atha caturtho’dhyäyaù (çaìkara-bhäñyaù) yo’yaà yogo’dhyäya-dvayenokto jïäna-niñöhä-lakñaëaù sa sannyäsaù karma-yogopäyaù | yasmin vedärthaù parisamäptaù pravåtti-lakñaëo nivåtti-lakñaëaç ca gétäsu ca sarväsv ayam eva yogo vivakñito bhagavatä | ataeva parisamäptaù pravåttià vedärthaà manvänas taà vaàça-kathanena stauti çré-bhagavän | çré-bhagavän uväca imaà vivasvate yogaà proktavän aham avyayam | vivasvän manave präha manur ikñväkave’bravét ||1|| imam adhyäya-dvayenoktaà yogaà vivasvate ädityäya sargädau proktavän aham | jagat- paripälayitèëäà kñatriyäëäà balädhänäya | tena yoga-balena yuktäù samarthä bhavanti brahma parirakñituà, brahma-kñatre paripälite jagat paripälayitum alam | avyayam avyaya- phalatvät | na hy asya samyag darçana-niñöhä-lakñaëasya mokñäkhyaà phalaà vyeti | sa ca vivasvän manave präha | manur ikñväkave sva-puträyädiräjäyäbravét ||4.1|| —o)0(o— evaà paramparä-präptam imaà räjarñayo viduù | sa käleneha mahatä yogo nañöaù parantapa ||2|| evaà kñatriya-paramparä-präptam imaà räjarñayo räjänaç ca te åñayaç ca räjarñayo vidur imaà yogam | sa yogaù käleneha mahatä dérgheëa nañöo vicchinna-sampradäyaù saàvåtto he parantapa ! ätmano vipakña-bhütäù para ucyante tän çaurya-tejo-gabhastibhir bhänur iva täpayatéti parantapaù çatru-täpana ity arthaù ||4.2|| —o)0(o— durlabhän ajitendriyän präpya nañöaà yogam imam upalabhya lokaà cäpuruñärtha- sambandhinam – sa eväyaà mayä te’dya yogaù proktaù purätanaù | bhakto’si me sakhä ceti rahasyaà hy etad uttamam ||3|| sa eväyam mayä te tubhyam adya idänéà yogaù proktaù purätanaù | bhakto’si me sakhä cäséti | rahasyaà hi yasmäd etad uttamaà yogo jïänam ity arthaù ||4.3|| —o)0(o— bhagavatä vipratiñiddham uktam iti mä bhüt kasyacid buddhir iti parihärärthaà codyam iva kurvann arjuna uväca – aparaà bhavato janma paraà janma vivasvataù | katham etad vijänéyäà tvam ädau proktavän iti ||4|| aparam arväg vasudeva-gåhe bhavato janma paraà pürvaà sargädau janma utpattiù vivasvata ädityasya | tat katham etad vijänéyäm aviruddhärthatayä yas tvam evädau proktavän imaà yogam | sa eva tvam idänéà mahyaà proktavän aséti ||4.4|| —o)0(o— yä väsudeve anéçvaräsarvajïäçaìkä mürkhäëäà täà pariharan çré-bhagavän uväca padartho hy arjunasya praçnaù – bahüni me vyatétäni janmäni tava cärjuna | täny ahaà veda sarväëi na tvaà vettha parantapa ||5|| bahüni me mama vyatétäni atikräntäni janmäni tava ca he arjuna täny ahaà veda jäne sarväëi na tvaà vettha jänéñe | dharmädharmädi-pratibaddha-jïäna-çaktitvät | ahaà punar nitya- çuddha-buddha-mukta-svabhävatväd anävaraëa-jïäna-çaktir iti vedäham | he parantapa ||4.5|| —o)0(o— kathaà tarhi tava nityeçvarasya dharmädharmäbhäve’pi janma ? ity ucyate — ajo’pi sann avyayätmä bhütänäm éçvaro’pi san | prakåtià sväm adhiñöhäya saàbhavämy ätma-mäyayä ||6|| ajo’pi janma-rahito’pi san, tathävyayätmäkñéëa-jïäna-çakti-svabhävo’pi san, tathä bhütänäà brahmädi-stamba-paryantänäm éçvara éçana-çélo’pi san | prakåtià sväà mama vaiñëavéà mäyäà triguëätmikäà yasyä vaçe sarvam idaà jagad vartate | yayä mohitaà jagat sat svam ätmänaà väsudevaà na jänäti | täà prakåtià sväm adhiñöhäya vaçékåtya saàbhavämi dehavän iva bhavämi jäta ivätma-mäyayätmano mäyayä, na paramärthato lokavat ||4.6|| —o)0(o— tac ca