De Financiële Markten Aan Banden?

De financiële markten aan banden?

Uitgave van het Wetenschappelijk Bureau van de SP Verschijnt 11 keer per jaar, jaargang 15, nummer 2, februari 2013 INHOUD De financiële markten 3 De financiële sector: aan banden? Een tussenstand 5 Brussel pakt speculanten halfslachtig aan Hoe krijgen we weer greep op de kent (de belastingbetalers), maar ook 9 financiële sector? Het debacle met winnaars (de overige banken). SNS: Rutte-II schenkt SNS Reaal laat zien dat we nog een Hoogleraar Internationale Betrekkin- de banken € 4,7 miljard lange weg te gaan hebben. Alle reden gen Henk Overbeek betoogt in een 10 om aan dit onderwerp de nodige interview dat de huidige crisis geen De ontsporing van het aandacht te besteden. ongeluk is binnen een gezond casinokapitalisme: Afgelopen december verscheen op systeem, maar het resultaat van de ongeluk of wetmatigheid? verzoek van de Partijraad een wijze waarop de internationale 11 Spanning over de democratisering van economie gereageerd heeft op de Naar een monetair ecosysteem de economie. Dit nummer bouwt economische crisis van de jaren 12 daarop voort, door expliciet stil te zeventig. Monetaire soevereiniteit als staan bij de financiële sector, een In een pas verschenen rapport van de oplossing voor de eurocrisis vitaal onderdeel van de economie. De Club van Rome stelt de Belgische 14 afgelopen decennia zijn de financiële econoom Bernard Lietaer dat het ‘Tweede Kamer heeft tijdens de markten steeds invloedrijker gewor- huidige geldsysteem faalt en dat we bankencrisis buitenspel gestaan’ den en is de economie steeds dienst- toe moeten naar een monetair 16 baarder geworden aan hun behoeften. ecosysteem, waarin verschillende ‘Een te grote financiële sector is De wrange vruchten daarvan plukken muntsystemen naast elkaar bestaan, schadelijk voor de economie’ we nu. Daarom staan we in deze voor doelen als betere gezondheid, 18 Spanning stil bij de huidige crisis en onderlinge samenwerking en milieu- Was Nederland maar alleen vragen we ons af welke maatregelen behoud. een belastingparadijs nodig zijn om de almacht van het Econoom Herman Meester pleit als 20 kapitaal aan banden te leggen. oplossing voor de economische crisis ‘In ons straatje’ SP-Kamerlid Arnold Merkies en zijn voor schuldafschrijvingen en grote, fractiemedewerker Rob Mollink rentevrije investeringen in de maken de balans op van hoe de publieke sector en in een duurzame Colofon Spanning wordt uitgegeven door het financiële sector er voorstaat. Zij economie. Wetenschappelijk Bureau van de SP Jan de Wit blikt in een vraaggesprek geven aan dat er inmiddels een aantal Een abonnement kost 12 euro per jaar voor maatregelen is genomen om de greep terug op de Parlementaire Enquête- SP-leden en 25 euro voor niet-leden. De op de banken te vergroten. Toch valt commissie Financieel Stelsel. Hij betaling gaat per incasso. de balans volgens de auteurs negatief betoogt dat Wouter Bos grote fouten Abonnementenadministratie uit, omdat er vanuit de politiek en de heeft gemaakt bij de nationalisatie Snouckaertlaan 70 bankenlobby veel verzet is tegen van ABN AMRO en dat de Tweede 3811 MB Amersfoort maatregelen die de financiële sector Kamer gedurende de bankencrisis T (088) 243 55 40 werkelijk moeten hervormen. buitenspel heeft gestaan. E [email protected] Europarlementariër Dennis de Jong Econoom Rens van Tilburg vertelt aan Redactieadres geeft in zijn artikel een tussenstand Spanning over zijn rapport ‘Het Snouckaertlaan 70 3811 MB Amersfoort van het Europese actieplan, dat de SP financiële overgewicht van Neder- T (088) 243 55 35 in september 2011 lanceerde om de land’. Hij heeft becijferd dat de vier E [email protected] onverantwoorde speculatie aan te grootste Nederlandse banken Redactie pakken. Hij constateert dat de vanwege hun ‘too big to fail’-status Tijmen Lucie uitvoering van het plan uiterst traag een groot financieringsvoordeel Arjan Vliegenthart verloopt en op veel weerstand stuit van hebben. Deze ‘verborgen subsidie’ Tekstredactie de lidstaten en de financiële lobby. Hij bedroeg in 2011 tussen de 4 en 12 Daniël de Jongh concludeert dan ook, net als Merkies miljard euro. Redactieraad en Mollink, dat de SP nog een lang David Hollanders zet uiteen waarom Hans van Heijningen gevecht heeft te leveren om duidelijk Nederland voor multinationals een Tiny Kox te maken dat niet de nationale belastingparadijs is, waardoor wij en Ronald van Raak Basisontwerp overheden, maar de financiële andere landen uiteindelijk miljarden Thonik en BENG.biz instellingen de crisis veroorzaakt aan belastinginkomsten mislopen. Vormgeving hebben. In de rubriek ‘In ons straatje’ tot slot Robert de Klerk SP-senator Geert Reuten zet in zijn deze keer aandacht voor de commis- Antoni Gracia bijdrage uiteen dat de nationalisatie sie-Wijffels die momenteel onderzoek Gonnie Sluijs van SNS Reaal niet alleen verliezers doet naar de splitsing van nuts- en Foto cover zakenbankactiviteiten in Nederland. Logan Mock-Bunting / Aurora Pho / HH

2 SPANNING februari 2013 De financiële sector: Een tussenstand Tekst: Arnold Merkies en Rob Mollink

Dat het jarenlange proces van deregulering en dat banken minder risico nemen, en wanneer het toch mis geloof in de werking van de markt ten grondslag ligt gaat voldoende ruimte hebben om tegenslagen op te aan het uitbreken van de crisis, is bij de meeste vangen waardoor de belastingbetaler niet nogmaals moet burgers en inmiddels ook bij de meeste politici wel opdraaien voor onverantwoordelijk gedrag. doorgedrongen. Maar zijn beleidsmakers in Neder- land en Europa erin geslaagd te voorkomen dat Kapitaalbuffers bankiers ooit weer onverantwoorde risico’s nemen De financiële crisis is voor een belangrijk deel veroorzaakt met geld van anderen? Zijn ze erin geslaagd om van door banken die handelden zonder de benodigde reserves de bankensector een dienstbare sector te maken, als dekking te hebben. Daarom werden nieuwe afspraken die in plaats van zichzelf de reële economie voorop- gemaakt om banken meer kapitaal te laten aanhouden, van stelt? Is het risico op een nieuwe financiële crisis betere kwaliteit (Basel III). Onder grote druk van de afgenomen? Hoogste tijd voor een tussenstand. financiële wereld is echter voorgesteld de termijn waarbinnen de banken aan de nieuwe kapitaaleisen moeten Een aantal maatregelen die de SP voorstelde in het rapport voldoen, vier jaar uit te stellen. Ook wordt voorgesteld om ‘De lessen uit de kredietcrisis’, uit 2008, is inmiddels in de eisen waaraan kapitaal moet voldoen om als ‘buffer’ te wetgeving omgezet. Er is een – nogal magere – bankenbe- worden gerekend, vergaand te versoepelen. Men vreesde lasting ingevoerd, de kapitaaleisen van banken worden namelijk dat door de nieuwe kapitaalvereisten de krediet- opgehoogd en de parlementaire enquête die de SP wilde is verlening aan bedrijven in gevaar zou komen. Wie naar de er gekomen. Toch blijft de financiële sector een punt van winsten van Nederlandse banken kijkt, ziet dat er voorlopig continue aandacht, getuige de recente ontwikkelingen nog wel enige ruimte voor banken is om de kredietverle- rond SNS. Meer maatregelen zijn dus nodig om de financi- ning op peil te houden; in 2011 maakten de Nederlandse ële sector als geheel veiliger te maken. Hieronder een banken gezamenlijk alweer bijna 8 miljard euro winst. De overzicht van de belangrijkste maatregelen om te bereiken voorstellen van het Basels Comité hebben daarom vooral

SPANNING februari 2013 3 tot gevolg dat een veiliger bankwezen wellicht nog vier jaar gerept. Wel is het mogelijk dat de commissie-Wijffels met langer op zich laat wachten. aanbevelingen komt om de banken in hun onstuimige groei te stoppen. Bonussen Al voor de verkiezingen was de SP samen met de PvdA bezig Bankenunie met het maken van een initiatief wetsvoorstel om bonussen Het kabinet is voorstander van de totstandkoming van een te maximeren op 20 procent van het vaste jaarsalaris. Deze bankenunie. Nu is de SP er geen tegenstander van dat er op maatregel is overgenomen door de huidige regeringspar- Europees niveau wordt samengewerkt om het toezicht op tijen VVD en PvdA. De vraag is echter wel hoe doeltreffend de grote banken te regelen, in aanvulling op het nationale de maatregel zal blijken te zijn; in het wetsvoorstel dat de SP toezicht. Echter, wanneer daaraan wordt gekoppeld dat met de PvdA wilde indienen zouden ook handelaren hun landen in de toekomst moeten gaan opdraaien voor bonus gemaximeerd zien. Of het huidige kabinet zo ver verliezen van banken in andere landen, omdat die landen durft te gaan blijft voorlopig echter de vraag. hun financiële sector niet op orde hebben, kan men op de steun van de SP niet rekenen. Landen zijn in onze visie in Ook is onlangs een amendement van de voormalige de eerste plaats zelf verantwoordelijk om hun bankensector Kamerleden Ewout Irrgang (SP) en Paul Tang (PvdA) om te reguleren. bonussen te kunnen terugvorderen in fusie- of overnamesi- tuaties door de Tweede Kamer aangenomen. Bonussen Speculatie zoals de 28,4 miljoen euro die ABN AMRO-topman Eind 2011 bracht de SP een actieplan tegen speculatie uit Rijkman Groenink opstreek door het verkopen van zijn met daarin concrete maatregelen ter verbetering van het bank, kunnen door deze regelgeving worden teruggevor- toezicht en het verkleinen van de risico’s, onder andere derd. Daarnaast is in mei 2012 een amendement van door het invoeren van een belasting op financiële transac- SP-Kamerlid Farshad Bashir en PvdA-Kamerlid Ed Groot ties. Deze financiële transactiebelasting of FTT belast aangenomen waardoor banken een tweemaal zo hoge iedere financiële transactie met een klein percentage, boete moeten betalen wanneer zij exorbitante bonussen waardoor speculatieve handel, waaronder de zeer risico- uitkeren. Toch zijn de beloningen in de financiële sector volle geautomatiseerde flitshandel, een stuk onaantrekkelij- nog steeds hoger dan in andere sectoren1 en in 2010 en ker wordt gemaakt. 2011 namen de salarissen in de sector alweer sneller toe dan in andere delen van de economie. Overheidssteun Met deze maatregelen zou voorkomen moeten kunnen Scheiding nuts- en zakenbanken worden dat banken weer door de overheid worden ge- De belangrijkste les die geleerd is uit de crisis is dat steund. Indien het toch nodig is om een bank te redden bankiers niet meer moeten kunnen gokken met het vanwege de financiële stabiliteit, dan moeten die kosten spaargeld van de burger. Een mogelijke oplossing die in het uiteindelijk worden gedragen door de financiële sector zelf. verleden haar nut heeft bewezen, is het scheiden van Dat kan door ook de obligatiehouders te laten meebetalen. nuts- en zakenbanken. Daarmee voorkom je dat banken In het geval dat de bank failliet zou gaan, zouden zij onnodige risico’s gaan nemen met geld van de spaarders. immers al hun geld kwijt zijn. Een andere mogelijkheid om Het scheiden van nuts- en zakenbanken is een van de de banken mee te laten betalen is de bankenbelasting. aanbevelingen van de commissie-De Wit, een Kamerbrede Uiteindelijk zullen banken namelijk hun eigen broek commissie die onderzoek deed naar de kredietcrisis. De moeten ophouden. komende tijd worden door de commissie-Wijffels mogelijk- heden onderzocht om nuts- en zakenbanken te scheiden. Hoewel overheden vrijwel allemaal erkennen dat hervormingen in de financiële sector hard nodig zijn, is het tempo Too big to fail waarin maatregelen worden doorgevoerd erg laag. Boven- Een bank is ‘too big to fail’ (te groot om failliet te mogen dien wordt nieuwe regelgeving, door de bankenlobby maar gaan) wanneer het voortbestaan ervan voor de financiële zelfs vanuit de politiek, maar al te vaak gedwarsboomd. stabiliteit zodanig van belang is dat een overheid deze te Volgens het IMF is er dan ook geen bewijs dat de sector als allen tijde zal proberen te redden van een faillissement. geheel veiliger is dan voorheen. Het bankwezen is nog Gevolg van het feit dat een dergelijke bank in noodsituaties steeds veel te complex en er worden door banken alweer met belastinggeld zal worden geholpen, is dat bankiers in nieuwe producten op de markt gebracht om regels die de hun jacht naar hogere winsten geneigd zijn meer risico te banken veiliger moeten maken te omzeilen.3 Zelfs de nemen. In dat licht is de financiële stabiliteit dus gebaat bij kredietbeoordelaars stellen dat nu, vijf jaar na de krediet- schaalverkleining. De SP pleit al geruime tijd voor het crisis, de kans op nieuwe steunrondes voor de grootste maken van internationale afspraken over schaalverkleining. banken groter wordt.4 De strijd voor een transparante, Helaas vindt deze roep weinig weerklank bij zowel het dienstbare financiële sector is dus nog volop gaande. huidige als voorgaande kabinetten. Omdat geldschieters tegen zeer gunstige tarieven kapitaal verstrekken aan instellingen die bij een faillissement toch zullen worden gered door de belastingbetaler, levert de ‘too big to fail’-status de 1 Schatting van Ronald Latenstein, bestuursvoorzitter SNS Reaal Nederlandse banken jaarlijks 4 tot 12 miljard euro aan 2 Onderzoek SOMO: Het Financiële Overgewicht van Nederland financieringsvoordeel op2. In het regeerakkoord wordt met 3 Schatting van Ronald Latenstein, bestuursvoorzitter SNS Reaal geen woord over schaalverkleining in de financiële sector 4 Onderzoek SOMO: Het Financiële Overgewicht van Nederland

