Concentratiekampen in Nederland En in Het Protectoraat Bohemen En Moravië Concentration Camps in the Netherlands and in the Protectorate of Bohemia and Moravia

Univerzita Palackého v Olomouci

Filozofická fakulta

Katedra Nederlandistiky

Concentratiekampen in Nederland en in het Protectoraat Bohemen en Moravië Concentration camps in the Netherlands and in the Protectorate of Bohemia and Moravia

Koncentrační tábory v Nizozemsku a v Protektorátu Čechy a Morava

Bakalářská diplomová práce

Nizozemština pro hospodářskou praxi

Auteur: Jiří Lokvenc

Begeleider: prof. dr. Wilken Engelbrecht, cand. litt.

Olomouc

2014

Prohlašuji, že jsem svou bakalářskou práci vypracoval samostatně a uvedl v ní veškerou použitou literaturu a ostatní zdroje.

V Olomouci dne Jiří Lokvenc

Ik verklaar hiermee dat ik deze scriptie zelfstandig heb geschreven en alle gebruikte literatuur en andere bronnen in de lijst van bronnen heb ik vermeld.

Olomouc, Jiří Lokvenc

Dankbetuiging

Ik wil graag van harte mijn dank betuigen aan prof. dr. Wilken Engelbrecht, cand. litt. voor zijn geduld en waardevolle adviezen. Tevens aan mevrouw Eva Zelená voor haar tijd en bereidwilligheid. Inhoud INLEIDING ...... 7 1. DE TWEEDE WERELDOORLOG - ALGEMEEN ...... 9 1.1. Europa na de Eerste Wereldoorlog – Organisatie ...... 9 1.2. De Tweede Wereldoorlog - een korte beschrijving ...... 11 2. DE TWEEDE WERELDOORLOG IN TSJECHIË – ALGEMEEN ...... 13 3. DE TWEEDE WERELDOORLOG IN NEDERLAND – ALGEMEEN ...... 16 3.1. Nederland onder Duitse bezetting – algemeen ...... 17 4. CONCENTRATIEKAMPEN IN HET ALGEMEEN ...... 19 5. CONCENTRATIEKAMPEN IN HET PROTECTORAAT BOHEMEN EN MORAVIË 20 5.1. Theresienstadt ...... 20 5.1.1. Formatie ...... 20 5.1.2. Theresienstadt tijdens de Tweede Wereldoorlog - het Kleine Fort ...... 21 5.1.3. Theresienstadt tijdens de Tweede Wereldoorlog - Het concentratiekamp en het getto Theresienstadt ...... 23 5.1.4. Concentratiekamp Litoměřice ...... 24 5.1.5. Bevrijding van Theresienstadt ...... 24 5.1.6. Theresienstadt na de oorlog ...... 25 6. CONCENTRATIEKAMPEN IN NEDERLAND ...... 26 6.1. Kamp Schoorl ...... 26 6.2. Kamp Vught ...... 28 6.3. Kamp Erika ...... 32 6.4. Kamp Westerbork ...... 36 6.5. Kamp Amersfoort ...... 41 7. INTERVIEW MET MEVROUW EVA ZELENÁ ...... 46 8. CONCLUSIE ...... 48 LITERATUURLIJST ...... 49 WEBPAGINA’S ...... 50 BIJLAGEN...... 54 RESUMÉ IN HET TSJECHISCH ...... 58 ABSTRACT IN HET ENGELS...... 59

ANNOTATIE...... 60

INLEIDING

De Tweede Wereldoorlog, het fascisme, het nazisme, de genocide zijn tragische ogenblikken in de geschiedenis van Europa maar ook van de hele wereld. De Tweede Wereldoorlog beïnvloedde echt tragisch vele naties en veranderde het lot van miljoenen mensen. Het is heel triest om herinneringen aan dit tijdperk op te halen maar zeer noodzakelijk om niet te vergeten.

Op het thema van de Tweede Wereldoorlog kwam ik dankzij de films, de documenten, de literatuur en vooral omwille van het verhalen en de herinneringen van mijn opa en ook van mijn persoonlijk bezoek van concentratiekampen in Polen – Oświęcim (Auschwitz) en Birkenau en in Nederland – Amersfoort en Vught.

Het oorspronkelijke idee – de Tweede Wereldoorlog is voor mij als historisch thema zeer interessant, nu studeer ik Nederlandse taal dus besloot ik om als het thema van mijn scriptie een verhandeling over de concentratiekampen in NL (voornamelijk Schoorl, Amersfoort, Westbork, Ommen en Vught) en Tsjechië (voornamelijk Theresienstadt) te kiezen. Helaas is het een heel triest onderwerp. Concentratiekampen zijn misschien wel de treurigste en de meeste tragische plaats, waar veel mensen stierven.

Soldaten stierven aan beide zijden van het front in de strijd van man tegen man, tijdens zware tankgevechten, tijdens luchtaanvallen, op de zee, maar niet alleen soldaten stierven. De oorlog heeft zelfs de burgerbevolking niet gespaard, die leed aan honger, totaal gebrek aan alles, maar gewoon helaas alleen in concentratiekampen verloren de mensen meer - verlies van persoonlijke vrijheid, identiteit, respect, waardigheid, de mensheid. Er waren mensen uitgeleverd aan de ongenade van de Duitse soldaten, zij verloren al hun rechten en in de meeste gevallen eindigden hun levens daar maar het kon ook een bevrijding van het zo ellendig en wreed leven in het concentratiekamp zijn. Maar wie gaf Hitler het recht om mensen als dieren te behandelen?

Over hoe mensen in de Nederlandse en de Tsjechoslowaakse concentratiekampen werden behandeld, welke voorwaarden ze hadden voor 'leven', wat was de volgorde van deze faciliteiten, wat de gevangenen moesten doen, hoe ze overleefden van dag tot dag, wie waarheen werd gedeporteerd en wat was het doel van elk een kamp. Dat is alles waarover wil ik in mijn scriptie schrijven. De concentratiekampen Vught en Amersfoort heb ik persoonlijk bezocht en ik heb besloten om dit onderwerp te verwerken. In het begin zal ik elk kamp afzonderlijk introduceren en aan het eind zal ik een vergelijking maken.

Het concentratiekamp Theresienstadt en de concentratiekampen in Nederland zijn ver van elkaar ongeveer duizend kilometer, maar toch zijn de kampen zeer vergelijkbaar of zelfs identiek en er zijn ook bepaalde verbindingen tussen hen. Het gekozen thema is helaas triest, verschrikkelijk maar ook interessant en informatief voor iedereen die zich deze periode niet kan voorstellen en ik zou willen dat het meer al beschrijven.

1. DE TWEEDE WERELDOORLOG - ALGEMEEN

1.1. Europa na de Eerste Wereldoorlog – Organisatie Na de Eerste Wereldoorlog werd er in 1918 een nieuwe orde in Europa opgebouwd. Al in januari 1918 werd de Russische Socialistische Federatieve Sovjetrepubliek (USSR) opgericht. De nederlaag van Duitsland heeft bijgedragen aan de ineenstorting van de Oostenrijks- Hongaarse monarchie, er werden enkele landen geboren: Tsjechoslowakije, Oostenrijk, Polen, de Hongaarse Sovjetrepubliek (1920 uitgeroepen tot het Koninkrijk van Hongarije) en het Koninkrijk van Serviërs, Kroaten en Slovenen (in 1929 omgedoopt tot Joegoslavië). Op 28 juni 1919 werd het Verdrag van Versailles ondertekend en de 1920 in Genève werd gevestigde internationale organisatie Volkenbond.

Duitsland leed de grootste verliezen als gevolg van de Eerste Wereldoorlog. In het land was chaos en wanorde, de economie werkte niet. Duitsland werd gezien als de belangrijkste boosdoener van de oorlog en vooral Frankrijk vroeg harde herstelbetalingen. In 1920 werd de fascistische partij NSDAP in Duitsland opgericht, onder leiding van Adolf Hitler. Het symbool van partij was een rode vlag met een hakenkruis (swastika). Rusland en Duitsland vergaven elkaar de herstelbetalingen. Op 16 april 1922 ondertekenden zij het Verdrag van Rapallo. Sovjet-Unie zoals Duitsland had ook inspanningen om meer grondgebied in Europa te verkrijgen en in andere landen te domineren. Europa herstelde zich na de oorlog echt moeilijk en in 1929 sloeg de wereldwijde economische crisis toe en de werkloosheid en inflatie groeiden, er ontstonden sociale onrust, demonstraties, stakingen. Hitler bereidde de natie op de oorlog voor. Hij gaf werk aan vele mensen door de bouw van autowegen en het opbouwen van het leger. Hij had grote steun en goedkeuring van de bevolking. Hij was de voorstander van:

- De afschaffing van het Verdrag van Versailles vanwege de slechte positie van Duitsland

- Aan alles wat slecht is in Duitsland zijn de Joden schuldig, daarom is het noodzakelijk om hen te vernietigen – antisemitisme

- Het is noodzakelijk om het communisme, marxisme en de democratie te vernietigen want die zijn niet natuurlijk voor Duitsers en bovendien komen ook deze theorieën uit een Joodse achtergrond

- Duitsland moet nieuwe gebieden verwerven en andere inferieure landen veroveren

- Er moet een sterk leger gebouwd worden

- Duitsers zijn het Arische ras - bovenmenselijke (Übermensch), bestemd om de zwakkere rassen te domineren.

Bij de verkiezingen in 1932 kreeg de NSDAP de meeste stemmen (37,3%)1 en op 30 januari 1933 werd Adolf Hitler benoemd tot Rijkskanselier. Hij begon de titel van de leider (Führer) te gebruiken. Alle politieke partijen werden verboden, de terreur begon, massa-arrestaties. De vijanden en de tegenstanders werden naar concentratiekampen gestuurd – Dachau, Buchenwald, Mauthausen. Op 15 september 1935 nam de Duitse Rijksdag in Neurenberg de Rijksburgerschapswet aan en de wet over de bescherming van het Duitse bloed en de Duitse eer – de zogenaamde Neurenberger wetten. Dankzij de Neurenberger wetten werden nazi rassendiscriminatie en genocide in Duitsland en de landen tijdens de bezetting in de Tweede Wereldoorlog doorgevoerd. Joden werden gedwongen om buiten de maatschappij te zijn – de 'Kristallnacht', de vernietiging van de Joodse bedrijven, synagogen, vernedering, moorden, concentratiekampen.

Hitler verzekerde de natie dat voor de suprematie van de Duitse natie de Duitsers zich verenigen moeten in de toekomst en Europa domineren. Zo kan Oostenrijk toetreden, ze kunnen Tsjechoslowakije en Polen veroveren en de nederlaag uit de eerste Wereldoorlog vergelden. In 1935 werd de dienstplicht ingevoerd en in 1936 namen de Duitsers het gedemilitariseerde Rijnland in. In 1936 vonden de Olympische Spelen in Berlijn plaats, waarin de bevordering van het fascisme zou moeten zijn. Nazi-Duitsland, Italië en Japan vormden de gesloten groepering 'Axis'. In dit pact werden later toegevoegd Roemenië, Hongarije, Bulgarije, Frankrijk met het centrum in Vichy, Kroatië, Thailand, Slowakije, San Marino, etc. ¨

De eerste Duitse expansie ging naar Oostenrijk en op 13 maart in 1938 werd de vereniging van de beide landen uitgeroepen. Een ander doel was Tsjecho-Slowakije. In de grensgebieden, de Sudeten, woonde de Duitse minderheid, die op basis van het Verdrag van München van op 29 september 1938 een deel van Duitsland werd. Tsjecho-Slowakije moest zijn grensgebieden aan Duitsland geven. Dit moment betekende voor de Tsjechen verlies van nationale soevereiniteit. De voormalige president Edvard Beneš nam ontslag uit zijn functie en ging in ballingschap. Op 15 maart 1939 ondertekende de nieuwe president Emil Hácha een verklaring van Tsjecho-Slowakije en de Duitse regering dat de Tsjecho-Slowaakse regering is het eens met de bezetting van Bohemen en ook Bohemen vraagt om door Duitsland te bezet worden. Op 16 maart 1939 werd een decreet over de oprichting van het

1 “Reichstagswahl 31.07.1932”, URL: http://www.dhm.de/lemo/objekte/statistik/wa19323/index.html (download: 15 maart 2014)

10 protectoraat Bohemen en Moravië gepubliceerd. Slowakije werd onafhankelijk, het werd een fascistische staat en op 14 maart 1939 werd de Slowaakse staat onder leiding van Josef Tiso verklaard.2

1.2. De Tweede Wereldoorlog - een korte beschrijving Op 23 augustus 1939 ondertekenden de Duitsers met de Sovjet-Unie een niet-aanvals- verdrag. Het omvatte de verdeling van Polen. Later braken de Duitsers dat contract en vielen de Sovjet-Unie aan. Op 1 september 1939 viel Duitsland Polen binnen. De Blitzkrieg verdeelde het land in een Duits deel en de Sovjet-deel. Hitler had zijn ambitie niet verborgen. Het oorlogsconflict begon in Europa, maar ook in de wereld. In de Winteroorlog bezette de Sovjet-Unie de Baltische staten agressief en vocht tegen Finland. Groot-Brittannië en Frankrijk verklaarden tot dusver alleen de oorlog aan Duitsland. Ze werden door de Maginotlinie beschermd. Op 9 april 1940, vielen Duitse troepen Denemarken en dan Noorwegen aan. Op 10 mei 1940 vielen ze Nederland, België en Luxemburg binnen en dan gingen ze uit het noorden naar Frankrijk verder. Frankrijk capituleerde op 22 juni 1940. In de lente van 1941 werden Joegoslavië en dan Griekenland verslagen. Groot-Brittannië sloot zich aan bij de oorlog. Er waren gevechten in Afrika in Tunesië, Libië en Egypte. Een strategisch punt werd het Suezkanaal.

