zniszczeniom, pozornie skromna liczba materiałów źródłowych, wydaje się sugerować, że przedmioty te były two- jakimi dysponujemy, pozwala rozpatrywać te wy- rzone w konkretnym rytualnym celu, po spełnieniu jątkowe artefakty w co najmniej dwojakim świetle. którego traciły swój wysoki status znaczeniowy, Mogą być one atrybutami rytualno-obrzędowymi. a następnie były niszczone i wyrzucane. Ich przykładem są maski wykonane z materiałów Maski mogły odgrywać też ważną rolę w zde- organicznych, odkrywane podczas badań archeolo- cydowanie odmiennych sferach słowiańskiej religij- gicznych, a które możemy wiązać z rytuałami ku ności, będąc obrazem bóstwa dostępnym dla oczu czci zmarłych. Z drugiej strony mogą być one ob- wystawców. W takiej perspektywie ma ona „chro- razami zmarłych lub wręcz bóstw opiekujących się nić bóstwo, a jednocześnie ukrywać – wspominać nimi, na co może wskazywać wymowa niektórych go, ale nie wystawiać na widok” (Leeuw 1997, źródeł pisanych. Wraz z postępującą chrystianiza- 391). Być może to właśnie tak należy interpretować cją maski, podobnie jak inne elementy pogańskiej funkcję złotej zasłony chroniącej oblicza Trzygła- przeszłości, przeszły drogę od przedmiotów zwią- wa? Zasłona będąca swoistym fetyszem religijnym zanych ze sferą działań religijnych do sfery folklo- będzie w tym ujęciu przedmiotem, który determi- ru i znanych do dnia dzisiejszego obrzędów kolę- nuje zachowania rytualno-obrzędowe (Szczepanik dowania, w których wciąż widoczne są echa rytów 2012, 115-116). Aktywność ta, to zachowania „dla eschatologicznych. niego i przez niego”, nie tylko „przy jego użyciu”, 176 paweł szczepanik

Paweł Szczepanik

Early medieval masks of the Slavs: Images of the dead, the gods – or ritual props?*

Introduction logical context in which the layers were formed enabled the preservation of truly valuable artifacts made of organic materials (Brisbane 1992 – with Studies on the pre-Christian religion of the older literature). At both sites the complex remains Slavs, carried out for long years, are confounded by of wooden buildings from different phases and arti- the deficiency of written sources (see: Łowmiański facts connected with almost every area of life have 1979; Brückner 1985; Gieysztor 2006; Słupecki been discovered (see also: Bukowska-Gedigowa, 1994; Sikorski 2018; Szczepanik 2018). Such the Gediga 1986; Brisbane, Hather 2007). Among case, it is necessary to look at other sources, includ- these incredible finds were also face covers made ing archaeological materials, as they offer extensive of organic materials. The present analysis will be research potential. Here I will try to prove that early carried out on the basis of two wooden masks from medieval masks, which have already been a subject Poland (Cehak-Hołubiczowa 1965; Gediga 2012), of preliminary studies (Szczepanik 2012), comprise and a collection of over ten masks made of leather a unique group of finds. Thus, in this paper artifacts and birch bark from Russia (Ovchinnikova, Kopni- discovered at the site of Opole-Ostrówek and in Ve- na 2000; Téra 2017). liky Novgorod and its surroundings (fig. 1), already known from the literature, will be re-interpreted. Those artifacts come from important urban centers. The overview of the material Opole is one of the oldest towns in Poland and was one of the historic capitals of Upper Śląsk (Silesia). In this paper I shall regard as a mask artifacts In the 1930s, on the island of Ostrówek, located in that are in the form of a human, quasi human, or an- the Odra river, perfectly preserved relics of an ear- imal face, and which may have been used to cover ly medieval settlement were discovered. The state the face. Thus, relief depictions of faces and other of preservation of the organic material, excavated objects decorated with faces or heads will not be with varying intensity until the late 1970s, deserve considered as masks. special attention (Bukowska-Gedigowa, Gediga The first relevant finds come from early me- 1986 – with older literature). Early medieval Veliky dieval Ostrówek in Opole, and so we will start Novgorod, located on Russia’s Volkhov river, was with their description. The first mask was discov- in turn a center of great significance on a European ered in a layer dated to the second half of the elev- scale, and has been excavated from the 1930s until enth century (fig. 2a). It was made of pine wood today. In this case, as well, the wetland archaeo- (height 34 cm, width of the upper part 20 cm, cen- tral part 14.2 cm and bottom part 7.2 cm, thickness ca. 5 cm). Holes for the eyes were placed on the * The text was written as part of the research project same level and beneath them there was an irregu- “Religions and their items. A comparative analysis of early lar hole for the mouth. The nose, seen in profile, medieval objects connected with religiosity discovered is also schematically carved into the object. Traces in the area of Poland” Financed by The National Science of red paint were discovered on the surface of the Centre (DEC-2017/24/C/HS3/00116). For his help and pro- mask (Cehak-Hołubiczowa 1965, 305-306), some- viding access to photographs of the artefacts from Opole- thing which could suggest it originally covered the Ostrówek I would like to thank prof. Sławomir Moździoch whole surface. The mask was discovered in a layer and mgr Krystian Chrzan from the Centre for Late Antique interpreted as a level of litter, and was covered with and Early Medieval Studies of the Institute of Archaeol- planks that were placed during the construction of ogy and Ethnology of the Polish Academy of Sciences in new houses. Together with this artifact other items Wrocław. were also found, including a runner from a sled, 177 wczesnośredniowieczne maski słowian a small wooden pin, fragments of leather, ceramic row eyes, a small triangular nose and a thin mouth vessels, and animal bones – as well as two very in- (Ovchinnikova, Kopnina 2000, 133). One more teresting wooden objects interpreted as goat figu- mask from this period is just as schematic (height rines (Cehak-Hołubiczowa 1965, 305). 