4 SPANNING februari 2013 Brussel pakt speculanten halfslachtig aan Tekst: Dennis de Jong Foto: Amaury Miller / Hollandse Hoogte

Nadat de Tweede Kamerfractie, direct na het uitbreken van de financiële sie herziet op dit ogenblik de samen- crisis, een 30-puntenplan had geformuleerd om onverantwoorde stelling van vijftig van deze groepen. speculatie in te dammen, hebben we als Eurofractie in september 2011 Het aantal lobbyisten van grote op basis daarvan een Europees actieplan tegen speculatie opgesteld. bedrijven en financiële instellingen We deden dat omdat de oorzaak van de financiële en economische crisis wordt hiermee beperkt en de verte- waarmee Europa te maken heeft, lag mede in onverantwoord gedrag van genwoordiging vanuit de vakbewe- financiële instellingen. In 2011 had de Europese Unie al drie jaar de tijd ging, milieu- en consumentenorgani- gehad om maatregelen te nemen om de financiële markten aan banden saties en het midden- en kleinbedrijf te leggen en onverantwoorde speculatie te stoppen. We constateerden wordt juist vergroot. Ook de advies- toen dat er, onder andere door de invloed van de machtige financiële groepen van de nieuwe Europese lobby in Brussel, nog bitter weinig tot stand was gebracht en we wilden toezichthouders op financiële met ons actieplan de druk opvoeren. Nu, bijna anderhalf jaar later, instellingen worden hierbij tegen het maken we de tussenbalans op. licht gehouden.

De eerste punten uit het actieplan instellingen, tegenwicht zou kunnen Al sinds onze verkiezingscampagne in hebben betrekking op maatregelen bieden aan de financiële lobby. 2009 hebben we de werkzaamheden om de invloed van de financiële lobby Midden 2011 werd deze organisatie, van het European Parliamentary in Brussel terug te dringen. Zolang de onder de naam Finance Watch1, Financial Services Forum (EPFSF) in het lobby aan de touwtjes trekt, zullen actief. Veel andere organisaties, zoals vizier. Dit is een merkwaardige harde maatregelen uitblijven. de vakbeweging en milieuorganisa- commissie, waarin Europarlemen- Een belangrijke stap was het initiatief ties, hebben zich bij Finance Watch tariërs de financiële lobby ontmoeten van een groep gelijkgezinde Europar- aangesloten. en daar van de speculanten te horen lementariërs, waaronder ook de SP, krijgen hoe ze moeten stemmen of om een nieuwe non-gouvernementele Met de Europese Commissie is de welke wijzigingsvoorstellen ze op organisatie op te zetten die via SP-Eurofractie op het hoogste niveau Europese wetgeving moeten indienen. gedegen studies, conferenties en in dialoog over hervorming van de Natuurlijk kunnen Europarlemen- lobbyactiviteiten bij de Europese talrijke adviesgroepen en de Commis- tariërs spreken met wie ze willen,

SPANNING februari 2013 5 maar de status van het EPFSF is die commerciële bedrijven die winst Verkleinen van de risico’s die van een permanente overlegclub willen maken. Bovendien hebben ze financiële instellingen nemen tussen parlement en lobby. Zoiets zou een dubbelrol: enerzijds beoordelen Maar liefst twaalf actiepunten uit het in de Tweede Kamer onvoorstelbaar ze de kredietstatus van bijvoorbeeld actieplan hebben betrekking op het zijn: als je gerichte info wilt hebben, een bank, anderzijds geven zij ook verkleinen van risico’s die financiële dan organiseer je een openbare adviezen aan banken over investe- instellingen nemen. Eén van de hoorzitting, maar geen club die werkt ringsbeslissingen. De kredietbeoorde- belangrijkste maatregelen die volgens in schemerige achterafzaaltjes (of laars die een commerciële relatie met ons actieplan genomen zou moeten vaker nog in dure restaurants). Op dat een bank hadden als adviesgever, worden, is de schaalverkleining van gebied heeft Finance Watch goede waren geneigd om als prestatie hun financiële instellingen. Banken die te resultaten geboekt: zij zijn bij alle financiële producten ook maar gelijk groot zijn om om te vallen (too big to bijeenkomsten aanwezig, en zo gauw een hoge rating te geven. fail) weten dat, als puntje bij paaltje de financiële lobby met z’n verhalen komt, de staat (en dus via de belastin- begint, zorgt Finance Watch onmid- In ons actieplan stelden we voor om in gen wij allemaal) te hulp komt als het dellijk voor een tegenreactie. Dat is Europa een publieke, onafhankelijke fout gaat. Als alles goed gaat, dan kennelijk zo frustrerend dat gemid- kredietbeoordelaar op te richten. komen de winsten terecht bij aandeel- deld nog maar vijf (van de 754) Hiermee zou een tegenwicht moeten houders en managers. Daarom Europarlementariërs de bijeenkom- kunnen worden geboden aan de zouden bankactiviteiten gesplitst sten bezoeken en het Forum een huidige drie Amerikaanse kredietbe- moeten worden: de risicovolle zachte dood lijkt te sterven. oordelaars (Standard & Poors, activiteiten in één (deel van de) bank, Moody’s en Fitch) die de markt de normale activiteiten die nodig zijn Toch mag de invloed van de financiële wereldwijd zo’n beetje in handen voor het betalingsverkeer in een lobby nog steeds niet onderschat hebben. Daarvan is het nog niet ander. Dit voorstel doet kennelijk echt worden: de lobbyisten blijven de gekomen. Het Europees Parlement pijn bij de speculanten, want ze Europese beleidsmakers op allerlei heeft zich weliswaar uitgesproken voor lobbyen zich suf tegen de invoering manieren bestoken en zelfs chanteren. meer concurrentie en ook voor de van dergelijke maatregelen. Bekend is de lobby die stelt dat te oprichting van een onafhankelijke scherpe regels tegen speculatie het kredietbeoordelaar, maar concrete Het is dan ook niet verwonderlijk dat voor de banken onmogelijk maken stappen zijn verder niet gezet. Men Brussel nog niet ver gevorderd is met particulieren of het midden- en schrikt met name van de kosten van dit soort maatregelen. De Europese kleinbedrijf nog leningen te verstrek- de oprichting van een publieke Commissie heeft in 2012 het rapport ken. Dit soort argumenten weegt nog kredietbeoordelaar, die voor een Liikanen in ontvangst genomen, dat altijd zwaar in Brussel. periode van vijf jaar kunnen oplopen pleit voor het scheiden van specula- van 200 tot 500 miljoen euro. Dat mag tieve en andere transacties. Nadeel Kredietbeoordelaars echter geen doorslaggevend element van dit advies is de hoge drempel: De financiële crisis begon in de VS, zijn: de kosten van de door kredietbe- alleen banken die voor meer dan 15 toen aldaar de huizenprijzen begon- oordelaars veroorzaakte financiële tot 25 procent van hun activa aan nen te dalen. Toen bleek dat veel crisis liggen vele malen hoger. Ook het speculatie doen, moeten hun activitei- hypotheken waren verstrekt aan argument dat een publieke kredietbe- ten scheiden. Toch gaat het voorstel mensen die zich dat eigenlijk niet oordelaar z’n eigen vlees keurt, is van de adviescommissie in de ogen konden veroorloven en die bij dalende ondeugdelijk: het hangt er maar net van de bankenlobby al te ver. Ze huizenprijzen snel in de problemen van af hoe je de verhouding tussen de vrezen onder andere het verlies van de kwamen. Er waren bovendien kredietbeoordelaar en de lidstaten grote bedrijven als klanten, omdat die ingewikkelde producten gecreëerd regelt. De Algemene Rekenkamer zowel normale bankendiensten door de banken, waardoor stukjes van schrikt er ook niet voor terug om afnemen als geïnteresseerd zijn in verschillende hypotheken waren kritische rapporten uit te brengen. meer speculatieve diensten. Mede verpakt in nieuwe financiële produc- Een Europese kredietbeoordelaar kan daarom is de Commissie nog steeds ten. Hoewel de hypotheken dus dus evengoed de brenger van slecht aan het nadenken over een eventueel eigenlijk niet betrouwbaar waren, nieuws zijn, als dat nodig is. Boven- voorstel. omdat veel mensen hun hypotheek- dien: als één ding duidelijk is gewor- schuld niet konden aflossen, hadden den, is het wel dat de Amerikaanse Wel heeft de Europese Commissie financiële instellingen allemaal kredietbeoordelaars in ieder geval aangekondigd nog dit jaar te komen stukjes hypotheek in hun portefeuilles niet onafhankelijk zijn. met een voorstel voor een heffing bij zitten. Zij dachten dat dit goede de banken ten bate van een fonds van producten waren, omdat zij afgingen Overigens heeft de Europese Commis- waaruit omvallende banken gered op de adviezen van kredietbeoorde- sie wel voorstellen gedaan over kunnen worden. Daarmee zou de laars die dit soort producten de kredietbeoordelaars. Daarbij zet zij financiële sector de eigen broek hoogste status gaven, wat wil zeggen echter vooral in op meer transparan- moeten ophouden. Het idee van zo’n dat zij ze als meest betrouwbare tie (hoe komen de beoordelaars aan fonds is prima, maar het is zeer de producten beschouwden. Dat deden hun rating?) en stelt zij niet voor een vraag of dat een Europees fonds moet de kredietbeoordelaars niet belange- Europese publieke kredietbeoorde- zijn. Als SP wijzen we op de risico’s: loos: ook kredietbeoordelaars zijn laar op te richten. veel fragiele banken bevinden zich