Hitler veroverde zeer snel en relatief gemakkelijk een groot deel van Europa, hij stootte niet op grote en constante weerstand. Op 22 juni 1941 viel Duitsland de totaal onvoorbereide USSR binnen. Deze situatie veranderde als gevolg van een blokkade van Leningrad en de Slag van Moskou, Duitse troepen begonnen zich terug te trekken. Tot de belangrijke slagen aan het Oostfront behoorden de Slag om Stalingrad en de tankslag bij Koersk. De Verenigde Staten kwamen in de oorlog na de Japanse aanval op Pearl Harbor op 7 december 1941. In het gevaar was ook Australië. Het Japanse leger werd in de Slag bij Midway in 1942 gestopt, in 1943 werd het ook op het eiland Guadalcanal verslagen. De geallieerden (Groot- Brittannië, Frankrijk, de Sovjet-Unie en andere Europese landen, de VS, Canada, Australië, enz.), die in de oorlog tegen het fascisme verenigd waren, begonnen op alle fronten te winnen. Op 6 juni 1944 was de invasie van de geallieerde troepen in Normandië en het begin van een geleidelijke bevrijding van de bezette gebieden. De Duitse troepen werden gedwongen om zich terug te trekken, Hitler besefte de nederlaag en ondergang van het Derde Rijk en pleegde op 30 april 1945 zelfmoord in zijn bunker in Berlijn. 3 De Tweede

2 D. Sommerville: World War II – Day by day, Greenwich 1989; “Příčiny druhé světové války”, URL: http://cs.wikipedia.org/wiki/P%C5%99%C3%AD%C4%8Diny_druh%C3%A9_sv%C4%9Btov%C3 %A9_v%C3%A1lky (download: 15 februari 2014) 3 “Führerbunker”, URL http://nl.wikipedia.org/wiki/F%C3%BChrerbunker (download: 25 februari 2014

Wereldoorlog eindigde in Europa met de capitulatie van Duitsers in Berlijn op 8 mei 1945. Na een aanval met kernbommen op Hiroshima en Nagasaki capituleerde Japan. Op 15 augustus 1945 maakte keizer Hirohito de capitulatie aan de westerse geallieerden bekend en op 2 september 1945 werd de capitulatie getekend. Dit is het einde van de Tweede Wereldoorlog.4

4 D. Sommerville: World War II – Day by day. Greenwich 1989; “Tweede Wereldoorlog”, URL https://nl.wikipedia.org/wiki/Tweede_Wereldoorlog (download: 8 april 2014)

2. DE TWEEDE WERELDOORLOG IN TSJECHIË – ALGEMEEN Het nieuw opgerichte onafhankelijke Tsjechoslowakije was na de Eerste Wereldoorlog een relatief economisch en politiek machtige staat. Tsjechoslowakije probeerde de democratie en het karakter van de Republiek te behouden. Een belangrijke persoonlijkheid van dat tijdstip was president T.G. Masaryk. Na zijn dood in december 1935 werd Dr. Edvard Beneš president. Vanwege het feit dat in het grensgebied – het Sudetenland relatief grote Duitse minderheid woonde, drong Adolf Hitler aan op de verbinding met Duitsland. Tsjechoslowakije was in gevaar. Op 21 mei 1938 werd gedeeltelijke mobilisatie verklaard en op 23 september 1938 compleet, Hitler dreigde aan te vallen. In de nacht van 29/30 september 1938 onderhandelden vertegenwoordigers van de vier Europese grootmachten: Frankrijk (Edouard Daladier), Italië (Benito Mussolini), Duitsland (Adolf Hitler), Verenigd Koninkrijk (Nelville Chamberlain) over de overname van de Duitstalige grensgebieden van Tsje-choslowakije door de Duitse - 'over ons zonder ons'. Het betekende voor Tsjecho- Slowakije het verlies van de soevereiniteit. Beneš nam ontslag en ging in ballingschap. De nieuwe president werd JUDr. Emil Hacha. Het Verdrag van München verhoogde eigenwaarde van Hitler, versnelde en ondersteunde Duitse expansionistische plannen en verkortte dus de weg naar een nieuw militair conflict.

De bedoeling van Hitler was om geheel Tsjecho-Slowakije te krijgen. Op 15 maart 1939 ondertekende Hácha een verklaring van de bezetting van Tsjecho-Slowakije door Duitsland en op 16 maart 1938 werd het protectoraat Bohemen en Moravië - Protektorat Böhmen und Mähren opgericht. De Duitse bezettingautoriteiten introduceerden een zeer brutale en gewelddadige totalitaire dictatuur. In Praag vond een demonstratie tegen de Duitse bezetting plaats. Het slachtoffer van de onderdrukking van de demonstraties werd student Jan Opletal. Daarna werden op 17 november 1939 alle Tsjechische universiteiten gesloten. Jongeren werden voor dwangarbeid naar Duitsland - naar het Reich gestuurd. Alle anti-nazi acties werden zeer hard behandeld door de Duitse geheime politie - de Gestapo. Slowakije werd een fascistische staat, een in naam onafhankelijke Slowaakse Republiek met president Tiso. In de loop van de tijd nam Slowakije aan de oorlog deel en werd een aanhanger van Duitsland. Actief verzet werd geleid pas na 1940 door de illegale KSS (Communistische Partij van Slowakije).

Na de bezetting van Tsjecho-Slowakije in maart 1939 werden veel Tsjecho-Slowaakse burgers leden van het buitenlandse verzet. Ze gingen naar Frankrijk, Groot-Brittannië (Tsjecho-Slowaakse piloten maakten deel uit van RAF (Royal Air Force), in Groot- Brittannië zetelde ook de regering in ballingschap met president Beneš. Tsjecho-Slowaken vochten ook in Afrika (Tobruk) en hadden een grote rol in de gevechten aan het Oostfront.

In het bezette Tsjecho-Slowakije begon ook het Tsjecho-Slowaakse binnenlandse verzet vanaf maart 1939 vorm te krijgen. Er werden guerrillatroepen (Zelený kadr, Štramberští partyzáni, Partyzánská Brigada Jana Žižky z Trocnova en andere opgericht), er waren sabotages, destructieve acties op de spoorwegen, bruggen.

De functie van plaatsvervangend Reichsprotektor werd op 27 september 1941 in Praag aan Reinhard Heydrich gegeven. Onmiddellijk verklaarde hij de krijgswet. Hij drong aan op de bloedige onderdrukking van het Tsjechische verzet, leidde systematisch de strijd voor de vernietiging van de Tsjechische natie. Hij slaagde erin om het netwerk van verzetsorganisaties te breken en verstoren – door arrestaties, executies, deportaties. Joden werden gedwongen om gele zespuntige ster met een zwarte inscriptie 'Jude' op de kleding in het openbaar te dragen en samen met zigeuners werden zij geleidelijk naar concentratiekampen gedeporteerd. Hitler dreef zijn voornemen en plan van de 'Endlösung van het joodse vraagstuk' (definitieve oplossing van het Jodenprobleem) door. Deze wordt voor altijd met deze plaatsen geassocieerd: Oświecim (Auschwitz), Majdanek, Treblinka, Chelmno, Belzec, Sobibor en andere. Nazi moord eiste de levens van meer dan zes miljoen Europese joden, 80.000 van hen waren Tsjechoslowaakse burgers (89% van de 90.000 joden die bij het begin van de bezetting nog in Tsjecho- Slowakije woonden).

In het najaar van 1941 verliet het eerste transport van Joden uit Praag via Terezín naar het getto in Łodź. Terezín werd een gesloten joods kamp - een concentratiekamp. Tijdens de oorlog gingen door het kamp rond de 140.000 gevangenen en ongeveer 80.000 Tsjechen van Joodse afkomst stierven na hun verblijf in Terezín. De situatie in het protectoraat was ondraaglijk en in Engeland werd de moordaanslag op Reinhard Heidrich gepland. Op het grondgebied van het protectoraat werden parachutisten (groep Silver A, groep Silver B en groep Antropoid) gestuurd. Op 27 mei 1942 deden J. Gabčík en J. Kubiš een poging om Heydrich te vermoorden, op 4 juni stierf hij aan zijn verwondingen. Dan kwam de brutale terreur en geweld. De nazi's verklaarden de krijgswet weer, er werden enkele duizenden mensen vastgehouden en geëxecuteerd. Daarna volgde het verbranden van dorpen Lidice en Ležáky. De waardering van moordaanslag was controversieel, maar de uitvoering van deze actie wordt als de belangrijkste handeling van het Tsjechische verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog beschouwd.

In februari 1942 begonnen Tsjechoslowaakse militaire eenheden in de Buzuluk (USSR) vorm te krijgen en in januari 1943 vertrokken de soldaten naar het front.

Op 28 mei 1943 werd tussen de Tsjecho-Slowaakse regering en de Sovjet-regering een document over de deelname van het Sovjet leger bij de bevrijding van Tsjecho- Slowakije afgesloten. In december ondertekenden regeringen een Tsjechoslowaakse- Sovjet-verdrag van vriendschap, wederzijdse bijstand, en naoorlogse samenwerking, die duurde tot 1989.

De geleidelijke bevrijding van Tsjecho-Slowakije begon in het najaar van 1944 met de Karpaten-Dukla operatie. De belangrijkste rol in de bevrijding had het Rode Leger. Bij het Rode Leger behoorde ook het 1e Tsjechoslowaakse Legerkorps onder bevel van generaal Ludvík Svoboda. Een deel van de Zuid- en West-Bohemen werden volgens de demarcatielijn door het Amerikaanse leger bevrijd, de rest van Tsjechoslowakije werd door het Rode Leger bevrijd.

Een belangrijke rol in de bevrijding van Tsjechoslowakije had ongetwijfeld de Slowaakse Nationale Opstand, groeiende guerrillabewegingen in sommige delen van Bohemen en Moravië en ook aan het einde van mei de opstand in Praag. In Tsjechoslowakije eindigde de oorlog op 9 mei 1945.1

1 J. Horák: Československé dějiny v datech, Praha 1986.

3. DE TWEEDE WERELDOORLOG IN NEDERLAND – ALGEMEEN Om de situatie van Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog volledig te begrijpen, moeten we enkele jaren teruggaan. De bekende crisis op Wall Street heeft bijna alle landen getroffen, Nederland was geen uitzondering. In Nederland brak de crisis volledig uit in 1931. Het werk was schaars en verlies van de baan was een bedreiging voor iedereen. In deze periode waren de grote hoogtijdagen van kleine en grote extreme bewegingen, zoals de linkse CPN - Communistische Partij Nederland of RSAP – Revolutionaire Socialistische Arbeiderspartij, maar ook de radicale rechtse partij de Nederlandsche Algemene Fascistenbond geïnspireerd door het beleid van Benito Mussolini. In deze politieke partij was er echter geen significante politicus. Op 14 december 1931 werd er nog een politieke partij opgericht, de NSB - Nationaal Socialistische Beweging gesticht door de man voor wie de voorzitter van de Duitse oppositiepartij NSDAP Adolf Hitler het grootste rolmodel was. Het was Anton Mussert, die samen met zijn vriend Cornelis van Geelkerken een politieke partij oprichtte tegen de kapitalisten, de bevordering van het nationaal belang en de noodzaak van eenheid van het volk, maar niet antisemitisch. Het antisemitisme was kenmerkend voor de Duitse zusterorganisatie. De NSB accepteerde zelfs de Joden als leden. Toen in 1933 Hitler Rijkskanselier werd, ging na deze gebeurtenis een golf vluchtelingen naar Nederland vanuit nazi-Duitsland, niet allen van hen waren joden. Hendrik Colijn was in de jaren 1933-1939 Nederlandse minister-president. Door de grote golf van buitenlanders besloot de Nederlandse overheid in 1939 een groot kamp voor vluchtelingen in het dorp Westerbork (Drenthe) te bouwen. Op 10 augustus 1939 werd de minister-president Colijn vervangen door de politiek ambivalente Dirk Jan de Geer, die met succes Nederland door de oorlog zou moeten leiden. Maar hij was daartoe niet in staat en van de functie werd hij gedwongen om af te treden. Toen werd hij vervangen door Pieter S. Gerbrandy met het Londense kabinet.

Nederland was ervan overtuigd dat het net als in de Eerste Wereldoorlog de oorlog kon vermijden. Voor het leger werden 280.000 mensen opgeroepen, maar het niveau van bewapening van Nederland was slecht. Zij hadden alleen oude geweren, machinegeweren uit de Eerste Wereldoorlog, één tank en 39 pantserwagens, met uitzondering van modern antitankgeschut en luchtafweergeschut geen voor die tijd moderne wapens. De officieren van de Duitse generale staf verwachtten het. Voor de bezetting van Nederland werden 750.000 Duitse soldaten toegewezen. De oorlog in eerste instantie leek niet zo slecht. Na de capitulatie van Polen hielden de gevechten effectief op. Overal was het zo stil dat ze in Groot-Brittannië begonnen over een nep-oorlog (phoney war) te praten, veel mensen verwachtten een snel einde. Herfst en winter waren zonder grote verstoringen. De minister- president De Geer beschouwde de hele situatie niet zo ernstig en hij besloot om een vakantie

16 in het Schwarzwald door te brengen. In de lente van 1940, draaide de situatie met 180 graden. Hitler viel Denemarken en Noorwegen tegelijk aan.

Op 9 mei 1940 meldde de Nederlandse Inlichtingendienst verdachte bewegingen van troepen aan de oostgrens en 10 mei 's ochtends vroeg overvielen de Duitse troepen Nederland. De Duitsers hadden berekend dat de Nederlanders zich slechts kort zouden verdedigen en dat daarna heel Nederland net als Denemarken zou capituleren, maar het was niet zo gemakkelijk voor de Duitsers als ze verwachtten. De Franse troepen, die de verdediging tegen de Duitsers zouden moeten steunen kwamen helaas niet op tijd en in de slag om de defensieve linie op de rivier de Grebbe won uiteindelijk de SS. Op 12 mei verliet de konin-- klijke familie na aandringen van opperbevelhebber Winkelman Nederland en voer naar Engeland. Op 13 mei was Nederland definitief verslagen, maar de gevechten en de weerstand van de bevolking duurden nog steeds voort. Op 14 mei kreeg de Nederlandse kolonel Scharroo bericht van de Duitse generaal Schmidt dat als ze niet opgeven, de Duitsers bommen zouden werpen op Rotterdam. Er werd al over het einde van de gevechten onderhandeld, maar het was te laat. Hoewel de Duitse generaal probeerde de bombardementen te annuleren, werden er bommen gegooid op Rotterdam, en werden er 800 mensen gedood. Deze actie werd gevolgd door een definitief einde aan de gevechten en Generaal Winkelman tekende de capitulatie van de Nederlandse troepen.1

3.1. Nederland onder Duitse bezetting – algemeen De Partij NSB onder leiding van Mussert begon succes te krijgen dankzij de nieuwe situatie in het land. Als Reichskommissar van het bezette Nederland werd door Hitler de Moravisch- Duitse advocaat Arthur Seyss-Inquart (hij is naar het gymnasium in Olomouc gegaan) benoemd.

Antisemitisme gebeurde in het begin zelden en alleen anoniem. In Nederland waren er op dat moment ongeveer 300.000 Nederlanders van joodse afkomst, twee derde in Amsterdam. In de herfst van 1940 veranderde de situatie toen elke ambtenaar en leraar van Joodse afkomst werd ontslagen uit het werk. In heel Nederland werd dat gedaan zonder veel weerstand, alleen de Universiteit Leiden reageerde op het ontslag van professor Eduard M. Meijers met een staking. Seyss-Inquart reageerde op de staking met de sluiting van de universiteit, die duurde tot het einde van de oorlog.

Het was de tijd van veranderingen. Duitsers annuleerden vanwege hun volgelingen het verbod op het dragen van uniformen, veel cafés en restaurants werden uitgerust met een bord 'Joden niet toegestaan' (vanaf 1 april 1941 was het verplicht in alle openbare plaatsen), de

1 H. Van der Horst: Dějiny Nizozemska, Praha 2005.

17 censuur betekende dat radio en kranten alleen door de Duitsers goedgekeurde informatie mochten brengen, er begon handel met voedsel op de zwarte markt. Later werden alle bestaande politieke partijen afgeschaft, de enige die overbleef was de NSB onder leiding van Mussert. Niet iedereen vond het goed en het leidde tot de vorming van verzet. Op 13 mei 1941 werden 18 leden van de verzetsorganisatie 'De Geuzen' ter dood veroordeeld. Volgende verzetsorganisaties waren voorzichtiger, hielpen met het verbergen van personen, doden van verraders en ze pleegden sabotage. Deze gebeurtenissen kwamen aan het einde van de oorlog tegen de Duitsers steeds vaker voor. In de verzetsorganisaties waren vooral communisten en protestanten. Na de oorlog bleek uit berekeningen dat ca. 2,5% van de bevolking deelnam aan het verzet op een of andere manier.

De Tweede Wereldoorlog is het meest met de Holocaust geassocieerd. Ook Nederland bleef niet gespaard. Tijdens de oorlog zijn er vele andere antisemitische acties geweest, bijvoorbeeld: het was Joden niet toegestaan om land te bezitten, de Joodse studenten werden uitgesloten van de niet-joodse scholen, Joden waren ook verplicht om al hun geld naar de rekening van Duitse banken over te maken. Later begon het verbod van het zitten op bankjes in het park, het gebruik van het openbaar vervoer en sinds 1942 moesten Joden ook een gele Joodse ster dragen. In november 1943 verdwenen de Joden helemaal uit het publieke leven en de meesten van hen werden gedeporteerd naar kampen in het oosten. Vanwege de perfecte bevolkingsregistratie in Nederland2, overleefde ongeveer 74 %3 van de Nederlandse joden de Holocaust niet. Dit is het hoogste percentage van heel Europa met uitzondering van Duitsland, Oostenrijk en Tsjechië. In de Nederlandse bevolkingsregistratie werd namelijk automatisch de kerkelijke gezindte geregistreerd.

