TaflenEinTreftadaethA2_Layout 1 11/09/2014 11:56 Page 1

1 Bryngaer Tre'r Ceiri Hillfort codi yn sgil hynny. hynny. sgil yn codi

â chyhoeddi’r wybodaeth neu sy’n neu wybodaeth chyhoeddi’r â

Un o’r bryngaerau Oes yr Haearn sydd information.

neu am unrhyw fater sy’n gysylltiedig sy’n fater unrhyw am neu

wedi goroesi orau yn y wlad. 6 the of publication the of out arising unrhyw beth sydd wedi’i adael allan, adael wedi’i sydd beth unrhyw matter in any way connected with or with connected way any in matter

gamgymeriad, anghywirdeb neu anghywirdeb gamgymeriad,

One of the best preserved Iron Age any for or omissions, or inaccuracies

atebolrwydd am unrhyw am atebolrwydd

hillforts in the country. 7 errors, any for whatsoever

y cyhoeddwyr dderbyn unrhyw dderbyn cyhoeddwyr y the publishers can accept no liability no accept can publishers the

cywirdeb yn y cyhoeddiad hwn, ni all ni hwn, cyhoeddiad y yn cywirdeb

43 publication, this in accuracy ensure Er y gwnaed pob ymdrech i sicrhau i ymdrech pob gwnaed y Er

40 15 to made been has effort every Whilst

Llanaelhaearn

© Gwynedd Council, 2014 Council, Gwynedd © SH 373446 19 48 2014. Gwynedd, Cyngor © Map AO / OS Map 123 4 47

P 27 28

9 www.snowdoniaheritage.info 2 Siambr Gladdu Dyffryn Ardudwy Burial Tomb 38 11 website our through discovered be can sites more Many 3

Siambr gladdu Neolithig ddwbl a gaiff ei 41

hadnabod fel cromlech borth. Mae’n cael Park. National and ei hystyried yn un o’r enghreifftiau Gwynedd, across tourism promoting to approach

cynharaf o’i bath yn Ynysoedd Prydain. Allwedd Map / Map Key integrated an provide to aims project Heritage Our The

10 A double portal dolmen style Neothilic Government. Welsh the through Fund Development

burial chamber, considered one of the 42 Lleoliadau / Locations Regional European the by funded part is which Project

earliest examples of its kind in the British 14 20 32

Isles. 18 21 Tourism Heritage Cadw’s of part scheme, Heritage Dyffryn Ardudwy SH 588228 Prif lonydd / Major roads Our the by you to brought is leaflet promotional This

Map AO / OS Map 124 Nant Peris 39 Parc Cenedlaethol / National Park 22 characters unique

13 5 Pen y and history hidden Snowdonia's Explore Pass 3 Bryngaer Hillfort Canolfan Croeso / Tourist Information Centre 25 35

Mae gan fryngaer gynhanesyddol Pen y

Gaer olygfeydd gwefreiddiol dros 30 44 www.treftadaetheryri.info

Ddyffryn Conwy. 17

The prehistoric Pen y Gaer hillfort gwefan: commands breathtaking views over the ein ar darganfod i’w safleoedd o mwy iawn llawer Mae Conwy Valley. 1

Llanbedr y Cennin Eryri. Cenedlaethol Pharc a Conwy

SH 750693 Gwynedd, ledled treftadaeth twristiaeth hyrwyddo Map AO / OS Map 115 24 o integredig dull darparu yw Treftadaeth Ein prosiect

P 34 12 Nod Cymru. Lywodraeth drwy Ewrop Ranbarthol 45 36 Ddatblygu Gronfa drwy’r rhannol yn ariennir a Cadw

4 Meini Hirion Cefn Coch Druid’s Circle Treftadaeth Twristiaeth Brosiect o rhan Treftadaeth, 8 Ein gynllun gan chi i yma hyrwyddo daflen y Cyflwynir 37 Ymysg un o’r enghreifftiau gorau o gylch

meini ym Mhrydain. 33 16 unigryw chymeriadau

One of the finest examples of stone Botwnnog circles in Britain. a'i Eryri cudd hanes Darganfyddwch

Penmaenmawr 29 SH 722746 2 23 Map AO / OS Map OS 115

31 5 Siambr Gladdu Burial Chamber

Dyma siambrau claddu o’r cyfnod Abermaw/Barmouth Neolithig, sy’n sefyll ar grib o dir uwchlaw Afon Conwy. This chambered Neolithic tomb stands on a ridge above the .

