atha caturtho’dhyäyaù (çaìkara-bhäñyaù) yo’yaà yogo’dhyäya-dvayenokto jïäna-niñöhä-lakñaëaù sa sannyäsaù -yogopäyaù | yasmin vedärthaù parisamäptaù pravåtti-lakñaëo nivåtti-lakñaëaç ca gétäsu ca sarväsv ayam eva yogo vivakñito bhagavatä | ataeva parisamäptaù pravåttià vedärthaà manvänas taà vaàça-kathanena stauti çré-bhagavän |

çré-bhagavän uväca imaà vivasvate yogaà proktavän avyayam | vivasvän manave präha manur ikñväkave’bravét ||1|| imam adhyäya-dvayenoktaà yogaà vivasvate ädityäya sargädau proktavän aham | jagat- paripälayitèëäà kñatriyäëäà balädhänäya | tena -balena yuktäù samarthä bhavanti parirakñituà, brahma-kñatre paripälite jagat paripälayitum alam | avyayam avyaya- phalatvät | na hy asya samyag darçana-niñöhä-lakñaëasya mokñäkhyaà phalaà vyeti | sa ca vivasvän manave präha | manur ikñväkave sva-puträyädiräjäyäbravét ||4.1||

—o)0(o—

evaà paramparä-präptam imaà räjarñayo viduù | sa käleneha mahatä yogo nañöaù parantapa ||2|| evaà kñatriya-paramparä-präptam imaà räjarñayo räjänaç ca te åñayaç ca räjarñayo vidur imaà yogam | sa yogaù käleneha mahatä dérgheëa nañöo vicchinna-sampradäyaù saàvåtto he parantapa ! ätmano vipakña-bhütäù para ucyante tän çaurya-tejo-gabhastibhir bhänur iva täpayatéti parantapaù çatru-täpana ity arthaù ||4.2||

—o)0(o— durlabhän ajitendriyän präpya nañöaà yogam imam upalabhya lokaà cäpuruñärtha- sambandhinam –

sa eväyaà mayä te’dya yogaù proktaù purätanaù | bhakto’si me sakhä ceti rahasyaà hy etad uttamam ||3|| sa eväyam mayä te tubhyam adya idänéà yogaù proktaù purätanaù | bhakto’si me sakhä cäséti | rahasyaà hi yasmäd etad uttamaà yogo jïänam ity arthaù ||4.3||

—o)0(o— bhagavatä vipratiñiddham uktam iti mä bhüt kasyacid buddhir iti parihärärthaà codyam iva kurvann arjuna uväca –

aparaà bhavato janma paraà janma vivasvataù | katham etad vijänéyäà tvam ädau proktavän iti ||4||

aparam arväg vasudeva-gåhe bhavato janma paraà pürvaà sargädau janma utpattiù vivasvata ädityasya | tat katham etad vijänéyäm aviruddhärthatayä yas tvam evädau proktavän imaà yogam | sa eva tvam idänéà mahyaà proktavän aséti ||4.4||

—o)0(o—

yä väsudeve anéçvaräsarvajïäçaìkä mürkhäëäà täà pariharan çré-bhagavän uväca padartho hy arjunasya praçnaù –

bahüni me vyatétäni janmäni tava cärjuna | täny ahaà veda sarväëi na tvaà vettha parantapa ||5|| bahüni me mama vyatétäni atikräntäni janmäni tava ca he arjuna täny ahaà veda jäne sarväëi na tvaà vettha jänéñe | dharmädharmädi-pratibaddha-jïäna-çaktitvät | ahaà punar nitya- çuddha-buddha-mukta-svabhävatväd anävaraëa-jïäna-çaktir iti vedäham | he parantapa ||4.5||

—o)0(o— kathaà tarhi tava nityeçvarasya dharmädharmäbhäve’pi janma ? ity ucyate —

ajo’pi sann avyayätmä bhütänäm éçvaro’pi san | prakåtià sväm adhiñöhäya saàbhavämy ätma-mäyayä ||6|| ajo’pi janma-rahito’pi san, tathävyayätmäkñéëa-jïäna-çakti-svabhävo’pi san, tathä bhütänäà brahmädi-stamba-paryantänäm éçvara éçana-çélo’pi san | prakåtià sväà mama vaiñëavéà mäyäà triguëätmikäà yasyä vaçe sarvam idaà jagad vartate | yayä mohitaà jagat sat svam ätmänaà väsudevaà na jänäti | täà prakåtià sväm adhiñöhäya vaçékåtya saàbhavämi dehavän iva bhavämi jäta ivätma-mäyayätmano mäyayä, na paramärthato lokavat ||4.6||

—o)0(o— tac ca janma kadä kim-arthaà ca ? ity ucyate —

yadä yadä hi dharmasya glänir bhavati bhärata | abhyutthänam adharmasya tadätmänaà såjämy aham ||7|| yadä yadä hi dharmasya glänir hänir varëäçramädi-lakñaëasya präëinäm abhyudaya- niùçreyasa-sädhanasya bhavati | bhärata ! abhyutthänam udbhavo’dharmasya tadätmänaà såjämy ahaà mäyayä ||4.7||

—o)0(o—

kim-artham ?

pariträëäya sädhünäà vinäçäya ca duñkåtäm | -saàsthäpanärthäya saàbhavämi yuge yuge ||8||

pariträëäya parirakñaëäya sädhünäà san-märga-sthänäm | vinäçäya ca duñkåtäà päpa- käriëäm | kià ca dharma-saàsthäpanärthäya dharmasya samyak-sthäpanaà tad-arthaà sambhavämi | yuge yuge pratiyugam ||4.8||

—o)0(o—

janma karma ca me divyam evaà yo vetti tattvataù | tyaktvä dehaà punar janma naiti mäm eti so’rjuna ||9|| taj-janma mäyä-rüpaà, karma ca sädhu-pariträëädi, me mama divyam apräkåtam aiçvaram evaà yathoktaà yo vetti tattvatas tattvena yathävat tyaktvä deham imaà punar janma punar utpattià naiti na präpnoti, mäm ety ägacchati, sa mucyate he’rjuna ||4.9||

—o)0(o— naiña mokña-märga idänéà pravåttaù | kià tarhi ? pürvam api —

véta-räga-bhaya-krodhä man-mayä mäm upäçritäù | bahavo jïäna-tapasä pütä mad-bhävam ägatäù ||10|| véta-räga-bhaya-krodhäù – rägaç ca bhayaà ca krodhaç ca räga-bhaya-krodhäù, vétä vigatä räga-bhaya-krodhä yebhyas te véta-räga-bhaya-krodhäù | man-mayä brahma-vida éçvaräbheda- darçinaù | mäm eva parameçvaram upäçritäù | kevala-jïäna-niñöhä ity arthaù | bahavo’neke jïäna-tapasä jïänam eva ca paramätma-viñayaà tapaù | tena jïäna-tapasä | pütäù paräà çuddhià gatäù santaù | mad-bhävam éçvara-bhävaà mokñam ägatäù samanupräptäù | itara- tapo-nirapekñä jïäna-niñöhä ity asya liìgaà jïäna-tapaseti viçeñaëam ||4.10||