20.7 cm, width 20.6 cm) (fig. 3f), however, in this Unfortunately, the second mask has survived case the eyes are round and the nose and mouth incompletely (fig. 2b).I t was discovered in the same holes are oval (Ovchinnikova, Kopnina 2000, 134). trench, yet in a layer dated to the end of the twelfth The latest find of a mask, though in a slightly dif- century. It was made of birch wood (height 23 cm, ferent form, is also dated to the thirteenth century. width of the upper part 18 cm, central part 13.3 cm, It is round and made of leather (height 9 cm, width damaged end 6.3 cm). Eye holes are placed at the 9.8 cm) (fig. 3g). The shape of the eye holes is ir- same level, below them there is an only partially regular and the nose hole is rhomboid. Moreover, preserved mouth hole (Cehak-Hołubiczowa 1965, mounting holes were placed at both sides (Téra 305-309). The layer in which the mask was depos- 2017, 306). ited also yielded mass material in the form of frag- The youngest group of artifacts from Veliky ments of ceramic vessels and animal bones, but no Novgorod is dated to the late thirteenth century unique artefacts. and the early fourteenth century. The first artifact The artifacts from Veliky Novgorod have a dif- from the collection is the upper part of a leather ferent form and chronology (fig. 3). The collec- mask (height 12.8 cm, width 16.7 cm) (fig. 3h) with tion – usually referred to as analogous to the Polish strongly accentuated eyebrows (Ovchinnikova, Ko- finds – consists of over ten full-face masks made pnina 2000, 133). The next one has an analogous of leather and birch bark (Ovchinnikova, Kopnina form yet it is preserved only partially. This leather 2000, 132-134). The oldest mask from the collec- mask (height 16 cm, width 15.4 cm) (fig. 3i) depicts tion is made of leather and can be dated to ca. 1200 a face with round eye holes, long triangular nose, (fig. 3a, 4).I t is fully preserved (height 21 cm, width and narrow oval mouth with visible teeth (Ovchin- of the forehead part 15 cm). Small round holes for nikova, Kopnina 2000, 133). The two last masks the eyes, nose and mouth were cut in the leather. from the youngest chronological horizon represent Schematically depicted sharp teeth are visible on very schematic images of faces. They are made of the lower lip (Ovchinnikova, Kopnina 2000, 133). leather with oval eye holes and irregular mouth Above the eye level a red circle with yellow rays holes (the size of the first one: height 18.2 cm, width was painted. The whole should be interpreted as 14.7 cm – fig. 3j; the second one: height 13.5 cm, a solar symbol. Additionally, yellow lines around width 13 cm – fig. 3k) (Ovchinnikova, Kopnina the eyes and mouth are visible (Kolchin 1985, 2000, 133-134). The other three specimens from this 31). Another five masks come from the thirteenth site are difficult to date. The fragment of the first century. The first one is oval (height 17 cm, width one has a zoomorphic form and depicts a face with 13 cm) (fig. 3b), and has small triangular ears/horns pointed ears and chin (height 28 cm, width 16 cm) and a small chin marked. This mask was included (fig. 3l). The preserved eye holes have a rhomboid in the group of zoomorphic depictions (Ovchinni­ shape and there are cuts visible where the mouth kova, Kopnina 2000, 132). The next one represents should be. Next to the eyes, a hole, probably used a human face made of leather (height 15 cm, width to attach the mask, was placed (Ovchinnikova, 13.5 cm) (fig. 3c, 5). The facial expression suggests Kopnina 2000, 132). The last two masks have an a smile, which is indicated by squinted eyes and anthropomorphic form. The first one is rectangu- the shape of the mouth, in which, despite the smile, lar (height 11 cm, width 14.5 cm) (fig. 3m) with teeth are visible in the lower lip (Kolchin 1985, 30). round eye holes and small oval cuts for the nose Another mask made of leather was preserved only and mouth. On the lower edge a small chin was partially (height 13 cm, width 12 cm) (fig. 3d).O val depicted and at the upper one there is a triangular eyes and straight nose are visible. What is important, element and three holes. Another anthropomorphic on the edges there are small holes probably used depiction (height 24.3 cm, width 22 cm) (fig. 3n) to attach additional elements or fix it on the head has a straight upper edge, while the lower one was (Ovchinnikova, Kopnina 2000, 133). Such holes are shaped into a sharp bow. Below the simple round also visible on another leather mask (height 22 cm, eye holes a rectangular mouth hole was placed, width 22 cm) (fig. 3e). It is square with oval nar- around which a series of small holes were made 178 paweł szczepanik

(Ovchinnikova, Kopnina 2000, 134). A direct anal- Sławomir Moździoch interprets the finds as relics ogy to the described material can be found among of pagan rituals that could have survived after the the finds from the stronghold of Lukovec, located formal conversion of the Piast state (Moździoch in the vicinity of Novgorod. The round mask was 2013, 553): these rituals might have been related made of birch bark (height 20.5 cm, width 24.5 cm) to the pagan reaction that took place in the 1030s (fig. 3o). Two irregular eye holes, a small nose hole (Moździoch 2013a, 554). Those analyses, mostly and a larger mouth hole were placed in it. Along the referring to Slavic folk culture as comparative mate- entire edge there are further small holes. The object rial, are to a large extent focused on showing the sig- is dated to the tenth through the early eleventh cen- nificant role of masks in the rituals connected with tury (Ovchinnikova, Kopnina 2000, 130). the winter solstice and New Year’s. During those As we can see, the masks from the early me- rituals participants wore special outfits and masks dieval Slavic territories may have very different and their actions were aimed at providing prosper- forms. For our discussion the most important are ity and fertility, and also referred to the sphere of those objects that can be dated to the period be- death and the rebirth of life (Cehak-Hołubiczowa tween the tenth and twelfth century and associated 1965, 316). with the time of pre-Christian traditional religiosity. The function of masks from the area of Rus’ The younger finds can be a perfect example of the has been interpreted in a similar way. According to long life of certain religious and cultural traditions. Boris Rybakov, they are connected not so much with The oldest specimens were made of bark and wood strictly pagan rituals but those characteristic of the and represent very simple anthropomorphic forms. period of so-called dual belief (Russian dvoe­verie) Leather was used to produce the younger masks, as (Rybakov 1987, 455-459; on this subject see also: it was easier to work with and allowed more com- Chamajko 2007, 86-115; Rock 