In het midden van september 1944 werd het zuidelijk deel van Nederland bevrijd door Amerikaanse troepen en zo begonnen de gevechten op het grondgebied van Nederland. In reactie op een staking van de Nederlandse Spoorwegen, kondigde Seyss-Inquart een voedsel- blokkade aan. Dit veroorzaakte grotendeels de hongersnood in de laatste zes maanden van de oorlog. Deze periode werd de Hongerwinter genoemd en zij eiste meer dan 20.000 slachtoffers. In de vroege lente van 1945 duurden de gevechten voort, Canadese troepen bevrijdden het noorden en oosten van het land. Op 5 mei 1945 trad de onvoorwaardelijke overgave van de Duitse troepen in Nederland in werking.4

2 “Holocaust v Nizozemí”, URL http://www.holocaust.cz/cz2/history/countries/neth (download: 15 maart 2014) 3 “Hollandsche Schouwburg”, URL http://www.jhm.nl/cultuur-en- geschiedenis/amsterdam/hollandsche-schouwburg (download: 1 april 2014) 4 H. Van der Horst: Dějiny Nizozemska, Praha 2005.

4. CONCENTRATIEKAMPEN IN HET ALGEMEEN Een concentratiekamp was een plaats die diende voor gedwongen verblijf, isolatie, opsluiting en intimidatie van mensen. Mensen werden in concentratiekampen geplaatst zonder de juiste rechtbank of andere juridische redenen. Vroeger was een concentratiekamp de naam voor de interneringskampen die voor de burgerbevolking in de 19e eeuw werden gebouwd (in de Verenigde Staten voor de inheemse bevolking, tijdens de Tweede Boerenoorlog in Zuid- Afrika). De meeste mensen hebben deze uitdrukking alleen met de Tweede Wereldoorlog geassocieerd, waar het synoniem werd voor de ergste schendingen van de mensenrechten en genocide.

Een concentratiekamp was de manier waarop de nazi's hun politieke tegenstanders wegwerkten en zorgden dat mensen geen volledige rechten kregen. Het eerste naziconcentratiekamp werd in Dachau in 1933 opgericht. Oorspronkelijk werd het kamp voornamelijk ontworpen voor politieke tegenstanders, maar de gevangenen waren ook homoseksuelen, Jehova's Getuigen, Roma en Joden. Sinds 1935 werd een wet over de minderwaardigheid van 'niet-Arische' leden van de bevolking van Duitsland aangenomen. De nazi's begonnen Joden in grote aantallen naar de concentratiekampen te sturen. Later werden er gescheiden stadsdelen - getto’s gemaakt, waar de nazi's Joden concentreerden. Dan werden de Joden tijdens de oorlog uit de getto's ook naar concentratiekampen getransporteerd.

Na het begin van de Tweede Wereldoorlog steeg het aantal van concentratie-, arbeids-, tran- sit-, maar ook vernietigingskampen in heel Europa zeer snel. De meest bekende concentratiekampen zijn waarschijnlijk Auschwitz-Birkenau (in het Pools: Oświecim), Kulmhof (in het Pools: Chełmno), Treblinka, Majdanek (nu een voorstad van Lublin) en Mauthausen. In de naziconcentratiekampen werden meer dan 18 miljoen mensen gevangen, meer dan 11 miljoen mensen werden vermoord, ongeveer 6 miljoen van hen waren Joden1. 'De overlevingskansen waren in het ene kamp geringer dan in het andere.'2

1 “Concentratiekamp”, URL http://nl.wikipedia.org/wiki/Concentratiekamp (download: 11 maart 2014) ; “Lijst van naziconcentratiekampen”, URL http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_naziconcentratiekampen (download: 11 maart 2014); “Nacistické koncentrační tábory a ghetta”, URL http://www.holocaust.cz/cz2/history/camps/camps (download: 11 maart 2014); “Nástin typologie koncentračních táborů”, URL http://www.fronta.cz/nastin-typologie-koncentracnich-taboru (download: 11 maart 2014) 2L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 eerste helft, Amsterdam 1978, p. 117.

5. CONCENTRATIEKAMPEN IN HET PROTECTORAAT BOHEMEN EN MORAVIË Tijdens de tweede Wereldoorlog bouwden de Duitsers in het protectoraat Bohemen en Moravië veel kleine concentratie-, arbeid-, interneringskampen als Bernsdorf (in het Tsjechisch: Bernartice, vrouwenwerkkamp), Trautenau (in het Tsjechisch: Poříčí-Trutnov), Kratzau (in het Tsjechisch: Chrastava), Neurohlau (in het Tsjechisch: Nová Role), Lety (vooral Roma) en vele anderen, maar de meeste waren onder het bestuur van grote concentratiekampen als Flossenburg, Ravensbrück, Gross-Rosen (in het Pools: Rogoźnica) en anderen. Deze kleine concentratiekampen worden vaak vergeten, maar vaak waren de levensomstandigheden in deze concentratiekampen niet beter dan in andere kampen. Het grootste concentratiekamp in Tsjechië was Theresienstadt (in het Tsjechisch: Terezín).1

5.1. Theresienstadt

5.1.1. Formatie Theresienstadt (Terezín) werd op bevel van keizer Jozef II aan het einde van de 18e eeuw opgericht. Het fort werd Theresienstadt genoemd ter ere van koningin en keizerin Maria Theresia en de eerste steen werd op 10 oktober 1780 door Jozef II zelf gelegd. De impuls om dit fort te bouwen in het noorden van Bohemen was een verdediging tegen de Pruisen. Maar het leger van de Habsburgse monarchie vocht er nooit direct met de Pruisen. Het fort werd strategisch gebouwd in het gebied van de dorpen Travčice en Německé Kopisty, nabij de samenvloeiing van de Elbe en Ohří. De inlijving van deze twee gemeenschappen was echter niet zonder militaire druk en de inwoners van deze dorpen werden gecompenseerd. Tijdens deze elf jaar werd het meest perfecte fort van de 18e eeuw gebouwd. Het hele gebied werd slim gebouwd en bestond er uit drie delen: groot fort, klein fort en de onderste en bovenste retranchementen (vestingwerk). Zowel het hoofd als het kleine fort hebben de fortificatie in de vorm van sterren. In 1782 bekroonde de keizer Theresienstadt met een status van een vrije koninklijk stad. Mensen begonnen hun bedrijven in de stad te vestigen. Theresienstadt vervulde als fort nooit zijn doel. In de hele geschiedenis van de Theresienstadt waren er alleen een paar kleine en zinloze gevechten. In 1879 werd de functie van Theresienstadt als het fort beëindigd en het fort raakte in de vergetelheid. Vanaf het midden van de 19de eeuw werd het fort als gevangenis gebruikt. Gavrilo Princip, de moordenaar van aartshertog Franz

1“Nucená práce v pobočných koncentračních táborech na území České republiky”, URL http://www.terezinstudies.cz/projects/subcamps.html (download: 9 maart 2014); “Ženský koncentrační pracovní tábor v Bernarticích , Žacléři na Trutnovsku”, URL http://schatzlar73.jex.cz/menu/zensky-koncentracni-pracovni (download: 9 maart 2014); “Koncentrační tábor Gross-Rosen”, URL http://www.panzernet.net/php/index.php?topic=1532.0 (download: 9 maart 2014)

Ferdinand in Sarajevo, stierf in 1918 ook in Theresienstadt. In die tijd wist niemand dat deze plaats een symbool zou worden van het enorme lijden van tienduizenden onschuldige mensen tijdens de Duitse bezetting.2

5.1.2. Theresienstadt tijdens de Tweede Wereldoorlog - het Kleine Fort Op 15 maart 1939 bezetten Duitse troepen Tsjecho-Slowakije. Met het bezettingsleger vielen op het grondgebied van Tsjecho-Slowakije ook veel eenheden van Gestapo en SS binnen. Politiële en justitiële gevangenissen werden gevuld en na de gebeurtenissen van 1 september (arrestatieronde 'Albert der Erste'), op 28 oktober (openbare demonstraties) en op 17 november (sluiting van universiteiten, veel mensen werden gearresteerd, negen mensen werden geëxecuteerd, 1200 studenten werden naar concentratiekampen gedeporteerd) werd gevuld zelfs de capaciteit van de concentratiekampen in Duitsland. Op 10 juni 1940 riep de leider van de Praagse Gestapo dr. Geschke daarom Jindřich Jöckel (voormalig hoofd van interneringskamp in Skochovice nabij Opava) op om een politie-gevangenis van de Gestapo in het Kleine Fort in Theresienstadt op te zetten en te onderhouden. De dag erna werden hier al de eerste gevangenen heen vervoerd, die werkten aan de bouw van de gevangenis. Het waren meestal Tsjechische en Moravische patriotten, leden van het verzet en soortgelijke organisaties, daarna werden hier burgers van de Sovjet-Unie, Slowaken, Polen, Italianen, Fransen en Engelse krijgsgevangenen, maar ook meer dan 1500 Joden en vele anderen mensen vastgehouden. De gevangenen in Theresienstadt waren niet voortdurend in hechtenis als in concentratiekampen, maar tijdelijk. De disciplinaire orde was hier erg vergelijkbaar met de orde in de rechterlijke gevangenissen. Er werd geen mishandeling van gevangenen toegestaan (Waarschijnlijk, omdat Theresienstadt ook als modelconcetratiekamp werd gebruikt om aan het Rode Kruis te laten zien. Alle officieren en bewakers, waaronder het hoofd van de gevangenis Jöckel waren zich daarvan bewust. Intrekking van warm eten één keer per vier dagen, intrekking van kleding en het aanhaken in de poging om te ontsnappen, konden de strengst mogelijke straffen zijn. De uitzonderingen waren de Joodse gevangenen, voor hen was de verordening van Himmler geldig d.w.z. dat Joodse gevangenen op het vuile werk toegewezen worden en alleen in groepen. Er waren geen andere verordeningen. Het Kleine Fort in Terezín was meestal een doorvoerstation, maar met het niveau van wreedheid, meedogenloosheid en geweld was zelfs vergelijkbaar met de Duitse vernietigingskampen. Tijdens het functioneren van de gevangenis werden er ongeveer 32.000 mannen en vrouwen vastgehouden.

2 P. Kypr: Malá pevnost Terezín, Praha 1950; “Historický přehled”, URL http://www.pamatnik- terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-vyzkum/historie (download: 11 maart 2014); “Historie města Terezín”, URL http://www.terezin.cz/historie-mesta-terezin/d-136455/p1=2361 (download: 15 maart 2014)

De levensomstandigheden verslechterden geleidelijk tijdens de oorlog. De meeste gevangenen werkten buiten het fort in verschillende bedrijven in het gebied. Andere gevangenen werden gedwongen om harde slavenarbeid in het kamp te doen. Zogenaamde binnencommando's waren verantwoordelijk voor het onderhoud en beheer van de gevangenis, de opdracht van het werk en de bouw van de nodige faciliteiten.

Sinds 1943 voerden de Duitsers ook executies in het Kleine Fort uit - op basis van 'Sonderbehandlung' - zonder proces. Deze executies werden alleen in het geval uitgevoerd, 'als de rechtbank de gevangene ter dood veroordeelde, maar het proces te zou lang duren.' Deze regels werden niet opzettelijk gevolgd en het Kleine Fort in Theresienstadt werd eigenlijk het eerste concentratiekamp in Tsjechië. Er werden meer dan 250 gevangenen doodgeschoten. De laatste executie vond plaats een week voor de bevrijding van Praag, toen werden er 51 gevangenen geëxecuteerd.

Bekende personen werden in het Kleine Fort gevangen ook genomen, zoals vertegenwoordiger van verzetsorganisatie Ústřední vedení odboje domácího (Centraal beheer van binnenlandse weerstand) doc. Vladimír Krajina, de leiders van de organisatie Obrana národa (Defensie van de Natie) gen. Hugo Vojta, gen. Viktor Spěváček, gen. František Kravák, gen. František Melichar. De Chef van de Generale Staf van Tsjechoslowakije gen.Ludvík Krejčí werd ook naar het Kleine Fort gedeporteerd, de leden van de Commissie verzoekschriften 'Věrni zůstaneme' (We blijven trouw) prof. Vojtěch Čížek, JUDr. Milada Horáková of schrijver K.J. Beneš, van de Communistische Partij bijvoorbeeld Eduard Urx of Marie Zápotocká. De minister van Buitenlandse Zaken professor Kamil Kroft werd hier ook gevangen gehouden, verslaggever van Radio Praag František Kocourek en vele anderen. In 1942, tijdens de Heydrichiade, werden studenten van het gymnasium van Roudnice naar het Kleine Fort vervoerd, evenals assistenten en familieleden van Gabčík, Kubiš een Valčík, die Heydrich vermoordden. 252 van deze mensen werden in Mauthausen in oktober 1942 geëxecuteerd.

Het Kleine Fort diende echter vooral als een transitgevangenis. Mensen werden vanuit Theresienstadt naar de rechter of naar concentratiekampen verzonden. Gedurende de oorlog gingen door het Kleine Fort meer dan 32.000 mensen. Als gevolg van de honger, mishandeling, gebrek aan medische zorg en hygiëne stierven in het Kleine fort 2600 mensen, duizenden mensen stierven na deportatie uit Theresienstadt.3

3 P. Kypr: Malá pevnost Terezín, Praha 1950; “Policejní věznice v Malé pevnosti”, URL http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-vyzkum/historie/policejni-veznice-v-male- pevnosti (download: 11 maart 2014) ; “Historie města Terezín”, URL http://www.terezin.cz/historie- mesta-terezin/d-136455/p1=2361 (download: 15 maart 2014)

5.1.3. Theresienstadt tijdens de Tweede Wereldoorlog - Het concentratiekamp en het getto Theresienstadt Een deel van de nazi-plannen voor een nieuwe orde van Europa was de 'definitieve oplossing van het Joodse vraagstuk'. Ook Joden in de bezette gebieden van Bohemen en Moravië werden vervolgd en sinds november 1941 werden Joden naar het nieuw opgerichte getto in Theresienstadt (het Grote fort) gedeporteerd. Theresienstadt was geen vernietigingskamp maar een doorgangskamp. De Joden moesten hier geconcentreerd worden tot de vernietigingskampen in het Oosten klaar zijn voor hun definitieve verwijdering.

Joodse gevangenen woonden aanvankelijk in barakken en na het uitzettingbevel van de bevolking van Theresienstadt in het midden van 1942 woonden de gevangenen ook in alle civiele huizen. Het getto was overbevolkt (gemiddelde ruimte voor een persoon was 1,6 m2). Mensen woonden ook op zolders, in kelders en kazematten in de wallen. Theresienstadt was het grootste concentratiekamp op het grondgebied van Tsjechië geworden. In de kampcommandant functie waren tijdens de oorlog drie SS'ers: Siegfried Seidl, Anton Burger en Karl Rahm. Transporten van duizenden Joden waren uit het protectoraat, Duitsland, Nederland, Oostenrijk, Denemarken en aan het einde van de oorlog ook uit Slowakije en Hongarije. Uit Nederland werden bijna 5000 mensen naar Theresienstadt gedeporteerd.

Meer dan 140.000 gevangenen - mannen, vrouwen en kinderen gingen door Theresienstadt in bijna 4 jaar. In de laatste dagen van de oorlog kwamen nog 15.000 gevangen uit andere concentratiekampen. 35.000 gevangenen stierven in Theresienstadt aan stress, de verschrikkelijk slechte accommodatie, honger, marteling en hygiënische omstandigheden. In het concentratiekamp werden slechts 2 executies uitgevoerd, beide in 1942.