—o)0(o— tava tarhi räga-dveñau staù | yena kebhyaçcit evätma-bhävaà prayacchasi, na sarvebhyaù | ity ucyate —

ye yathä mäà prapadyante täàs tathaiva bhajämy aham | mama vartmänuvartante manuñyäù pärtha sarvaçaù ||11|| ye yathä yena prakäreëa yena prayojanena yat-phalärthitayä mäà prapadyante täàs tathaiva tat-phala-dänena bhajämy anugåhëämy aham ity etat | teñäà mokñaà pratyanarthitvät | na hy ekasya mumukñutvaà phalärthitvaà ca yugapat sambhavati | ato ye yat-phalärthinas täàs tat-phala-pradänena, ye yathokta-käriëas tv aphalärthino mumukñavaç ca tän jïäna- pradänena | ye jïäninaù sannyäsino mumukñavaç ca tän mokña-pradänena, tathärtänärti- haraëena ity evaà yathä prapadyante ye täàs tathaiva bhajäméty arthaù | na punär räga- dveña-nimittaà moha-nimittaà vä kaàcid bhajämi | sarvathäpi sarvävasthasya mameçvarasya vartma märgam anuvartante manuñyäù | yat-phalärthitayä yasmin karmaëy adhikåtä ye prayatante te manuñyä atra ucyante he pärtha sarvaçaù sarva-prakäraiù ||4.11||

—o)0(o—

yadi taveçvarasya rägädi-doñäbhävät sarva-präëiñv anujighåkñäyäà tulyäyäà sarva-phala- pradäna-samarthe ca tvayi sati väsudevaù sarvaà [Gétä 7.19] iti jïänenaiva mumukñavaù santaù kasmät tväm eva sarve na pratipadyante ? iti çåëu tatra käraëam –

käìkñantaù karmaëäà siddhià yajanta iha devatäù | kñipraà hi mänuñe loke siddhir bhavati karmajä ||12|| käìkñanto’bhépsantaù karmaëäà siddhià phala-niñpattià prärthayanto yajanta ihäsmin loke devatä indrädgny-ädyäù | atha yo’nyäà devatäm upäste’nyo’säv anyo’ham asméti na sa veda, yathä paçuù | evaà sa devänäm [BAU 1.4.10] iti çruteù | teñäà hi bhinna-devatäyäjinäà phaläkäìkñiëäà kñipraà çéghraà hi yasmän mänuñe loke | manuñya-loke hi çästrädhikäraù | kñipraà hi mänuñe loke iti viçeñaëät | anyeñv api karma-phala-siddhià darçayati bhagavän | mänuñe loke varëäçramädi-karmädhikära iti viçeñaù | teñäà ca varëäçramädhikäriëäà karmiëäà phala-siddhiù kñipraà bhavati karmajä karmaëo jätä ||4.12||

—o)0(o— mänuña eva loke varëäçramädi-karmädhikäraù | nänyeñu lokeñv iti niyamaù kià-nimittaù ? iti | athavä varëäçramädi-pravibhägopetä manuñyä mama vartmänuvartante sarvaça [Gétä 4.11] ity uktaà kasmät punaù käraëän niyamena tavaiva vartmänuvartante, nänyasya kim ? ucyate —

cätur-varëyaà mayä såñöaà guëa-karma-vibhägaçaù | tasya kartäram api mäà viddhy akartäram avyayam ||13|| cäturvarëyaà catvära eva varëäç cäturvarëyaà mayeçvareëa såñöam utpäditaà brähmaëo’sya mukham äsét [Åk 8.4.19.2, Yajuù 32.11] ity ädi çruteù | guëa-karma-vibhägaço guëa- vibhägaçaù karma-vibhägaçaç ca | guëäù --tamäàsi | tatra sättvikasya sattva- pradhänasya brähmaëasya çamo damas tapaù [Gétä 18.42] ity ädéni karmäëi | sattvopa- sarjana-rajaù-pradhänasya kñatriyasya çaurya-tejaù-prabhåténi karmäëi | tama-upasarjana- rajaù-pradhänasya vaiçyasya kåñy-ädéni karmäëi | raja-upasarjana-tamaù-pradhänasya çüdrasya çuçrüñaiva karma | ity evaà guëa-karma-vibhägaçaç cäturguëyaà mayä såñöam ity arthaù | tac cedaà cäturvarëyaà nänyeñu lokeñu | ato mänuñe loke iti viçeñaëam | hanta tarhi cäturvarëya-sargädeù karmaëaù kartåtvät tat-phalena yujyase’to na tvaà nitya-mukto nityeçvaraç ceti | ucyate – yadyapi mäyä-saàvyavahäreëa tasya karmaëaù kartäram api santaà mäà paramärthato viddhy akartäraà, ataevävyayam asaàsäriëaà ca mäà viddhi ||4.13||

—o)0(o—

yeñäà tu karmaëäà kartäraà mäà manyase paramärthatas teñäm akartaiväham | yato –

na mäà karmäëi limpanti na me karma-phale spåhä | iti mäà yo’bhijänäti karmabhir na sa badhyate ||14|| na mäà täni karmäëi limpanti dehädy-ärambhakatvenähaìkäräbhävät | na ca teñäà karmaëäà phale me mama spåhä tåñëä | yeñäà tu saàsäriëäm ahaà kartety äbhimänaù karmasu spåhä tat-phaleñu ca tän karmäëi limpantéti yuktam | tad-abhävän na mäà karmäëi limpantéti | evaà yo’nye’pi mäm ätmatvenäbhijänäti nähaà kartä na me karma-phale spåheti na karmabhir na badhyate | tasyäpi na dehädy-ärambhakäni karmäëi bhavantéty arthaù ||4.14||

—o)0(o— nähaà kartä, na me karma-phale spåheti –

evaà jïätvä kåtaà karma pürvair api mumukñubhiù | kuru karmaiva tasmät tvaà pürvaiù pürvataraà kåtam ||15|| evaà jïätvä kåtam karma pürvair apy atikräntair mumukñubhiù | kuru tena karmaiva tvam | na tuñëém äsanaà näpi saànyäsaù kartavyaù | tasmät tvat-pürvair apy anuñöhitatväd yady anätmajïas tvaà tad ätma-çuddhy-artham | tattvavic cet loka-saàgrahärtham | pürve janakädibhiù pürvataraà kåtam | nädhunätana-kåtaà nivartitam ||4.15||

—o)0(o— tatra karma cet kartavyaà tvad-vacanäd eva karomy aham | kià viçeñitena ? pürvaiù pürvataraà kåtam [Gétä 4.15] iti | ucyate -- yasmän mahad vaiñamyaà karmaëi | katham ?

kià karma kim akarmeti kavayo’py atra mohitäù | tat te karma pravakñyämi yaj jïätvä mokñyase’çubhät ||16|| kià karma kim cäkarmeti kavayo medhävino’py aträsmin karmädi-viñaye mohitä mohaà gatäù | atas te tubhyam ahaà karmäkarma ca pravakñyämi yaj jïätvä viditvä karmädi mokñyase’çubhät saàsärät ||4.16||