2007, 1-15; Krawiec plex forms. From the twelfth century, attempts at 2017, 275-276). Bronislava Ovchinnikova divides showing facial expressions as well as zoomorphic the collection of the East Slavic masks into zoomor- depictions have been observed. Coming back to the phic, anthropomorphic, and combined depictions. formal description of the artifacts, it is also worth This division is important, because it is supposed noting that only in the case of some masks are the to reflect a different purpose of each type. Thus, ac- holes used for fixing them to the face still visible.I t cording to the earlier findings, zoomorphic depic- seems that using eye holes for this purpose or bind- tions were supposed to be used during the bear holi- ing masks firmly with fabrics or thongs could have day (Russian medvezhiy prazdnik). In more recent been a good solution to the problem. works we will find interpretations of the depictions as the images of cats, or even lions (Ovchinnikova 2013, 227). What is interesting, similar masks made Interpretation of wool – thought to have represented bear muz- zles, and dated to the tenth century – were discov- Helena Cehak-Hołubiczowa pointed out the ered in Hedeby (Back Danielsson 2007, 136-137). connection between the masks and the New Year Because of their form, they were also interpreted as rituals (Polish kolęda, caroling), especially the pop- related to a festival held in honor of those animals. ular tradition called “round with a goat”. Such an According to the most recent studies, the discussed analysis of the function of the discussed artifacts fragments are elements of hoods rather than masks, was supposed to be justified not only by their form, without any evident zoomorphic or anthropomor- but also the discovery together with one of the phic connotations (Bregenhøj 2012, 112-113). masks of wooden zoomorphic figurines, ones inter- Nevertheless, let us return to the artifacts from preted as depictions of goats, (Cehak-Hołubiczowa Veliky Novgorod. The analyses of anthropomor- 1965, 315-317). A similar interpretation, based phic and combined masks are more complex. Some mostly on ethnographic research (Moszyński 1939, scholars saw them as the evidence of the early 986-1008), can be found in the latest studies of the medieval origins of Russian theater (Awdiejew finds from Opole – this concerns the proposal by 1959) and the masks were supposed to have been Bogusław Gediga, long-time researcher of early the attributes of itinerant actors and jugglers (Rus- medieval Ostrówek, who places the masks in the sian skomorokh) known from the medieval culture. context of pre-Christian beliefs (2012, 125-127). Eventually, they were supposed to have served 179 wczesnośredniowieczne maski słowian as masks used by pagan priests (Russian volkhv) stems from Indo-European *las-, and its original (Ovchinnikova 2013, 228-229). Presently, the most form lārua, lārva means “mask” and “spirit” at the popular interpretation holds that the masks – just same time (Pokorny 1959, 654). A mask becomes like the finds fromO pole – were used during Christ- in such context a metaphor of a larva-chrysalis, mas and in the rituals connected with the New Year and its main task is to enable transformation. The and carnival (Russian maslenitsa). What is inter- second term is Latin persona, which shows the esting, in Eastern Slavic folk culture masks played primal connection between a mask and a person, a part during the New Year rituals commemorating giving an object dynamic features and agency. Ety- the dead (Russian igra v pokoynika) (Ovchinniko- mology reveals the original meanings ascribed to va, Kopnina 2000, 128). The rituals had a resurrec- masks, which reached far beyond the role of cover- tional character, connected with the winter solstice ing the face. The Latin persona is a very interest- and masks that were used in them were elements ing term when it comes to the psychological role of of outfits of the participants dressed up as the dead masks and their direct relationship with the after- (Ovchinnikova 2013, 229-230). life. Somone who owns the masks of their ancestors is a someone who has a socio-cultural identity that results from belonging to a specific house (Mauss Discussion 2001, 190). The living therefore represent their an- cestors, and the attributes of a particular persona Let us try to propose new interpretation pos- are simulacra and imagines (Mauss 2001, 191). The sibilities regarding the function and meaning of the mask is an image – a depiction of the dead who Slavic masks and determine the original role they had their own personality, which manifests itself had played before they entered the sphere of folk through the mask and in the mask. It is then a per- beliefs and folklore. We will begin the discussion fect metaphor of a body, both dead and alive, hiding with a definition. The word mask has a different and revealing itself at the same time. meaning in theater studies, religious studies, psy- It is not possible to speak about masks without chology, and cultural anthropology. But let us start describing their role in the theater. What is interest- with etymology. Aleksander Brückner specifies ing, researchers who are involved in theater studies that the Polish word maska comes from the Latin seek the origins of face covers in pre-Christian re- masca, or directly from the French word masque. ligiosity, where they are thought to have been used Such etymology, characteristic of most European during ceremonies and religious rituals performed languages, shows a direct connection with mascar- in honor of visitors, guests, and the dead (Hartnoll ons, i.e., comedians (Brückner 2000, 324). In Latin 1967, 623). The connection between the dead and there were several terms to describe a mask – which visitors is visible e.g., in Indo-European ghosti-s, fact will prove important in the analysis of written which means “guest, comer, foreigner, enemy”, sources – and the most interesting ones are larva from which stem the German gast as well as the and persona. The first term is the etymological English ghost meaning a “spirit” (Pokorny 1959, meaning of the Polish word larwa, meaning maska, 453). Eventually, the mask played a vital role in maszkara, or mara (Brückner 2000, 290). Anoth- sacer ludu – theatrical rituals which were supposed er one refers to “nightmare, delusion, dream” and to show, first of all, the triumph of life over death. originates, in turn, from Proto-Slavic *mara “phan- In those rituals there were two actors, one of whom tasm, delusion, vision”, and probably further from represented life and the other one – death. To be Proto-Indo-European *mer- “gleam, shine, flash”, specific, the first one – life that dies; the other one but also “die, perish”. Here, in turn, the connection – life that is born (Leeuw 1991, 5). Having a similar with the Proto-Slavic *mŕtvъ “dead, lifeless”, and character were also the Slavic New Year’s rituals, Latin mortuus “dead, deceased” (Boryś 2005, 314- including the already mentioned ritual of making 315) is evident. Already on the linguistic level the a round with a goat (Kielak 2017, 371-378 – with potential relationship between a mask and death older literature). and the world of the dead is visible. As I will try Slavic masks were then endowed with a kind to prove, there are many more elements in pagan of etiological force. Their role was to change real- Slavic beliefs that confirm such a connection. The ity. Their metamorphic character referred not only Latin word larvae “do magic” (Bańkowski 2000, 5) to those who wore them, but also to all participants 180 paweł szczepanik of the ritual who could move to the mythical world nection between the discussed artifacts and funer- thanks to them. This world can reveal itself in ary rites, during which the souls of the ancestors a theatrical ritual which is a desacralized form of are invoked, emerges directly from the text. In the religious activity. The primal ritual experience of quoted passage masks are the only objects, except a metamorphosis is then a prototype of acting. The people – and the dead – that are involved in rituals metamorphosis was both internal – psychic, and consisting in vigorous dances. Unfortunately, the external – symbolized by a mask. All those elements text does not provide any information on the ap- were in the ancient tradition inseparably connected pearance of those items. We may assume that they with the cult of Dionysus, whose mask is an em- were attached to the face quite firmly, which ena- blem of theater in general and an image of the god bled dynamic dances. However, we do not know at the same time (Kolankiewicz 1999, 46). Gerardus exactly what the relationship between the dancers van der Leeuw states in this context that “the god in masks and the dead was. Were the masks treated is the mask, the mask is the god” (Leeuw 1991, 6). as a means of communication with the dead, or were Dionysus’s chthonic competences again show the the dressed up participants of the ritual supposed to original connection between theater and venera- represent them? tion of the dead – the first actors “were standing Another fragment does not mention any such out from the crowd playing the roles of the Dead” mask directly, however, it talks about “a veil” that (Kolankiewicz 1999, 210). covers the face, or rather faces of a statue. In the ac- A mask is supposed to allow its wearer con- count of Ebon (III, 1), one of the authors of the Life tact with the primal sphere of wild, chaotic nature of St. Otto, we can find information on the temple (chthonic = Dionysian element), since “just like na- of Triglav (the Three-faced) located in Szczecin. ture, or even the state of being wild, was bonded The statue of the god was supposed to have had its with a mask, a mask has been bonded with a man faces covered with a golden veil, which made him forever” (Kerényi 2005, 648). In the anthropologi- blind to human sins2. Unfortunately, the chronicler cal understanding the main role of a mask is then does not give any information on the form of the creating a common ground for communication with cover. It is worth noting something more about the dead, with gods, and the self (Boholm 2005, Triglav himself and his mythical competences. The 658). Therefore, it is not the form and shape them- god’s character stems directly from the chthonic selves that form the character of a mask and its sphere of the underworld and gained more univer- connections with rituals held in honor of the dead sal features in the course of the development of the and the afterlife, but the reconstructed context of local cult center (Rosik 2010, 264-265). Apart from the ritual use of masks. Our analysis confronts the Szczecin, the place of his veneration was supposed- question: is it possible to show such a role of masks ly also located in Brandenburg (see also: Słupecki in the context of the religion of the early medieval 1993, 38). According to the findings of schol- Slavs? Let us begin the attempt at answering the ars who conduct research on the religious beliefs question with a review of the written sources. of the Slavs, Triglav is one of the counterparts of The first interesting passage can be found in Weles, the guardian of the world of the dead, but Chronica Boemorum by Cosmas of Prague (III, 1). also wealth, fertility, magic and cattle, whose at- The chronicle cites a decree issued by Prince tributes were gold and a black mount (Giey­sztor Břetislav the Younger in 1092, in which the mon- arch prohibited cultivating pagan funeral rituals inanes cientes manes ac induti faciem larvis bachando ex- during which the participants invoked the souls of ercebant, has abhominationes et alias sacrilegas adinven- 1 the dead, wearing masks and dancing . The con- tiones dux bonus (…)” (Cosmas III, 1, 161). 2 “Stetin vero amplissima civitas et maior Iulin tres montes ambitu suo conclusus habebat, quorum medius, 1 “Item et supersticiosas instituciones, quasi Villani, qui et alcior, summo paganorum deo Trigelawo dicatus, adhuc semipagani, in pentecosten tertia sive quarta feria tricapitum habebat simulacrum, quo aurea cidari oculos et observabant, offerentes libamina super fontes mactabant labia contegebat, asserentibus idolorum sacerdotibus ideo victimas et demonibus immolabant, item sepultures, que summum deum tria habere capita, quoniam tria procura ret fiebant in silvis et in campis, atque scenas, quas ex gentili regna, id est celi, terre et inferni, et faciem cidari operire ritu faciebant in biviis et in triviis quasi ob animarum pau- pro eo quo peccata hominum, quasi non videns et tacens, sationem, item et iocos profanes, qous super mortus suos dissimularet (…)” (Ebo III, 1, 93). 181 wczesnośredniowieczne maski słowian