6 SPANNING februari 2013 eerder genoemde: ofwel er zijn nog ‘Ook kredietbeoordelaars zijn commerciële helemaal geen voorstellen ingediend, bedrijven die winst willen maken’ laat staan aangenomen, ofwel de maatregelen gaan niet ver genoeg. De financiële lobby is er bovendien in immers in Zuid-Europa en met een maar nog altijd niet genoeg. Als SP geslaagd de eerdere eisen met Europees fonds moeten goed draai- vinden we een limiet van 20 procent betrekking tot kapitaalbuffers (het ende financiële instellingen opdraai- meer dan genoeg. De Commissie zelf Basel III akkoord) uit te hollen. Zelfs en voor de kosten van hun minder houdt het op het vergroten van als er afspraken zijn gemaakt, is de presterende collega’s. Hoewel ook de transparantie en op een maximum lobby dus niet te beroerd om ze alsnog Nederlandse banken in zwaar weer ingeval de bank onvoldoende buffers af te laten zwakken of te temporise- hebben verkeerd, lijkt het onverstan- heeft. ren. dig het risico van de zwakke Zuid- Europese banken neer te leggen bij de In 2012 heeft de Commissie een Transparantie en toezicht Nederlandse. Daar worden ze in ieder voorstel ingediend voor een financiële Op het gebied van transparantie en geval niet beter van. Daarom zou dit transactiebelasting, een variant op de toezicht is meer vooruitgang geboekt. voorlopig beter op nationaal niveau Tobin-taks. Door een minimaal Zo wordt er op dit ogenblik nog kunnen worden geregeld. percentage (0,1 procent op obligaties onderhandeld tussen het Europees en 0,01 procent op derivaten) aan Parlement en de Raad van ministers Een ander voorstel uit het actieplan is belasting te heffen op aan- en verkoop over het testen van ingewikkelde het stimuleren van kredietunies en van financiële producten, maak je financiële producten op hun impact coöperatieve banken, omdat hiermee supersnelle ‘flitstransacties’ duurder op de markt. Bij de lidstaten is er de menselijke maat zou kunnen en daarmee ontmoedig je onverant- verzet, het EP is er in ieder geval voor. terugkeren in de financiële wereld. Als woord speculeren. Helaas hebben Daarnaast worden de afnemers van Eurofractie onderhouden we goede slechts 11 van de 27 lidstaten aangege- financiële producten beter be- contacten met de koepels van dit soort ven zo’n belasting te willen invoeren. schermd. Er komt meer informatie banken. Toch staan we hier voor een Daar zitten landen als Duitsland en over de risico’s en ook moeten dilemma: niet alle coöperatieve Frankrijk bij, maar Nederland aarzelt financiële instellingen duidelijk banken zijn klein. Denk maar aan de nog, ook al staat er in het regeerak- maken voor wie de producten bedoeld Rabobank. Je kunt dan ook niet koord dat ook Nederland hiermee aan zijn, zodat klanten met te weinig zomaar een uitzondering maken voor de slag wil. Bovendien is het nog kennis dubbel gewaarschuwd zijn. dit type banken als het om financieel onduidelijk of de pensioenfondsen toezicht gaat. Anderzijds is aange- worden uitgezonderd. Een ander probleem bij de financiële toond dat coöperatieve banken crisis was dat financiële instellingen stabieler zijn, met name omdat ze In het actieplan stelden we verder voor van elkaar niet meer wisten wie welke geen aandeelhouders hebben en dus een limiet te stellen aan de snelheid producten op de balans had staan. niet de constante druk voelen voor van financiële transacties. Speculeren Daardoor had niemand meer vertrou- winstmaximalisatie op zo kort is allang geen mensenwerk meer. wen in elkaar en kwam het interban- mogelijke termijn. In het najaar gaat Financiële instellingen hebben caire verkeer nagenoeg tot stilstand. de Eurofractie een speciale bijeen- computermodellen ontwikkeld die op Omdat een steeds groter deel van de komst organiseren over de menselijke basis van bepaalde waarden onmid- aan- en verkopen niet via de beurs maat in de economie. We zullen dan dellijk aan- en verkopen. Met deze verloopt, heeft de Commissie nu opnieuw beoordelen welke maatrege- modellen en supersnelle internetver- voorgesteld dat ook rechtstreekse len genomen kunnen worden om bindingen kan een product binnen transacties buiten de beurs om kleinschalige initiatieven te stimule- een seconde een paar keer aange- gemeld moeten worden. Ook hierover ren. kocht en weer verkocht zijn. In het wordt nog onderhandeld en ook hier voorstel waarover het EP nu met de is het verzet bij de lidstaten groot. In Een andere voor de hand liggende Raad van ministers onderhandelt, het EP hebben vooral de christende- maatregel is het aan banden leggen wordt een wachtpauze van een halve mocraten geprobeerd de tekst af te van de bonussen van bankiers. Een seconde ingelast voor iedere transac- zwakken. Het is dan ook nog te vroeg verbod op bonussen bij financiële tie. Voor de financiële wereld is het om te voorspellen of er in de toekomst instellingen die zijn aangewezen op voorstel revolutionair, maar zelfs met nu echt volledige transparantie zal staatssteun en een maximering van de zo’n wachttermijn kunnen transacties zijn. bonussen in relatie tot het basissalaris nog altijd vliegensvlug plaatsvinden. zijn maatregelen waarvan je zou Het is dan ook alleen een stap in de Verantwoordelijkheid verwachten dat er snel overeenstem- goede richting, meer niet. Het laatste onderdeel van het actie- ming over zou worden bereikt. Dat is plan betreft de aansprakelijkheid van helaas niet het geval. Het eerderge- Het actieplan bevatte nog veel meer bestuurders voor wanbeleid. Ook hier noemde rapport Liikanen wil een voorstellen om de risico’s te verklei- is de Commissie met een voorstel maximumlimiet invoeren voor nen. Op www.sp.nl/europa is alles na te gekomen. Als dit wordt aangenomen, bonussen ter waarde van 50 procent lezen. Voor al die andere maatregelen zal de witteboordencriminaliteit beter van het normale jaarsalaris. Dat is iets, geldt echter hetzelfde als voor de kunnen worden aangepakt, omdat alle

SPANNING februari 2013 7 lidstaten de individuele aansprakelijk- ten geweest met hun voor niemand te eigen uitgaven van de nationale heid dan zullen moeten regelen. Er begrijpen financiële producten, hun overheden de crisis hebben veroor- zitten nog wel haken en ogen aan het belangenverstrengeling en witteboor- zaakt, maar dat de crisis begon bij de voorstel en ondanks hevige druk dencriminaliteit die de financiële banken en financiële instellingen. Pas vanuit het EP wil het Ierse voorzitter- crisis hebben veroorzaakt. Het toen lidstaten ertoe over gingen die schap geen prioriteit geven aan de neoliberale beleid dat erop gericht massaal te helpen, liepen de nationale behandeling ervan. Kennelijk zijn de was om het toezicht steeds verder te schulden op en kregen de lidstaten banden tussen de Ierse regering en de versoepelen en de speculanten (of in zelf problemen. Het is belangrijk dat Ierse bankiers nog te hecht. hun jargon ‘de financiële markten’) iedereen dat voor ogen blijft houden. ruim baan te geven, is nog steeds niet Alleen als gewone mensen blijven Conclusie terug in het hok. Sterker nog, soms eisen dat speculanten worden Het is onmogelijk in dit bestek alle lukt het de financiële lobby om aangepakt, is er kans dat Brussel actiepunten en de uitvoering die er al gemaakte afspraken uit te hollen, en doorpakt. Anders blijft alles bij het dan niet door Brussel aan wordt in bijna alle gevallen lukt het ze om oude. gegeven, te bespreken. De hoofdlijn is nieuwe maatregelen af te zwakken of echter duidelijk, ook zonder uitput- in ieder geval de invoering ervan te tend te zijn: alles gaat uiterst traag en vertragen. 1 Zie hun website: de weerstand om echt door te pakken www.finance-watch.org. is niet alleen in Brussel maar ook bij De SP heeft dan ook nog een lange de lidstaten groot. Dat is schrijnend. strijd te strijden. We zullen duidelijk Het zijn de onverantwoorde speculan- moeten blijven maken dat niet de

stand van zaken voorstellen europese commissie

Omschrijving Voorstel Commissie Stand van zaken regels voor beleggingsfondsen (alle beleggers die in een bepaald 16 jul 08 Aanvaard 13 juli 2009 fonds hebben belegd) en beleggingsmaatschappijen COM(2008) 458 2009/65/EC regels voor grote opkoopfondsen die gekochte bedrijven volstoppen 30 apr 09 Aanvaard 8 juni 2011 met schulden om ze daarna met forse winst te verkopen COM(2009) 207 2011/61/EU bescherming bankrekeningen van rekeninghouders bij 12 jul 10 Onderhandelingen EP, bankenfaillissement COM(2010) 368 Raad en Commissie bezig beperking van het maken van winsten door speculatie op koersdalingen 15 sep 10 Aanvaard 14 maart 2012 waaronder verbod wanneer de onderliggende stukken ontbreken COM(2010) 482 2012/236/EU een aanvullend EU-systeem voor de berekening van belastbare inkomsten 16 mrt 11 Onderhandelingen EP, voor bedrijven, naast de bestaande regels in elke lidstaat COM (2011) 121 Raad en Commissie bezig (slecht voorstel: geeft bedrijven nog meer ruimte voor belastingshopping) invoering internationale bankregels (Basel III) wat buffers bij banken regelt 20 jul 11 Onderhandelingen EP, zodat ze tegen een stootje kunnen ook als het economisch minder gaat COM (2011) 453 Raad en Commissie bezig beperking computergestuurde handel waarbij ook toets financiële 20 okt 11 Onderhandelingen EP, producten wordt ingevoerd COM (2011) 656 Raad en Commissie bezig beperking van handel in derivaten (beleggingsinstrumenten die 20 okt 11 Onderhandelingen EP, gekoppeld zijn aan de waarde van bijvoorbeeld aandelen, zoals COM (2011) 652 Raad en Commissie bezig opties) die buiten de beurs om worden verhandeld bestrijden van witteboordencriminaliteit, zoals handel met voorkennis 20 okt 11 Onderhandelingen in COM(2011) 651 en 654 Europees Parlement beperking van het overmatig gebruik van ratings door beleggingsfondsen 15 nov 11 Onderhandelingen EP, en opkoopfondsen COM(2011) 746 Raad en Commissie bezig transparanter en onafhankelijker maken van de afgegeven ratings 15 nov 11 Onderhandelingen EP, van de kredietbeoordelaar COM(2011) 747 Raad en Commissie bezig raamwerk om de kosten voor de belastingbetaler te voorkomen bij een 6 jun 12 Onderhandelingen in toekomstige financiele crisis COM (2012) 280 Europees Parlement beloningsbeleid voor managers van beleggingsfondsen en herziening van 3 jul 12 Onderhandelingen in administratieve boetes wanneer regels uit de richtlijn worden overtreden COM(2012) 350 Europees Parlement introductie van informatiedocumenten voor de complexe 3 jul 12 Onderhandelingen in investeringsproducten zodat deze beter te begrijpen zijn COM(2012) 352 Europees Parlement

8 SPANNING februari 2013 SNS: Rutte-II schenkt de banken € 4,7 miljard Tekst: Geert Reuten

En weer moet de belastingbetaler een bank redden. Hoe groot is nu het voordeel van de overige banken in Moet? Dat besliste het kabinet Rutte-II. SNS heeft te 5.vergelijking met de situatie waarin SNS failliet zou zijn grote risico’s genomen in de vastgoedmarkt. De gegaan? Volgens voorlopige berekeningen van De Neder- Nederlandsche Bank, die voor ons het toezicht had landsche Bank (DNB) viel er €35 miljard aan SNS-spaar- moeten houden, stond erbij en keek ernaar: zonder geld onder de depositogarantie (punt 2): dat zouden de in te grijpen. Het kost de belastingbetaler om te overige banken dus kwijt zijn aan de spaarders. Maar beginnen € 3,7 miljard. Maar ook in de financiële tegelijkertijd hadden banken dan recht gehad op een groot wereld staan er tegenover verliezers (de belasting- deel van de SNS-boedel, wat hen bij verkoop vermoedelijk betaler) winnaars: hier de overige banken. Rutte-II, € 30 miljard had opgeleverd. Per saldo waren de overige vertegenwoordigd door minister Dijsselbloem, doet banken zo voor € 5 miljard het schip in gegaan (€ 30 min de banken een cadeau van ongeveer € 4,7 miljard. € 35 miljard). Maar nu, onder de Dijsselbloem-regeling, zijn Hoe zit dat? banken zoals gezegd slechts € 0,3 miljard kwijt. Het verschil, een lieve € 4,7 miljard, is een fors geschenk voor de Natuurlijk, ook de SNS-aandeelhouders en de banken. Getekend: Dijsselbloem. Maar in feite is het een 1.achtergestelde obligatiehouders zijn hun geld kwijt. gedwongen geschenk van ons allemaal aan de banken Maar zij wisten dat zij risico liepen – daarvoor ontvingen zij (gemiddeld € 625 per huishouden). De banken krijgen een jarenlang een mooi dividend en extra rente (fors meer dan geschenk en tegelijkertijd zijn wij opgezadeld met een op een gewone spaarrekening). De meeste Nederlanders schuld en risico van tot € 9,4 miljard (punt 4). wisten tot voor kort niet dat zij risico lopen doordat er banken ‘zijn’. Waarom? Niet dat Dijsselbloem het sommetje precies 6.zo presenteert als ik, maar al de bovenstaande cijfers Om ons vertrouwen in de banken op te vijzelen, is komen wel uit zijn brief van 26 bladzijden waarin hij op 2.voor iedere rekeninghouder bij een (aangewezen) 1 februari het debacle toelichtte. De minister zegt, in wat bank het spaargeld tot € 100.000 gegarandeerd, ook als die andere woorden, dat de banken zielig zijn en een last van € bank failliet gaat. Dit heet het depositogarantiestelsel. 5 miljard niet hadden kunnen dragen. Banken moeten hun Vertrouwen is in het belang van alle banken. Daarom is in balansen crisisbestendig maken (dat hebben ze tientallen de wet vastgelegd dat bij het failliet van één bank, de jaren verwaarloosd, net zoals DNB het toezicht daarop overige banken samen de gegarandeerde spaargelden verwaarloosde). De extra last van € 5 miljard zou resulteren betalen. Had de overheid niet bij SNS ingegrepen dan was in minder kredietverlening door banken aan bedrijven en deze bank inderdaad failliet gegaan (zo stonden de zaken huishoudens, en dat had ons nog verder in de put gebracht erbij) en hadden de overige banken fors geld moeten – zo redeneert Dijsselbloem. De banken hebben ons dus spuien. aan het lijntje?