—o)0(o— na caitat tvayä mantavyaà, karma näma dehädi-ceñöä loka-prasiddhaà, akarma näma tad- akriyä tüñëém äsanam | kià tatra boddhavyam ? iti | kasmät ? ucyate –

karmaëo hy api boddhavyaà boddhavyaà ca vikarmaëaù | akarmaëaç ca boddhavyaà gahanä karmaëo gatiù ||17||

karmaëaù çästra-vihitasya hi yasmäd apy asti boddhavyam | boddhavyam cästy eva vikarmaëaù pratiñiddhasya | tathäkarmaëaç ca tüñëémbhävasya boddhavyam astéti triñv apy adhyähäraù kartavyaù | yasmäd gahanä viñamä durjïänä karmaëa ity upalakñaëärthaà karmädénäà karmäkarma-vikarmaëäà gatir yäthätmyaà tattvam ity arthaù ||4.17||

—o)0(o—

kià punas tattvaà karmäder yad boddhavyam vakñyäméti pratijïätam ? ucyate --

karmaëy akarma yaù paçyed akarmaëi ca karma yaù | sa buddhimän manuñyeñu sa yuktaù kåtsna-karma-kåt ||18||

karmaëi | karma kriyata iti karma vyäpära-mätraà, tasmin karmaëy akarma karmäbhävaà yaù paçyet | akarmaëi ca karmäbhäve kartå-tantratvät pravåtti-nivåttyor vastv apräpyaiva hi sarva eva kriyäkärakädi-vyavahäro’vidyäbhümäv eva karma yaù paçyet paçyati | sa buddhimän manuñyeñu, sa yukto yogé ca kåtsna-karma-kåt samasta-karma-kåc ca sa iti stüyate karmäkarmaëor itaretara-darçé |

nanu kim idaà viruddham ucyate karmaëy akarma yaù paçyed iti | akarmaëi ca karma iti | na hi karmäkarma syäd akarma vä karma, tatra viruddhaà kathaà paçyed drañöä ? na | akarmaiva paramärthataù sat-karmavad avabhäsate müòha-dåñöer lokasya, tathä karmaiväkarmavat | tatra yathäbhüta-darçanärtham äha bhagavän karmaëy akarma yaù paçyed ity ädi | ato na viruddham buddhimattvädy-upapatteç ca | boddhavyam iti ca yathäbhüta-darçanam ucyate | na ca viparéta-jïänäd açubhän mokñaëaà syät yaj jïätvä mokñyase’çubhät [Gétä 4.16] iti coktam | tasmät karmäkarmaëé viparyayeëa gåhéte präëibhis tad--grahaëa-nivåtty-arthaà bhagavato vacanaà karmaëy akarma yaù ity ädi |

na cätra karmädhikaraëa-karmästi, kuëòe badaräëéva | näpy akarmädhikaraëaà karmästi karmäbhävatväd akarmaëaù | ato viparéta-gåhéte eva karmäkarmaëé laukikaiù, yathä mågatåñëikäyäm udakaà çuktikäyäà vä rajatam |

nanu karma karmaiva sarveñäà na kvacid vyabhicarati | tan na nau-sthasya nävi gacchantyäà taöasthesv agatiñu nageñu pratiküla-gati-darçanät | düreñu cakñuñäsannikåñöeñu gacchatsu gaty-abhäva-darçanät | evam ihäpy akarmaëy ahaà karométi karma-darçanaà karmaëi cäkarma-darçanaà viparéta-darçanaà yena, tan-niräkaraëärtham ucyate karmaëy akarma yaù paçyet ity ädi |

tad etad ukta-prativacanam apy asakåd atyanta-viparéta-darçana-bhävitatayä momuhyamäno lokaù çrutam apy asakåt tattvaà vismåtya vismåtya mithyä-prasaìgam avatäryävatärya codayatéti punaù punar uttaram äha bhagavän | durvijïeyatvaà cälakñya vastunaù | avyakto’yam acintyo’yaà [Gétä 2.25], na jäyate mriyate [Gétä 2.27] ity ädinätmani karmäbhävaù çruti-småti-nyäya-prasiddha ukto vakñyamäëaç ca | tasminn ätmani karmäbhäve’karmaëi karma-viparéta-darçanam atyanta-nirüòham | yataù kià karma kim akarmeti kavayo’py atra mohitäù [Gétä 4.16] dehädy-äçrayaà karmätmany adhyäropya | ahaà kartä mamaitat karma, mayäsya karmaëaù phalaà bhoktavyam iti ca | tathä ahaà tüñëéà bhavämi, yenähaà niräyäso’karmä sukhé syäm iti kärya-karaëäçraya-vyäpäroparamaà tat- kåtaà casukhitvam ätmany adhyäropya na karomi kiàcit tüñëéà sukham äsam ity abhimanyate lokaù | tatredaà lokasya viparéta-darçanäpanayanäyäha bhagavän karmaëy akarma yaù paçyed ity ädi | atra ca karma karmaiva sat kärya-karaëäçrayaà karma-rahito’vikriya ätmani sarvair adhyastam | yataù paëòito’py ahaà karométi manyate | atha ätma-samavetatayä sarva-loka- prasiddhe karmaëi nadé-kula-stheñv iva gatiù pratilaumyena | ato’karma karmäbhävaà yathä- bhütaà gaty-abhävam iva våkñeñu yaù paçyet | akarmaëi ca kärya-karaëa-vyäpäroparame karmavad ätmany adhyäropite tüñëém akurvan sukham äse ity ahaìkäräbhisandhi-hetutvät tasminn akarmaëi ca karma yaù paçyet | ya evaà karmäkarma-vibhägajïaù sa buddhimän paëòito manuñyeñu | sa yukto yogé kåtsna-karma-kåc ca | so’çubhän mokñitaù kåta-kåtyo bhavatéty arthaù | ayaà çloko’nyathä vyäkhyätaù kaiçcit | katham ? nityänäà kila karmaëäm éçvarärthe’nuñöhéyamänänäà tat-phaläbhäväd akarmäëi täny ucyante gauëyä våttyä | teñäà cäkaraëam akarma | tac ca pratyaväya-phalatvät karmocyate gauëyaiva våttyä | tatra nitye karmaëy akarma yaù paçyet phaläbhävät | yathä dhenur api gaur agaur ucyate kñéräkhyaà phalaà na prayacchatéti tadvat | tathä nityäkaraëe tv akarmaëi karmaù âçyen narakädi- pratyaväya-phalaà prayacchatéti | naitad yuktaà vyäkhyänam | evaà-jïänäd açubhän mokñänupapatteù | yaj jïätvä mokñyase’çubhät [Gétä 4.16] iti bhagavatoktaà vacanaà bodhyeta | katham ? nityänäm anuñöhänäd açubhät syän näma mokñaëam | na tu teñäà phaläbhäva-jïänät | na hi nityänäà phaläbhäva-jïänam açubha-mukti-phalatvena coditaà nitya-karma-jïänaà vä | na ca bhagavativehoktam | etenäkarmaëi karma-darçanaà pratyuktam | na hy akarmaëi karmeti darçanaà kartavyatayeha codyate, nityasya tu kartavyatä-mätram | na cäkaraëän nityasya pratyaväyo bhavatéti vijïänät kiàcit phalaà syät | näpi nityäkaraëaà jïeyatvena coditam | näpi karmäkarmeti mithä-darçanäd açubhän mokñaëam | buddhimattvaà, yuktatä, kåtsna-karma- kåttvädi ca phalam upapadyate stutir vä | mithyä-jïänam eva hi säkñäd açubha-rüpaà kuto’nyasmäd açubhän mokñaëam ? na hi tamas tamaso nivartakaà bhavati | nanu karmaëi yad akarma-darçanam akarmaëi vä karma-darçanaà, na tan-mithyä-jïänam | kià tarhi gauëaà phala-bhäväbhäva-nimittam ? na, karmäkarma-vijïänäd api gauëät phalasyäçravaëät | näpi çruta-hänya-çruta-parikalpanayä kaçcid viçeño labhyate | sva- çabdenäpi çakyaà vaktuà nitya-karmaëäà phalaà nästy akaraëäc ca teñäà naraka-pätaù syäd iti | tatra vyäjena para-vyämoha-rüpeëa karmaëy akarma yaù paçyed ity ädinä kim ? tatraiva vyäcakñäëena bhagavatoktaà väkyaà loka-vyämohärtham iti vyaktaà kalpitaà syät | na caitac chadma-rüpeëa väkyena rakñaëéyaà vastu, näpi çabdäntareëa punaù punar ucyamänaà subodhaà syäd ity evaà vaktuà yuktam | karmaëy evädhikäras te [Gétä 2.47] ity atra hi sphuöatara ukto’rtho na punar vaktavyo bhavati | sarvatra ca praçastaà boddhavyaà ca kartavyam eva, na niñprayojanaà boddhavyam ity ucyate |