2006, 147-153; Dynda 2014, 71-74; Szczepanik another way masks could have functioned in the re- 2018, 46). An offering for the dead, known from the ligion of the Slavs, different from the one recorded Russian chronicles as trizna, also indicates a direct in the chronicle of Cosmas. At the very least, both connection of Weles with the afterlife (Gieysztor were connected with the funerary sphere. Masks 2006, 259). In the Slavic folk tradition the cus- were used above all in the rituals performed in tom survived in most Slavic areas in the form of memory of ancestors – as in the Polish Dziady, dur- “a feast for the souls” (Moszyński 1934, 253). Triz- ing which the dead came as guests in order to warm na was connected with ritual drinking of alcohol, up and refresh themselves. The rituals were held whose aim was probably to put oneself in a daze, a couple of times a year and were directly connect- “being a substitute of the mythical ember” (Kowa- ed with the solar cycle (Szczepanik 2018, 118-120). lik 2004, 379). We will find similar elements in the This connection seems to be clearly confirmed by reconstruction of Boris Uspenskij, who assumes the mask from Veliky Novgorod decorated with that in the Eastern European tradition St. Nicholas a solar depiction. took over the competences of pre-Christian Weles. When it comes to the form of the known arti- The state of alcohol intoxication was supposed to facts, the shape of the masks from Opole is worth have been tightly connected with the celebration of attention. The items were shaped as extended tri- the day of this Saint, during which the offering of angles, which on the one hand may be connected a three-year-old bull was made – the nikolchsh- with the simplicity and schematism of the depic- chizna (Uspieński 1985, 76-77). In the offerings, the tions and on the other, its justification might be on relation of Triglav and the number three with the a symbolic level. Numerology in the context of tra- afterlife is manifested. ditional cultures is undoubtedly a subject for a sep- Triglav, reconstructed this way, is an omnis- arate study (see also: Widomski 1996). However, cient deity (Pettazzoni 1968, 211-236). Ebo tries to it is worth mentioning that the number three was understand the role of the golden mask, using the supposed to have functioned as a kind of “absolute Christian conceptual apparatus and definition of perfection”, being an “ideal image of any dynamic sin. However, we should assume that this category process that allowed the emergence, development was unknown in the pre-Christian religion of the and decline, or – in a different scheme – thesis, an- Slavs (Szczepanik 2018, 143-144). In this situation, tithesis and synthesis” (Toporow 1974, 179). Three- the true role of a mask must have been different. foldedness, alongside duality, is also one of the ba- The cover was rather meant to hide the god’s faces, sic characteristics of Slavic cosmology: the reality as looking directly at them was probably a kind of is divided into the heavenly world, earthly world taboo. The traces of such behavior can be visible and underworld (see more: Szczepanik 2018, 43- in the access to the statue of Svetovid in the tem- 47). The connection is visible in the aforementioned ple in Arkona. According to Saxo Grammaticus, offerings for the dead, such as trizna (see above). the priest who entered the room where the statue Getting back to the triangular shape of the Silesian was standing held his breath in order not to defile masks, it is worth paying attention to other artifacts the god3. Triglav’s mask could have served a simi- connected with the sphere of the pagan sacrum. In lar role. The crux of the phenomenon is somehow this context the resemblance to the faces decorating distilled here – covering one face, it shows the other the wooden figure of the Svetovid from Wolin is one. Eventually, might the cover on the statue of striking (fig. 6). Obviously it is a different catego- Triglav have been a kind of divine attribute, similar ry of objects (see also: Szczepanik 2018a, 45-46), to the mask of Dionysus? The description shows us however, the way the outlines of particular faces were shaped, with wide and flat forehead and ob- long, rounded chin, seem to be highly analogous. 3 “Huius sacerdos, praeter communem patriae ritum Nonetheless, let us return to the information barbae comaeque prolixitate spectandus, pridie quam rem provided other, though less known written sources divinam facere debuisset, sacellum, quod ei soli intrandi fas (Szczepanik 2012, 111-114). The texts are a bit later erat, adhibito scoparum usu diligentissime purgare solebat, observato, ne intra aedem halitum funderet; quo quoties than the chronicles discussed above and their mes- capessendo vel emitiendo opus habebat, toties ad ianuam sage is tightly related to the attempt of Christian procurrebat, ne videlicet dei praesentia mortalis spiritus clergy at eradicating pagan rituals after the for- contagio pollueretur (…)” (Saxo XIV, 39, 565). mal introduction of Christianity. The first of the 182 paweł szczepanik documents is a decree of Pope Innocent III dated to wearing masks (Gloger 1903, 427). The masks used January 8th, 1207. In the letter we can find the term for those rituals are in this situation explicitly in- monstra larvarum (Codex I, doc. 55), meaning “the terpreted as unclean spirits (Kowalska-Lewicka masks of ghosts, spirits monsters; mascarons”, re- 1986, 23). In this church prohibition, masks are said ferring to the appearance of the participants of the to have been used by both clergy and lay people. rituals which were held in cathedrals and churches A new ritual space appears as well – namely, cem- of the Gniezno Archdiocese in memory of the dead. eteries, apart from churches. However, the scheme In the rituals, ones involving the recitation of con- of the ritual acts remains the same. crete parts, whole clergy together with the believers The presented texts comprise the reactions of actively participated. During those ludi theatrales church leaders to rituals performed in memory of the participants were wearing masks (Burchardt the dead, during which masks were worn. A minor 1986, 35). Again, we can see the connection be- formal detail of the analyzed artifacts – i.e., the fa- tween masks and death. It has to be stressed that the cial expressions visible on some leather masks – can rituals were held as late as until the early thirteenth also indicate the connection with funerary rites. As century, and in one of the most important Christian we know from the account of Ibrâhîm ibn Ya`qûb, churches in Poland at that time. In the period before