Maar in plaats van SNS failliet te laten gaan (punt 2), Maar stel nou eens dat de banken inderdaad zielig 3.neemt de Staat de bank nu over (voor € 0) en houdt 7.zijn. Inderdaad maken ze nu niet meer de gigantische hem overeind door er direct € 3,7 miljard in te pompen. winsten van vóór 2008. Maar als we lief zijn voor de banken Daarnaast krijgt SNS een lening van € 1 miljard en stelt de staan hun vettere jaren in ’t verschiet. Iemand die zich niet overheid zich garant voor nog eens € 5 miljard. Dit laatste meteen in de luren laat leggen door de banken had het betekent dat als de € 3,7 miljard niet genoeg blijkt, de anders aangepakt. Die € 5 miljard (minus de € 0,3 miljard schadepost kan oplopen tot € 9,7 miljard. die ze wèl betalen – punt 4-5) is wat de banken kwijt zouden zijn geweest op grond van de wet. Van schenken rept deze Wél moeten alle banken in 2014 via een eenmalige wet niet. Hoogstens had de staat de € 4,7 miljard aan de 4.heffing van €1 miljard bijdragen in de pijn. Maar banken moeten lenen. En wel tegen een rente die de tegelijkertijd vervalt nu een andere heffing waardoor banken ertoe aanzet om de lening in betere tijden af te banken t/m 2015 per saldo ‘slechts’ € 0,3 miljard bijdragen. lossen. We hadden dan wat teruggezien van ten minste Daarmee resteert voor de belastingbetaler €3,4 miljard en onze € 3,4 miljard (punt 3-4). En op de staatsschuld die er het risico dat samen kan oplopen tot €9,4 miljard (€1250 nu door verhoogd is, hadden we dan netto minder rente per huishouden). betaald. Hoe kregen de banken het bij Dijsselbloem klaar om zo gemakkelijk weg te komen?

SPANNING februari 2013 9 De ontsporing van het casinokapitalisme ongeluk of wetmatigheid?

Tekst: Arjan Vliegenthart

Spanning sprak met Henk Over- markten). In die zin is het geen en daar wel lippendienst te bewijzen beek, hoogleraar Internationale ontsporing, maar de dominante aan de noodzaak van internationale Betrekkingen aan de Vrije Univer- gedaante van het mondiale kapita- samenwerking maar er in concreto siteit Amsterdam. Overbeek doet lisme sinds de vroege jaren tachtig. niets aan te willen doen. De crisis is al jaren onderzoek naar de manier Daarnaast is de huidige crisis geen ernstig en zal niet vanzelf over gaan. waarop het internationale kapi- kortstondige verstoring van een Uiteindelijk, zo luidt mijn lezing van taal invloed heeft op nationale en gezond en evenwichtig systeem, maar de crisis van de jaren dertig, zijn er in internationale politieke besluit- een diepe structurele crisis die in vele Europa twee manieren om de crisis vorming. Zijn conclusie: de opzichten vergelijkbaar is met die van aan te pakken: de nationale en de huidige crisis is geen ongeluk de jaren dertig van de vorige eeuw.’ Europese. Waartoe de nationale binnen een gezond systeem, maar aanpak van de crisis uiteindelijk kan de uitkomst van de wijze waarop Kun je een onderscheid maken tussen leiden hebben we gezien in de Grote de internationale economie grote banken/multinationals die zich Depressie en de daaruit voortgeko- gereageerd heeft op de eco- sterk maken voor gezonde vormen van men Tweede Wereldoorlog. Mensen nomische crisis van de jaren kapitalisme aan de ene kant en parasi- die nu pleiten voor protectionisme, zeventig. tair kapitalisme aan de andere kant, of een terugkeer naar nationale munten, is het één pot nat? het repatriëren van ‘ons’ goud, een Is de huidige financiële crisis een ‘Nou, de scheidslijnen zijn niet zo terugdringing van ‘Brussel’, enzo- ontsporing van het vrijemarktkapita- helder te trekken: er zijn net zo weinig voorts, die lijken zich hier te weinig lisme en valt het systeem als zodanig dus concerns die zich sterk maken voor rekenschap van te geven. te repareren door weten regelgeving en een gezond kapitalisme met een het achter de tralies zetten van de boeven menselijk gezicht (behalve in de pr- Het overgrote merendeel van de of hebben we te maken met een logisch folders dan) als concerns die zich problemen waar we voor staan, de gevolg van een systeem dat op zijn laatste inzetten voor een ongezond en grote economische crisis, de macht benen loopt? parasitair kapitalisme. Wel is het zo van de financiële markten, maar ook ‘Het antwoord is: geen van beide. Het dat bedrijven met een korte tijdshori- de milieu- en klimaatcrisis en de speculatieve en roofzuchtige neolibe- zon, die het grootste deel van hun snelle mondiale machtsverschuivin- rale kapitalisme van de laatste winst behalen uit min of meer gen die daarmee verbonden zijn, decennia kan niet worden afgedaan speculatieve activiteiten en waarvan kunnen nooit op een effectieve en als een ongelukkige ontsporing van de assets makkelijk liquide te maken sociaal rechtvaardige manier worden een in essentie gezond economisch zijn, hele andere eisen stellen aan aangepakt in een nationaal kader. systeem dat weer opgelapt kan worden overheidsbeleid en maatschappelijke Voor mij is de conclusie daarom dat door een paar zondebokken te offeren stabiliteit dan bedrijven wier assets alleen een gezamenlijke Europese en de ergste uitwassen via strengere ‘verzonken’ zijn en die derhalve veel aanpak een kans van slagen heeft. regels aan banden te leggen. Maar je meer zijn aangewezen op langeter- Ons probleem is niet Europa, want moet erg voorzichtig zijn om opnieuw mijnrentabiliteit en continuïteit.’ samenwerking hebben we nodig. Ons de totale ineenstorting van het probleem is dat Europa de verkeerde systeem aan te kondigen: het kapita- Los van de vraag of de meest adequate politiek voert en er op Europees lisme heeft een enorm vermogen om analyse in reformistische of revolutio- niveau onvoldoende democratische crises te boven te komen en zichzelf naire richting gaat; doen wij er als SP kanalen bestaan om dat te verande- een nieuw leven te verschaffen, dat goed aan om ons sterk te maken voor het ren. De oplossing daarvoor is niet de heeft de geschiedenis ons wel laten beteugelen van het casinokapitalisme? terugkeer van de gulden, maar het zien. ‘Zoals de recente verwatering van de smeden van een sociale alliantie in Het casinokapitalisme is een logische kapitaaleisen van Basel III heeft laten Europa tegen de bezuinigingspolitiek uitkomst geweest van de manier zien zullen de internationale banken en tegen de almacht van het financiële waarop het kapitaal heeft gereageerd (met Goldman Sachs voorop) er kapitaal.’ op de crisis van de jaren zeventig, steeds opnieuw in slagen hun namelijk een (aanvankelijk succes- belangen door te drukken als er geen volle) combinatie van herstructure- politiek-institutionele context is Henk Overbeek (1949) is hoogleraar ring en automatisering, verplaatsing waarin besluiten (ondersteund door Internationale Betrekkingen aan de VU. van productie en globalisering, en reële politieke mobilisatie) kunnen Hij is gespecialiseerd in transnationale verregaande deregulering en liberali- worden afgedwongen. Daarom is het verhoudingen en Global Governance. sering (met name ook van financiële mijns inziens ook niet genoeg om hier

10 SPANNING februari 2013 Naar een monetair ecosysteem Tekst: Tijmen Lucie

Eind 2012 verscheen er een opmerkelijk rapport van door werkkapitaal te verschaffen aan kleine en middelgrote de Club van Rome onder redactie van de Belgische bedrijven. Het netwerk van ondernemingen heeft een econoom Bernard Lietaer. In Geld en duurzaamheid ‘vereffeningsmunt’ die volledig wordt ondersteund door laten Lietaer en anderen zien dat het huidige geld- verzekerde facturen en op verzoek ingewisseld kan worden systeem faalt en dat we naar meerdere naast elkaar voor gewoon conventioneel geld. C3’s zijn op dit moment bestaande muntsystemen moeten die monetaire operationeel in Latijns-Amerika, waar Uruguay actief stabiliteit en duurzaamheid bevorderen. meewerkt aan de invoering ervan. Een ander voorbeeld is het Wellness Token-systeem: een ngo-initiatief om in samen- Falend geldsysteem werking met preventieve gezondheidsverleners problemen ‘Streven naar duurzaamheid zonder ons geldsysteem te aan te pakken zelfs voor ze ontstaan. Wellness Tokens herstructureren is een naïeve benadering en is gedoemd te belonen gezond gedrag en verminderen daarmee op lange mislukken’, aldus Lietaer. In Geld en duurzaamheid laten hij termijn de medische kosten voor de samenleving. en zijn medeauteurs zien dat het huidige geldsysteem, Een voorbeeld van een model waarbij de overheid als waarin een enkele munt gecreëerd wordt door bankschuld, initiatiefnemer optreedt is Torekes: een initiatief op onverenigbaar is met duurzaamheid. Het veroorzaakt stadsniveau om vrijwilligerswerk aan te moedigen en groen immers op- en neergaande cycli in de economie, het gedrag en de sociale cohesie in een arme buurt te bevorde- produceert kortetermijndenken, het vereist economische ren. In het Belgische Gent werken ze hier momenteel mee. groei, het zorgt voor een concentratie van rijkdom en het Een ander voorbeeld van een overheidsinitiatief is Civics: vernietigt sociaal kapitaal. De financiële crisis die wij nu een voorstel tot ‘empowerment’ van een stad of regio om meemaken is geen incident. Volgens IMF-gegevens kenden maatschappelijke activiteiten te organiseren zonder hun tussen 1970 en 2010 145 landen een bankencrisis, 208 een budgetten te belasten. Civics kunnen de arbeid voor hun monetaire crisis en 72 een staatsschuldencrisis. rekening nemen van sociale, educatieve en/of ecologische Dat betekent gemiddeld een crisis per maand! Slechts projecten; dat kan ook in de vorm van een verplichte 2 procent van het geld is tastbare economie, de rest is zuiver bijdrage. speculatief. Conclusie Een mogelijke radicale oplossing voor de crisis zou zijn dat De grootste waarde van dit rapport ligt in de heldere de overheid zelf een munt uitgeeft die ze later ophaalt in de analyse van de problematiek van het huidige geldsysteem vorm van belastingbetalingen. Deze oplossing werd in de en de diverse originele oplossingen die de auteurs aandra- jaren dertig bekend als het Chicago Plan. Hoewel de gen om de crisis het hoofd te bieden. Vraag is wel, zoals schrijvers erkennen dat het Chicago Plan de mogelijkheid Martijn Jeroen van der Linde terecht opmerkt in zijn van toekomstige bankcrashes drastisch vermindert en recensie van het boek voor globalinfo.nl, of democratische direct alle staatsschuldencrises oplost, stellen zij dat het controle over geldschepping (zoals bij het Chicago Plan) alleen maar een privé-monopolie door een publiek niet de allerbelangrijkste stap naar een oplossing is. Een monopolie vervangt. Bovendien zullen monetaire crashes veelheid aan complementaire muntmodellen zonder volgens hen blijven bestaan en betwijfelen zij of het plan publieke controle is moeilijk voor te stellen. politiek haalbaar is.