Het kamp was onder leiding van de nazi's die instructies gaven voor het Joodse zelfbestuur (Ältestenrat) – in de functie tijdens de oorlog: Jakob Edelstein, dr. Paul Eppstein en dr. Benjamin Murmelstein. Het Joodse zelfbestuur zorgde voor de interne werking van het kamp. Rechtstreeks toezicht op de gevangenen voerden Tsjechische politieagenten uit. Deze politieagenten hielpen vaak de gevangenen. In het kamp waren veel strenge regels. De nazi’s verboden om op het voetpad te lopen, winkelen, fluiten, zingen of het onderwijs van kinderen in het kamp, maar kinderen werden in het geheim onderwezen.

De transporten kwamen naar het kamp en verlieten ook het kamp. Vanaf oktober 1942 kwamen bijna alle transporten naar Auschwitz-Birkenau. Er waren 63 transporten met meer dan 87.000 mensen, helaas overleefden maar 3800 mensen. Het lot van de kinderen uit het concentratiekamp Theresienstadt was tragisch, van de 7590 gedeporteerde kinderen overleefden tot de bevrijding maar 142 kinderen. De kans voor het leven hadden alleen kinderen die in Theresienstadt bleven. Op de dag van de bevrijding waren in Theresienstadt

23 ongeveer 1.600 kinderen tot 15 jaar. In het kamp werden duizenden tekenen van het leven van kinderen gevonden. (zie bijlage 1)

Sommige Tsjechische personaliteiten en kunstenaars in Theresienstadt: Karel Poláček, Pavel Haas, Leo Strauss, Norbert Frýd, Hans Krása, Karel Ančerl en vele anderen.4 Sommige Nederlandse personaliteiten en kunstenaars in Theresienstadt: David Cohen, Bertha Nort, Jo Spier, Maup Mendels en anderen.5

5.1.4. Concentratiekamp Litoměřice Nabij Theresienstadt werd in de laatste twee jaar van de oorlog het concentratiekamp (werkkamp) Litoměřice - Arbeitslager Leitmeritz opgericht. De belangrijkste reden was de verhuizing van een deel van de productie (wapenindustrie) naar een andere plaats. In de lente van 1944 begonnen de gevangenen (vooral Polen, Russen, Belgen en Fransen) met de bouw van de twee fabrieken (bekend onder de codenamen Richard I en Richard II) onder de grond en niet ver van de fabrieken werd het concentratiekamp gebouwd. Het concentratiekamp Litoměřice behoorde tot het beheer van het kamp Flossenbürg.

Het doel van de fabrieken was de productie van motoronderdelen voor tanks, zware militaire voertuigen en schepen. De meeste gevangenen werkten buiten de fabrieken (het graven van tunnels, het bewerken van het terrein) en speciaal geselecteerde personen waren met de dwangarbeiders in fabrieken. Na een paar maanden werkten hier ook veel gevangenen uit het Kleine Fort.

Van 18.000 gevangenen die werden naar Litoměřice gedeporteerd, stierven binnen minder dan een jaar 4500 mensen (onmenselijke behandeling, honger, slavenarbeid, tyfus).6

5.1.5. Bevrijding van Theresienstadt Vanaf 20 april tot 6 mei 1945 arriveerden er in Theresienstadt evacuatietransporten met duizenden ernstig zieke gevangenen. Helaas brachten deze gevangenen naar het kamp de vlektyfus. De vroegere gevangenen werden snel met vlektyfus geïnfecteerd. De vlektyfus werd ook in het Kleine Fort ontdekt. Vanaf 2 mei werd Theresienstadt door het Interna- tionale Rode Kruis beschermd. Op 4 mei 1945 organiseerden de Tsjechische artsen een

4 M. Kučerová, Samospráva a velení SSv ghettu Terezín. (Magisterská diplomová práce), Brno 2013; “Historický přehled”, URL http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-vyzkum/historie (download: 11 maart 2014); “Vítejte v Terezíně!”, URL http://www.mesto-terezin.cz/ (download: 11 maart 2014) 5 “De Nederlandse overlevenden van Theresienstadt”, URL http://www.vernoeming.nl/de- nederlandse-overlevenden-van-theresienstadt (download: 1 april 2014) 6 “Koncentrační tábor v Litoměřicích”, URL http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a- vyzkum/historie/koncentracni-tabor-v-litomericich (download: 10 april 2014)

24 hulpactie om de gevangenen uit Theresienstadt te helpen (hoofd van de operatie - dr. Karel Raška). Op 8 mei in de avond gingen door Theresienstadt in de richting naar Praag de eerste eenheden van het Rode Leger.

In de daaropvolgende dagen namen moedige Tsjechische artsen, gezondheidswerkers, voormalige gevangenen en veel vrijwilligers met behulp van de Sovjettroepen deel aan de vernietiging van de tyfusepidemie. Aan het eind van mei werd de ergste epidemie geëlimineerd, 30.000 mensen werden gered. De repatriëring van bevrijde gevangenen vond plaats tot 21 augustus 1945. Dan kwamen de gevangenen terug naar hun thuis in 30 landen van de wereld.7

5.1.6. Theresienstadt na de oorlog In de jaren 1945-1948 werd het Kleine Fort het interneringskamp voor de krijgsgevangenen en later voor de Duitse bevolking met het uitzettingsbevel uit Tsjechoslowakije.

De Tsjechoslowaakse regering besloot op 6 mei 1947 om een memorial te maken. Elke heilige plaats is in de staat waarin was ten tijde van de nazi-bezetting. Theresienstadt Memorial bestaat uit enkele heilige plaatsen, het is niet alleen een locatie.

Theresienstadt Memorial: Kleine Fort van Theresienstadt, Nationale begraafplaats, Museum van het getto, de voormalige Magdeburg barak, oratorium van het getto periode, Joodse begraafplaats met crematorium en Russische begraafplaats, Monument voor Russische soldaten, Gedenkplaat bij de voormalige spoorwegemplacementen, Herdenkingplaats bij Ohře, columbarium met een deel van de vestingwerken, ceremoniële zaal en mortuarium en de voormalige ondergrondse fabriek Richard in Litoměřice en crematorium.8

7 “Osvobození”, URL http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a- vyzkum/historie/osvobozeni (download: 11 maart 2014) 8 “Vznik Památníku Terezín”, URL http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a- vyzkum/historie/vznik-pamatniku-terezin (download: 11 maart 2014);“Národní hřbitov”, URL http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-vyzkum/historie/narodni-hrbitov (download: 11 maart 2014)

6. CONCENTRATIEKAMPEN IN NEDERLAND Evenals in het protectoraat Bohemen en Moravië werden ook in Nederland veel joodse werkkampen als Beugelen, Conrad, Echten, Linde, Ruinen en vele andere gebouwd. Maar als ik over de concentratiekampen in de ware zin van het woord praat, moet ik over deze vijf praten: Schoorl, Amersfoort, Ommen, Vught en Westerbork.1

6.1. Kamp Schoorl Het concentratiekamp Schoorl ligt in de gemeente Bergen, in de Nederlandse provincie Noord-Holland. Het kamp Schoorl werd aan het begin van najaar 1939 door het Nederlandse leger gebouwd. Het kamp was ingericht als legerkamp. Op 25 november 1939 werd Schoorl geopend. Na de capitulatie werd het kamp korte tijd door een deel van de Werhmacht gebruikt. Dan werd het kamp Schoorl als interneringskamp voor het interneren van in Nederland wonende Engelse, Franse en Belgische staatsburgers gebruikt. Na twee maanden werden de Belgen en Fransen vrijgelaten. Later werden Engelsen tot 18 jaar vrijgelaten. Oudere Engelsen werden aan het begin van 1941 naar een Duits interneringskamp in Tost bij Gleiwitz overgebracht. Toen de Verenigde Staten met Duitsland in oorlog was, werden aan die Engelse mannen in 1942 een paar Amerikaanse mannen toegevoegd. De Engelse en Amerikaanse vrouwen werden naar interneringskamp in Liebenau aan het Meer van Konstanz gedeporteerd. Ruim 400 mannen en vrouwen uit Engeland en uit Verenigde Staten.2 Het kamp behoorde tot de Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des SD en SS Officier Arnold Schmidt was de eerste commandant van het Interneringskamp (Internie- rungslager) Schoorl. Hij was de commandant van het kamp van juli tot december 1940. De tweede commandant van het kamp was SS-Untersturmführer Johann Stöver van december 1940 tot augustus 1941.3

Op 22 en 23 februari 1941 werd een razzia op het Jonas Daniël Meyerplein in Amsterdam uitgevoerd. Ongeveer 425 arrestanten werden naar Schoorl gebracht. Na 4 dagen werden 389 mensen naar concentratiekamp Buchenwald en dan in mei naar Mauthausen gedeporteerd.4 Aan het begin van maart werden 200 inwoners (van 18 tot 30 jaar) van Sommelsdijk in

1 “Overzicht”, URL http://www.joodsewerkkampen.nl/ (download: 14 maart 2014) 2 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 3 “Kamp Schoorl”, URL http://www.kamparchieven.nl/nl/kampen-in-nederland/schoorl (download: 14 maart 2014) 4 “Kamp Schoorl”, URL http://www.kamp-schoorl.nl/ (download: 14 maart 2014)

26 hechtenis genomen. Ze waren veroordeeld tot één maand detentie voor het beledigen van het Duitse leger en de Nederlandse politie.5

Voor 6 weken detentie waren bijna honderd officieren van 1ste luchtvaartregiment aan het begin van mei veroordeeld voor de samenwerking aan drie piloten te ontsnappen. Op 11 juni 1941 kwamen naar Schoorl 310 joodse mannen die in Amsterdam waren opgepakt. De meeste Joden werden op 26 juni naar Mauthausen gedeporteerd. Alleen twee van bijna 650 joodse mannen overleefden.

Aan het einde van juni werden 90 voormannen van de Anti-Revolutionaire Partij en het Christelijk Nationaal Vakverbond opgepakt. Na twee maanden werden 50 mannen vrijgelaten en 40 mannen naar Buchenwald gedeporteerd. Op 25 en 26 juni 1941 werden ongeveer 600 communisten naar aanleiding van de Duitse inval in de Sovjet-Unie gearresteerd. In de daaropvolgende weken werden ongeveer 200 van hen vrijgelaten. De rest van de mensen werd via kamp Amersfoort naar Duitse concentratiekampen (voornamelijk concentratiekamp Neuengamme) gedeporteerd.6

Na het vertrek van J. Stöver kreeg het kamp een andere benaming. Nu had het camp officiële functie van het Doorgangskamp Schoorl (Polizeiliches Durchgangslager) en commandant van het kamp was nu SS-Untersturmführer Karl Peter Berg. De manschappen van de Ordnungspolizei bewaakten het kamp. Maar in feite was het kamp toen al maanden een concentratiekamp (doorgangskamp).7

Hoewel het kamp vier wachttorens had en was omgeven door een dubbele prikkeldraadversperring, was het regime binnen het kamp niet streng. Gevangenen van het kamp konden post en pakketten ontvangen. Zij hoefden geen zwaar werk te doen. Gevangenen aten hetzelfde voedsel als de bewakers. Maar werden er ook pesterijen en mishandelingen van joden en communisten gemeld.8

Het was het eerste Duitse gevangenenkamp in Nederland, in 1941 opgericht. Aan het eind van oktober 1941 werd het concentratiekamp gesloten. Er waren meerdere redenen voor het

5 “Concentratiekampen in Nederland”, URL http://www.tweede-wereldoorlog.org/kamp-schoorl.html (download: 15 maart 2014) 6 “Kamp Schoorl”, URL http://www.kamp-schoorl.nl/ (download: 15 maart 2014) 7 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 8 “Kamp Schoorl”, URL http://www.kamparchieven.nl/nl/kampen-in-nederland/schoorl (download: 15 maart 2014)

27 sluiten. Het kamp was te klein, te ver van een spoorweg, te weinig uitbreidings- mogelijkheden en te dicht bij de kust.9

Tijdens de werking van het kamp gingen door het kamp Schoorl ongeveer 1.900 mensen, een groot deel van de mensen waren communisten en Joden. De meesten van hen werden gedeporteerd naar kampen in Duitsland of Oostenrijk, sommigen werden vrijgelaten of overgebracht naar Kamp Amersfoort. Er waren ook 25 vrouwen (kaderleden van de CPN). Ze werden via een van de Amsterdamse Huizen van Bewaring naar Ravensbrück gedeporteerd.10 'Daar is het niet zo prettig als hier', zei de Lagerkommandant Berg tegen een van de vrouwen.11 Dan werden in Schoorl eenheden van de Werhmacht en de Organisation Todt geplaats tot het eind van de oorlog.12 Na de bevrijding werd het kamp Schoorl voor het interneren van NSB'ers en collaborateurs gebruikt. Van eind 1946 tot september 1947 werd het kamp nog als legerkamp voor het Nederlandse leger gebruikt en in de zomer van 1948 werd het Internationaal Congres voor Jeugdige Esperantisten in het kamp gehouden. Aan het begin van 1949 werd het kamp definitief gesloten. Tegenwoordig staat op de locatie van het kamp het bezoekerscentrum Het Zandspoor. Men kan een monument ter nagedachtenis aan het kamp bezoeken.

De tekst op de voorkant van het monument: 'Op deze plaats bevond zich het 'kamp Schoorl', waar de Nazi-bezetter tussen december 1940 en oktober 1941 Joodse en politieke gevangenen vasthield, voordat zij naar andere kampen werden overgebracht.

Voor hen begon hier een lijdensweg waarvan de meesten niet terugkeerden.'13 (zie bijlage 2)

6.2. Kamp Vught Het concentratiekamp Vught was het enige SS-concentratiekamp buiten Duitsland. De door- gangskampen Amersfoort en Westerbork konden niet zo veel gevangenen verwerken daarom had de SS besloten om een nieuw kamp te bouwen. In vergelijking met andere 'buitenlandse' kampen werd het kamp Vught als de andere kampen in nazi-Duitsland gebouwd en Vught behoorde ook tot het commando van het SS-hoofdkantoor in Berlijn.

9 “Kamp Schoorl”, URL http://www.kamp-schoorl.nl/ (download: 16 maart 2014); L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 10 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978 11 D. Walda: Terug in de tijd, Amsterdam 1974, p. 99. 12 “Kamp Schoorl”, URL http://www.kamp-schoorl.nl/ (download: 16 maart 2014) 13 “Kamp Schoorl”, URL http://nl.tracesofwar.com/artikel/4674/Kamp-Schoorl.htm (download: 16 maart 2014); “Kamp Schoorl”, URL http://www.kamp-schoorl.nl/ (download: 16 maart 2014)

In mei 1942 werd met de bouw van het concentratiekamp Vught begonnen. De officiële naam van het kamp was Konzentrationslager Herzogenbusch, omdat het dicht bij de stad Den Bosch in de provincie Noord-Brabant ligt. 14 Er wordt verondersteld, dat Rauter (de hoogste vertegenwoordiger van de SS) zeer geïnteresseerd in het nieuwe kamp was, daarom werd het kamp in de buurt van de Aussenstelle-Den Bosch gebouwd. Waarschijnlijk was de bouw van het hele kamp gefinancieerd uit de gelden welke aan de Joden ontnomen waren. Alle kosten van de bouw van het kamp waren ca. 15 miljoen gulden, maar de kwaliteit van de barakken was slecht. Ten slotte werden 36 barakken en 26 werkbarakken in het kamp gebouwd. Het hele kamp werd door de betonnen palen en prikkeldraadversperring begrensd en achter die prikkeldraadversperring was een gracht waarvan de hellingen ook al met prikkeldraad bespannen waren en het volgde nog een tweede hoge prikkeldraadversperring.(zie bijlage 3) Om de 50 meter hadden Duitsers een wachttoren met een zoeklicht en een mitrailleur. De manschappen van het SS-Wachbataillon bewaakten het kamp. Buiten de prikkeldraadversperring waren de kazernegebouwen, ontkleedruimte, badruimte, keuken- gebouw, een wasserij. In 1943 werden het kampziekenhuis, een gevangenis en ook een crematorium gebouwd.