recounted by al-Bakrī, Slavic cremation funerals the introduction of Christianity, Gniezno’s Lech was supposed to have been accompanied by the Hill was supposed to have been the site of the cult joy of the mourners: “They [i.e., the Slavs – P.S.] of Nyja, a goddess called by Jan Długosz the Slavic express their joy loudly and are happy during the Pluto4. Even though the scholars are rather skeptical cremation process and they claim that their joy and about Długosz’s pantheon, Nyja seems to raise no loud rejoicing are caused by the fact that his (i.e., doubt when it comes to her pre-Christian character the deceased’s) Lord had mercy on him” (Kowal- (Brückner 1985, 41-42; Witczak 1994; Strzelczyk ski 1946, 53). The aforementioned joy can be in- 1998, 138; Gieysztor 2006, 197). What is interesting, terpreted as a sign of the lack of fear of death and during the excavations carried out under the church of a positive evaluation of the afterlife (Szczepanik of St. George – the highest point of Lech Hill – 2018, 113-116 – with older literature). The smile a stone construction was discovered. Its discoverers that is visible on some masks can be an echo of the are inclined to interpret it as an offering mound (Sa- need to hide sadness or other emotions unwanted wicki 2001, 180), or recently as a kind of a grave of during a funeral ceremony. From such a perspec- a more or less mythical progenitor (Sawicki 2017, tive the form of particular objects can be seen as 693). Leaving the issue of the interpretation of this connected directly with particular eschatological unique archaeological structure for future research, beliefs. the mythical significance of the Gniezno hill in the The selection of the above sources is no coin- process of building a state community directly con- cidence. It shows at least two possible ways masks nected with the memory of ancestors must be em- in the religion of the pagan Slavs functioned. They phasized (Szczepanik 2018, 92-95 – with further could have played the role of ritual attributes, or literature). have been a kind of manifestation of the presence of We shall now proceed to other written sourc- the dead and/or gods connected with the chthonic es and masks that appear in them. In the statute of sphere. To the first group belong the items that are the archbishop of Gniezno, Janislaus, from Febru- crucial to keep the appropriate course of the ritual. ary 19th, 1326, the term monstris larvarum appears Masks have in this context extremely high dyna- again (Codex II: doc. 1061). The document pro- mis – supernatural etiological force (Belting 2010, hibited the priests and lay people to be present at 12). We can say that a ritual in honor of the dead is cemeteries and in churches during services while a religious act, not a usual social activity, thanks to those items as well. In such a perspective their aim was to “embody the spirits and the dead who lost 4 “Pluthonem cognominabant Nya, quem inferorum their bodies, by lending them official faces” (Bel­ deum et animarum, dum corpora linquunt, servatorem et custodem opinabantur; postulabant se ab eo post mortem ting 2015, 44). That was the role the masks could in meliores inferni sedes deduci et illi delubrum primarium have played in the rituals described by Cosmas and in Gneznensi civitate, ad quod ex omnibus locis fiebat con- also in the rituals commemorating the dead, prohib- gressus, fabricarunt” (Długosz I, 106). ited by Pope Innocent III and archbishop Janislaus. 183 wczesnośredniowieczne maski słowian

Masks became essential as means of communica- terpreted? From this point of view, the veil, being tion with the world of the dead, being the active a kind of a religious fetish, would be an object that “players” in those rituals (see also: Latour 2010, determines ritual behavior (Szczepanik 2012, 115- 525-560). They serve basic ritual functions: they 116). The activity includes the behavior “for it and invoke the dead, provide contact with them, and through it”, not only “with the use of it”, as it is in provide a kind of protection against negative out- the case of attributes – props. Thanks to that, a fet- comes of such contacts. It is difficult to say whether ish can be perceived as the image of a god (Leeuw they were supposed to protect the participants of 1997, 33). The mask of Triglav so understood be- a ritual who wore them from being recognized and comes a numinous embodiment of sacred content provide anonymity in the community of the living materialized in a specified object (Otto 1999, 10). and dead together, or if their role was to serve as The golden artifact represented the deity, provid- protection against other magical procedures. Un- ing communication between the earthly and divine doubtedly, they lent human actions a new dimen- spheres. We have already rejected the interpretation sion. A man wearing a mask stopped being himself in the spirit of interpretatio christiana, assuming and became the character represented by the mask that the category of sin functioned in the religion (Leeuw 1991, 6). of the pagan Slavs. Now we can see that the cover Masks could have been images as well – de- may have allowed communication rather than miti- pictions of the dead. According to Leszek Kolan­ gated it (Belting 2015, 12-14). It was the mask that kiewicz, a scientists who studies the pagan origins became the element focusing all the sacred power of theater, initially all ritual masks represent the – probably also due to the material it was made of. souls of the dead and “dances in masks are always It could have belonged to the category of “sacred the dances of spirits” (Kolankiewicz 1999, 46). objects”, which Maurice Godelier (2010, 149) calls From such a perspective the masked participants of “objects that replace people and gods”. rites not only are supposed to enable communica- This analysis shows the possibility of looking tion with the dead, but they become one of them. at masks as items that played an extremely impor- A mask, as a ritual attribute, is a tool that allows tant role in the pre-Christian religion of the Slavs. religious acts to proceed in an appropriate way. It Thus, the interpretation path adopted here presents enables the participants of a ritual to communicate one of the possibilities for analysis of this really in- with the dead, allowing their presence and unifica- teresting group of artifacts, showing their original tion with them (Szczepanik 2012, 113-114). Unfor- connection with the