46 Hanes cudd Eryri Capel Garmon SH 818543 Snowdonia’s hidden history Map AO / OS Map 116

P 26 6 Mwyngloddiau a Pharc Gwledig Y Gogarth / Mines and Great Orme Country Park

Ewch i archwilio mwyngloddiau copr o’r Oes Efydd ar gopa Pen y Gogarth. Explore Bronze Age copper mines at the peak of the Great Orme headland.

Llandudno Dilynwch y stori SH 770831 Map AO / OS Map 115 Follow the story P i 7 Amgueddfa Museum Nid yw henebion yn bodoli ar ben eu hunain, maent yn rhan o stori ehangach... Mae’r casgliad ardderchog yn Amgueddfa Llandudno yn adrodd hanes y dref a’i phobl, o’r oes a fu hyd heddiw. Monuments do not exist in isolation, but are part of Llandudno Museum’s superb collection a wider story... Am fwy o wybodaeth: tells the story of the town and its people from distant prehistory to the present For more information: day. Gwreiddiau / Origins Llandudno SH 779 822 Gwnewch y mwyaf o'ch ymweliad drwy ymweld â'r Map AO / OS Map 115 Edward I / Edward I Canolfannau Croeso. Bydd y staff yn fwy na pharod i'ch 01286 672232 i cynorthwyo. [email protected] Y Rhufeiniaid / Romans 8 Bryngaer Carn Fadryn Hillfort Make the most of your stay by using the Information Conwy Centre network. The staff will be delighted to assist 01492 577566 Darganfyddwch wreiddiau hynafol you. [email protected] 'Castell meibion Owain'. Diwydiant / Industry Discover the ancient roots of the 'castle of the sons of Owain'. Abermaw / Barmouth Llandudno Mannau Sanctaidd / Sacred Places 01341 280787 01492 577577 [email protected] [email protected] Darganfyddwch hanes unigryw Eryri Botwnnog Tywysogion Gwynedd / Princes of Gwynedd SH 280352 Betws y Coed Discover Snowdonia's unique history Map AO / OS Map OS 123 01690 710426 01766 512981 [email protected] [email protected] P TaflenEinTreftadaethA2_Layout 1 11/09/2014 11:56 Page 2

9 Siambr Gladdu Maen y Bardd Burial Tomb 17 Llechwedd 25 Gorsaf Bwˆer Hydro Power Station 33 Oriel Plas Glyn y Weddw Gallery 41 Eglwys Sant Digian / St Digian’s Church

Bedd hynafol mewn tirwedd hynafol. Darganfyddwch fwy am fyd diwydiannol ‘Y capel yn y dyffryn' - gorsaf bwˆer Yr oriel gelf hynaf yng Nghymru, mae'n Darganfyddwch y Goeden Ywen (un o’r tanddaearol y chwarelwyr llechi ym arloesol. parhau i ddenu rhaglen orlawn o coed hynaf yn y byd) a darganfyddwch y An ancient tomb in an ancient landscape. Mlaenau Ffestiniog. ddigwyddiadau celf a threftadaeth. ffenestri gwydr lliw bendigedig. ‘The chapel in the valley' - a pioneering Find out more about the underground power station. The oldest art gallery in continues Discover the famous Yew Tree (one of the industrial world of Blaenau Ffestiniog’s to attract a packed programme of arts oldest trees in the world) and explore the slate miners. and heritage events. beautiful stained- glass windows.

Rowen Blaenau Ffestiniog Nant Gwynant Llanbedrog Ein Treftadaeth SH 740717 SH 698472 SH 653540 SH 329 314 SH 875674 Map AO / OS Map 115 Map AO / OS Map 124 Map AO / OS Map 115 Map AO / OS Map 123 Map AO / OS Map 116 Dyma beth sydd yn ein gwneud yn wahanol. Mae cymysgedd arbennig o safleoedd hanesyddol i P P i P i P ymweld â hwy - chwareli llechi, caerau Treftadaeth y Byd, cysegrfeydd sanctaidd a chanolfannau 10 Caer Rufeinig Segontium Roman Fort 18 Parc Padarn 26 Rheilffordd Talyllyn Railway 34 Amgueddfa Lloyd George Museum 42 Eglwys Sant Grwst / St Grwst Church