Aanvullende muntsystemen Om tot een werkelijk duurzame economie te komen pleiten Lietaer en de zijnen voor een monetair ecosysteem, waarin andere ruilmiddelen dan alleen bankgeld een rol spelen. Zij betogen dat naast het bestaande monetaire systeem andere muntsystemen kunnen functioneren om sociale, ecologische maar ook economische doelstellingen te realiseren. In het rapport worden negen alternatieve Bernard Lietaer e.a. muntsystemen genoemd, die voor een deel al operationeel Geld en duurzaamheid. Van een falend zijn. Vijf daarvan kunnen particulier door ngo’s of bedrij- geldsysteem naar een monetair ven worden gestart en bij vier treedt de overheid als ecosysteem (Utrecht, 2012) initiatiefnemer op. Eén van de voorbeelden van privé-initia- Uitgeverij: Jan van Arkel tief is C3, oftewel Commercial Credit Circuits (commerciële 322 pagina’s kredietkringen): in dit boek besproken als een business-to- ISBN: 9789062245215 bussiness (B2B) systeem dat de werkloosheid vermindert Prijs: €17,95

SPANNING februari 2013 11 Monetaire soevereiniteit als oplossing voor de eurocrisis

Tekst: Herman Meester

Volgens veel eurosceptici is de 1 De monetair soevereine staat overheidstekort staat gelijk aan het Europese schuldencrisis in begrotingsoverschot van de niet-over- beginsel veroorzaakt door het te Mechanisme heid. Op de balans zijn immers veel uiteenlopende karakter van Een monetair soevereine overheid bezittingen en schulden (debet en de verschillende economieën van creëert geld. Hoewel het mechanisme credit) bij elkaar opgeteld altijd nul. de lidstaten van de Europese van publieke geldcreatie vaak Anders gezegd, de som van de Monetaire Unie. Dat is niet het ingewikkeld verpakt wordt, is de sectoren is nul. Het is daarom geval. Er zijn verschillende essentie eenvoudig. Als de overheid ongegrond om overheidstekorten te monetaire unies waarbinnen geld uitgeeft, bijvoorbeeld vijfhonderd beschouwen als een langetermijnpro- aanzienlijke economische ver- miljoen dollar aan de bouwsector voor bleem. Streven naar hoge werkgele- schillen bestaan. Binnen de de bouw van een brug, worden er genheid vraagt om overheidstekort. Verenigde Staten verschillen bedragen bijgeboekt als bankreserves Basiskennis van de sectorbalans is bijvoorbeeld Californië en Ten- in de centrale bank. De overheid voldoende om onrust over structurele nessee of Nevada en Illinois crediteert bankreserves. Vervolgens begrotingstekorten weg te nemen. aanzienlijk van elkaar. Toch crediteren de private banken hun hebben die verschillen nooit rekeninghouders. Zo schept de Schuldpapieren geleid tot monetaire crises. overheid geld terwijl ze uitgeeft. Het Parallel aan de geldcreatie geeft de uitgegeven geld komt nergens overheid vaak obligaties uit, maar niet Wijzend op de onmogelijkheid om via vandaan. Er hoeft niemand rente voor omdat ze ‘geld nodig’ heeft. De devaluatie de overheidsschulden, te betalen. Het is nieuwe, niet-rente- uitgifte van overheidsschuldpapier is begrotingstekorten en tekorten op de dragende overheidsschuld. De niets meer dan het aanbieden van lopende rekening op te lossen, eisen overheid krijgt reële waarde en betaalt spaarrekeningen bij de centrale bank. bezuinigers dat ‘interne devaluatie’ met getallen op een spreadsheet. Alle Niet-rentedragende overheidsschul- plaatsvindt. Door verlaging van door de overheid uitgegeven geld is den (bankreserves) worden voor een inkomen en de levensstandaard en schuld: de overheid krijgt ‘iets’ voor periode overgeheveld naar rentedra- privatisering van de publieke sector ‘niets’. In essentie is publieke geldcre- gende ‘spaarrekeningen’ (obligaties). zouden de ‘PIIGS’-landen (Portugal, atie de manier waarop de overheid Bij verstrijking wordt de hoofdsom Ierland, Italië, Griekenland en reële waarde toevoegt aan de publieke teruggeboekt naar de ‘betaalreke- Spanje) zich een weg omhoog kunnen sector, hopelijk met het algemeen ning’ (bankreserves), plus rente. De concurreren. Een links antwoord is belang voor ogen. overheid kan nooit gedwongen hieraan gespiegeld: laat de lidstaten worden tot wanbetaling van rente en met een overschot op de lopende Belastingen ‘aflossing’: die wordt probleemloos rekening de lonen verhogen en zo de Belastingen worden meestal geïnter- bijgeboekt. Het is misplaatst om balans herstellen. preteerd als de manier waarop de staatsobligaties te beschouwen als overheid aan geld komt. Die interpre- ‘geleend geld’. De eurocrisis is echter geen product tatie is onjuist, want als de overheid van tekorten op de lopende rekening. geen geld uitgeeft, heeft de private Als schuldpapieruitgifte niet noodza- Ook binnen de VS bestaan staten die sector helemaal geen geld voor kelijk is, waarom gebeurt het dan? De al decennialang een tekort laten zien, belastingafdracht. Belastingen staat geeft zo banken subsidie monetair probleemloos naast staten worden geheven om vraag te creëren (bankreserves leveren meestal niets met overschot. De problemen van de naar de munt. Belastingplicht schept op), stuurt er de bankrente mee en EMU moeten dus van institutioneel de noodzaak tot het accepteren van biedt pensioenfondsen, beleggers en monetaire en fiscale aard zijn. De een anders waardeloze vorm van buitenlandse centrale banken (bij een kern: de EMU-lidstaten zijn geen overheidsschuld. Zonder belastinghef- tekort op de lopende rekening) de monetair soevereine staten, maar de fing vindt de munt geen afnemers. De gelegenheid risicoloos financieel bezit EMU heeft geen ‘Washington’. Ik zal publieke sector stort dan in. op de balans te zetten. De overheid hieronder schetsen (1) wat een zelf bepaalt de rente over de obliga- monetair soevereine staat is en Begrotingstekort ties. Het opkopen (of niet aanbieden) waarom kennis van de sectorbalans Als de overheid over een periode meer van staatsobligaties drijft de rente essentieel is; (2) hoe EMU-lidstaten uitgeeft dan int, heeft ze een begro- naar zijn natuurlijke percentage van 0 afwijken van monetair soevereine tingstekort. Elk overheidstekort procent. staten en (3) welke rol private vertegenwoordigt netto schuld aan de geldcreatie speelt. private sector, en een netto claim van de private sector op de overheid. Het

12 SPANNING februari 2013 2 De lidstaten van de EMU begrotingstekorten, terwijl lage of de niet-overheidssector. Een directe negatieve rentes van Duitsland en monetaire contractie werd echter Gebruikers Nederland hun degelijke financieel afgewend door het opblazen van een Monetair soevereine overheden zijn beleid weerspiegelen. Dit heeft echter kredietgestuurde vastgoed- en verstrekkers van de munt. Gezinnen, weinig met de overheidsfinanciën te aandelenzeepbel: de private sector bedrijven en lagere overheden zijn maken. Nederland en Duitsland zijn, stak zich enorm in de schulden. gebruikers van de munt, zonder de binnen de EMU, netto exporteurs. mogelijkheid een structureel begro- Dankzij het overschot op de betalings- Inflatie tingstekort te hebben. Zowel afzonder- balans is speculatie op wanbetaling Orthodoxe economen hebben een lijke Amerikaanse staten als lidstaten van Duitsland of Nederland kansloos; irrationele voorkeur voor private van de EMU zijn gebruikers, geen de rente blijft laag. Maar elk overschot geldcreatie tegenover publieke verstrekkers. Met de komst van de bestaat dankzij een tekort elders. geldcreatie. Zowel monetair soeve- euro hebben de EMU-lidstaten reine overheden als private banken afstand gedaan van de privileges van Overheidsschuld creëren, zoals gezegd, geld uit het monetair soevereine overheden, Het is onverstandig dat lagere niets op een toetsenbord. Overheden waardoor Delaware, Florida en overheden (provincies, gemeenten) doen dat rentevrij, in het belang van Californië monetair vergelijkbaar zijn dan de muntverstrekker (centrale de samenleving, zonder verwachting geworden met Griekenland, Neder- overheid) zich in de schulden steken. van terugbetaling. Banken creëren land en Italië. Ze kunnen bij structu- Als bestedingen legitiem zijn, moet de extractief rentedragend krediet uit rele tekorten bezwijken onder hoge overheid ze rentevrij financieren, in winstmotief. Terugbetaling is noodza- overheidsschulden en rentes. Ze plaats van dat lagere overheden kelijk. Kan de ene vorm van geldcre- kunnen slachtoffer worden van rentedragende schulden aangaan. Als atie leiden tot inflatie, maar de andere speculatie. bestedingen verspilling zijn, zoals het niet? Ironisch genoeg kenden de betalen van vele miljarden alleen aan afgelopen decennia een enorme Washington rente over Griekse staatsobligaties, kredietgestuurde inflatie in de vorm De Verenigde Staten hebben echter zouden ze überhaupt niet moeten van zeepbellen in aandelen, obligaties een federale overheid met eigen worden gedaan. In plaats van het en vooral vastgoed (in essentie, budget, ministerie van Financiën en uitgeven van schuldpapier door grond). Doordat de dominante institu- centrale bank, die – in principe – de EMU-lidstaten, kan de ECB de ten inflatie afmeten aan de consumen- democratische besluitvorming volgen. lidstaten direct financieren, bijvoor- tenprijsindex, is die inflatie onzicht- Een structureel begrotingstekort beeld op basis van het aantal inwo- baar gemaakt. financiert de publieke sector. Uiter- ners. Het is politiek moeilijk maar aard maakt de overheid budgetten, in economisch eenvoudig om de ECB Conclusie dienst van het voorkomen van zich te laten gedragen als de centrale Inmiddels is de inflatie van de verspilling en slecht bestuur (structu- bank van een monetair soevereine vastgoedzeepbel omgeslagen in rele overschrijding kan teken zijn van muntunie. De ECB kan probleemloos gestage deflatie, zodat stimulering van wanbeleid). Maar budgetoverschrij- direct obligaties van de lidstaten de economie (met name de publieke dingen door crises of rampen kunnen aankopen. De vorm waarin de ECB de sector) door de overheid, samengaand altijd worden opgelost door transfers financiering van begrotingstekorten met schuldafschrijvingen en kwijt- van sommen, op het toetsenbord giet is van ondergeschikt belang, als ze scheldingen, zo goed als onmogelijk gecreëerd geld vanuit Washington maar in dienst van de lidstaten gaat kan samengaan met inflatie in een tijd richting de getroffen staten. Geen staan, en niet andersom. van hoge werkloosheid. Schuldaf- verstandige speculant gokt op schrijvingen en grote, rentevrije wanbetaling van de federale overheid. 3 Private geldcreatie overheidsinvesteringen in de publieke sector, en in een echt duurzame ECB Kredietvraag economie zonder armoede en De EMU kan hier alleen de Europese Private banken hebben er geen belang werkloosheid, zijn de enige oplossing Centrale Bank tegenoverstellen. Het bij wanneer de overheid de economie voor de economische crisis. contrast is groot. De ECB is nominaal stimuleert en een sterke publieke onafhankelijk, hoeft zich niets aan te sector financiert met structurele trekken van de fiscale behoefte van de begrotingstekorten. Hoe minder EMU-lidstaten en verstrekt geen rente- rentevrij krediet de overheid schept, vrije financiering van overheidstekor- hoe meer vraag er is naar rentedra- ten. Lidstaten mogen kiezen: bezuini- gende kredietschepping door banken. gingen en belastingverhogingen, of Net als monetair soevereine overhe- het aangaan van hogere schulden met den scheppen banken geld op een als gevolg steeds hogere rentes en toetsenbord. Moderne banken exponentiële schuldengroei. Beide creëren gelijktijdig nieuwe schuld en resulteren op kortere, respectievelijk nieuwe deposito’s, en zoeken achteraf langere termijn in recessie. Ogen- naar de reserves. De onder Clinton Herman Meester is econoom en lid van schijnlijk zijn de hoge rentes van de bereikte begrotingsoverschotten in de de SP-afdeling Rotterdam. PIIGS-landen het gevolg van hoge VS leidden tot een begrotingstekort in

SPANNING februari 2013 13 ‘Tweede Kamer heeft tijdens de bankencrisis buitenspel gestaan’ Tekst: Tijmen Lucie Foto: Sander van Oorspronk

Op 11 april 2012 verscheen het eindrapport van de Parlementaire Enquêtecommissie Financieel Stelsel, onder voorzitterschap van SP-Tweede Kamerlid Jan de Wit. Het rapport oogstte veel bewondering, hoewel de conclusies niet mals waren. ‘Wouter Bos heeft bij de nationalisatie van ABN AMRO grote fouten gemaakt en de Tweede Kamer is meestal achteraf en onvolledig geïnformeerd’, aldus De Wit in gesprek met Spanning.