na ca mithyä-jïänaà boddhavyaà bhavati tat-pratyupasthäpitaà vä vastv-äbhäsam | näpi nityänäm akaraëäd abhävät prayaväya-bhävotpattiù | näsato vidyate bhävo [Gétä 2.16] iti vacanät | tat-katham asataù saj jäyate [ChäU 6.2.2] iti ca darçitam | asataù saj-janma- pratiñedhäd asataù sad-utpattià bruvatä’sad eva sad bhavet | sac cäsad bhaved ity uktaà syät | tac cäyuktaà, sarva-pramäëa-virodhät | na ca niñphalaà vidadhyät karma çästraà duùkha- svarüpatvät | duùkhasya ca buddhi-pürvakatayä käryatvänupapatteù | tad-akaraëe ca naraka- pätäbhyupagame’narthäyaiva | ubhayathäpi karaëe’karaëe ca çästraà niñphalaà kalpitaà syät | sväbhyupagama-virodhaç ca nityaà niñphalaà karmety abhyupagamya mokña-phaläyeti bruvataù | tasmäd yathä-çruta evärthaù karmaëy akarma ya ity ädeù | tathä ca vyäkhyäto’smäbhiù çlokaù ||4.18||

—o)0(o— tad etat karmaëy akarmädi-darçanaà stüyate —

yasya sarve samärambhäù käma-saàkalpa-varjitäù | jïänägni-dagdha-karmäëaà tam ähuù paëòitaà budhäù ||19|| yasya yathokta-darçinaù sarve yävantaù samärambhäù karmäëi samärabhyanta iti samärambhäù | käma-saàkalpa-varjitäù kämaistat-käraëaiç ca saìkalpa-varjitä mudhaiva ceñöä-mäträ anuñöhéyante | pravåttena cel loka-saìgrahärthaà, nivåttena cej jévana- mäträrthaà, taà jïänägni-dagdha-karmäëaà karmädäv akarmädi-darçanaà jïänaà, tad evägnis tena jïänägninä dagdhäni çubhäçubha-lakñaëäni karmäëi yasya | tam ähuù paramärthataù paëòitaà budhäù brahma-vidaù ||4.19||

—o)0(o— yas tu karmädäv akarmädi-darçé so’karmädi-darçanäd eva niñkarmä sannyäsé jévana- mäträrtha-ceñöaù san karmaëi na pravartate, yadyapi präg-vivekataù pravåttaù | yas tu prärabdha-karmä sann uttara-kälam utpannätma-samyag-darçanaù syät, sa sarva-karmaëi prayojanam apaçyan sa-sädhanaà karma pariyajaty eva | sa kutaçcin nimittät karma- parityägäsambhave sati karmaëi tat-phale ca saìga-rahitatayä sva-prayojanäbhäväl loka- saìgrahärthaà pürvavat karmaëi pravåtto’pi naiva kiàcit karoti jïänägni-dagdha-karmatvät tadéyaà karmäkarmaiva sampadyata ity etam arthaà darçayiñyann äha —

tyaktvä karma-phaläsaìgaà nitya-tåpto niräçrayaù | karmaëy abhipravåtto’pi naiva kiàcit karoti saù ||20|| tyaktvä karmasv abhimänaà phaläsaìgaà ca yathoktena jïänena nitya-tåpto niräkäìkño viñayeñv ity arthaù | niräçraya äçraya-rahitaù | äçrayo näma yad äçritya puruñärthaà sisädhayiñati | dåñöädåñöa-phala-sädhanäçraya-rahita ity arthaù | viduñä kriyamäëaà karma paramärthato’karmaiva | tasya niñkriyätma-darçana-sampannatvät | tenaivambhütena sva- prayojanäbhävät sa-sädhanaà karma parityaktavyam eveti präpte, tato nirgamäsambhaväl loka-saìgraha-cikérñayä çiñöa-vigarhaëäparijihérñayä vä pürvavat karmaëy-abhipravåtto’pi niñkryätma-darçana-sampannatvän naiva kiàcit karoti saù ||4.20||

—o)0(o— yaù punaù pürvokta-viparétaù präg eva karmämbhäd brahmaëi sarväntare pratyag-ätmani niñkriye saàjätätma-darçanaù, sa dåñöädåñöeñöa-viñayäçér vivarjitatayä dåñöädåñöärthe karmaëi prayojanam apyaçyan sa-sädhanaà karma saànyasya çaréra-yäträ-mätra-ceñöo yatir jïäna- niñöho mucyata iti | etad arthaà darçayitum äha—