diwylliannol. Mae yma dirweddau ysbrydoledig Ewch i weld olion y gaer Rufeinig Ymwelwch a’r̂ Amgueddfa Lechi Rheilffordd gul stem̂ - y cyntaf yn y byd i Amgueddfa o bethau cofiadwy yn Mae arch garreg Llywelyn ab Iorwerth hefyd, ac iaith Gymraeg fyw y gallwch ei chlywed gynorthwyol hon. drawiadol, Ysbyty’r Chwarel a Rheilffordd gael ei hachub fel rheilffordd gysylltiedig i 'fab y bwthyn' a ddaeth yn (Llywelyn Fawr) yn gorwedd yn y capel Llyn Padarn. dreftadaeth. Brif Weinidog. heddychlon o fewn yr eglwys. a’i gweld ym mhob man. Explore the remains of this auxiliary Roman fort. Visit the remarkable Slate Museum, the A narrow-gauge steam railway - the first A museum of memorabilia associated to The stone sarcophagus of Llywelyn ab Quarry Hospital and the Llanberis Lake in the world to be saved as a heritage the 'cottage bred' boy who became Prime Iorwerth (Llywelyn the Great) lies within Beth am fynd i weld dros eich hun? Am ddetholiad Railway. railway. Minister. the tranquil chapel at the church. o safleoedd, pob un â'i ran wrth siapio ein hanes gwelwch eu lleoliad ar y map a chynlluniwch eich Caernarfon Llanberis Talyllyn Llanystumdwy ymweliad. Gellir cael gwybodaeth fanwl am bob SH 485624 SH 585604 SH 585004 SH 475 384 SH 797616 Map AO / OS Map 115 Map AO / OS Map 115 Map AO / OS Map 124 Map AO / OS Map 123 Map AO / OS Map 115 safle, ynghyd â theithlenni a theithiau clywedol ar gyfer teithiau cerdded neu gar ar ein gwefan ar P i P i P P i www.treftadaetheryri.info 11 Caer Rufeinig Roman Fort 19 Amgueddfa Museum 27 Pont y Borth/ Menai Suspension Bridge 35 Tyˆ Mawr Wybrnant 43 Castell Castle

Ewch ar drywydd gweddillion , Trysor o amgueddfa fechan nad oes Pont odidog Telford ar draws Afon Menai. Un o'r tai pwysicaf yn hanes yr iaith Dringwch dros y bryn garw hwn i weld Our Heritage y gaer Rufeinig ger glannau Afon Conwy llawer yn gwybod amdani. Gymraeg a chartref William Morgan. adfeilion Castell Deganwy, llys Maelgwn yn Eglwys y Santes Fair. Telford’s magnificent bridge across the Gwynedd yn y chweched ganrif. It’s what makes us different. Country and coast are A little known gem of a museum based in Menai Strait. One of the most important houses in the Discover the history of Canovium, the Penmaenmawr. history of the Welsh language and the Climb this rugged hilltop to encounter peppered with a special mix of historic sites – Roman fort by the banks of the River home of William Morgan. the ruins of , the 6th World Heritage fortresses and slate quarries, Conwy at St Mary’s Church. century court of . spiritual shrines and cultural centres. There are Bangor Deganwy inspirational landscapes too, and a living Welsh Caerhun Penmaenmawr SH 770524 SH 557712 SH 782794 SH 776703 SH 715762 Map AO / OS Map 115 language you’ll hear and see everywhere. Map AO / OS Map 115 Map AO / OS Map 115 Map AO / OS Map 114, 115 Map AO / OS Map 115

Why not explore for yourself? See overleaf for a i P P i P i P selection of sites, each with their own key part in shaping our history. Find their corresponding 12 Caer Rufeinig Tomen y Mur Roman Fort 20 Rheilffordd Eryri / 28 Castell Penrhyn Castle 36 Portmeirion 44

location on the map and plan your visit Caer uchel gyda golygfeydd i bob Yn gadael y Cei Llechi, mae’r rheilffordd Dewch i weld cartref teulu’r Pennant a Y pentref Eidalaidd yng Ngwynedd a Darganfyddwch Ddinas Emrys, safle ̂ accordingly. Detailed information about each site, cyfeiriad. trenau stem yn teithio trwy ardaloedd y adeiladwyd yn y bedwaredd ganrif ar ddyluniwyd gan Clough Williams-Ellis. amlwg a chartref mytholegol y ddraig cyn chwareli llechi a mynyddoedd Parc bymtheg ond ar ffurf castell Normanaidd. goch – symbol cenedlaethol Cymru. as well as itineraries and audio trails for walking or An upland fort with panoramic views. Cenedlaethol Eryri. The Mediterranean village in Gwynedd car tours can be found on the website at Discover the home of the Pennant family, designed by Clough Williams-Ellis. Discover Dinas Emrys, a strategic site and Departing from the Slate Quay, this built in the 19th century in the style of a the mythological home of the red dragon www.snowdoniaheritage.info steam-operated railway travels through Norman castle. – the Welsh national symbol. former slate quarrying areas and the mountains of Snowdonia National Park. Bangor Trawsfynydd Caernarfon Penrhyndeudraeth SH 707387 SH 602719 SH 590372 SH 606492 SH 480625 Map AO / OS Map OS 115 Map AO / OS Map OS OL17 Map AO / OS Map OS 124 Map AO / OS Map OS 115 Map AO / OS Map OS 124 Allwedd y Daflen / Leaflet Key P i P P P P