janma kadä kim-arthaà ca ? ity ucyate — yadä yadä hi dharmasya glänir bhavati bhärata | abhyutthänam adharmasya tadätmänaà såjämy aham ||7|| yadä yadä hi dharmasya glänir hänir varëäçramädi-lakñaëasya präëinäm abhyudaya- niùçreyasa-sädhanasya bhavati | bhärata ! abhyutthänam udbhavo’dharmasya tadätmänaà såjämy ahaà mäyayä ||4.7|| —o)0(o— kim-artham ? pariträëäya sädhünäà vinäçäya ca duñkåtäm | dharma-saàsthäpanärthäya saàbhavämi yuge yuge ||8|| pariträëäya parirakñaëäya sädhünäà san-märga-sthänäm | vinäçäya ca duñkåtäà päpa- käriëäm | kià ca dharma-saàsthäpanärthäya dharmasya samyak-sthäpanaà tad-arthaà sambhavämi | yuge yuge pratiyugam ||4.8|| —o)0(o— janma karma ca me divyam evaà yo vetti tattvataù | tyaktvä dehaà punar janma naiti mäm eti so’rjuna ||9|| taj-janma mäyä-rüpaà, karma ca sädhu-pariträëädi, me mama divyam apräkåtam aiçvaram evaà yathoktaà yo vetti tattvatas tattvena yathävat tyaktvä deham imaà punar janma punar utpattià naiti na präpnoti, mäm ety ägacchati, sa mucyate he’rjuna ||4.9|| —o)0(o— naiña mokña-märga idänéà pravåttaù | kià tarhi ? pürvam api — véta-räga-bhaya-krodhä man-mayä mäm upäçritäù | bahavo jïäna-tapasä pütä mad-bhävam ägatäù ||10|| véta-räga-bhaya-krodhäù – rägaç ca bhayaà ca krodhaç ca räga-bhaya-krodhäù, vétä vigatä räga-bhaya-krodhä yebhyas te véta-räga-bhaya-krodhäù | man-mayä brahma-vida éçvaräbheda- darçinaù | mäm eva parameçvaram upäçritäù | kevala-jïäna-niñöhä ity arthaù | bahavo’neke jïäna-tapasä jïänam eva ca paramätma-viñayaà tapaù | tena jïäna-tapasä | pütäù paräà çuddhià gatäù santaù | mad-bhävam éçvara-bhävaà mokñam ägatäù samanupräptäù | itara- tapo-nirapekñä jïäna-niñöhä ity asya liìgaà jïäna-tapaseti viçeñaëam ||4.10|| —o)0(o— tava tarhi räga-dveñau staù | yena kebhyaçcit evätma-bhävaà prayacchasi, na sarvebhyaù | ity ucyate — ye yathä mäà prapadyante täàs tathaiva bhajämy aham | mama vartmänuvartante manuñyäù pärtha sarvaçaù ||11|| ye yathä yena prakäreëa yena prayojanena yat-phalärthitayä mäà prapadyante täàs tathaiva tat-phala-dänena bhajämy anugåhëämy aham ity etat | teñäà mokñaà pratyanarthitvät | na hy ekasya mumukñutvaà phalärthitvaà ca yugapat sambhavati | ato ye yat-phalärthinas täàs tat-phala-pradänena, ye yathokta-käriëas tv aphalärthino mumukñavaç ca tän jïäna- pradänena | ye jïäninaù sannyäsino mumukñavaç ca tän mokña-pradänena, tathärtänärti- haraëena ity evaà yathä prapadyante ye täàs tathaiva bhajäméty arthaù | na punär räga- dveña-nimittaà moha-nimittaà vä kaàcid bhajämi | sarvathäpi sarvävasthasya mameçvarasya vartma märgam anuvartante manuñyäù | yat-phalärthitayä yasmin karmaëy adhikåtä ye prayatante te manuñyä atra ucyante he pärtha sarvaçaù sarva-prakäraiù ||4.11|| —o)0(o— yadi taveçvarasya rägädi-doñäbhävät sarva-präëiñv anujighåkñäyäà tulyäyäà sarva-phala- pradäna-samarthe ca tvayi sati väsudevaù sarvaà [Gétä 7.19] iti jïänenaiva mumukñavaù santaù kasmät tväm eva sarve na pratipadyante ? iti çåëu tatra käraëam – käìkñantaù karmaëäà siddhià yajanta iha devatäù | kñipraà hi mänuñe loke siddhir bhavati karmajä ||12|| käìkñanto’bhépsantaù karmaëäà siddhià phala-niñpattià prärthayanto yajanta ihäsmin loke devatä indrädgny-ädyäù | atha yo’nyäà devatäm upäste’nyo’säv anyo’ham asméti