De eerste commandant van het kamp was Karl W. Chmielewski.15 In januari 1943 kwamen de eerste gevangenen uit het concentratiekamp Amersfoort, maar het kamp was nog niet klaar. De gevangenen moesten zelf het kamp afbouwen. Vanwege deze situatie stierven in de eerste maanden al enige honderden mensen. Ongeveer 31.000 mensen werden vanaf januari 1943 tot september 1944 in het kamp opgesloten. In het kamp waren niet alleen Joden, maar er waren ook politieke gevangenen, verzetsstrijders, Roma, Sinti, Jehovah’s Getuigen, zwervers, criminelen (illegale slachters en zwarthandelaren) en anderen, daarom het systeem met gekleurde driehoek op de gevangenenpak van elke gevangene. Joden hadden een gele driehoek, politieke gevangenen en verzetsstrijders een rode, misdadigers een groene, de ‘criminelen’ (illegale slachters en zwarthandelaren) een zwarte driehoek en in andere kampen hadden homoseksuelen een roze, Sinti en Roma een bruine driehoek.16

In het kamp waren verscheidene aparte gedeelten: doorgangkamp voor Joden (Judendurch- gangslager), voor jongeren (Studentenlager), Schutzhaftlager, Polizeilager, aparte barak hebben ook de strafgijzelaars (Geisellager) en later ook voor vrouwen met jonge kinderen

14 “Historische informatie”, URL http://www.nmkampvught.nl/historische-informatie/ (download: 16 maart 2014) 15 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 16 “Historische informatie”, URL http://www.nmkampvught.nl/historische-informatie/ (download: 16 maart 2014)

(frauenlager). 17 420 kinderen, vrouwen en mannen stierven door de honger, ziekte en mishandeling, 329 gevangenen werden buiten het kamp op de fusilladeplaats geëxecuteerd. (zie bijlage 4) Veel gevangenen werden vanuit het kamp Vught naar vernietigingskampen gedeporteerd, voornamelijk de joodse gevangenen. Op zaterdag 5 juni 1943 werd aangemeld dat alle joodse kinderen uit het kamp moeten vertrekken, een dag later werden de kinderen tot 3 jaar met hun moeder gedeporteerd en nog een dag later kinderen van 4 tot 16 met hun vader of moeder. Nazi‘s zeiden tegen de gevangenen dat de kinderen naar een kinderkamp in de nabijheid van Vught gingen. De treinen met de kinderen gingen naar Westerbork en uit Westerbork werden niet minder dan 1269 joodse kinderen naar Sobibor in Polen getransporteerd, waar ze bijna direct na aankomst werden vermoord. Tegenwoordig is in het kamp het kindergedenkteken aan deze verdrietige gebeurtenissen, zij worden jaarlijks in juni her- dacht.

In de latere oorlogsjaren werd industrie voor Duitsers meer en meer belangrijk.18 In het concentratiekamp Vught werd een groot aantal Aussenkommandos (deze gevangenen werkten in de werkkampen in de buurt) opgericht. Er waren drie soorten van Aussenkommando: voor dienstverlening, voor werk op de Duitse vliegvelden en voor werk aan de Duitse versterkingen.19 'Daarnaast waren er in Vught de 'normale' Kommandos die er toe dienden, het kamp zelf in stand te houden'.20 Het grootste Kommando in het kamp was het Phillips- Kommando met ongeveer 1200 gevangenen en zij moesten de producten als knijpkatten (een zaklamp zonder batterijen), radio’s, scheerapparaten en dooscondensators produceren. Het tweede grootste werd het Luftwaffe-Kommando met ca. 500 gevangenen en het moest Duitse, Engelse en Amerikaanse neergeschoten of neergestort vliegtuigen slopen.21 De vliegtuig- wrakken werden per trein naar het kamp getransporteerd, want een spoorlijn ging door het kamp. Nu nog is de spoorlijn zichtbaar in de gracht bij de gereconstrueerde barakken. Werkplekken van Phillips in het kamp werden door de directie van Phillips opgericht na

17 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 18 “Historische informatie”, URL http://www.nmkampvught.nl/historische-informatie/ (download 16 maart 2014) 19 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978, 20 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978, p. 667. 21 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978.

30 lange aarzeling.22 'Het lukte de Philips-leiding de situatie van de gevangenen die er werkten aanzienlijk te verbeteren, maar uiteindelijk kon het transport van de joden onder hen niet worden voorkomen.' In oktober 1943 begon het regime in het kamp nog scherper te worden (zware straffen, verboden contact tussen mannen en vrouwen, het controleren...). De tweede commandant van het kamp was SS-Sturmbannführer Adam Grünewald.23 Een voorbeeld van de gruweldaad in het kamp is het 'bunkerdrama'. Een aantal vrouwen protesteerde tegen het opsluiten van een vrouw uit barak 23B in de kampgevangenis (de bunker).(zie bijlage 5) Na deze actie besloot de kampcommandant Grünewald om zoveel mogelijk vrouwen in een cel samen op te sluiten. Ten slotte werden in cel 115 op een oppervlakte van 9 m2 74 vrouwen opgesloten. In de cel was bijna geen ventilatie. Na 14 uur werd de deur van de cel op 16 januari 1944 geopend. Tijdens de nacht stierven 10 vrouwen. Deze actie werd snel bekend buiten het kamp en werd ook in allerlei verzetsbladen gepubliceerd. Een SS-rechter veroordeelde Grünewald voor deze actie door tot drieëneenhalfjaar, maar Himmler annuleerde dit vonnis. Grünewald werd tot gewoon soldaat gedegradeerd. Hij stierf in 1945 in Hongarije en tot de functie van de nieuwe commandant van Vught werd SS- sturmbannführer Hans Hüttig benoemd.

Één van de vrouwen in cel 115, Tineke Wibaut: 'Toen het licht uitging barstte de paniek in volle hevigheid los. Het was een vreemd aanzwellend geluid, dat af en toe wat wegebde en dan weer opnieuw aanzwol. Het werd voortgebracht door biddende, gillende en schreeu- wende vrouwen. Sommigen probeerden er doorheen te roepen om de vrouwen tot kalmte te manen en geen zuurstof te verspillen. Soms hield dat, heel even, maar dan begon het weer. Het hield niet op, die hele nacht niet, het werd alleen minder geluid. De hitte werd ver- stikkend.'

Het concentratiekamp Vught werd in september 1944 geleegd. Na de bevrijding werd het complex door het leger gebruikt en bovendien werd deel van het kamp voor de internering van collaboratie verdachte Nederlanders gebruikt. Nu blijft op plaats van het voormalige kampterrein met een oppervlakte van 350.000 m2 alleen het Molukse woonoord Lunetten, twee kazernes, een penitentiaire inrichting en het Nationaal Monument Kamp Vught. Het Nationaal Monument Kamp Vught werd in 1986 opgericht. Op 18 april 1990 werd het

22 “Historische informatie”, URL http://www.nmkampvught.nl/historische-informatie/ (download: 16 maart 2014) 23 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978.

Nationaal Monument door Koningin Beatrix opengesteld en op 25 oktober 2002 werd door Prins Bernhard het herinneringscentrum officieel geopend.24

6.3. Kamp Erika In 1923 gaf de baron Philip Van Pallandt zijn kasteel van de 18de eeuw met 2000 hectare bos van zijn landgoed Eerde aan de Brits-Indiër Jiddu Krishnamurti. Het kasteel ligt in de Overijsselse gemeente Ommen. Deze man was hoofd van de organisatie Orde van de Ster, het was een theosofische beweging. In de zomer van 1924 werd in de bossen van dit landgoed de eerste bijeenkomst (Sterkamp) georganiseerd. In de volgende jaren werden in de Besthemerberg (in de gemeente Ommen) grote barrakken en houten huisjes gebouwd. Krishnamurti verdween, maar de bijeenkomsten werden tot 1939 georganiseerd en in 1940 werd de bijeenkomst tijdelijk opgeschort vanwege de oorlogsdreiging.25

Aan het einde van 1940 werd het kamp niet vernield maar overgedragen aan de leider van de uitvoerende instantie Referat Internationale Organisationen, Werner Schwier, een voormalige oud-paardenslager uit Duitsland die zich als 'Herr Doktor' liet aanspreken. In de lente van 1941 had hij o.m. de organisatie van Nederlandse Theosofen beëindigd en op de plaats van het Sterkamp te Ommen van de theosofisme beweging begon hij in juni 1941 een nieuw kamp te organiseren. Het begon met de uitbreiding van het kamp en het kamp werd 'Arbeits- einsatzlager Erika' genoemd.

Karel Lodewijk Diepgrond (een voormalig politieagent en NSB'er) werd door Schwier als kampcommandant aangesteld.26 Op 13 juni 1941 begon hij met 48 bewakers met de inrichting van het nieuwe kamp. Het merendeel van de bewakers werden de werklozen uit Amsterdam en zij zouden een Nederlands kamp voor 'asociale Joden' gaan beheren.

De bepaling van het kamp was nog onduidelijk. Diepgrond begon met het bouwen van de barakken, bomen werden gekapt en prikkeldraadversperringen geplaatst. De bewakers hadden uniformen van het Nederlandse leger met knopen, kraagspiegels met daarop KK (Kontroll Kommando), veldmutsen met de doodskop en een zwarte band op de linkermouw met daarop KK. Vanaf 20 juli 1941 werden er ook oefeningen van het schieten georganiseerd. Dan kwamen nog 22 bewakers (tussen hen waren de eerste Nederlandse SS'ers) en ten slotte waren 100 bewakers in het kamp.

24 “Historische informatie”, URL http://www.nmkampvught.nl/historische-informatie/ (download: 16 maart 2014) 25 “Inleiding”, URL http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm (download: 20 maart 2014) 26 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978.

De eerste gevangenen in het kamp waren 15 NSB'ers voor 'heropvoeding'. Zij vernederden de burgemeester van Rotterdam. De lange leegstand en onzekerheid over de existentie van het kamp zorgde voor een exodus van de KK. 38 bewakers werden voor de Waffen-SS goedgekeurd en ze gingen naar Durchgangslager Amersfoort, waar ze ook als bewakers werkten.27

In april 1942 werd besloten, 28 dat het kamp Erika voor de gevangenen van de Nederlandse justitie en dan de delinquenten van de economische sector als illegale slachters, zwarthandelaren en andere gebruiken zal. Het was een Justizlager. De gevangenen zouden zware lichamelijke arbeid moeten doen (in de toekomst ook in Duitsland). Het uitgedunde KK werd weer aangevuld, ook met de mannen van de NSB-afdeling te Assen.

Op 19 juni 1942 kwamen de eerste gevangenen aan in het kamp, de capaciteit van het kamp was slechts 800 mensen. Op 1 juli 1942 werden in het kamp 368 gevangenen gehouden en over een maand later al 1380 gevangenen. 29Vanaf juni tot begin oktober 1942 werden er in totaal ruim 2300 gevangenen gehouden, ongeveer 800 van hen werden dan naar het kamp in Heerte gedeporteerd. Ongeveer 500 gevangenen werkten in andere kampen in Duitsland (bij Siegburg, Wesseling en Keulen). In het kamp waren niet alleen economische criminelen maar ook zware misdadigers en 120 Joden.30 Drie van hen werden niet justitieel in het kamp opgesloten.

Naar Justizlager Erika moesten de gevangenen drie kilometer uit het station Ommen marcheren. Na de aankomst naar het kamp werden de gevangenen geregistreerd. 31 Veel gevangenen werkten in de bossen in de buurt (de bomen sjouwen).32 Het kamp Erika was de plaats van het constante pesterijen, afranselingen en intimidaties. De gevangenen moesten tussen het eerste en tweede fluitsignaal (niet meer dan 5 minuten) eten en er waren heel veel andere psychische en fysieke straffen voor de gevangenen. De publieke afranselingen waren

27 “Opbouw en opening van kamp Erika”, URL http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp- Erika.htm?page=2 (download: 20 maart 2014) 28 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 29 “Opbouw en opening van kamp Erika”, URL http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp- Erika.htm?page=2 (download: 20 maart 2014) 30 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 31 “Het leven en de mishandelingen in Justizlager Erika”, URL http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=3 (download: 20 maart 2014) 32 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978.

33 elke dag aan de orde. In het kamp was ook een zogenaamde 'schandpaal' waar de gevangenen aan vast werden geboeid en 'de bunker', het was een betonnen laag gat in de grond en daar stond altijd water met uitwerpselen en urine. In het kamp was ook zogenaamde Straf Kompanie, van tien tot twintig gevangenen die werden regelmatig mishandeld. Zij hadden minder voedsel, harder werk en werden geslagen en geschopt, heel vaak in de geslachtsdelen. De joodse gevangenen werden apart gehuisvest in een oude legertent en soms moesten zij in de kou zonder kleren slapen. Bij de dependances in Duitsland was de situatie niet anders.33

In september en oktober 1942 werd door de illegale krant Het Parool een artikel over de misstanden in Erika gepubliceerd en de mensen riepen tot actie van de rechterlijke macht op maar voor de rechterlijke macht was het niet genoeg, zij wilden nog een bewijs. In januari 1943 gingen 4 rechters in kleren van artsen 30 patiënten uit Erika naar het ziekenhuis in Hengelo bezoeken. De rechters waren geschokt. Eindresultaat van deze zaak was het bevel van Arthur Seyss-Inquart dat alle gevangenen van de Nederlandse justitie tot 31 mei 1943 Erika verlaten moesten hebben. Schwier wilde niet meewerken, maar aan het einde van 1943 werden de laatste gevangenen getransporteerd. Vanaf juni 1942 tot mei 1943 waren in het kamp Erika 2978 gevangenen. Ongeveer 200 gevangenen stierven in Erika en in haar dependances tijdens deze periode. Dan werd het kamp voor 'asocialen', 'contractbrekers' en weigeraars van de Arbeitseinsatz gebruikt.34

De eerste gevangenen waren voor enkele weken de studenten die de oproep tot de Arbeits- einsatz weigerden. Vanwege het kleine aantal van gevangenen werden 74 mannen van het KK ingezet bij het opsporen van onderduikers ten behoeve van de Arbeitseinsatz. Deze bewakers waren vaak de NSB'ers en de SS'ers. Zij droegen een zwart uniform en een pistool en zij namen ook deel aan razzia's. Het is niet zeker hoeveel gevangenen als resultaat van deze acties opgesloten en naar Amersfoort gedeporteerd werden (vermoedelijk ca. 3000 mensen en het aantal van 'asociale' gevangenen ca. 500) De situatie van de gevangenen was beter dan tijdens de voorgaande periode. Er was een duidelijk verschil tussen de gevangenen van Arbeitseinsatz en de 'asocialen'. De 'asocialen' hadden slechtere omstandigheden. Nog enkele gevangenen stierven, maar niet zoveel als in de periode van het Justizlager.35

33 “Het leven en de mishandelingen in Justizlager Erika”, URL http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=3 (download: 20 maart 2014) 34 “Einde van het Justizlager”, URL http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=4 (download: 20 maart 2014) 35 “Arbeitseinsatz – und Durchgangslager Erika”, URL http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp- Erika.htm?page=5 (download: 20 maart 2014)

In september 1944 als resultaat van het resoorteren onder de Ordnungspolizei werd van het kamp een strafkamp, niet al meer een Durchgangslager und Arbeitseinsatzlager. Er waren ca. 450 gevangenen (onderduikers, verdachten van illegale activiteiten en overtreders van de distributiewetten).