Wat was het doel van de Parlementaire Enquête Financieel Stelsel? ‘Het onderzoek naar de kredietcrisis was opgesplitst in twee delen. De Tijdelijke commissie onderzoek financieel stelsel (Tcofs), waar ik eveneens voorzitter van was, had onderzoek gedaan naar de oorzaken van de crisis. Wij concludeerden dat de noodzaak van een verklaring van geen bezwaar, die Wouter Bos en De Nederlandse Bank (DNB), onder leiding van Nout Wellink, hadden afgegeven Jan de Wit overhandigt het eindrapport van de Parlementaire voor een overname van ABN AMRO door het consortium Enquêtecommissie Financieel Stelsel aan toenmalig Kamervoorzitter van Banco Santander, Fortis en de Royal Bank of Scotland, Gerdi Verbeet. in twijfel getrokken kon worden en dat DNB de IJslandse internetspaarbank Icesave, die in oktober 2008 failliet ging, te gemakkelijk tot de Nederlandse markt had toegelaten. Tweede Kamer in een toekomstige crisissituatie verbeterd Daarnaast hebben we toen een aantal aanbevelingen kunnen worden?’ gedaan om het financieel stelsel te verbeteren, zoals een Europese toezichthouder voor de financiële sector en het Hoe hebben jullie het onderzoek aangepakt? scheiden van nuts- en zakenactiviteiten van banken. ‘We hebben het onderzoek naar het crisismanagement van De Parlementaire Enquêtecommissie Financieel Stelsel de Nederlandse overheid tijdens de bankencrisis in zes deed vervolgens onderzoek naar de miljardensteun die de delen gesplitst. In de eerste plaats de overname door de Nederlandse overheid had verstrekt in de periode septem- Nederlandse overheid van Fortis/ABN AMRO (66,8 ber 2008 tot en met januari 2009 om de banken overeind te miljard). Ten tweede de overname van de Amerikaanse houden. Het doel van de enquête was om inzicht te krijgen hypotheekportefeuille van ING (de zogenaamde Alt in de crisismaatregelen en daaruit lessen te trekken voor de A-hypotheken) voor 22 miljard. Ten derde de kapitaalinjec- toekomst.’ tie voor ING, AEGON en SNS REAAL van ongeveer 14 miljard. Ten vierde de garantieregeling voor banken Welke vragen wilden jullie beantwoord hebben? (ongeveer 50 miljard). Ten vijfde het depositogarantiestel- ‘Twee zaken stonden voor ons centraal. In de eerste plaats sel voor spaartegoeden tot 100.000 euro en als zesde en wilden we onderzoeken hoe de miljarden aan overheids- laatste de afwikkeling van het faillissement van Icesave.’ steun zijn uitgegeven. Hoe verliep het besluitvormingspro- ces? Waren de betrokken partijen (de minister van Werkte iedereen die jullie benaderd hebben mee? Financiën en DNB) voorbereid op een crisissituatie? Hoe ‘Nee. In de Wet op de parlementaire enquête staat dat was het crisismanagement geregeld? Was de prijs die alleen Nederlanders en ingezetenen van Nederland betaald is voor de nationalisatie van Fortis/ABN AMRO verplicht zijn om mee te werken. Daarom konden diverse redelijk? In de tweede plaats wilden we de positie van de buitenlandse betrokken weigeren om onder ede verhoord Tweede Kamer onderzoeken. Is de Tweede Kamer voldoen- te worden. Zo hebben we niet kunnen spreken met de de op de hoogte gehouden tijdens de bankencrisis? Belgische bestuurders van Fortis en de Belgische toezicht- Hebben Kamerleden zelf voldoende gedaan om goed houder, minister van financiën en premier. Evenmin met geïnformeerd te worden en hoe zou de positie van de de toenmalige bestuurders van Icesave en de IJslandse toezichthouder en premier.’

14 SPANNING februari 2013 Heb je het idee dat jullie de onderste steen boven hebben af te scheiden van risicokapitaal. Met deze aanbeveling, die gekregen? wij ook al hadden gedaan in het eerste onderzoeksrapport, ‘Ja, ik heb niet het idee dat we veel gemist hebben. We is nog niets gedaan. De commissie-Wijffels doet hier nu hebben de informatie gekregen die we wilden hebben. Zo onderzoek naar. hebben we ook uitgebreid geput uit het boek De Kloof, van Hiermee samenhangend stellen wij dat buitenlandse Piet Depuydt, dat net als De Prooi, van Jeroen Smit over onderdelen van een bank afgezonderd moeten worden. ABN AMRO, een zeer gedetailleerde reconstructie geeft Om te voorkomen dat, zoals in het geval van ING, de van de val van Fortis. Ook hebben we gebruik kunnen risico’s van het buitenlandse deel voor rekening van de maken van het Belgische onderzoeksrapport over Fortis. Nederlandse overheid vallen. Wil je werkelijk zicht krijgen op de miljardeningrepen die Ten vierde hebben wij aanbevolen dat DNB meer instru- er internationaal zijn gedaan, dan zouden er Europese menten krijgt om in te grijpen. Dit voorstel is inmiddels in richtlijnen opgesteld moeten worden. Die zijn er nu niet. wetgeving omgezet. Dankzij de Interventiewet heeft DNB Nederland zou hier wel op vooruit kunnen lopen door de bevoegdheid zich met het beleid van een bank te afzonderlijke verdragen met bijvoorbeeld Duitsland of bemoeien, indien noodzakelijk spaargelden weg te halen Frankrijk te sluiten.’ en bij grote financiële problemen tot nationalisatie over te gaan. Deze wet treedt nu in werking bij SNS Reaal. Wat zijn de belangrijkste conclusies uit jullie onderzoek? Ten vijfde hebben we voorstellen gedaan om de Tweede ‘Met betrekking tot Fortis/ABN AMRO hebben we gecon- Kamer beter te informeren. Zaak is dat de Kamer minuti- cludeerd dat minister Bos grote fouten heeft gemaakt. Hij eus en tijdig op de hoogte gehouden wordt, al zal dat in was al in juli 2008 op de hoogte van de problemen bij sommige gevallen wel achter gesloten deuren moeten Fortis, maar verzuimde vervolgens om in te grijpen. Het gebeuren. ministerie van Financiën en DNB hebben weinig gedaan Tot slot hebben we op het gebied van crisismanagement om scenario’s te ontwikkelen voor het geval dat het mis zou nog enige aanbevelingen gedaan voor een betere voorbe- gaan bij Fortis en de maatregelen die in september/oktober reiding, meer uitwisseling van informatie tussen het 2008 genomen werden om ABN AMRO van een faillisse- ministerie van financiën en DNB en een handboek voor ment te redden zou je het beste als ad hoc kunnen om- crisissituaties.’ schrijven. Daarnaast zijn de Nederlandse onderdelen van Fortis overgewaardeerd. Het bedrag van 16,8 miljard dat de Tot slot: hoe is het rapport ontvangen? Nederlandse overheid aan België betaalde, kwam niet ‘Het rapport is heel goed ontvangen. In de media werd overeen met de werkelijke waarde, waarbij bovendien voornamelijk aandacht besteed aan de fouten die Wouter volgens ons onderzoek een tekort van 4 à 5 miljard niet Bos bij de overname van ABN AMRO had gemaakt. De opgeteld was. Ook heeft de minister van Financiën de regering, Tweede Kamer en DNB reageerden positief. Alle Tweede Kamer in de meeste gevallen achteraf en onvolle- aanbevelingen, behalve de splitsing van spaar- en zakenac- dig geïnformeerd. Zo lichtte hij de Kamer niet in over de tiviteiten, zijn door de Tweede Kamer overgenomen. 50 miljard aan leningen die de staat had overgenomen. Daarnaast wordt de Kamer goed op de hoogte gehouden Bij ING hebben de minister en DNB eveneens te laat over de implementatie van maatregelen, die uit Verloren ingegrepen, terwijl al in 2007 door de raad van commissa- Krediet I voortvloeien. Bovendien heb ik het idee dat het rissen van ING zorgen werden geuit over de Amerikaanse besef bij Kamerleden is doorgedrongen dat een herhaling hypotheekportefeuille. De blinde vlek voor ING kan ermee van wat zich in het najaar van 2008 heeft afgespeeld te maken hebben dat de bank de oogappel was van Wellink voorkomen moet worden. De Kamer zit er nu bovenop.’ en dat ING door hem lange tijd als dé kandidaat werd beschouwd om de Nederlandse onderdelen van Fortis over Meer weten? te nemen. Net als bij Fortis/ABN AMRO werd de Tweede • Rapport Tijdelijke commissie onderzoek financieel stelsel Kamer slecht geïnformeerd. ‘Verloren Krediet’: Over het depositogarantiestelsel, de kapitaalverstrekkings- www.tweedekamer.nl/images/Eerste_rapport_ regeling en de garantieregeling hebben we geconcludeerd onderzoekscommissie_financieel_stelsel_118-206529.pdf dat zij onder omstandigheden verstandige maatregelen waren. • Rapport Parlementaire Enquêtecommissie Financieel Stelsel In het geval van Icesave hadden de betrokken partijen ‘Verloren Krediet II’: anders moeten handelen. Aangezien Icesave in Nederland www.tweedekamer.nl/kamerleden/commissies/pefs/rapport. geen systeembank was, was het niet noodzakelijk om de jsp tegoeden van alle spaarders te garanderen.’