Mynediad i Gadair Olwyn / Wheelchair access 13 Gwersyll Rhufeinig Pen y Gwryd Roman Camp 21 Mwyngloddiau Plwm Gwydir Lead Mines 29 Porth y Swnt 37 Yr Ysgwrn 45 Castell Cricieth Castle

Lleoliad gwersyll gorymdaith Rufeinig, lle Darganfyddwch olion mwyngloddiau Ymwelwch a’r̂ ganolfan ddehongli Cartref y bardd Ellis Humphrey Evans Cynigia adfeilion eiconig Castell Cricieth Pramiau / Buggies mae modd gweld nifer o nodweddion plwm mewn tirlun prydferth. eiconig yma yng nghanol pentref (Hedd Wyn), mae'n gofeb rymus i olygfa hyfryd dros ddyfroedd Bae hyd heddiw. Aberdaron i ddysgu mwy am dreftadaeth genhedlaeth o Gymry ifanc a gollwyd yn Tremadog. Explore the remains of the lead mines in gyfoethog Pen Llyˆn. y Rhyfel Byd Cyntaf. The location of a Roman marching camp, a beautiful landscape. The iconic ruins of Cricieth Castle offer a Teithiau cerdded cyfagos / Good walks nearby where several features can still be seen. Visit this iconic interpretation centre in Home of the poet Ellis Humphrey Evans glorious vista over the waters of the centre of Aberdaron village to (Hedd Wyn), a powerful memorial to the Tremadog Bay. discover the rich heritage of the Llyˆn generation of young Welshmen lost Taith gerdded i deulu / Family walk Peninsula. during the First World War. Nant Gwynant Cricieth SH 660557 SH 781600 Aberdaron SH 172264 Trawsfynydd SH 722346 SH 500377 Map AO / OS Map 115 Cod̂ Post / Postcode: LL53 8BE Map AO / OS Map 124 Map AO / OS Map 254 Man edrych / Viewpoint Map AO / OS Map 115 P P P P P Cyfleusterau plant / Children’s facilities 14 22 30 46 Castell Caernarfon Castle Cae’r Gors Eglwys Beuno Sant / St Beuno’s Church 38 Amgueddfa ac Oriel Gwynedd Museum Castell y Bere and Art Gallery Toiledau / Toilets Mae’r Safle Treftadaeth y Byd UNESCO Cartref yr awdures Gymraeg Kate Roberts Wedi’i chysegru i sant Cymreig cynnar ac Fe’i hadeiladwyd gan Llywelyn Fawr a yma yn enghraifft drawiadol o raglen pan oedd hi’n blentyn. Mae hefyd yn mae gan yr eglwys ffynnon sanctaidd a cheir golygfeydd trawiadol dros Gwm adeiladu cestyll Edward I. ganolfan treftadaeth sy’n dangos hanes deial haul o’r oesoedd canol. Mae’r amgueddfa yn llawn o straeon a Dysynni at Gader Idris. cymuned chwarelyddol. thrysorau o Wynedd. Di-wifr / Wi-fi This UNESCO World Heritage Site is a Dedicated to an important early Welsh Built by Llywelyn ‘the Great’ the stunning example of Edward I’s castle The childhood home of the Welsh saint, the church also has a holy well and The museum is brimming with stories atmospheric ruins of Castell y Bere building programme. language author Kate Roberts tells the medieval sundial. and treasures from Gwynedd. command stunning views across the Ardal bicnic / Picnic area story of her life and the slate quarrying Dysynni Valley to Cader Idris. community of her youth. Caernarfon Clynnog Fawr Bangor Abergonolwyn SH 477626 Rhosgadfan SH 506573 SH 414497 SH 581721 SH 667085 Mynediad ar gludiant cyhoeddus Map AO / OS Map 115 Map AO / OS Map 115 Map AO / OS Map 124 Map AO / OS Map 124 Map AO / OS Map 124 Accessible by public transport P i P P i P P Parcio / Parking 15 Castell Mwyngloddiau Aur Berth Lwyd & Cefn Coch 31 Dolgellau 39 Betws y Coed 47 Cadeirlan Llanelwy / St Asaph Cathedral 23 Gold Mines i Pwynt gwybodaeth / Information point Rhyfeddwch at amddiffynfeydd Ceir treftadaeth