world of the dead. This state- tunately, we do not know if masks had any special ment is consistent with the early medieval Slavic role or were a cult object beyond the celebrations. material, the studies of anthropology of images It seems that they could have been deprived of their carried out by Hans Belting (2015, 46), according symbolic meaning only after a rite came to an end. to whom “the history of masks also reflect the ori- Such a course of events seems to be indicated by gins of the veneration of the dead and the cult of the contexts of the discovery of particular artifacts gods”. Even the small number of sources that we in the layers of litter. Making masks using organic have lets us examine these unique artifacts from at materials that are easy to work with (Aldhouse- least two different perspectives. They can serve as Green 2005, 96), but also prone to manipulation ritual attributes. Masks made of organic materials and damage, seems to suggest that the items were discovered during archaeological excavations and made for a specific ritual purpose and after fulfill- associated with rituals commemorating the dead ing it they lost their high symbolic status and were can be an example. On the other hand, they can be destroyed and thrown away. regarded as images of the dead or even the gods that Masks may also have played an important take care of them, which can be proved by some role in other spheres of the Slavic religiosity – for of the written sources. With the progress of Chris- instance, as the image of a deity available for the tianization, masks, just like other elements of the eyes of the followers. In this perspective a mask pagan past, underwent a metamorphosis from items is supposed to “protect the god and hide it at the connected with the sphere of religious activities same time – recall it yet not reveal it” (Leeuw 1997, into an element of folk culture such as the custom 391). Maybe this is how the function of the golden of caroling still known today, in which the echoes veil protecting the face of Triglav should be in- of eschatological rites are still visible. 184 paweł szczepanik

Bibliografia

Źródła: Brisbane M. (red.) (1992). The archaeology of Novgorod, Russia: Recent results from the town and its hinter- Kosmas Cosmae Pragensis Chronica Boemorum, Monu- land. Lincoln: Society for Medieval Archaeology. menta Germaniae Historica. Scriptores Rerum Ger- Brisbane M., Hather J.G. (2007). Wood Use in Medieval manicum. Nova Series. Tomus II, B. Bretholz (hrsg.), Novgorod. Oxford: Oxbow. Berlin 1923. Bregenhøj C. (2012). The Masks of Hedeby in Historic and Długosz Ioannis Dlugossii, Annales seu Cronicae incliti Ethnological Perspective. W: H. Meller, R. Maraszek Regni Poloniae, Liber Primus. Liber Secundus, ed. I. (red.), Masken der Vorzeit in Europa (II). Internatio- Dąbrowski, Warszawa 1964. nale Tagung vom 19. Bis 21. November 2010 in Halle Ebo Ebonis Vita s. Ottonis Episcopi Babenbergensis, Mo- (Saale) (111-120). Halle (Salle): Landesamt für Denk- numenta Poloniae Historica. Series Nova. Tomus VII, malpflege und Archäologie Sachsen-Anhalt, Landes­ Fasc. 2, J. Wikarjak (red.), Warszawa 1969. museum für Vorgeschichte. Kodeks Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski obejmujący Brückner A. (1985). Mitologia słowiańska i polska, wstęp dokumenta tak już drukowane, jak dotąd nie ogłasza- i oprac. S. Urbańczyk. Warszawa: Państwowe Wy- ne, sięgające do roku 1400, Poznań 1878. dawnictwo Naukowe. Saxo Saxonis Grammatici Gesta Danorum, A. Holder Brückner A. (2000). Słownik etymologiczny języka polskie- (red.), Strassburg 1886. go, wyd. IX. Warszawa: PW Wiedza Powszechna. Ibrāhīm Relacja Ibrāhīma ibn Ja’qūba z podróży do kra- Bukowska-Gedigowa J., Gediga B. (1986) Wczesnośre- jów słowiańskich w przekazie al-Bakrīego, Monumen- dniowieczny gród na Ostrówku w Opolu. Wrocław- ta Poloniae Historica. Seria II – t. I, T. Kowalski (red.), Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy Kraków 1946. im. Ossolińskich. Burchardt J. (1986). Dlaczego pogańscy Polanie w XI w. nie zniszczyli katedry gnieźnieńskiej? Literatura Lu- Literatura: dowa, 1, 31-42. Cehak-Hołubiczowa H. (1965). Drewniane maski z grodu- Aldhouse-Green M. (2005). An Archaeology of Images. miasta na Ostrówku w Opolu. Archeologia Polski, Iconology and cosmology in Iron Age and Roman X/1, 305-317. Europe. London: Routledge. Chamajko N. (2007). Driewnierusskoje „dwojewierija”: Awdiejew A.D. (1959). Proischożdienije teatra. Elemen- proischożdienije, sodierżanije i adiekwatnostʹ tiermi- ty tieatra v pervobytnoobsinnom stroe. Leningrad- na. Ruthenica, 6, 86-115. ­Moskva: Iskusstvo. Dynda J. (2014). The Three-Headed One at the Crossroad: Back Danielsson I.-M. (2007). Masking Moments. The A Comparative Study of the Slavic God Triglav. Stu- Transitions of Bodies and Beings in Late Iron Age dia Mythologica Slavica, 17, 57-82. Scandinavia. Stockholm: Stockholm University. Gediga B. (2012) Frühmittelalterliche Holzmasken aus Bańkowski A. (2000). Etymologiczny słownik języka pol- Opole-Ostrówek. W: H. Meller, R. Maraszek (red.), skiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Masken der Vorzeit in Europa (II). Internationale Ta- Belting H. (2010). Obraz i kult. Historia obrazu przed epo- gung vom 19. Bis 21. November 2010 in Halle (Saale), ką sztuki. Gdańsk: Wydawnictwo Słowo/Obraz Tery- (121-128), Halle (Salle): Landesamt für Denkmalpfle- toria. ge und Archäologie Sachsen-Anhalt, Landesmuseum Belting H. (2015). Faces. Historia twarzy, przekł. T. Zator- für Vorgeschichte. ski. Gdańsk: Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria. Gieysztor A. (2006). Mitologia Słowian, wyd. III, Warsza- Boholm Å. (2005). Weneckie widowiska karnawałowe wa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. w maskach. W: L. Kolankiewicz (red.), Antropologia Gloger Z. (1903). Encyklopedja staropolska. Ilustrowana, widowisk: zagadnienia i wybór tekstów (658-667). t. 4. Warszawa: Drukarnia P. Laskauera i S-ki. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszaw- Godelier M. (2010). Zagadka daru. Kraków: Wydawnic- skiego. two Uniwersytetu Jagiellońskiego. Boryś W. (2005). Słownik etymologiczny języka polskiego. Gutjahr M. (2012). Masken im Mittelalter – ein Überblick. Kraków: Wydawnictwo Literackie. W: H. Meller, R. Maraszek (red.), Masken der Vorzeit 185 wczesnośredniowieczne maski słowian