niräçér yata-cittätmä tyakta-sarva-parigrahaù | çäréraà kevalaà karma kurvan näpnoti kilbiñam ||21|| niräçér nirgatä äçiño yasmät sa niräçéù | yata-cittätmä cittam antaù-karaëam | ätmä bähyaù kärya-karaëa-saàghätaù | täv ubhäv api yatau saàyatau yasya sa yata-cittätmä | tyakta-sarva- parigrahaù – tyaktaù sarvaù parigraho yena sa tyakta-sarva-parigrahaù | çäréraà çaréra-- mätra-prayojanaà kevalaà taträpi abhimäna-varjitaà karma kurvan | näpnoti na präpnoti kilbiñam aniñöa-rüpaà päpaà dharmaà ca | dharmo’pi mumukñor aniñöa-rüpaà kilbiñam eva | bandhäpädakatvät | tasmät täbhyäà mukto bhavati, saàsärän mukto bhavatéty arthaù | kià ca çäréraà kevalaà karmety atra kià çaréra-nirvartyaà çäréraà karmäbhipretam ? äho svic charéra-sthiti-mätra-prayojanaà çäréraà karma ? iti | kià cäto yadi çaréra-nirvartyaà çäréraà karma yadi vä çaréra-sthiti-mätra-prayojanaà çaréram ? iti | ucyate -- yadä çaréra- nirvartyaà karma çäréram abhipretaà syät tadä dåñöädåñöa-prayojanaà karma pratiñiddham api çaréreëa kurvan näpnoti kilbiñam iti bruvato viruddhäbhidhänaà prasajyeta | çästréyaà ca karma dåñöädåñöa-prayojanaà çaréreëa kurvan näpnoti kilbiñam ity api bruvato’präpta- pratiñedha-prasaìgaù | çäréraà karma kurvan iti viçeñaëät kevala-çabda-prayogäc ca väì- manasa-nirvartyaà karma vidhi-pratiñedha-viñayaà dharmädharma-çabda-väcyaà kurvan präpnoti kilbiñam ity uktaà syät | taträpi väì-manasäbhyäà vihitänuñöhäna-pakñe kilbiña-präpti-vacanaà viruddham äpadyeta | pratiñiddha-sevi-pakñe’pi bhütärthänuväda-mätram anarthakaà syät | yadä tu çaréra-sthiti- mätra-prayojanaà çäréraà karmäbhipretaà bhavet, tadä dåñöädåñöa-prayojanaà karma vidhi- pratiñedha-gamyaà çaréra-väì-manasa-nirvartyam anyad akruvaàs tair eva çarérädibhiù çaréra-sthiti-mätra-prayojanaà kevala-çabda-prayogät ahaà karomi ity abhimäna-varjitaù çarérädi-ceñöä-mätraà loka-dåñöyä kurvan näpnoti kilbiñam | evambhütasya päpa-çabda-väcya- kilbiña-präpty-asambhavät kilbiñaà saàsäraà näpnoti | jïänägni-dagdha-sarva-karmatväd apratibandhena mucyate eveti pürvokta-samyag-darçana-phalänuväda evaiñaù | evaà çaréraà kevalaà karma ity asyärthasya parigrahe niravadyaà bhavati ||4.21||

—o)0(o— tyakta-sarva-parigrahasya yater annädeù çaréra-sthiti-hetorù parigrahasyäbhäväd yäcanädinä çaréra-sthitau kartavyatäyäà präptäyäà ayäcitam asaàkÿptam upapannaà yadåcchayä [Mbh 14.46.19; Baudhayana-dharma-sütra 21.8.12] ity ädinä vacanenänujïätaà yateù çaréra-sthiti- hetor annädeù präpti-dväram äviñkurvann äha –

yadåcchä-läbha-santuñöo dvandvätéto vimatsaraù | samaù siddhäv asiddhau ca kåtväpi na nibadhyate ||22|| yadåcchä-läbha-santuñöaù prärthitopanato läbho yadåcchä-läbhaù, tena santuñöaù saàjätälaà- pratyayaù | dvandvätéto dvandvaiù çétoñëädibhir hanyamäno’py aviñaëëa-citto dvandvätéta ucyate | vimatsaro vigata-matsaro nirvaira-buddhiù | samas tulyo yadåcchä-läbhasya siddhäv asiddhau ca, ya evambhüto yatir annädeù çaréra-sthiti-hetor läbhäläbhayoù samo harña- viñäda-varjitaù, karmädäv akarmädi-darçé, yathä-bhütätma-darçana-niñöhaù san çaréra-sthiti- mätra-prayojane bhikñäöanädi-karmaëi çarérädi-nirvartye naiva kiàcit karométi [Gétä 5.8] guëä guëeñu vartanta [Gétä 3.28] ity evaà sadä samparicakñäëa ätmanaù kartåtväbhävaà paçyann eva kiàcid bhikñäöanädikaà karma karoti | loka-vyavahära-sämänya-darçanena tu laukikair äropita-kartåtve bhikñäöanädau karmaëi kartä bhavati | svänubhavena tu çästra- pramäëädi-janitenäkartraiva | sa evaà parädhyäropita-kartåtvaà çaréra-sthiti-mätra- prayojanaà bhikñäöanädikaà karma kåtväpi na nibadhyate, bandha-hetoù karmaëaù sahetukasya jïänägninä dagdhatväd ity uktänuväda evaiñaù ||4.22||

—o)0(o— tyaktvä karma-phaläsaìgaà [Gétä 4.20] ity anena çlokena yaù prärabdha-karmä san yadä niñkriya-brahmätma-darçana-sampannaù syät tadä tasyätmanaù kartå-karma-prayojanäbhäva- darçinaù karma-parityäge präpte kutaçcin nimittät tad-asambhave sati pürvavat tasmin karmaëy abhipravåttasyäpi naiva kiàcit karoti sa [Gétä 4.20] itikarmäbhävaù pradarçitaù | yasyaivaà karmäbhävo darçitas tasyaiva –

gata-saìgasya muktasya jïänävasthita-cetasaù | yajïäyäcarataù karma samagraà praviléyate ||23|| gata-saìgasya sarvato nivåttäsakter muktasya nivåtta-dharmädharmädi-bandhanasya, jïänävasthita-cetaso jïäna evävasthitaà ceto yasya so’yaà jïänävasthita-cetäù | tasya yajïäya yajïa-nirvåtty-artham äcarato nirvartayataù karma samagraà sahägreëa phalena vartata iti samagraà karma tat-samagraà praviléyate vinaçyatéty arthaù ||4.23||

—o)0(o— kasmät punaù käraëät kriyamäëaà karma svakäryärambham akurvat samagraà praviléyata ity ucyate ? yataù –

brahmärpaëaà brahma havir brahmägnau brahmaëä hutam | brahmaiva tena gantavyaà brahma-karma-samädhinä ||24|| brahmärpaëaà yena karaëena brahmavid havir agnäv arpayati | tad brahmaiveti paçyati tasyätma-vyatirekeëäbhävaà paçyati | yathä çuktikäyäà rajatäbhävaà paçyati tad ucyate brahmaivärpaëam iti | yathä yad rajataà tac chuktikaiveti | brahma arpaëam ity asamaste pade yad-arpaëa-buddhyä gåhyate loke tad asya brahma-vido brahmaivety arthaù |

brahma havis tathä yad dhavir buddhyä gåhyamäëaà tad brahmaiväsay | tathä brahmägnau iti samastaà padam | agnir api brahmaiva | yatra hüyate brahmaëä karträ brahmaiva kartety arthaù | yat tena hutaà havana-kriyä tad brahmaiva | yat tena gantavyaà phalaà tad api brahmaiva | brahma-karma-samädhinä brahmaiva karma brahma-karma tasmin samädhir yasya sa brahma-karma-samädhis tena brahma-karma-samädhinä brahmaiva gantavyam |

evaà loka-saìgrahaà cikérñuëäpi kriyamäëaà karam, paramärthato’karma brahma-buddhy- upamåditvät | evaà sati nivåtta-karmaëo’pi sarva-karma-sannyäsinaù samyag-darçana-stuty- arthaà yajïatva-sampädanaà jïänasya sutaräm upapadyate | yad-arpaëädy-adhiyajïe prasiddhaà tad asyädhyätmaà brahmaiva paramärtha-darçina iti | anyathä sarvasya brahmatve’rpaëädénäm eva viçeñato brahmatväbhidhänam anarthakaà syät | tasmäd brahmaivedaà sarvam ity abhijänato viduñaù sarva-karmäbhävaù |