In de laatste periode van het kamp stierven nog enkele gevangenen als gevolg van een executie en verder stierven 3 mensen bij een geallieerde luchtaanval op 14 januari 1945. Hoeveel slachtoffers het kamp eiste in totaal is onbekend.

Op 5 april 1945 werden ca. 450 gevangenen op mars gestuurd. De bewakers arriveerden in Hoogeveen met ongeveer 300 gevangenen en volgende dag marcheerden zij naar Westerbork. In het concentratiekamp Westerbork kwamen 113 gevangenen aan (tijdens diverse luchtaanvallen ontsnapten veel gevangenen). Op 10 april 1945 werden door de Eerste Poolse Pantserdivisie en de Prins Bernhard Brigade van de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachtenen gevangenen in het kamp Westerbork bevrijd.36

Onmiddellijk na de bevrijding op 11 april 1945 tot 31 december 1946 kreeg het de functie van bewaringskamp. Ook voormalig Lagerführer Diepgrond, Bikker en andere bewakers van Erika werden hier vastgehouden. Zoals in Theresienstadt was ook er een vlektyfusepidemie. 120 mensen stierven door de vlektyfus en het duurde een jaar om de vlektyfus onder controle te krijgen.

Daarna werd het kamp met het land aan zijn voormalige eigenaar Baron Van Pallandt teruggegeven. Hij gaf het gebied in 1948 aan Stichting Eerde. Dan werd het gebied aan de stichting Besthemerberg verkocht. Hier is daar één van de grootste campings van Ommen en alleen een eenvoudig monument (een houten kruis, een steen, een klein informatiebord en een bankje).37

Eén van de gevangenen die ook de beruchte kampen in Polen en Duitsland heeft beleefd zei over Erika: 'Nergens ben ik zo systematisch lichamelijk mishandeld, namelijk iedere dag, als in Ommen.'

36 “Strafkamp Erika”, URL http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=6 (download: 21 maart 2014) 37 “Na de Tweede Wereldoorlog”, URL http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=7 (download: 21 maart 2014)

6.4. Kamp Westerbork Toen in 1933 Hitler in Duitsland aan de macht kwam, startte de strijd met politieke tegenstanders. Het leven voor de Joden was steeds harder: zij werden geleidelijk geïsoleerd. Veel mensen vluchtten naar Nederland. Een grote stroom vluchtelingen kwam naar Nederland na de eerste publiek vervolging (de Reichskristallnacht) van de Joden op 9 november 1938.

10.000 Duitse vluchtelingen werden voor het begin van de Tweede Wereldoorlog gedoogd. Er waren te veel mensen en niet genoeg ruimte voor de vluchtelingen. De regering moest dit probleem oplossen. Het eerste idee was om een centraal vluchtelingenkamp op de Veluwe in de buurt van Elspeet te bouwen, maar dit idee stoote op enorm protest van omwonenden. Het volgende probleem was met deze locatie. Het feit dat een centraal vluchtelingenkamp zo dicht bij paleis ‘t Loo zou liggen. De tweede mogelijkheid was volgens de regering om in provincie Drenthe een vluchtelingenkamp te bouwen, waar bij Westerbork een grote lap land lag. Het was eenzaam, leeg, woest en ook heel perspectieve plaats met mogelijkheden voor akkerbouw, tuinbouw, veeteelt, kippenhouderij en met mogelijkheid om te werken in de toekomst. Het was ideaal voor de bouw van het Centraal Vluchtelingenkamp.38 De regering besloot om kamp te bouwen maar de Nederlandse Joodse gemeenschap moest meer dan 1 miljoen gulden voor de bouw van kamp in termijnen terugbetalen.

Arbeiders begonnen met de bouw van kamp in augustus 1939. De eerste Joodse vluchtelingen uit Duitsland (22 mensen) kwamen op 9 oktober 1939 in het Centraal Vluchte- lingenkamp Westerbork aan. 39 Werner Bloch was een van de eerste bewoners van het vluchtelingenkamp Westerbork en hij beschreef het kamp als: 'Des te verder we kwamen, des te eenzamer werd het. Op een gegeven moment zag je alleen nog maar heidevelden. Af en toe bosjes. En waar uiteindelijk het vluchtelingenkamp zou komen, was een enorme grote vlakte waar alleen hei en zand zich bevonden en wat erg troosteloos was.' De eerste bewoners moesten meteen na aankomst naar Westerbork met de bouw helpen. De barakken stonden er, maar het was nog nodig veel werk aan de uitrusting te doen. De bewoners van Westerbork waren dankzij de geïsoleerde locatie van elkaar afhankelijk. In het begin was er alleen klein aantal mensen, aan het eind van januari 1940 waren al binnen de barakken 167 mensen en vanaf februari wordt aantal groter en groter. Reeds aan het eind van april waren in

38 “Voorgeschiedenis”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/voorgeschiedenis/index.html#/ind ex (download: 8 april 2014) 39 “Bouw”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/bouw/index.html#/index (download: 8 april 2014)

36 vluchtelingenkamp al 749 mensen.40 Het kamp was nog zonder prikkeldraad omgeven en zonder bewaking.41 Mensen waren bang, omdat ze wisten dat de Westerbork niet zo ver van Duitsland is.42

De Duitse aanval begon op 10 mei 1940. De Nederlanders konden niet lang weerstaan. Op 14 mei lieten Duitsers Rotterdam bombarderen en dreigden met het bombarderen van Utrecht. Daarom besloot opperbevelhebber generaal Winkelman op 15 mei in de vroege ochtend te capituleren.

De Joodse vluchtelingen in Westerbork wilden geen tijd verspillen. Zij vreesden wat zal er gebeuren. Ze wilden een vooraf bereid evacuatieplan in geval van een invasie gebruiken. Het evacuatieplan was om naar Zeeland en vanuit Zeeland naar Engeland gaan, maar de vluchtelingen konden niet verder dan naar Zwolle, omdat de IJsselbrug was vernietigd. Na de mislukte evacuatie gingen de mensen via de Afsluitdijk naar Leeuwarden, waar de gezinnen op de vluchtelingen wachtten en na enkele dagen besloten de Nederlandse autoriteiten om alle Joodse vluchtelingen te vinden en naar Westerbork terug te brengen.43

Met de komst van vluchtelingen terug in het kamp begonnen veel veranderingen. Het kamp was onder leiding van de nieuwe commandant Jacques Schol. De regels in het kamp waren strenger. Fietsen in het kamp werd verboden, ingaande en uitgaande post werd gecensureerd, het verlaten van het kamp alleen met vergunning en in plaats van een paar mannen hield nu een afdeling van vijftien marechaussees toezicht.

De meeste vluchtelingen waren voornamelijk Duitsers, daarom werden alle regels en voorschriften in de Duitse taal uitgebracht. Alle vluchtelingen boven de veertien jaar werden in de werkgroepen ingedeeld. Elke barak in het kamp had een eigen barakleider. Het kamp had een uitstekende organisatie. Commandant Schol was anti-Duits en hoewel zijn regels in het kamp waren streng, trad hij nooit onmenselijk op. Dit feit beviel de Duitse autoriteiten niet: 'Ik heb de indruk dat de Joden hier veel te humaan behandeld worden en dat, door de houding van de kampcommandant, de Joden zich hier zeer op hun gemak voelen. (...) Het zou vóór alles noodzakelijk zijn, hier een andere kampcommandant aan te stellen.' Aan het begin van 1942 had beslissing van Hitler over systematische uitroeiing van de Joden de

40 “Eerste bewoners”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/eerste- bewoners/index.html#/index (download: 8 april 2014) 41 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 42 “Eerste bewoners”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/eerste- bewoners/index.html#/index (download: 8 april 2014) 43 “Mei 1940”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/mei- 1940/index.html#/index (download: 10 april 2014)

37 gevolgen voor heel Europa, Westerbork was geen uitzondering. In het kamp werden 24 grote barakken en nog andere kleinere gebouwen gebouwd. In elke barak woonden ongeveer 300 mensen.44 Aan het einde van mei 1942 kwamen naar Westerbork ook sommige Tsjechische en Slowaakse Joden. Op 1 juli werd het vluchtelingkamp als Polizeiliches Judendurch- gangslager hernoemd en de kampcommandant werd Erich Deppner.45 Schol bleef tot januari 1943 in functie, maar dan kon hij helaas alleen onder de bevelhebber van de Sicher- heitspolizei (SD) dienen.46

Toen Westerbork door Duitsers overgenomen werd, kwamen er prikkeldraadomheining, 7 wachttorens en een compagnie SS-Wachbataillon. De Ordedienst van de Joodse kamp- organisatie en Nederlandse marechaussees bewaarden de orde in het kamp (in zomer 1944 werden ze door het Politiebataljon Amsterdam vervangen).47

De tweede commandant van het kamp werd voor zes weken Dischner en vanaf oktober 1942 tot het einde werd SS-Obersturmführer Albert Konrad Gemmeker de Lagerkommandant.48

Vorige commandanten voldeden niet aan de eisen aan het werken van Westerbork. Het functioneren van het kamp was in de handen van Gemmeker zonder grote problemen, wrijving en incidenten. De belangrijkste taak van Gemmerker was om een toereikend aantal Joden naar de kampen in het Oosten te sturen. In het kamp kwamen veel Joden uit Duitsland die wisten dat de situatie in Westerbork is beter dan in de kampen in Duitsland.

In het kamp werd voor de organisatie en bewaking binnen het kamp een Joodse ordedienst (OD) gevormd, bekend als de ‘Joodse SS'.

Louis de Wijze (holocaustoverlevende) zei over de vernedering van de Joden: 'Dat moet een hele bittere gewaarwording zijn geweest voor die Amsterdamse Joden. Je moet niet vergeten dat je opgehaald werd door je eigen mensen, dan is dat een heel verwerkingsproces voordat je kunt begrijpen dat er voor deze mensen geen andere mogelijkheid was. Immers, als ze weigerden, gingen ze zelf op transport. Dat was een grote innerlijke strijd. Dat was misschien wel een van de meest gruwelijke wreedheden van die SS'ers om dat zo te doen. Dat

44 “1940-1942”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/1940- 1942/index.html#/index (download: 10 april 2014) 45 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 46 “1940-1942”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/1940- 1942/index.html#/index (download: 10 april 2014) 47 “Verdeel en heers”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/verdeel- en-heers/index.html#/index (download: 10 april 2014) 48 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978.

38 verhoogde dus de controverse met die Alte Lagerinsassen ook.' 49 Het leven in het kamp was zwaar. In de barakken was te weinig ruimte en vanwege slechte hygiëne ook luizen en vlooien. Westerbork zou als een normaal dorp moeten functioneren, sommige mensen hadden ook banen50(bijv. dienstpersoneel van Gemmeker waren Joden).51 Het kamp had eigen 'geld' (speciale biljetten) en een wisselkantoor waar gevangenen hun geld voor biljetten omwisselen konden. Voor deze biljetten konden de gevangenen in het Lagerwarenhaus en de Lagerkantine winkelen. Culturele evenementen vonden op dinsdagavonden in de registratiebarak plaats (concerten, toneelstukken). De sportwedstrijden werden ook in het kamp gehouden (voetballen, boksen en atletiek) Voor de kinderen was de situatie draaglijker dan voor de volwassenen. Alle kinderen tot 15 jaar hadden net als thuis leerplicht, kinderen van 1 tot 6 jaar gingen naar de crèche en naar de kleuterschool.52 Al deze activiteiten en mogelijkheden hadden echter geen ander doel dan het scheppen van illusies. Vroeger of later werd bijna ieder gedeporteerd.53 In de vergelijking met andere Nederlandse of Tsjechische kampen was de ziekenzorg in Westerbork zeer goed. In een periode waren in het ziekenhuis ruim 1725 bedden, 120 artsen en ongeveer 1000 mensen in personeel maar de kwaliteit van de accommodatie in barakken was verschrikkelijk.54 'Op die britsen nu leeft men en sterft men, eet men, ligt men ziek of slapeloos, omdat er zoveel kinderen huilen door de nacht of omdat men zich steeds weer afvraagt, waarom er toch nauwelijks berichten komen van de vele duizenden, die al van deze plek vertrokken zijn.’ 55

De angst van de deportatie was permanent, in 1942 voerden de nazi's een systeem met stempels in die uitstel van deportatie naar het Oosten betekenden. Deze stempels in hun persoons- bewijzen hadden vaak de mensen met de belangrijke functies in het kamp (in de organisatie,

49 “Verdeel en heers”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/verdeel- en-heers/index.html#/index (download: 10 april 2014) 50 “Stad op de heide”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/stad-op- de-heide/index.html#/index (download: 10 april 2014) 51 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 52 “Stad op de heide”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/stad-op- de-heide/index.html#/index (download: 10 april 2014) 53 “Valse hoop”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/valse- hoop/index.html#/index (download: 10 april 2014) 54 “Stad op de heide”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/stad-op- de-heide/index.html#/index (download: 10 april 2014) 55 E. Hillesum: Het Werk, Amsterdam 2012, p. 628.

39 het ziekenhuis e.d.). 56 Tijdens de hele tijd van de werking van het kamp werd een laag aantal ontvluchtingen (210 mensen) geregistreerd.57 De hoofdreden is waarschijnlijk het systeem van de nazi's en de angst. Als iemand ontsnapte, werden de mensen uit de barak van de vluchteling vaak als strafmaatregel gedeporteerd.58 De eerste gevangenen (2030 mensen) vertrokken naar Oświęcim (Auschwitz) op 15 en 16 juli 1942 , in totaal werden 93 treinen uit Westerbork naar de kampen in Oost-Europa verzonden. Aan het begin van transporten werd de trein twee keer per week georganiseerd, vanaf 1943 werden alleen een keer per week verzonden. De selectie van de Joden die gedeporteerd werden, deed de kampcommandant. Het aantal gedeporteerde Joden werd in Berlijn door A. Eichmann bepaald. De laatste trein vertrok richting naar op Bergen-Belsen op 13 september 1944 met 279 gevangenen. Naar de kampen in het Oosten werden ca. 107 000 Joden (merendeels via het Kamp Westerbork), dan 245 Sinti en Roma en nog enkele mensen van verzet gedeporteerd. Het grootste deel van gevangen vertrokken naar Oświęcim (Auschwitz), maar dan ook naar Sobibor, Terezín, Bergen-Belsen, Buchenwald en Ravensbrück. Ongeveer 5000 mensen overleefden. 59 Canadese soldaten bevrijdden het kamp op 12 april 1945. In het kamp waren toen nog 876 Joden.60

Net als de meeste concentratiekampen na de oorlog werd ook Westerbork een interneringskamp voor NSB’ers, SS’ers en collaborateurs (89 mensen stierven daar in eerste maanden). Westerbork fungeerde als een interneringskamp tot 1 december 1948.61 Tot september 1949 werd het kamp tot september 1949 als het militaire kamp gebruikt. 62 Dan fungeerde het kamp als repatriëringskamp voor Indische Nederlanders en vanaf 1951 tot

56 “Valse hoop”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/valse- hoop/index.html#/index (download: 10 april 2014) 57 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 58 “Valse hoop”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/valse- hoop/index.html#/index (download: 10 april 2014) 59 “Transporten”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/transporten/index.html#/index (download: 10 april 2014)

60 “Kamp Westerbork voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog”, URL http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/kamp_westerbork_voor_en_tijdens_de_tweede_wereldoorlog/ (download: 10 april 2014) 61 “Interneringskamp”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/interneringskamp/index.html#/index (download: 10 april 2014) 62 “Militair Kamp”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/militair- kamp/index.html#/index (download: 10 april 2014)

1971 was het kamp de woonplaats voor enkele duizenden Molukkers.63 In 1970 werd door koningin Juliana het Nationaal Monument (een spoorlijn) geopend en vanaf 12 april 1983 werd door koningin Beatrix het Herinneringscentrum Kamp Westerbork geopend.64 (zie bijlage 6)

6.5. Kamp Amersfoort Voor het concentratiekamp Amersfoort werden barakken van het Nederlandse leger gebruikt. Het kamp ligt niet precies in Amersfoort maar op de grens van de gemeenten Amersfoort en Leusden. Aan het begin van 1939 werd voor infanterie-eenheden het kamp 'De Boskamp' gebouwd. Er waren alleen enkele kleine barakken voor administratie, een eetbarak en ook vier slaapbarakken. Tijdens de mobilisatie werden in het kamp delen van een infanterie- bataljon overgebracht.