Wat zijn jullie belangrijkste aanbevelingen geweest? ‘In de eerste plaats hebben wij gesteld dat banken grotere kapitaalbuffers moeten aanleggen. Voor de crisis hoefden Jan de Wit (1945) werkte jarenlang als advocaat en procureur in Nederlandse banken slechts 2 procent van hun eigen Heerlen. Hij zit sinds 1998 in de Tweede Kamer voor de SP. Werd vermogen voor financiële risico’s te reserveren. Nu is dat in juni 2009 tot voorzitter benoemd van de Tijdelijke commissie percentage verhoogd naar 7 procent en voor systeemban- onderzoek financieel stelsel, om deze functie vanaf november ken naar 9 à 10 procent. Ook op Europees niveau wordt 2010 ook te bekleden bij de Parlementaire Enquêtecommissie inmiddels gesproken over richtlijnen voor kapitaalreserves. Financieel Stelsel. In de tweede plaats hebben wij voorgesteld om spaargelden

SPANNING februari 2013 15 ‘ Een te grote financiële sector is schadelijk voor de economie’ Tekst: Tijmen Lucie Foto: Archief SOMO

In november 2012 verscheen het beschikbare data en de financiële onderzoeksrapport van econoom database Bloomberg geconstateerd Rens van Tilburg getiteld ‘Het dat de grootste Nederlandse banken financiële overgewicht van Neder- vanwege hun status van ‘systeembank’ land’. Spanning vroeg hem naar een groot financieringsvoordeel zijn belangrijkste bevindingen en hebben. Deze ‘verborgen subsidie’ aanbevelingen om de financiële bedroeg in 2011 tussen de 4 en 12 sector gezonder te maken. miljard euro, ofwel twee derde tot bijna tweemaal de winst van de grote Uw rapport is gepubliceerd door de banken in dat jaar.’ Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO). Wat doet Waarom spreekt u over ‘het financiële deze stichting? overgewicht van Nederland’? ‘Sinds 1973 onderzoekt SOMO ‘Omdat de financiële sector te groot is multinationale ondernemingen en de ten opzichte van de rest van de gevolgen van hun activiteiten voor economie. De balans van de vier mens en milieu wereldwijd. SOMO grootste banken (ABN AMRO, ING, wordt gefinancierd door subsidies, Rabobank en SNS Bank) samen is zoals van het ministerie van Buiten- meer dan vier keer het nationaal landse Zaken, en door maatschappe- inkomen. Daarnaast is de Nederland- lijke organisaties die ons opdrachten se bankensector een van de meest verlenen. Wij accepteren geen gelden Rens van Tilburg geconcentreerde van de westerse van het (internationale) bedrijfsleven, wereld met een marktaandeel voor de om belangenverstrengeling te vier grootste banken van 80 tot 90 pro- voorkomen. De stichting heeft twintig dankzij een sterke tegenbeweging al cent. Een te grote financiële sector onderzoekers in dienst die ieder hun snel onder tafel geschoven. Ik heb het gaat ten koste van de economische eigen specialisatie hebben. Ik en mijn idee dat er nu wel meer draagvlak is ontwikkeling, omdat talent en collega Myriam Vander Stichele voor structurele veranderingen. In kapitaal worden weggetrokken uit met houden ons specifiek bezig met de Engeland en de Verenigde Staten is name innovatieve en kennisintensieve financiële sector. We richten ons formeel de aanzet gegeven om nuts- sectoren. Door de verwachting van de daarbij vooral op de bredere gevolgen en zakenbankactiviteiten van elkaar te financiële markten dat een bank te van deze sector voor de samenleving, scheiden en in België, Duitsland en groot of complex is om failliet te gaan door fundamentele vragen te stellen. Frankrijk is vergelijkbare wetgeving in kunnen deze ‘systeembanken’ Zoals: waar zijn banken eigenlijk de maak. In Nederland is onlangs de goedkoper kapitaal aantrekken. De voor?’ commissie-Wijffels door de Tweede overheidsgaranties werken zo als een Kamer aangesteld om met voorstellen verborgen subsidie voor grote banken, Wat was het doel van uw rapport? komen om de financiële sector die daardoor sneller kunnen groeien ‘Doel was om de discussie over grondig te hervormen.’ en meer risico’s nemen. De kapitaal- fundamentele hervormingen van de buffers die Nederlandse banken financiële sector te voeden. Deze was Hoe heeft u uw onderzoek aangepakt? aanleggen zijn nog steeds te klein, in Nederland eigenlijk al kort na het ‘Op basis van gegevens van het CBS waardoor de staat telkens moet uitbreken van de crisis verstomd. Zo en de OESO hebben we de ontwikke- bijspringen wanneer zich financiële werd het plan van Bos om het nuts- en lingen van de Nederlandse financiële problemen voordoen. De risico’s die zakendeel van banken te scheiden en bankensector in kaart gebracht. banken nemen worden hiermee Dat was nog niet eerder gebeurd. Een afgewenteld op de belastingbetaler.’ dergelijk onderzoek was van groot belang, omdat Nederland ten opzichte Zijn Nederlandse banken verhoudings- van zijn economie een van de grootste gewijs groter dan in omringende landen? bankensectoren van de wereld heeft. ‘Ja, Nederland heeft een van de We hebben op basis van publiek grootste bankensectoren van Europa.

16 SPANNING februari 2013 Vergelijkbaar met die van Ierland en Sustainable Finance Lab, waarvoor ik de trend is er nog altijd een van Engeland.’ zelf werkzaam ben, proberen bij verdere schaalvergroting. Regelgeving banken een nieuwe kijk op economie om banken kleiner en overzichtelijker Wat zijn de consequenties van een te grote over te brengen, met meer aandacht te maken is noodzakelijk. Ook heeft financiële sector? voor diversiteit en duurzaamheid. Nederland behoefte aan banken die ‘Tot 2007 bestond er in de economi- Bankiers moeten zich weer gaan afvra- zich specifiek richten op verduurza- sche literatuur grote consensus over gen wat het nut van hun werk is. Dat ming van de economie of het mkb. de gedachte dat hoe groter de besef dringt ook wel langzaam door. Een mooi voorbeeld in deze zijn de financiële sector was, hoe beter dat Probleem blijft echter dat er structu- Kredietunies. Daarbij lenen bijvoor- voor het land zou zijn. Ook in reel nog weinig is veranderd, waar- beeld bakkers aan andere bakkers. Als Nederland heerste deze opinie. Zie de door het gevaar blijft bestaan dat er laatste zou de overheid de fiscale betrokkenheid van de Nederlandse weer nieuwe bubbels komen.’ prikkels om schulden te maken overheid bij het op groei van de sector geleidelijk moeten afschaffen, waar gerichte Holland Financial Centre. Hebben we de financiële sector meer in door Rutte II nu een begin mee wordt Kritische geluiden waren in die tijd het gareel dan voorheen? gemaakt. De hypotheekrenteaftrek nauwelijks hoorbaar. Recent onder- ‘Het beeld bestaat dat de macht van heeft een belangrijke rol gespeeld in zoek van het IMF en de Bank for de financiële wereld minder is dan het groeien van de in internationaal International Settlements (BIS) heeft voor het uitbreken van de crisis. Wat je opzicht ongekende hypotheekschuld echter uitgewezen dat een te grote echter ziet is dat de bankenlobby nog van Nederland. Naast de overheid financiële sector de economie schaadt, steeds erg sterk is. Die oefent bijvoor- zouden ook banken en verzekeraars onder meer door mensen en middelen beeld enorme druk uit op de Euro- een bijdrage kunnen leveren aan het weg te trekken van andere sectoren.’ pese Commissie om de aanbevelingen afbouwen van de hypotheekrenteaf- van de commissie-Liikanen, om de trek, door vervroegd aflossen niet te Waarom is de Nederlandse financiële financiële sector grondig te hervor- beboeten maar juist financieel sector zo groot geworden? men, naast zich neer te leggen. Met aantrekkelijk te maken. Het afbetalen ‘Dat heeft vooral met de sinds de jaren succes, zo laat het zich aanzien. Wel van de hypotheken zal de bankbalan- negentig gegroeide hypotheekver- zijn er meer tegenkrachten dan vóór sen verkleinen en daarmee de strekking te maken. Jarenlang hebben 2007, zoals de Europese organisatie financieringsbehoefte die steeds meer burgers goedkoop leningen bij Finance Watch, die in actie komt als een risico voor de Nederlandse banken kunnen afsluiten dankzij tegen de financiële lobby. Ook in economie wordt gezien.’ allerlei belastingvoordelen, waaronder Nederland gaan er meer stemmen op de hypotheekrenteaftrek. Om de om de financiële sector transparanter Meer weten? leningen te kunnen financieren te maken. De commissie-De Wit heeft Rens van Tilburg, Het financiële moesten banken buitenlands kapitaal hiertoe aanbevelingen gedaan en bij overgewicht van Nederland. Over de aantrekken, dat konden ze mede SOMO werken we nu aan een noodzaak banken af te laten slanken tot dankzij de staatsgarantie goedkoop onderzoek naar de transparantie, en een gezonde omvang, (Utrecht, 2012). Het doen. Ze bouwden hierdoor steeds het gebrek daaraan, van de lobbyacti- rapport is na te lezen op de website van meer schulden op, die vertaald viteiten van Nederlandse banken.’ SOMO: somo.nl/publications-nl/ werden in hogere huizenprijzen. Publication_3890-nl Lange tijd ging dit goed, tot de bubbel Welke aanbevelingen doet u om de in 2008 barstte. Toen werd duidelijk Nederlandse banken te laten afslanken dat Nederlanders met een enorme tot een gezonde omvang? private schuld kampten. Als de rente ‘In de eerste plaats moeten de gaat stijgen zal dit een flink beslag salarissen in de bankensector in lijn leggen op het beschikbare inkomen worden gebracht met andere sectoren. en kunnen veel mensen hierdoor in Op dit moment geven banken financiële problemen komen.’ ongeveer twee miljard te veel uit aan hun personeel. Dit geld is hard nodig Rens van Tilburg (1974) houdt zich als Hoe wordt het debat over financiële om de kerntaak van financiële senior onderzoeker van SOMO (Stichting risico’s nu gevoerd? instellingen te blijven vervullen: het Onderzoek Multinationale Ondernemin- ‘Je merkt wel dat er de afgelopen jaren verlenen van krediet aan zinvolle gen) en lid-secretaris van het Sustainable wat veranderd is. Onafhankelijke ondernemingen van huishoudens en Finance Lab bezig met hervormingen van organisaties als SOMO en het bedrijven. de financiële sector. Van Tilburg Daarnaast moet er meer diversiteit publiceert daarnaast regelmatig in komen binnen de financiële sector. diverse media, waaronder een twee- Nu is 80 à 90 procent van de financiële wekelijkse column in de Volkskrant. markt in handen van vier banken en

SPANNING februari 2013 17 Was Nederland maar alleen een belastingparadijs Tekst: David Hollanders Foto: Corbis /Hollandse Hoogte

‘Nederland is geen belastingpara- Nederland. Het hevelt de winst over alsnog een nadeel voor Nederland. dijs’, stelde staatssecretaris van naar de Nederlandse tak, bijvoorbeeld Nederland geeft ontwikkelingshulp Financiën Frans Weekers onlangs doordat de brievenbusmaatschappij aan arme landen, die deels arm zijn per brief aan de Tweede Kamer. een hoge (interne) factuur stuurt voor vanwege bedrijven die via Nederland Hij weerspreekt hiermee onder een fictieve handeling. Op papier belasting ontduiken. En Nederland anderen president Obama en maakt het bedrijf in Engeland geen leent via de ECB en de Europese Engelse critici van de Nederland- winst, het betaalt dus geen belasting. noodfondsen geld aan zwakkere se belastingroute van Starbucks, Moet het dan geen belasting betalen landen als Portugal. Nederland (en die wel stellen dat Nederland een in Nederland? Wel als de brievenbus- andere landen) zouden minder geld belastingparadijs is. Niet voor maatschappij een zelfstandige kwijt zijn via deze kanalen als bedrij- burgers welteverstaan, maar voor Nederlandse onderneming is, maar ven aldaar ook belasting betalen. Dit multinationals. De New York niet als het de financiële stromen weer laatste onder de vooronderstelling dat Times heeft Nederland zelfs ‘the doorsluist naar het buitenland. andere landen de positie van Neder- New Tax Shelter Hot Spot’ Nederland heft nauwelijks belasting land als belastingvrijhaven niet genoemd. op uitgaand vermogen. En Nederland overnemen. Dit is nogal een boude kent veel belastingverdragen met stelling, maar raakt het argument Is Nederland nou een belastingpara- buitenlanden, zodat er in het buiten- niet. Op het buitenland gericht dijs of niet? Eerst maar eens wat land ook geen belasting wordt terrorisme laat men ook niet onbe- gegevens. Feit is dat Nederland geheven. straft, of, om de gelijkenis door te twintigduizend brievenbusmaatschap- trekken: men moedigt het niet actief pijen kent. Dit zijn vestigingen van Over definities valt te twisten, maar als aan omdat het anders wel in een bedrijven die niet (geheel) feitelijk dit geen belastingparadijs is, dan ander land actief zal worden aange- maar wel fiscaal-juridisch in Neder- heeft Lance Armstrong geen doping moedigd. Nederland is nu onderdeel land verblijven. Er wordt daarmee gebruikt, dan heeft Bill Clinton geen van een probleem. Het moet onder- naar schatting 12.000 miljard euro seks gehad met Monica Lewinsky en deel worden van een oplossing. (oftewel twintig keer het bruto wil Rutte niet het eigen risico in de Een tweede argument, naast de binnenlands product) door Neder- zorg verhogen. retoriek van ‘wat kunnen ons andere land gesluisd. Dit staat niet gelijk aan Dit vastgesteld hebbende, is een landen schelen’, om niet van een de belastbare geldstroom. Belastbare vervolgvraag of het nou zo vreselijk belastingparadijs te reppen is dat de vermogensinkomsten bedragen 123 erg is dat Nederland een belastingpa- twintigduizend brievenbusmaatschap- miljard euro, waarop een belasting radijs is. Wat kan het ons eigenlijk pijen nog altijd aan zo’n 3.500 mensen van ongeveer 0,7 procent geheven schelen dat de VS naar schatting 100 werk verschaffen. Denk aan advocaten wordt. Hoeveel belasting er precies miljard aan belastingontwijking en notarissen. Echter, zij houden zich geheven wordt, is onduidelijk want de misloopt? Nederland ontvangt toch bezig met werkzaamheden die niet Nederlandse fiscus maakt afspraken maar mooi 1 miljard euro, zo stellen maatschappelijk nuttig zijn, maar zelfs met multinationals (zogenaamde tax Weekers en de zijnen. Bij oppervlak- schadelijk. Dit is – in economenjargon rulings), die niet openbaar zijn. kige beschouwing is deze gedachte – een misallocatie van de productie- Enkele voorbeelden van belastingont- niet zonder overtuigingskracht, maar factor arbeid. Dit zijn 3.500 hoogge- duikende bedrijven zijn BP, Starbucks, bij nadere beschouwing is dit evenwel kwalificeerde mensen die in de zorg of Google, IBM en ook ons eigen Shell. lariekoek. het onderwijs zouden kunnen werken. Van de 100 grootste bedrijven zijn er Een derde argument van het Holland 91 in Nederland actief. Zeker 66 Jaarlijks lopen EU-landen, naar Finance Centre en soortgelijke procent daarvan ontwijkt belasting, bij schatting van de Europese Commissie, gesubsidieerde lobbyclubjes is dat een nog eens 19 procent bestaat daarvan 1.000 miljard euro aan belastingin- brievenbusmaatschappij een opstap is sterke verdenking. Niet alleen grote komsten mis. Dit geldt niet alleen voor naar een echte vestiging in Neder- bedrijven maken gebruik van het het welvarende Engeland – waar men land. Ook dit is weer kletspraat. fiscale piratennest dat Nederland wellicht de schouders over ophaalt – Naarmate bedrijven meer economi- volgens critici is. Ook de Rolling maar ook voor armere EU-landen sche activiteiten in Nederland hebben, Stones en wereldverbeteraar Bono van (met name Portugal). Daarnaast vervallen juist veel belastingvoordelen. U2 huizen fiscaal-juridisch in derven ontwikkelingslanden belas- Bovendien zijn – zoals financieel Nederland. tinginkomsten (bijvoorbeeld door geograaf Rodrigo Fernandez al Waar zit het voordeel nu precies in? belastingontduiking van oliemaat- opmerkte – nu juist andere dan fiscale Neem een bedrijf in Groot-Brittannië schappijen). Zelfs als men benadeling overwegingen doorslaggevend bij met een brievenbusmaatschappij in van arme landen irrelevant vindt, is er bepaling van locatie van bedrijven