käraka-buddhy-abhäväc ca | nahi käraka-buddhi-rahitaà yajïäkhyaà karma dåñöam | sarvam evägni-hoträdikaà karma çabda-samarpita-devatä-viçeña-sampradänädi-käraka-buddhimat- kartr-abhimäna-phaläbhisandhimac ca dåñöam | nopamådita-kriyäkäraka-phala-bheda- buddhimat kartåtväbhimäna-phaläbhisandhi-rahitaà vä | idaà tu brahma-buddhy- upamåditärpaëädi-käraka-kriyä-phala-bheda-buddhi karmäto’karmaiva tat |

tathä ca darçitaà karmaëy akarma yaù paçyet [Gétä 4.18], karmaëy abhipravåtto’pi naiva kiàcit karoti saù [Gétä 4.20], guëä guëeñu vartante [Gétä 3.28], naiva kiàcit karométi yukto manyeta tattvavit [Gétä 5.8] ity ädibhiù | tathä ca darçayaàs tatra tatra kriyä-käraka-phala- bheda-buddhy-upamardaà karoti | dåñöä ca kämyägnihoträdau kämopamardena kämyägnihoträdi-häniù | tathä mati-pürvakäm atipürvakädénäà karmaëäà kärya- viçeñasyärambhakatvaà dåñöam | tathehäpi brahma-buddhy-upamåditärpaëädi-käraka-kriyä- phala-bheda-buddher bähya-ceñöä-mätreëa karmäpi viduño’karma sampadyate | ata uktaà samagraà praviléyate [Gétä 4.23] iti | atra kecid ähuù – yad brahma tad arpaëädéni | brahmaiva kilärpaëädinä païca-vidhena kärakätmanä vyavasthitaà sat tad eva karma karoti | tatra närpaëädi-buddhir nivartyate | kintv arpaëädiñu brahma-buddhir ädhéyate | yathä pratimädau viñëv-ädi-buddhiù, yathä vä nämädau brahma-buddhir iti | satyam evam api syäd yadi jïäna-yajïa-stuty-arthaà prakaraëaà na syät | atra tu samyag-darçanaà jïäna-yajïa-çabditam anekän yajïa-çabditän kriyä-viçeñän upanyasya çreyän -mayäd yajïäj jïäna-yajïaù parantapa [Gétä 4.33] iti jïänaà stauti | atra ca samartham idaà vacanaà brahmärpaëam ity ädi jïänasya yajïatva- sampädane, anyathä sarvasya brahmatve’rpaëädénäm eva viçeñato brahmatväbhidhänam anarthakaà syät | ye tv arpaëädiñu pratimäyäà viñëu-dåñöivad brahma-dåñöiù kñipyate | nämädiñv iva ceti bruvate, na teñäà brahma-vidyokteha vivakñitä syät | arpaëädi-viñayatväj jïänasya | na ca dåñöi-sampädana-jïänena mokña-phalaà präpyate | brahmaiva tena gantavyam iti cocyate | viruddhaà ca samyag-darçanam antareëa mokña-phalaà präpyata iti | prakåti-virodhaç ca | samyag-darçanaà ca prakåtaà karmaëy akarma yaù paçyet [Gétä 4.18] ity atränte ca samyag- darçanaà tasyaivopasaàhärät | çreyän dravya-mayäd yajïäj jïäna-yajïaù parantapa [Gétä 4.33] jïänaà labdhvä paräà çäntià [Gétä 4.39] ity ädinä samyag-darçana-stutim eva kurvann upakñéëo’dhyäyaù | taträkasmäd arpaëädau brahma-dåñöir aprakaraëe pratimäyäm iva viñëu- dåñöir ucyata ity anupapannam | tasmäd yathä-vyäkhyätärtha eväyaà çlokaù ||4.24||

—o)0(o—

taträdhunä samyag-darçanasya yajïatvaà sampädya tat-stuty-artham anye’pi yajïä upakñipyante –

daivam eväpare yajïaà yoginaù paryupäsate | brahmägnäv apare yajïaà yajïenaivopajuhvati ||25|| daivam eva devä ijyante yena yajïenäsau daivo yajïas tam eväpare yajïaà yoginaù karmiëaù paryupäsate, kurvantéty arthaù | brahmägnau satyaà jïänam anantaà brahma [TaittU 2.1] vijïänam änandaà brahma [BAU 3.9.28], yat säkñäd aparokñäd brahma ya ätmä sarväntaraù [BAU 3.4.1], ity ädi vacanoktam açanäyäpipäsädi-sarva-saàsära-dharma-varjitaà neti neti [BAU 4.4.22] iti nirastäçeña-viçeñaà brahma-çabdenocyate | brahma ca tad-agniç ca sa homädhikaraëatva-vivakñayä brahmägnis tasmin brahmägnäv apare’nye brahma-vido yajïaà yajïa-çabda-väcya ätmä ätma-nämasu yajïa-çabdasya päöhät [Nirukti 14.11] tam ätmänaà yajïaà paramärthataù param eva brahma santaà buddhyädy-upädhi-saàyuktam adhyasta- sarvopädhi-dharmakam ähuti-rüpaà yajëinaivätmanaivokta-lakñaëopajuhvati prakñipanti, sopädhikasyätmano nirupädhikena para-brahma-svarüpeëaiva yad darçanaà, sa tasmin homas taà kurvanti, brahmätmaikatva-darçana-niñöhäù sannyäsina ity arthaù | so’yaà samyag-darçana-lakñaëo yajïo daiva-yajïädiñu yajïeñüpakñipyante brahmärpaëam ity äd- çlokaiù prastutaù çreyän dravya-mayäd yajïäj jïäna-yajïaù parantapa [Gétä 4.33] ity ädinä stuty-artham ||4.25||

—o)0(o—

çroträdénéndriyäëy anye saàyamägniñu juhvati | çabdädén viñayän anya indriyägniñu juhvati ||26||

çroträdénéndriyäëy anye yoginaù saàyamägniñu praténdriyaà saàyamo bhidyata iti bahu- vacanam | saàyamä evägnayas teñu juhvati | indriya-saàyamam eva kurvantéty arthaù | çabdädén viñayän anya indriyägniñu juhvati, indriyäëy evägnayas teñv indriyägniñu juhvati çroträdibhir aviruddha-viñaya-grahaëaà homaà manyante ||4.26||

—o)0(o— kià ca – sarväëéndriya-karmäëi präëa-karmäëi cäpare | ätma-saàyama-yogägnau juhvati jïäna-dépite ||27|| sarväëéndriya-karmäëi indriyäëäà karmäëéndriya-karmäëi | tathä präëa-karmäëi präëo väyur ädhyätmikas tat-karmäëy äkuïcana-prasäraëädéni täni cäpara ätma-saàyama- yogägnau, ätmani saàyama ätma-saàyamaù | sa eva yogägnis tasminn ätma-saàyama- yogägnau juhvati prakñipanti | jïäna-dépite sneheneva pradépite -vijïänenojjvala- bhävam äpädite praviläpayantéty arthaù ||4.27||