in Europa (II). Internationale Tagung vom 19. Bis 21. sierung Europas im Mittelalter, Bd. II, Katalog (553- November 2010 in Halle (Saale) (143-161). Halle (Sal- 554). Petersberg: Michael Imhof Verlag. le): Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie Moździoch S. (2013a). Holzmaske aus Kiefer. W: C. Stie- Sachsen-Anhalt, Landesmuseum für Vorgeschichte. gemann, M. Kroker, W. Wolter (red.), Credo. Chri- Hartnoll P. (1967). The Oxford companion to the theatre. stianisierung Europas im Mittelalter, Bd. II, Katalog London: Oxford University Press. (554). Petersberg: Michael Imhof Verlag. Kerényi K. (2005). Człowiek i maska. W: L. Kolankiewicz Otto R. (1999). Świętość. Elementy irracjonalne w pojęciu (red.), Antropologia widowisk: zagadnienia i wybór bóstwa i ich stosunek do elementów racjonalnych. tekstów (647-657). Warszawa: Wydawnictwo Uniwer- Warszawa: Wydawnictwo „KR”. sytetu Warszawskiego. Ovchinnikova B.B. (2013). Litsevyye maski v sredneve- Kielak O. (2017). Gdzie koza chodzi, tam żyto rodzi. Płod- kovoy kul’ture Rusi (po materialam Novgorodskoy nościowa funkcja kolędowania z maszkarą kozy. Pol- arkheologicheskoy ekspeditsii). W: V.A. Borzunov ska sztuka ludowa. Konteksty, 71/1-2, 371-378. (red.), Arkheologiya Severa Rossii. Ot epokhi zheleza Kolankiewicz L. (1999). Dziady. Teatr święta zmarłych. do Rossiyskoy imperii. Materialy Vserossiyskoy na- Gdańsk: Wydawnictwo Słowo/Obraz Terytoria. uchnoy arkheologicheskoy konferentsii (227-232). Je- Kolchin B.A. (1985). Drevnij Novgorod: prikladnoe iskus- katerynburg – Surgut: Institute of Archaeology of the stvo i arheologiâ. Raskopy, gramoty, pismennost’, mu- Russian Academy of Sciences. zykalnye instrumenty, maski, šahmaty, vislye pečati, Ovchinnikova B.B., Kopnina E.W. (2000). Maski i ikh rol cvetnoj metall, kost’, derevo, steklo, ântar’, kamen’, v srednevekovoy kulture Novgoroda. W: A.T. Shash- glina, koža, železo. Moskva: Iskusstvo. kov (red.), Problemy istorii Rossii. Vyp. 3. Novgorod- Kowalik A. (2004). Kosmologia dawnych Słowian. Pro- skaya Rus’. Istoricheskoye prostranstvo i kul’turnoye legomena do teologii politycznej dawnych Słowian. naslediye (118-134). Jekaterynburg: Uralski Univer­ Kraków: Zakład Wydawniczy „Nomos”. sitet. Kowalska-Lewicka A. (1986). Ludowe wyobrażenia śmier- Pettazzoni R. (1968). Wszechwiedza bogów. Warszawa: ci. Polska sztuka ludowa, 40/1-2, 23-30. Książka i Wiedza. Krawiec A. (2017). Konsekwencje chrystianizacji dla Pokorny J. (1959). Indogermanisches etymologisches Wör- społeczności i społeczeństw „Młodszej Europy”. W: terbuch. Bern-München: Francke Verlag. J. Dobosz, J. Strzelczyk, M. Malta (red.), Chrystiani- Rosik S. (2010). Conversio gentis Pomeranorum. Studium zacja „Młodszej Europy” (273-292). Poznań: Wydaw- świadectwa o wydarzeniu (XII wiek). Wrocław: Wy- nictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewi- dawnictwo Chronicon. cza w Poznaniu. Rybakov B.A. (1987). Jazyczestwo Drewnej Rusi. Moskwa: Latour B. (2010). Przedmioty także posiadają sprawczość. „Nauka”. W: E. Domańska (red.), Teoria wiedzy o przeszłości Sawicki T. (2001). Badania przy kościele św. Jerzego na tle współczesnej humanistyki. Antologia (525-560). w Gnieźnie. W: Z. Kurnatowska (red.), Gniezno Poznań: Wydawnictwo Poznańskie. w świetle ostatnich badań archeologicznych. Nowe Leeuw G. (1991). Święta gra. Polska Sztuka Ludowa. Kon- fakty, nowe interpretacje (163-186). Poznań: Wydaw- teksty, 45/3-4, 4-10. nictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Łowmiański H. (1979). Religia Słowian i jej upadek (w. VI– Sawicki T. (2017). Przedchrześcijańska konstrukcja ka- XII). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. mienna na Górze Lecha w Gnieźnie. W: A. Różań- Mauss M. (2001). Pojęcie osoby, pojęcie „ja”. W: A. Men- ski (red.), Gemma Gemmarum. Studia dedykowane cwel (red.), Antropologia kultury. Zagadnienia i wy- Profesor Hannie Kóčce-Krenz (679-705). Poznań: bór tekstów (187-190). Warszawa: Wydawnictwo Uni- Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół wersytetu Warszawskiego. Nauk. Moszyński K. (1934). Kultura ludowa Słowian, Kultura du- Sikorski D.A. (2018). Religie dawnych Słowian. Przewod- chowa, Część II. Zeszyt 1 cz. II. Kraków: Polska Aka- nik dla zdezorientowanych. Poznań: Wydawnictwo demia Umiejętności. Poznańskie. Moszyński K. (1939). Kultura ludowa Słowian. Kultura du- Słupecki L.P. (1994). Slavonic Pagan Sanctuaries. Warsaw: chowa, Część II. Zeszyt 2. Kraków: Polska Akademia Institute of Archaeology and Ethnology. Polish Aca- Umiejętności. demy of Science. Moździoch S. (2013). Holzmaske aus Kiefer. W: C. Stiege- Strzelczyk J. (1998). Mity, podania i wierzenia dawnych mann, M. Kroker, W. Wolter (red.), Credo. Christiani- Słowian. Poznań: Rebis. 186 paweł szczepanik

Szczepanik P. (2012). Maski w kulturze pogańskich Sło- Téra M. (2017) Perun bůh hromovládce. Sonda do slovan- wian Zachodnich. Atrybut rytualno-obrzędowy, czy ského archaického náboženství. Červený Kostelec: fetysz religijny? W: M. Franz, Z. Pilarczyk (red.), Bar- Pavel Mervart. barzyńcy u bram. Mare Integrans. Studia nad dziejami Toporow W.N. (1974). O modelach liczbowych w kulturach wybrzeży Morza Bałtyckiego. Wolin 5-7 sierpnia 2011 archaicznych. Teksty. Teoria literatury, krytyka, inter- (104-121). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek. pretacja, 1(13), 167-188. Szczepanik P. (2018). Słowiańskie zaświaty. Wierzenia, wi- Uspieński B.A. (1985). Kult św. Mikołaja na Rusi. Lublin: zje i mity. Szczecin: Wydawnictwo „Triglav”. Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Szczepanik P. (2018a). Wczesnośredniowieczne figurki mi- Lubelskiego. niaturowe z terenów Słowiańszczyzny Północno-Za- Widomski J. (1996). Ontologia liczby. Wybrane zagadnie- chodniej. Próba interpretacji. W: S. Rosik, S. Jędrze- nia z ontologii liczby w starożytności i średniowieczu. jewska, K. Kollinger (red.), Hierofanie, wierzenia, ob- Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskie- rzędy… Kultura symboliczna w średniowieczu między go. pogaństwem a chrześcijaństwem. Materiały V Kon- Witczak K.T. (1994). Ze studiów nad religia Prasłowian. gresu Mediewistów Polskich, t. II (43-67). Rzeszów: Część 2: Prapolska Nyja a grecka Enyo. Slavia Occi- Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego. dentalis, 51, 123-132.

Otrzymano (Received): 20.12.2019; Zrecenzowano (Revised): 19.03.2020; Zaakceptowano (Accepted): 20.04.2020

Adres Autora:

Dr Paweł Szczepanik Instytut Archeologii Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Szosa Bydgoska 44/48 87-100 Toruń e-mail: [email protected] https://orcid.org/0000-0002-0259-0169