In de lente 1941 besloten de nazi’s op de plaats van 'De Boskamp' een concentratiekamp te maken. Volgens de nazi’s was het kamp te klein (slechts voor ca. 600 gevangenen). Daarom werd het kamp gedurende het jaar 1942 uitgebreid (de barakken en ook de loodsen voor het werk). In vergelijking met andere concentratiekampen werd het concentratiekamp Amers- foort door de arbeiders (van meer dan 20 Nederlandse bedrijven) gebouwd, niet door de gevangenen. Nu waren in het kamp ca. 4000 slaapplaatsen. Na de uitbreiding kreeg het kamp ook de omheining (twee dubbele prikkeldraadversperringen van 4 m hoog), tussen de ver- sperring waren de barakken van de SS. In het kamp waren 8 wachttorens en nog enkele honderden meters verder was een derde omheining.

In de zomer 1941 werd tot de functie van de eerste Lagerkommandant SS-Obersturmführer Walter Heinrich benoemd.65 De officiële naam van het kamp was ‘Polizeiliches Durchgangs- lager Amersfoort’.66 Op 18 augustus 1941 werden naar Amersfoort uit Schoorl de eerste gevangenen (ca. 200 communisten) overgebracht.67 '..en na 10 minuten hadden verschillende gevangenen geen tanden meer in hun mond. '68 Aan het begin van september kwam een

63 “Repatriëringkamp”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/indische- nederlanders/index.html#/index (download: 10 april 2014)

64 “Afbraak en herinrichting”, URL http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/afbraak-en- herinrichting/index.html#/index (download: 10 april 2014) 65 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 66 “Kamp-SS”, URL http://geschiedenis.kamp-amersfoort.nl/p/kamp-ss (download: 16 april 2014) 67 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 68 R. Valkenburg: Een mens in haatuniform, Amsterdam 1974, p. 21.

41 transport met ongeveer 130 gevangenen.69 'De gevangenen moesten zich vervolgens midden op de appèlplaats ontkleden en tussen twee rijen SS'ers doorrennen. Ze zijn met stokken gewapend en slaan ons waar ze kunnen.'70 Volgens alle informatie was W. Heinrich tegen de alle mishandelingen van de gevangenen maar hij was heel vaak buiten het kamp, in Amsterdam. Daarom werd hij aan het begin van 1943 door Karl P. Berg (in 1941 de commandant van Schoorl) vervangen. Karl Peter Berg was zeer bekend voor zijn wreedheid en brutaliteit.71 'Een van zijn specialiteiten was dat hij zich, gezeten op de rug van kruipende gevangenen, die hij uit alle macht schopte en met een zweep afranselde, dwars over de Appellplatz liet rijden.'72 In het kamp waren enkele categorieën van gevangenen. In totaal werden in Amersfoort ca. 8500 gevangenen vanaf 18 augustus 1941 tot 8 maart 1943 vastgehouden. Van 8500 gevangenen werden 1800 mensen vrijgelaten, 7 gevangenen vluchtten, 2850 mensen naar Vught gedeporteerd, ongeveer 800 Joden naar Mauthausen en vele honderden Joden naar Westerbork getransporteerd, ca. 1400 niet-joodse gevangen naar Duitse concentratiekampen (400 communisten naar Neuengamme) gedeporteerd, enkele honderden 'contractbrekers' naar Arbeitserziehungslager gestuurd, een onbekend aantal illegale werkers bij het kamp gefusilleerd, tijdens deze periode stierven in het kamp 142 gevangenen plus nog ca. 100 Russische krijgsgevangenen (23 krijgsgevangenen overleden aan dysentrie en uithongering en de rest van de gevangenen werden gefusilleerd). 73 De hygiëne in het kamp was zeer slecht. Alleen één keer per week konden de gevangenen douchen en schoon ondergoed kregen zij ook één keer per week.74

Alle gevangenen in het kamp moesten werken. Er waren zogenaamde 'binnencommando's' en 'buitencommando's'. De meeste gevangenen van de 'binnencommando's' werkten in de loodsen maar ook in de schrijfkamer, de keuken, het kledingmagazijn, de smederij, de kleermakerij, de schoenmakerij, slotenmakerij en andere. De gevangenen werkten ook als de timmermannen, de aardappelschillers, de sokkenstoppers of de stenenbikkers. Kaalgeschoren gevangenen waren van de commando’s van de kappers. De gevangenen werkten negen uur per dag en zij hadden een pauze tijdens middag. De 'buitencommando’s werkten buiten het

69 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 70 B. Genuchten: Vier jaren achter prikkeldraad, Oudewater 1957, p. 7-8. 71 L. De Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 72 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978, p. 589. 73 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 74 “Verzorging”, URL http://geschiedenis.kamp-amersfoort.nl/p/verzorging (download: 16 april 2014)

42 kamp (de uitbreiding van het kamp). Dan was er ook het Judenkommando die het zwaarste werk had.

Het concentratiekamp Amersfoort werd van augustus 1941 tot maart 1943 een hongerkamp. Aan het begin kregen de gevangenen meestal een stukje brood en twee keer of drie keer per week een klein stuk margarine met kaas of jam. Een koolsoep was heel vaak als het middageten maar het was te weinig voor werkende gevangenen. Als gevolg van honger had ca. 30 % van gevangenen hongeroedeem. Heinrich besloot om de rantsoenen te verhogen. Het was ook niet genoeg, maar het aantal zieke gevangenen was dan wel lager.

De gevangenen konden een keer per maand een brief sturen en ontvangen (behalve Joden). In een brief per maand konden de gevangenen van familie 20 gulden krijgen om iets in de kampkantine (fruit, koekjes, sigaretten etc.) te kopen. Het was niet genoeg en de gevangenen werden door de honger gedwongen om de muizen te vangen en te eten.

In Amersfoort was ook een ziekenafdeling, het Revier, maar de dokter besteedde weinig aandacht aan de zieke gevangenen.

Wat betreft de straffen. De meest gebruikte straf was dat de gevangenen vele uren of een nacht zonder eten bij de ingang moesten staan. Aan het einde van juni 1942 moest een gevangene voor 24 uur staan. Een andere straf was bijv. 'Fünf-und-zwanzig auf dem Arsch'. De 'officiële' straffen werden tijdens het avondappèl gemeld.75 Op 6 december 1941 (Sin- terklaas) moesten de gevangenen naakt op appèl staan.76 In het algemeen werden de Joden het meest gestraft.

Na het overbrengen van bijna 3000 gevangenen naar Vught in de eerste drie maanden van 1943 was Amersfoort enkele maanden leeg. In mei 1943 werd het kamp (onder de naam 'Erweitertes Polizeigefängnis') vanwege het groeiende aantal arrestanten weer heropend en kwamen de eerste gevangenen (ongeveer 70 Joden uit het Judendurchgangslager Vught en voor korte tijd ook 600 Joden uit Westerbork). Op 10 juni 1943 kwamen de eerste gevangen ('contractbrekers' en 'weigenaars') voor de arbeidinzet en ca. 40 Joden (5 van hen stierven door de mishandelingen). In augustus werden in het kamp 400 gevangenen gehouden en aan het einde van 1943 al bijna 4000 mensen. In totaal werden vanaf mei 1943 tot 1945 bijna 27000 mensen (veelal Joden) vastgehouden. Ongeveer 13 240 gevangenen van hun werden

75 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 76 F. J. Hunsche: P.D.A., Amsterdam 1946.

43 naar Duitsland gedeporteerd (dwangarbeid), ca. 3150 politieke gevangenen werden naar een ander concentratiekamp overgebracht, ca. 9230 gevangenen werden vrijgelaten.77

De volgende kampcommandant was Josef Johann Kotälla (veel problemen met de psyche, 14 keer in een psychiatrische inrichting).78 'Hij was een bezeten werker, kon zich in perioden van hoogspanning overigens alleen op de been houden door pervitine te slikken en liters jenever te drinken – hij haatte de gevangenen omdat zij zijn gezag niet erkenden.'79 Hij was erg wreed, maar het was geen uitzondering tussen de kampcommandanten. Hij stelde 5 minuten voor eten, hij provoceerde de gevangenen met honden, hij sloeg gevangenen en schopte hen tussen de benen. 80'Liever schiet ik ze allemaal kapot, dan heb ik er tenminste geen omkijken meer naar.'81

In de zomer van 1943 kwamen de pakketten van de Rode Kruis met het voedsel voor de gevangenen. Dankzij deze hulp kregen de gevangenen enige tijd meer eten. In vergelijking met de concentratiekampen in Duitsland was Amersfoort een beetje wanordelijk en ordeloos.82 '...bij ons te Vught alles ordelijk, hier een chaos, ieder doet maar wat hij wil... Ook het soort mensen is hier anders, hier een allegaartje van alle mogelijke gestraften, in Vught het overgrote deel politieke gevangenen.'83

Vanaf 1941 tot 1945 werden in Amersfoort meer dan 35.000 gevangenen vastgehouden. In totaal 133 gevangenen overleden en 361 gevangenen werden geëxecuteerd.84

Op 5 mei 1945 werd het kamp Amersfoort door de Canadese en Britse eenheden bevrijd. In het kamp waren nog ca. 579 gevangenen. Na de capitulatie werd het kamp tot augustus 1945 als ‘Repatriëringkamp’ gebruikt. Te zieke of te zwakke gevangenen verbleven in het

77 “1943-1945 Haftlinge”, URL http://geschiedenis.kamp-amersfoort.nl/p/1943-1945-haftlinge (download: 16 april 2014) 78 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 79 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978, p. 621. 80 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft. Amsterdam 1978. 81 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. (BG-Amsterdam: p.v. van proces tegen J.J. Kotälla (20 nov. 1948), p. 10, (getuige J. van den Hoek). 82 L. De Jong: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 tweede helft, Amsterdam 1978. 83 P. Galis: Hel van Brabant. Acht maanden in gijzeling in het concentratiekamp te Vught, Groningen 1946.

84 “Kamp-SS”, URL http://geschiedenis.kamp-amersfoort.nl/p/kamp-ss (download: 16 april 2014)

44 voormalige kamp (in het kamp was ook een tyfusepidemie). Dan werden nog de gevangenen uit Duitsland naar Amersfoort getransporteerd. Van september 1945 tot september 1946 werd het kamp als Bewaringskamp en Verblijfskamp voor mensen die van collaboratie verdacht werden. Dan werd het kamp door het Ministerie van Defensie als het lagerkamp gebruikt. In 2000 werd de Stichting Nationaal Monument Kamp opgericht.85 (zie bijlage 7)

85 “Bevrijding en nasleep”, URL http://geschiedenis.kamp-amersfoort.nl/p/bevrijding-en-nasleep (download: 16 april 2014)

7. INTERVIEW MET MEVROUW EVA ZELENÁ Op 19 april 2014 had ik een grote gelegenheid met een uitzonderlijke mevrouw over de concentratiekampen en de oorlog praten. De naam van deze mevrouw is Eva Zelená (geb. 1928). Mevrouw Eva Zelená woont in Česká Skalice en zij werd vanaf december 1942 tot mei 1944 met haar hele familie in Theresienstadt vastgehouden, dan 6 weken in Oświęcim waarin zij haar ouders en jongere zus verloren had. Uit Oświęcim werd zij naar het vrouwenwerkkamp in Hamburg gedeporteerd en vanaf het begin van april tot het eind van de oorlog in het concentratiekamp Bergen-Belsen. Het hele interview was erg emotioneel en voor mij was het een enorme ervaring.

Het interview duurde bijna 2 uren. Mevrouw Zelená was heel aardig en op haar hoge leeftijd zag zij er erg goed uit. Uit onze interview heb ik enkele delen gekozen die ik daarvan de meest interessante vind.

In Theresienstadt waren veel Joden uit Nederland. Hebt u in Theresienstadt Joden uit Nederland ontmoet?

In Theresienstadt heb ik niet zoveel Nederlanders ontmoet. Zij waren nogal de kaste en nog waren zij onder de bescherming van het Rode Kruis. Voor ons, Slavische mensen en nog Joden was de situatie nog erger.

Wist u wat is er gebeurd in de concentratiekampen in Polen?

Nee. Wij dachten dat de transporten voor het werk zijn. Uit Theresienstadt werden aan het begin alleen gezonde mensen naar Oświęcim gedeporteerd. Als een familie ziek was, kon de familie niet uit Theresienstadt vertrekken. Aan het begin werden wij op de transportlijst ingeschreven maar ik was in de tijd van transport ziek. Het heeft onze levens gered.

Was de situatie in Oświęcim veel slechter dan in Theresienstadt?

Alle onze dingen moesten wij in de trein laten. De SS 'ers met de gevangenen met stokken zogenaamde 'Kanada' openden de wagons en maakten lawaai. 'Alles niederlegen!' riepen zij. Wij hadden alleen wat wij droegen. Zes weken zonder douchen, zes weken wist ik niet was koud of warm water is, zes weken wist ik niet wat de zeep is, wat het toiletpapier en de tandenborstel zijn! Zes weken had ik wat ik droeg. In het kamp werd veel gestolen, weet u. Zes weken sliep ik met mijn schoenen.[...]

Naar het werkkamp in Hamburg konden mensen tussen 15-50 jaar oud gaan. Ik was 15 maar mijn zus had alleen 13 jaar. Mijn moeder moest besluiten. Zij kon met mij naar het werkkamp gaan en haar leven redden maar zij besloot met de jongere zus blijven. Zij werden

46 naar Stutthof gedeporteerd en dan zij stierven, waarschijnlijk 3 dagen na aankomst. Mijn vader was 51 jaar oud maar dankzij mijn neef die in de kantoor werkte, kon hij met mij naar Hamburg gaan. Aan het eind weigerde hij het. Hij zei dat hij niet een plaats van een jongere man nemen wil. Hij stierf waarschijnlijk op 9 juli 1944 in de gaskamer.

Welke kamp was het slechtste?

Bergen-Belsen. In het kamp ligt een hoop van lichamen, alleen huid en botten. Het is niks wat ik ergens hoorde maar ik zag het met mijn eigen ogen!

Heeft u na de oorlog Theresienstadt, Oświęcim, Hamburg of Bergen-Belsen bezocht?

Ik was na de oorlog in Theresienstadt dan ook in Hamburg en in Bergen-Belsen.

In Oświęcim niet?

Nee.

Voelt u het haat of de woede tegen de Duitsers?

Het haat is zeer sterk woord. Nogal onverschilligheid. Weet u, alle materiële dingen zijn substitueerbaar maar gebroken familiebanden zijn onmogelijk om weer te formeren.

8. CONCLUSIE In mijn scriptie wilde ik aan de lezers over de concentratiekampen in Nederland en in Tsjecho-Slowakije respectievelijk in het Protectoraat Bohemen en Moravië informeren. Waarschijnlijk brengt mijn scriptie geen nieuwe informatie en kennis over de concentratiekampen maar herinnert aan de alle belangrijkste feiten wat betreft de concentratiekampen tijdens deze periode. Het is echt nodig om deze gebeurtenissen niet te vergeten en ook ervan te leren.