—o)0(o—

dravya-yajïäs tapo-yajïä yoga-yajïäs tathäpare | svädhyäya-jïäna-yajïäç ca yatayaù saàçita-vratäù ||28|| dravya-yajïäs tértheñu dravya-viniyogaà yajïa-buddhyä kurvanti ye te dravya-yajïäù | tapo- yajïäs tapo yajïo yeñäà tapasvinäà te tapo-yajïäù | yoga-yajïäù präëäyäma-pratyähärädi- lakñaëo yogo yajïo yeñäà te yoga-yajïäù | tathäpare svädhyäya-jïäna-yajïäç ca svädhyäyo yathä-vidhi åg-ädy-abhyäso yajïo yeñäà te svädhyäya-yajïäù | jïäna-yajïä jïänaà çästrärtha- parijïänaà yajïo yeñäà te jïäna-yajïäù | svädhyäya-yajïä jïäna-yajïäç ca yatayo yatana- çéläù | çaàsita-vratäù samyak çitäni tanükåtäni tékñëékåtäni vratäni yeñäà te saàçita- vratäù ||4.28||

—o)0(o— kià ca – apäne juhvati präëaà präëe’pänaà tathäpare | präëäpäna-gaté ruddhvä präëäyäma-paräyaëäù ||29|| apäne’päna-våttau juhvati pratikñipanti präëaà präëa-våttià, pürakäkhyaà präëäyämaà kurvantéty arthaù | präëe’pänaà tathäpare juhvati | recakäkhyaà ca präëäyämaà kurvantéty etat | präëäpäna-gaté mukhya-näsikäbhyäà väyor nirgamanaà präëasya gatis tad- viparyayeëädho-gamanam apänasya gatis, te präëäpäna-gaté | ete ruddhvä nirudhya präëäyäma-paräyaëäù präëäyäma-tat-paräù kumbhakäkhyaà präëäyämaà kurvantéty arthaù ||4.29||

—o)0(o— kià ca –

apare niyatähäräù präëän präëeñu juhvati | sarve’py ete yajïa-vido yajïa-kñapita-kalmañäù ||30|| apare niyatähärä niyataù parimita ähäro yeñäà te niyatähäräù santaù, präëän väyu-bhedän präëeñv eva juhvati | yasya yasya väyor jayaù kriyata itarän väyu-bhedän tasmin tasmin juhvati, te tatra praviñöä iva bhavanti | sarve’py ete yajïa-vido yajïa-kñapitakalmañä yajïair yathoktaiù kñapito näçitaù kalmaño yeñäà te yajïa-kñapita-kalmañäù ||4.30||

—o)0(o— evaà yathoktän yajïän nirvatrya ---

yajïa-çiñöämåta-bhujo yänti brahma sanätanam | näyaà loko’sty ayajïasya kuto’nyaù kurusattama ||31|| yajïa-çiñöämåta-bhujo yajïänäà çiñöaà yajïa-çiñöaà yajïa-çiñöaà ca tad amåtaà ca yajïa- çiñöämåtaà tad bhuïjata iti yajïa-çiñöämåta-bhujaù | yathoktän yajïän kåtvä tac-chiñöena kälena yathä-vidhi-coditam annam amåtäkhyaà bhuïjate iti yajïa-çiñöämåta-bhujo yänti gacchanti brahma sanätanaà cirantanaà mumukñavaç cet | kälätikramäpekñayeti sämarthyäd gamyate | näyaà lokaù sarva-präëi-sädhäraëo’py asti yathoktänäà yajïänäm eko’pi yajïo yasya nästi so’yajïas tasya | kuto’nyo viçiñöa-sädhana-sädhyaù kuru-sattama ||4.31||

—o)0(o—

evaà bahu-vidhä yajïä vitatä brahmaëo mukhe | karmajän viddhi tän sarvän evaà jïätvä vimokñyase ||32|| evaà yathoktä bahu-vidhä bahu-prakärä yajïä vitatä vistérëä brahmaëo vedasya mukhe dväre veda-dväreëa avagamyamänä brahmaëo mukhe vitatä ucyante | tad yathä väci hi präëaà juhumaù ity ädayaù | karmajän käyika-väcika-mänasa-karmodbhavän viddhi tän sarvän anätmajän, nirvyäpäro hy ätmä | ata evaà jïätvä vimokñyase’çubhät | na mad-vyäpärä ime, nirvyäpäro’ham udäséna ity evaà jïätväsmät samyag-darçanän mokñyase saàsära-bandhanäd ity arthaù ||4.32||

—o)0(o— brahmärpaëam [Gétä 4.24] ity ädi lokena samyag-darçanasya yajïatvaà saàpäditam | yajïäç cäneka upadiñöäù | taiù siddha-puruñärtha-prayojanair jïänaà stüyate | katham ? ---

çreyän dravya-mayäd yajïäj jïäna-yajïaù parantapa | sarvaà karmäkhilaà pärtha jïäne parisamäpyate ||33||

çreyän dravya-mayät dravya-sädhana-sädhyäd yajïäj jïäna-yajïo he paraàtapa | dravya-mayo hi yajïaù phalasyärambhakaù, jïäna-yajïo na phalärambhakaù, ataù çreyän praçasyataraù | katham ? yataù sarvaà karma samastam akhilam apratibaddhaà pärtha jïäne mokña- sädhane sarvataù saàplutodaka-sthänéye parisamäpyate antarbhavatéty arthaù | yathä kåtäya vijitäyädhareyäù saàyanty evam enaà sarvaà tad abhisameti yat kiàcit prajäù sädhu kurvanti yas tad veda yat sa veda [ChäU 4.1.4] iti çruteù ||4.33||

—o)0(o— tad etad viçiñöäà jïänaà tarhi kena präpyata ity ucyate ---

tad viddhi praëipätena paripraçnena sevayä | upadekñyanti te jïänaà jïäninas -darçinaù ||34||

tat viddhi vijänéhi yena vidhinä präpyate iti | äcäryän abhigamya, praëipätena prakarñeëa nécaiù patanaà praëipäto dérgha-namaskäras tena | kathaà bandhaù ? kathaà mokñaù ? kä vidyä ? kä cävidyä ? iti paripraçnena, sevayä guru-çuçrüñayä evam ädinä | praçrayeëävarjitä äcäryä upadekñyanti kathayiñyanti te jïänaà yathokta-viçeñaëaà jïäninaù | jïänavanto’pi kecid yathävat tattva-darçana-çéläù, apare na | ato viçinañöi tattva-darçina iti | ye samyag- darçinas tair upadiñöaà jïänaà kärya-kñamaà bhavati | netarad iti bhagavato matam ||4.34||

—o)0(o—

tathä ca satédamapi samarthaà vacanam --

yaj jïätvä na punar moham evaà yäsyasi päëòava | yena bhütäny açeñeëa drakñyasy ätmany atho mayi ||35||

yaj jïätvä yaj jïänaà tair upadiñöam adhigamya präpya punar bhüyo moham evaà yathedänéà mohaà gato’si punar evaà na yäsyasi he päëòäva | kià ca ---- yena jïänena bhütäny açeñeëa brahmädéni stamba-paryantäni drakñyasi säkñäd ätmani pratyag ätmani mat- saàsthänémäni bhütänéty atho api mayi väsudeve parameçvare cemänéti | kñetrajïeçvaraikatvaà sarvopaniñat-prasiddhaà drakñyaséty arthaù ||4.35||