na sa veda, yathä paçuù | evaà sa devänäm [BAU 1.4.10] iti çruteù | teñäà hi bhinna-devatäyäjinäà phaläkäìkñiëäà kñipraà çéghraà hi yasmän mänuñe loke | manuñya-loke hi çästrädhikäraù | kñipraà hi mänuñe loke iti viçeñaëät | anyeñv api karma-phala-siddhià darçayati bhagavän | mänuñe loke varëäçramädi-karmädhikära iti viçeñaù | teñäà ca varëäçramädhikäriëäà karmiëäà phala-siddhiù kñipraà bhavati karmajä karmaëo jätä ||4.12|| —o)0(o— mänuña eva loke varëäçramädi-karmädhikäraù | nänyeñu lokeñv iti niyamaù kià-nimittaù ? iti | athavä varëäçramädi-pravibhägopetä manuñyä mama vartmänuvartante sarvaça [Gétä 4.11] ity uktaà kasmät punaù käraëän niyamena tavaiva vartmänuvartante, nänyasya kim ? ucyate — cätur-varëyaà mayä såñöaà guëa-karma-vibhägaçaù | tasya kartäram api mäà viddhy akartäram avyayam ||13|| cäturvarëyaà catvära eva varëäç cäturvarëyaà mayeçvareëa såñöam utpäditaà brähmaëo’sya mukham äsét [Åk 8.4.19.2, Yajuù 32.11] ity ädi çruteù | guëa-karma-vibhägaço guëa- vibhägaçaù karma-vibhägaçaç ca | guëäù sattva-rajas-tamäàsi | tatra sättvikasya sattva- pradhänasya brähmaëasya çamo damas tapaù [Gétä 18.42] ity ädéni karmäëi | sattvopa- sarjana-rajaù-pradhänasya kñatriyasya çaurya-tejaù-prabhåténi karmäëi | tama-upasarjana- rajaù-pradhänasya vaiçyasya kåñy-ädéni karmäëi | raja-upasarjana-tamaù-pradhänasya çüdrasya çuçrüñaiva karma | ity evaà guëa-karma-vibhägaçaç cäturguëyaà mayä såñöam ity arthaù | tac cedaà cäturvarëyaà nänyeñu lokeñu | ato mänuñe loke iti viçeñaëam | hanta tarhi cäturvarëya-sargädeù karmaëaù kartåtvät tat-phalena yujyase’to na tvaà nitya-mukto nityeçvaraç ceti | ucyate – yadyapi mäyä-saàvyavahäreëa tasya karmaëaù kartäram api santaà mäà paramärthato viddhy akartäraà, ataevävyayam asaàsäriëaà ca mäà viddhi ||4.13|| —o)0(o— yeñäà tu karmaëäà kartäraà mäà manyase paramärthatas teñäm akartaiväham | yato – na mäà karmäëi limpanti na me karma-phale spåhä | iti mäà yo’bhijänäti karmabhir na sa badhyate ||14|| na mäà täni karmäëi limpanti dehädy-ärambhakatvenähaìkäräbhävät | na ca teñäà karmaëäà phale me mama spåhä tåñëä | yeñäà tu saàsäriëäm ahaà kartety äbhimänaù karmasu spåhä tat-phaleñu ca tän karmäëi limpantéti yuktam | tad-abhävän na mäà karmäëi limpantéti | evaà yo’nye’pi mäm ätmatvenäbhijänäti nähaà kartä na me karma-phale spåheti na karmabhir na badhyate | tasyäpi na dehädy-ärambhakäni karmäëi bhavantéty arthaù ||4.14|| —o)0(o— nähaà kartä, na me karma-phale spåheti – evaà jïätvä kåtaà karma pürvair api mumukñubhiù | kuru karmaiva tasmät tvaà pürvaiù pürvataraà kåtam ||15|| evaà jïätvä kåtam karma pürvair apy atikräntair mumukñubhiù | kuru tena karmaiva tvam | na tuñëém äsanaà näpi saànyäsaù kartavyaù | tasmät tvat-pürvair apy anuñöhitatväd yady anätmajïas tvaà tad ätma-çuddhy-artham | tattvavic cet loka-saàgrahärtham | pürve janakädibhiù pürvataraà kåtam | nädhunätana-kåtaà nivartitam ||4.15|| —o)0(o— tatra karma cet kartavyaà tvad-vacanäd eva karomy aham | kià viçeñitena ? pürvaiù pürvataraà kåtam [Gétä 4.15] iti | ucyate -- yasmän mahad vaiñamyaà karmaëi | katham ? kià karma kim akarmeti kavayo’py atra mohitäù | tat te karma pravakñyämi yaj jïätvä mokñyase’çubhät ||16|| kià karma kim cäkarmeti kavayo medhävino’py aträsmin