Tijdens het schrijven van mijn scriptie realiseerde me ik hoe uitgebreid dit thema is. Aan het begin had ik de vrees dat ik niet genoeg bronnen zal hebben maar het tegendeel is waar. Het was een beetje moeilijk om me aan het voorgeschreven pagina-aantal te houden en was helaas onmogelijk over alle feiten en gebeurtenissen te informeren maar volgens mij werden de doelen van mijn scriptie bereikt.

Aan het begin van mijn scriptie laat ik de lezers kennis maken met de situatie na de Eerste Wereldoorlog, algemene informatie over Tweede Wereldoorlog, met de gebeurtenissen in Nederland en in Tsjecho-Slowakije die leidde tot de Tweede Wereldoorlog, dan een beknopte maar grondige beschrijving van de loop van de oorlog in beide landen. Wat betreft de concentratiekampen, is in deze scriptie een gedetailleerde beschrijving van het elk kamp (Theresienstadt, Schoorl, Vught, Amersfoort, Ommen en Westerbork). De beschrijving bevat het vormen van de kampen, wat voor soort elk kamp is, het leven van de gevangenen achter prikkeldraad, wreedheid en meedogenloosheid van de nazi's in de kampen, statistische gegevens ( aantal van gevangenen, slachtoffers), het functioneren en het lot van het kamp na de oorlog tot nu. Het laatste hoofdstuk is aan een gesprek met ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog gewijd, die de oorlog in concentratiekampen bracht door.

Aan het eind besloot ik om geen vergelijking aan het einde van mijn scriptie doen want de verschillen en gelijkenissen zijn duidelijk uit de tekst.

De concentratiekampen Vught en Amersfoort heb ik persoonlijk bezocht. Dankzij het schrijven van mijn scriptie had ik de kans om de omgeving van de joodse gemeenschap te beleven en een getuige van deze periode te ontmoeten. Ik ben zeer dankbaar voor de mogelijkheid met mevrouw Zelená te praten en naar haar verhalen te luisteren.

Toen ik met deze scriptie begon, wist ik niet hoe erg de situatie in Nederlandse kampen en in Theresienstadt was. Hoe meer ik weet over dit thema, hoe minder ik in staat ben om het te begrijpen. Hoe kon een persoon aan andere persoon iets zo kwaad doen?

LITERATUURLIJST De Jong, Loe. (1978). Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. 8 eerste helft. Amsterdam, Sdu. De Jong, Loe. (1978). Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog.8 tweede helft. Amsterdam, Sdu.

Galis, Pieter. (1946). Hel van Brabant. Acht maanden in gijzeling in het concentratiekamp te Vught. Groningen, J. Niemeijer's Uitgeversmaatschappij.

Van Genuchten, Benvenutus. (1957). Vier jaren achter prikkeldraad. Oudewater, Centraal Bureau Derde Orde "De Rees.

Hillesum, Etty. (2012). Het Werk. Amsterdam, Balans.

Hunsche, J., F. (1946). P.D.A. Amsterdam, ´t Koggeschip.

Horák, Josef. (1986). Československé dějiny v datech. Praha, Svoboda.

Kučerová, Michaela. (2013). Samospráva a velení SS v ghettu Terezín. (Magisterská diplomová práce). Brno, Masarykova univerzita.

Kypr, Pavel. (1950). Malá pevnost Terezín. Praha, Mír.

Sommerville, Donald. (1989). World War II – Day by Day. Greenwich, Dorset Press.

Valkenburg, Rik. (1974). Een mens in haatuniform. Franeken, Wever.

Van der Horst, Han. (2005). Dějiny Nizozemska. Praha, Lidové noviny

WEBPAGINA’S “1940-1942”, artikel zonder datum URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/1940- 1942/index.html#/index (download: 10 april 2014) “1943-1945 Haftlinge”, artikel zonder datum URL: http://geschiedenis.kamp-amersfoort.nl/p/1943-1945-haftlinge (download: 16 april 2014) “Afbraak en herinrichting”, artikel zonder datum URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/afbraak-en- herinrichting/index.html#/index (download: 10 april 2014) “Arbeitseinsatz – und Durchgangslager Erika”, artikel van 27 juni 2009 URL: http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=5 (download: 20 maart 2014) “Bevrijding en nasleep”, artikel zonder datum URL: http://geschiedenis.kamp-amersfoort.nl/p/bevrijding-en-nasleep (download: 16 april 2014) “Bouw”, artikel zonder datum URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/bouw/index.h tml#/index (download: 8 april 2014) “Concentratiekamp”, Wikipedia. De vrije encyklopedie. URL: http://nl.wikipedia.org/wiki/Concentratiekamp (download: 11 maart 2014) “Concentratiekampen in Nederland”, artikel zonder datum URL: http://www.tweede-wereldoorlog.org/kamp-schoorl.html (download: 15 maart 2014) “De Nederlandse overlevenden van Theresienstadt”, artikel van 16 semtember 2010 URL: http://www.vernoeming.nl/de-nederlandse-overlevenden-van-theresienstadt (download: 1 april 2014) “Eerste bewoners”, artikel zonder datum URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/eerste- bewoners/index.html#/index (download: 8 april 2014) “Einde van het Justizlager”, artikel van 27 juni 2009 URL: http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=4 (download: 20 maart 2014) “Führerbunker”, Wikipedia. De vrije encyklopedie. URL: http://nl.wikipedia.org/wiki/F%C3%BChrerbunker (download: 15 maart 2014) “Het leven en de mishandelingen in Justizlager Erika”, artikel zonder datum URL: http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=3 (download: 20 maart 2014) “Historický přehled”, artikel zonder datum URL: http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-vyzkum/historie (download: 11 maart 2014)

“Historie města Terezín”, artikel van 17 augustus 2008 URL: http://www.terezin.cz/historie-mesta-terezin/d-136455/p1=2361(download: 15 maart 2014) “Historische informatie”, artikel zonder datum URL: http://www.nmkampvught.nl/historische-informatie/ (download: 16 maart 2014) “Hollandsche Schouwburg”, artikel zonder datum URL: http://www.jhm.nl/cultuur-en-geschiedenis/amsterdam/hollandsche-schouwburg (download 1 april 2014) “Holocaust v Nizozemí”, artikel van 24 semptember 2014 URL: http://www.holocaust.cz/cz2/history/countries/neth (download: 15 maart 2014) “Inleiding”, artikel van 27 juni 2009 URL: http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm (download: 20 maart 2014) “Interneringskamp”, artikel zonder datum URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/interneringskamp/index.html#/ind ex (download: 10 april 2014) “Kamp Schoorl”, artikel zonder datum URL: http://www.kamp-schoorl.nl/ (download: 14 maart 2014) “Kamp Schoorl”, artikel zonder datum URL: http://www.kamparchieven.nl/nl/kampen-in-nederland/schoorl (download: 14 maart 2014) “Kamp Schoorl”, artikel zonder datum URL: http://nl.tracesofwar.com/artikel/4674/Kamp-Schoorl.html (download: 16 maart 2014) “Kamp-SS”, artikel zonder datum URL: http://geschiedenis.kamp-amersfoort.nl/p/kamp-ss (download: 16 april 2014) “Kamp Westerbork voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog”, artikel zonder datum URL: http://www.isgeschiedenis.nl/nieuws/kamp_westerbork_voor_en_tijdens_de_twe ede_wereldoorlog/ (download: 10 april 2014) “Koncentranční tábor v Litoměřicích”, artikel van 26 augustus 2010 URL: http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a vyzkum/historie/koncentracni-tabor-v-litomericich (download: 10 april 2014) “Lijst van naziconcentratiekampen”, Wikipedia. De vrije encyclopedie. URL: http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_naziconcentratiekampen (download: 4 april 2014) “Mei 1940”, artikel zonder datum URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/mei- 1940/index.html#/index (download: 10 april 2014) “Militair Kamp”, artikel zonder datum URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/militair-kamp/index.html#/index (download: 10 april 2014) “Na de Tweede Wereldoorlog”, artikel van 27 juni 2009 URL:http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=7 (download: 21 maart 2014) “Nacistické koncentrační tábory a ghetta”, artikel van 18 februari 2012 URL: http://www.holocaust.cz/cz2/history/camps/camps (download: 11 maart 2014)

“Národní hřbitov”, artikel zonder datum URL: http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-vyzkum (download: 11 maart 2014) “Nástin typologie koncentračních táborů”, artikel van 21 mei 2005 URL: http://www.fronta.cz/nastin-typologie-koncentracnich-taboru (download: 11 maart 2014) “Opbouw en opening van kamp Erika”, artikel van 27 juni 2009 URL: http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=2 (download: 20 maart 2014) “Osvobození”, artikel van 26 augustus URL: http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-vyzkum/historie/osvobozeni (download: 11 maart 2014) “ Policejní věznice v Malé pevnosti”, artikel van 26 augustus 2010 URL: http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-vyzkum/historie/policejni- veznice-v-male-pevnosti (download: 11 maart 2014) “Příčiny druhé světové války”, Wikipedia. De vrije encyclopedie. URL: http://cs.wikipedia.org/wiki/P%C5%99%C3%AD%C4%8Diny_druh%C3%A9_s v%C4%9Btov%C3%A9_v%C3%A1lky (download: 15 februari 2014)

“Reichstagswahl 31.07.1932”, artikel zonder datum URL: http://www.dhm.de/lemo/objekte/statistik/wa19323/index.html (download: 15 maart 2014) “Repatriëringkamp”, artikel zonder datum URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/indische- nederlanders/index.html#/index (download: 10 april 2014) “Stad op de heide”, artikel zonder datum URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/stad-op-de- heide/index.html#/index (download: 10 april 2014) “Strafkamp Erika”, artikel zonder datum URL: http://www.go2war2.nl/artikel/1550/Kamp-Erika.htm?page=6 (download: 21 maart 2014) “Transporten”, artikel zonder datum URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/transporten/inde x.html#/index (download: 10 april 2014) “Tweede Wereldoorlog”, Wikipedia. De vrije encyclopedie. URL: https://nl.wikipedia.org/wiki/Tweede_Wereldoorlog (download: 8 april 2014) “Valse hoop”, artikel zonder datum URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/valse- hoop/index.html#/index (download: 10 april 2014) “Verdeel en heers”, artikel zonder datum URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/durchgangslager/verdeel-en- heers/index.html#/index (download: 10 april 2014) “Verzorging”, artikel zonder datum URL: http://geschiedenis.kamp-amersfoort.nl/p/verzorging (download: 16 april 2014) “Vítejte v Terezíně!”, artikel zonder datum URL: http://www.mesto-terezin.cz/ (download: 11 maart 2014)

“Voorgeschiedenis”, artikel zonder datum URL: http://www.kampwesterbork.nl/nl/geschiedenis/vluchtelingenkamp/voorgeschied enis/index.html#/index (download: 8 april 2014) “Vznik Památníku Terezín”, artikel van 22 november 2010 URL: http://www.pamatnik-terezin.cz/cz/historie-sbirky-a-vyzkum/historie/vznik- pamatniku-terezin (download: 11 maart 2014)

BIJLAGEN

Nr. 1: Tekening uit Theresienstadt 1

Nr.2: Herdenkingsmonument2

1 URL http://newsletter.pamatnik-terezin.cz/zivotni-osudy-mlade-malirky-z-ghetta-terezin/ (download: 10 april 2014)

2 URL http://nl.tracesofwar.com/artikel/4674/Kamp-Schoorl.htm (download: 11 april 2014)

Nr.3: Gracht en prikkeldraadversperringen in Vught3

Nr.4: Fusilladeplaats in Vught4

3 Jiří Lokvenc, 5 september 2014

4 Jiří Lokvenc, 5 september 2014

Nr. 5: Bunker 5

Nr. 6: Monument in Westerbork 6

5 Jiří Lokvenc, 5 september 2014

6 URL http://nl.wikipedia.org/wiki/Kamp_Westerbork (download: 11 april 2014)

Nr.7: Kamp Amersfoort7

7 Jiří Lokvenc, 7 september 2014 57

RESUMÉ IN HET TSJECHISCH Tématem této bakalářské práce jsou Koncentrační tábory v Protektorátu Čechy a Morava a v Nizozemsku. Práce se podrobně věnuje popisu konkrétních koncentračních táborů a života v nich během druhé světové války.

Práce je rozdělena do několika kapitol. V prvních třech kapitolách práce seznamuje s událostmi vedoucími k druhé světové válce. Pak se dále zabývá situací během války v bývalém Československu a v Nizozemsku a mapuje všechny důležité momenty války. Další kapitola se již věnuje samotné definici koncentračního tábora, kterou následuje detailní popis všech koncentračních táborů (Terezín, Schoorl, Amersfoort, Ommen, Vught a Westerbork). Charakteristika zahrnuje vznik těchto táborů, o jaký typ tábora se jedná, život vězňů za ostnatými dráty, krutost a bezohlednost nacistů uvnitř táborů, počty vězňů a obětí v průběhu války a také fungování a osud táborů po válce až do současnosti. Poslední kapitola je věnována rozhovoru s pamětnicí druhé světové války, která prožila válku a holocaust v několika koncentračních táborech.

Cílem bakalářské práce bylo představit koncentrační tábory na území Protektorátu Čechy a Morava a v Nizozemsku, rozdíly a podobnosti těchto táborů a poukázat na jistá spojení a souvislosti mezi nimi. Tato práce má také upozornit a připomenout hrůzy druhé světové války, na které by se nikdy nemělo zapomenout.

ABSTRACT IN HET ENGELS The topic of this thesis is concentration camps in the Protectorate of Bohemia and Moravia and in the Netherlands. The thesis focuses on the detailed description of concentration camps in the Protectorate of Bohemia and Moravia and in the Netherlands and on life in them during the World War II.

Thesis is divided into several chapters. In the first three chapters, the thesis deals with events leading to the World War II, it focuses on the situation during the war in the Protectorate of Bohemia and Moravia and in the Netherlands and it maps all the important moments. Next chapters talk about the definition of a concentration camp, followed by a detailed description of all the concentration camps in these two countries (Terezín, Schoorl, Amersfoort, Ommen, Vught and Westerbork). The description includes the formation of these camps, what kind of camps they were, life of prisoners behind barbed wire, cruelty and ruthlessness of the Nazis inside the camps, numbers of prisoners and victims during the war, then also the functioning and fate of these camps after the war until now. The last chapter is devoted to an interview with eyewitness of World War II, who spent the war in several concentration camps.

The goal of this thesis is to introduce the concentration camps in the Protectorate of Bohemia and Moravia and in the Netherlands, the differences and similarities of camps and point out certain connections and relationships between these camps. This work should also highlight and recall the horrors of the World War II.

ANNOTATIE Jméno: Jiří Lokvenc

Název katedry a fakulty: Katedra nederlandistiky FF UP v Olomouci

Název diplomové práce: Concentratiekampen in Nederland en in het Protectoraat Bohemen en Moravië

Vedoucí diplomové práce: prof. dr. Wilken Engelbrecht, cand. litt.

Počet znaků: 101 067

Počet příloh: 7

Klíčová slova: druhá světová válka, Nizozemsko, Československo, koncentrační tábory, Terezín, Vught, Ommen, Amersfoort, Schoorl, Westerbork

Krátká charakteristika: Tématem této bakalářské práce jsou koncentrační tábory v Nizozemí a v bývalém Československu. Mapuje všechny důležité momenty a události během fungování tábora od vzniku až do současnosti. Podrobně se věnuje událostem vedoucím k vybudování koncentračních táborů na území těchto států, detailní popis táborů, života v nich, krutost Němců uvnitř tábora, počty vězňů a obětí.