—o)0(o—

kià caitasya jïänasya mähätmyam ---

api ced asi päpebhyaù sarvebhyaù päpa-kåttamaù | sarvaà jïäna-plavenaiva våjinaà santariñyasi ||36||

api ced asi päpebhyaù päpa-kådbhyaù sarvebhyo’tiçayena päpa-kåt päpa-kåttamaù sarvaà jïäna-plavenaiva jïänam eva plavaà kåtvä våjinaà våjinärëavaà päpa-samudraà saàtariñyasi | dharmo’péha mumukñoù päpam ucyate ||4.36||

—o)0(o—

jïänaà kathaà näçayati päpam ? iti sa-dåñöäntam ucyate ---

yathaidhäàsi samiddho’gnir bhasmasät kurute’rjuna | jïänägniù sarva-karmäëi bhasmasät kurute tathä ||37|| yathaidhäàsi käñöhäni samiddhaù samyag iddho dépto’gnir bhasmasät bhasmébhävaà kurute he arjuna, jïänam eva agnir jïänägniù sarva-karmäëi bhasmasät kurute tathä nirbéjékarotéty arthaù | na hi säkñäd eva jïänägniù karmäëéndhanavat bhasmékartuà çaknoti | tasmät samyag darçanaà sarva-karmaëäà nirbéjatve käraëam ity abhipräyaù | sämarthyäd yena karmaëä aréram ärabdhaà tat pravåtta-phalatväd upabhogenaiva kñéyate | tasya tävad eva ciraà yävan na vimokñye’tha sampatsye [ChäU 6.14.1] ato yäny apravåtta-phaläni jïänotpatteù präk kåtäni jïäna-sahabhävéni cätétäneka-janma-kåtäni ca täny eva sarväëi bhasmasät kurute ||4.37||

—o)0(o—

yataù evam ataù---

na hi jïänena sadåçaà pavitram iha vidyate | tat svayaà yoga-saàsiddhaù kälenätmani vindati ||38||

na hi jïänena sadåçaà tulyaà pavitraà pävanaà çuddhi-karam iha vidyate | taj jïänaà svayam eva yoga-saàsiddho yogena karma-yogena samädhi-yogena ca saàsiddhaù saàskåto yogyatäm äpannaù san mumukñuù kälena mahatä ätmani vindati labhate ity arthaù ||4.38||

—o)0(o—

yenaikäntena jïäna-präptir bhavati sa upäya upadiçyate ---

çraddhäväàl labhate jïänaà tat-paraù saàyatendriyaù | jïänaà labdhvä paräà çäntim acireëädhigacchati ||39||

çraddhävän çraddhälur labhate jïänam | çraddhälutve’pi bhavati kaçcin manda-prasthänaù, ata äha --- tat-paraù | gurüpäsadanädäv abhiyukto jïäna-labdhy-upäye çraddhävän | tat- paro’py ajitendriyaù syät ity ata äha --- saàyatendriyaù | saàyatäni viñayebhyo nivartitäni yasyendriyäëi sa saàyatendriyaù | ya evaàbhütaù çraddhävän tat-paraù saàyatendriyaç ca so’vaçyaà jïänaà labhate | praëipätädis tu bähyo’naikäntiko’pi bhavati, mäyävitvädi- saàbhavät | na tu tat çraddhävattvädau ity ekäntato jïäna-labdhy-upäyaù | kià punar jïäna- läbhät syäd ity ucyate -- jïänaà labdhvä paraà mokñäkhyäà çäntim uparatim acireëa kñipram evädhigacchati | samyag-darçanät kñipram eva mokño bhavatéti sarva-çästra-nyäya- prasiddhaù suniçcito’rthaù ||4.39||

—o)0(o—

atra saàçayo na kartavyaù, päpiñöho hi saàçayaù | katham ity ucyate ---

ajïaç cäçraddadhänaç ca saàçayätmä vinaçyati | näyaà loko’sti na paro na sukhaà saàçayätmanaù ||40||

ajïaç cänätmajïaç cäçraddadhänaç ca guru-väkya-çästreñv aviçväsaväàç ca saàçayätmä ca saàçaya-cittaç ca vinaçyati | ajïäçraddadhänau yadyapi vinaçyataù, na tathä yathä saàçayätmä | saàçayätmä tu päpiñöhaù sarveñäm | katham ? näyaà sädhäraëo’pi loko’sti | tathä na paro lokaù | na sukham, taträpi saàçayotpatteù saàçayätmanaù saàçaya-cittasya | tasmät saàçayo na kartavyaù ||4.40||

—o)0(o—

kasmät ? ----

yoga-saànyasta-karmäëaà jïäna-saàchinna-saàçayam | ätmavantaà na karmäëi nibadhnanti dhanaïjaya ||41|| yoga-saànyasta-karmäëaà paramärtha-darçana-lakñaëena yogena saànyastäni karmäëi yena paramärtha-darçinä dharmädharmäkhyäni taà yoga-saànyasta-karmäëam | kathaà yoga- saànyasta-karmä ? ity äha – jïäna-saàchinna-saàçayaà jïänenätmeçvaraikatva-darçana- lakñaëena saàchinnaù saàçayo yasya yo jïäna-saàchinna-saàçayaù | ya evaà yoga- saànyasta-karmä tam ätmavantam apramattaà guëa-ceñöä-rüpeëa dåñöäni karmäëi na nibadhnanty aniñöädi-rüpaà phalaà närabhante | he dhanaàjaya ||4.41||

—o)0(o— yasmät karma-yogänuñöhänäd açuddhi-kñaya-hetuka-jïäna-saàchinna-saàçayo na nibadhyate karmabhir jïänägni-dagdha-karmatväd eva, yasmäc ca jïäna-karmänuñöhäna- viñaye saàçayavän vinaçyati ---

tasmäd ajïäna-saàbhütaà håt-sthaà jïänäsinätmanaù | chittvainaà saàçayaà yogam ätiñöhottiñöha bhärata ||42|| tasmät päpiñöham ajïäna-saàbhütam ajïänäd avivekäj jätaà håt-sthaà hådi buddhau sthitaà jïänäsinä çoka-mohädi-doña-haraà samyag darçanaà jïänaà tad eväsiù khaògas tena jïänäsinä ätmanaù svasya, ätma-viñayatvät saàçayasya | na hi parasya saàçayaù pareëa cchettavyatäà präptaù, yena svasyeti viçeñyeta | ata ätma-viñayo’pi svasyaiva bhavati | chittvä enaà saàçayaà sva-vinäça-hetu-bhütam, yogaà samyag-darçanopäyaà karmänuñöhänam ätiñöha kurv ity arthaù | uttiñöha cedänéà yuddhäya bhärata iti ||4.42||

iti çrémat-paramahaàsa-parivräjakäcäryasya çré-govinda-bhagavat-püjya-päda- çiñyasya çrémac-chaàkara-bhagavataù kåtau çrémad-bhagavad-gétä-bhäñye caturtho’dhyäyaù ||4||

—o)0(o—