gyfoethog ym mhob twll Ymwelwch a’r̂ Canolfan Groeso yn y dref i Mae hanes Llanelwy yn stori ryfeddol canoloesol anhygoel y castell a muriau’r a chornel o dref farchnad brydferth ddarganfod mwy am y cyfoeth o iawn am oroesi ac ailadeiladu. Mae hefyd dref. Heddiw, gall ymwelwyr ddod o hyd i Dolgellau. dreftadaeth lleol yn ardal Betws y Coed. yn gartref i Feibl William Morgan. lonydd, systemau rheilffordd ac olion Marvel at the outstanding medieval peiriannau o'r dyddiau gweithfeydd aur. The picturesque market town of Visit the Information Centre in the centre St Asaph’s history is a remarkable tale of Hawlfraint lluniau / Photo Copyright fortifications of the castle and town Dolgellau has a rich heritage just waiting of town to discover the wealth of local survival and rebuilding. It also houses walls. Visitors may be able to spot the roads, to be explored. heritage in and around Betws y Coed. William Morgan’s Bible. Llun Clawr / Cover photo – Parc Padarn: Hawlfraint Ein rail systems and remains of machinery of Treftadaeth / Our Heritage Copyright its gold mining days. Llanelwy/St Asaph Bryngaer Pen y Gaer Hillfort, Plas Mawr, Castell y Bere: Conwy SH 775775 SJ 039743 Hawlfraint y Goron: CBHC / Crown Copyright: RCAHMW Ganllwyd SH 719234 SH 728177 SH 795565 Map AO / OS Map 115 Map AO / OS Map 124 Map AO / OS Map 115 Cod Post / Postcode: LL24 0AH Cod̂ Post / Postcode: LL17 0RD Siambr Gladdu Maen y Bardd Burial Tomb: Hawlfraint Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy / Copyright P i P P i i P Council Castell Caernarfon Castle, Castell Conwy Castle, Castell Harlech 16 Castell Harlech Castle 24 Amgueddfa Forwrol Nefyn Maritime Museum 32 Eglwys Gwytherin Church 40 Plas Mawr 48 Abaty Dinas Basing / Basingwerk Abbey Castle: Cadw Llywodraeth Cymru: Hawlfraint y Goron / Cadw Mae olion trawiadol Abaty Dinas Basing Welsh Government: Crown Copyright Wedi'i leoli mewn llecyn delfrydol ben Man i archwilio treftadaeth forwrol Wedi’i chysegru i Santes Gwenffrewi ac Y tyˆtref Elisabethaidd gorau ym clogwyn yn edrych dros For̂ Iwerddon. gyfoethog Llyˆn - wedi ei lleoli yn hen wedi’i lleoli ym mhentref tlws Gwytherin. Mhrydain. yn dystiolaeth o gymuned grefyddol Eglwys Sant Grwst / St Grwst Church, Dinas Emrys, Eglwys y Santes Fair. Sistersaidd llawn bwrlwm, oedd unwaith Its cliff-top position commands a Dedicated to Saint Winifred and situated The finest Elizabethan town house in yn meddiannu tir ar draws Dyffryn Castell Cricieth Castle: Hawlfraint Sarah McCarthy / Copyright magnificent view of the Irish Sea. A place to explore Llyˆn’s rich maritime in the picturesque village of Gwytherin. Britain. Maesglas. Sarah McCarthy heritage - located in the former St Mary’s The impressive ruins of Basingwerk Abbey Church. Castell Deganwy Castle: Kiran Ridley: Hawlfraint Partneriaid are evidence of a bustling Cistercian religious community, which once held Prosiect Tywysogion Gwynedd / Kiran Ridley: Copyright Princes land across the Greenfield Valley. of Gwynedd Project Partners Harlech Nefyn Gwytherin Conwy SH 581312 SH 308406 SH 877615 SH 780775 Treffynnon / Holywell SJ196774 Map AO / OS Map OS 115 Cod̂ Post / Postcode: CH8 7GH Eraill/Others: Ein Treftadaeth / Our Heritage, Cyngor Gwynedd / Map AO / OS Map OS 124 Map AO / OS Map OS 124 Map AO / OS Map OS 123 Gwynedd Council P i i P P i P