18 SPANNING februari 2013 Dat hangt er maar van af wat het precies is. Nu, een schaduwbank is een instelling die geld leent – van een bank of pensioenfonds – en dat risicovol belegt in hypotheekpakketjes of iets dergelijks. Net zoals een beleggingsfonds dus. Wat schaduwbanken soms onderscheidt van beleggingsfondsen is dat een moeder- bank zich dikwijls garant stelt voor deze vehikels zonder dit in de balans op te nemen. Zo had Lehman Brothers een financiële constructie waarmee 33 miljard aan verplichtingen via Nederland liep. Hoe dat kan? Vergelijk het met Nederland dat zich via de noodfondsen EFSF/ESM garant stelt voor zuidelijke landen zonder dat dit terugkomt op de ‘balans’ (de Miljoenennota). De noodfondsen zijn Special Purpose Vehicles die juridisch niet bij de verplichtingen van Neder- land horen maar economisch wel. En zo is het ook met (sommige) schaduwbanken. Banken stellen zich garant. Maar daarmee kunnen banken in de problemen komen. En daarmee is er een dwingende reden voor toezicht. Maar wat zegt Weekers? Hij roemt de ‘voordelen’ die schaduwbankieren ‘in Londen 8 december 2012: Demonstratie tegen belastingontduiking van Starbucks. potentie’ heeft en wil de ontwikkelingen ‘in de gaten houden’. Met zulke politici heb je geen bankenlobby meer (infrastructuur, politieke stabiliteit, dat namens hem of haar belegt. nodig. Tikkende tijdbommen moet je cultuur). (Tenzij het beleggingsfonds de demonteren, niet in de gaten houden, belegger verkeerd voorlicht over het laat staan de vermeende voordelen Terug naar Weekers. In zijn brief gaat beleggingsbeleid, dan is sprake van ervan bezingen. hij ook in op een gerelateerd pro- dwaling.) Indien een beleggingsfonds Nee, Nederland is geen belastingpara- bleem, het zogenoemde schaduwban- verliezen lijdt, dan is dat vervelend dijs. Was het dat maar. Het is zorgwek- kieren, waar menig brievenbusmaat- voor participanten, maar geen kender. Het is een bananenrepubliek, schappij voor wordt gebruikt. Volgens maatschappelijk probleem. Dit is een fiscale SM-kelder waar multinatio- het Global Shadow Banking Monitoring compleet anders bij een bank. Een nals en bankiers de belastingbetaler Report van de Financial Stability Board bank trekt spaargeld aan van spaar- uitwonen met incompetente politici (FSB) is Nederland met 2.000 miljard ders, onder de belofte dat spaarders als gewillige pooiers. euro wereldkampioen schaduwbankie- het geld onmiddellijk en volledig ren. Weekers zou Weekers niet zijn als kunnen opnemen. Deze belofte kan hij de cijfers naar beneden praat. niet gehouden worden omdat, zoals Bronnen: Belangrijker dan de vraag of hij een we weten, banken risicovol beleggen • Fernandez, R., ‘Geld uit de schaduw’, in: punt heeft (zou kunnen), is de vraag (of semi-frauduleus, zoals SNS). Follow the Money (19 november 2012). of schaduwbankieren risicovol is en of Andermans geld risicovol beleggen • Fernandez, R., ‘Hoezo is Nederland geen het onder toezicht moet komen (wat onder de gelijktijdige belofte dat geld belastingparadijs?’, in: Volkskrant.nl (29 het nu niet staat). altijd en volledig terug te geven. november 2011). Om te beoordelen of schaduwbankie- Ziedaar waarom banken problema- • Waard, P. de, ‘Nederland belastingpara- ren destructief is, moet men eerst voor tisch zijn. Dat is de reden waarom dijs voor veel multinationals’, in: ogen hebben waarom bankieren banken onder toezicht staan. Dat dit Volkskrant.nl (14 oktober 2011). destructief is. En daartoe is het weer toezicht, in Jip-en-Janneketaal, geen • Rengers, M. en X. van Uffelen (2013), nuttig eerst een beleggingsfonds te moer voorstelt – een eigen vermogen ‘Buitenlandse bedrijven sluisden in 2011 beschouwen. van 2-3 procent is compleet belachelijk zeker 57 miljard door Nederland’, in: Wie belegt, weet dat je geld kan – staat daar los van. Volkskrant.nl (23 januari 2013). verliezen. Dit verandert niet als een • Weekers, F. Bijlage met antwoorden belegger niet zelf belegt maar Dan nu de schaduwbanken. Deze Kamervragen schaduwbankieren Van participeert in een beleggingsfonds staan niet onder toezicht. Is dat erg? Hijum (21 december 2012).

SPANNING februari 2013 19 ‘In ons straatje’ Tekst: Tijmen Lucie Foto: Roel Visser / Hollandse Hoogte

In oktober vorig jaar adviseerde de commissie-Liikanen de Euro- pese Commissie om risicovolle handelsactiviteiten af te scheiden van het beheren van spaargeld van consumenten. Ook in Neder- land is onlangs een commissie benoemd, onder leiding van voormalig topman van de Rabo- bank Herman Wijffels, die gaat onderzoeken hoe de spaargelden van burgers beter afgeschermd kunnen worden in geval van crisis. Hiermee lijkt eindelijk werk gemaakt te worden van een scheiding tussen nuts- en zaken- Herman Wijffels voorzitter van de commissie structuur Nederlandse banken. bankactiviteiten, waar de SP al jaren voor pleit. zoals in Groot-Brittannië en de ‘systeembanken’ kunnen hierdoor Op 2 oktober 2012 presenteerde een Verenigde Staten is gebeurd, zal nog goedkoop kapitaal aantrekken en groep experts onder leiding van de moeten blijken. grotere risico’s nemen, waardoor ze gouverneur van de Finse nationale alleen maar dominanter worden. Dit bank Erkki Liikanen haar rapport aan ‘Too big to fail’ verstoort de concurrentie en vergroot de Europese Commissie. Doel van het Op verzoek van de Tweede Kamer de kans dat de belastingbetaler in de rapport was om te onderzoeken of er, doet de ‘Commissie Structuur toekomst voor de kosten van een naast nieuwe bankregels over kapi- Nederlandse Banken’ (commissie- nieuwe financiële crisis mag opdraai- taalvereisten en risicobeheer, structu- Wijffels) momenteel onderzoek naar en. rele hervormingen van het bankwezen welke verdere maatregelen – naast de nodig zijn. De belangrijkste aanbeve- afscherming van spaargelden van Dankzij hun ‘too big to fail’- status ling van Liikanen aan de Europese burgers, wat de commissie-De Wit al hebben de vier grootste banken nog Commissie is dat banken de risico- bepleitte – voor de specifieke Neder- steeds een enorm financieringsvoor- volle effecten- en derivatenhandel in landse context nodig zijn. Dat is van deel ten opzichte van kleinere een aparte entiteit onderbrengen, als groot belang, want zoals uit het banken. Van Tilburg heeft berekend deze meer dan 100 miljard euro rapport van econoom Rens van dat deze ‘verborgen subsidie’ voor bedraagt of groter is dan 15-25 Tilburg is gebleken, heeft de Neder- deze systeembanken jaarlijks tussen procent van alle activiteiten. Dit is een landse financiële sector een aantal de 4 en 12 miljard euro bedraagt, wat hoopvol voorstel, maar gaat de SP, die uitzonderlijke kenmerken. Zo heeft overeenkomt met twee derde tot bijna ook de activiteiten van banken die Nederland ten opzichte van zijn tweemaal hun winst. Het is dus zaak minder speculeren wil scheiden, niet economie een van de grootste dat de commissie-Wijffels met ver genoeg. bankensectoren van de wereld. De concrete aanbevelingen komt om balans van de vier grootste banken banken kleiner te laten worden. Ook Eerder verschenen er in Groot-Brit- (ING, ABN AMRO, Rabobank en SNS zal zij stil moeten staan bij de tannië en de Verenigde Staten al Bank) bedraagt bijna vier keer het stijgende lonen in de bankensector, vergelijkbare rapporten over structu- nationaal inkomen. Daarnaast want zoals Van Tilburg laat zien, rele hervormingen van de financiële behoort de Nederlandse bankensec- namen de salarissen in deze sector de sector. In Groot-Brittannië worden tor tot de meest geconcentreerde van afgelopen jaren veel sterker toe dan nuts- en zakenbankactiviteiten strikt de westerse wereld, met een markt- in de rest van de economie – en ook van elkaar gescheiden (commissie- aandeel voor de vier grootste banken sterker dan in financiële sectoren in Vickers), terwijl het in de Verenigde van 80-90 procent. Een dergelijke andere westerse landen. Hierdoor Staten verboden is voor spaarbanken omvang van de financiële sector en kunnen Nederlandse banken minder om te handelen voor eigen rekening instellingen is niet alleen schadelijk makkelijk geld uitlenen en worden (de Volcker-regel). De commissie- voor de economie, maar vormt ook hervormingsvoorstellen om te komen Liikanen adviseert de Europese een groot risico voor de overheidsfi- tot sobere en stabiele verdienmodel- Commissie hetzelfde te doen voor de nanciën. De markt verwacht immers len geblokkeerd. grootste banken in de Europese Unie. nog steeds dat de Nederlandse Kortom, de commissie Wijffels wacht Of de aanbevelingen van Liikanen in overheid de vier grootste banken wel een belangrijke taak. Europese wetgeving worden omgezet, zal redden in geval van nood. Deze

20 SPANNING februari 2013