18 Ekosystemy wód przybrze Ŝnych Woli ńskiego Parku Narodowego - jako odbiorniki wód odpadowych

Gorzysław Poleszczuk, Józef Domagała, Ilona Markiewicz Uniwersytet Szczeci ński Stanisław Sitek Morski Instytut Rybacki Oddział w Gdyni, Stacja Badawcza w Świnouj ściu

1. Wst ęp W 1996 roku, w wyniku wł ączenia akwenów morskich Zatoki Pomor- skiej oraz tzw. akwenów morskich wewn ętrznych Zalewu Szczeci ńskiego, Wo- li ński Park Narodowy (WPN) uzyskał status pierwszego w Polsce morskiego parku narodowego (Rozporz ądzenie, 1996). Polska jako pierwsza wykonała zalecenia Konwencji Helsi ńskiej w sprawie tworzenia Bałtyckiego Systemu Morskich i Brzegowych Obszarów Chronionych (BSPA – Protected Areas) (Lewicki 1994, 2000, Jakuczun 1996). Przed rokiem 1996 Woli ński Park Narodowy o powierzchni 4844 ha – był parkiem narodowym o charakterze przede wszystkim l ądowym, w którym powierzchnie le śne zajmowały około 4500 ha (Rozporz ądzenie, 1960). Oprócz ekosystemów le śnych w granicach WPN znajdowały si ę tak Ŝe bardzo interesu- jące, aczkolwiek obszarowo niewielkie ekosystemy wodne (rys. 1): 1. Czterech jezior: Warnowskiego, Rabi ąŜ , Domysłowskiego i Czajcze- go z grupy jezior Pojezierza Warnowsko-Kołczewskiego, poł ączo- nych Strug ą Pojeziern ą (Lewi ńsk ą), któr ą wody jeziorne spływaj ą poprzez jeziora śółwi ńskie i Kołczewskie oraz Koprowo do Zalewu Kamie ńskiego w cie śninie Dziwny. 2. Jeziora Gardno (Grodno) k. Mi ędzyzdrojów – bezodpływowego i bezdopływowego o niewyja śnionej genezie. Gorzysław Poleszczuk, Józef Domagała, Ilona Markiewicz, Stanisław Sitek

3. Jezior pochodzenia antropogenicznego: Turkusowego i Starej Kre- downi, powstałych w wyrobiskach kredowych.

Na mocy rozporz ądzenia Rady Ministrów z 1996 roku (Rozporz ądze- nie, 1996) powierzchnia Woli ńskiego Parku Narodowego wzrosła do 10937 ha, po wł ączeniu do WPN przybrze Ŝnych wód morskich, przybrze Ŝnych wód Zale- wu Szczeci ńskiego oraz rozlewisk delty Świny wraz z jeziorami Wicko Wielkie i Wicko Małe. Do WPN wł ączone zostały ekosystemy (rys. 1): 4. Otwartych wód przybrze Ŝnych Zatoki Pomorskiej w pasie o szeroko- ści 1 mili morskiej (nautical mile - 1N. mile = 1852 metry). 5. Otwartych wód Zalewu Szczeci ńskiego w pasie o szeroko ści około 400 metrów na odcinku od Lubina do Karnocic. 6. Cz ęś ci wód Zalewu Szczeci ńskiego oblewaj ących od południa wyspy delty wstecznej Świny oraz jeziora Wicko Wielkie i Wicko Małe (po- łowa powierzchni jeziora Wicko Małe na zachód od toru wodnego ze Szczecina do Zalesia k. Mi ędzyzdrojów; druga połowa nale Ŝy do miasta Mi ędzyzdroje) oraz obszar kanałów we wschodniej cz ęś ci del- ty Świny i cie śnina Starej Świny. 7. Wód ekosystemu (cieki, rowy i kanały) Starego Zdroju k. Mi ędzyz- drojów i rowów odwadniaj ących Półwysep Przytorski, odprowadza- jących wody do jezior Wicko Wielkie i Wicko Małe.

Łącznie obj ęto ochron ą prawn ą w formie parku narodowego 2719 ha morza otwartego oraz około 2000 ha tzw. wód morskich wewn ętrznych Zalewu Szczeci ńskiego. Stref ę ochronn ą (otulin ę) Woli ńskiego Parku Narodowego po poszerze- niu jego granic stanowi cz ęść lasów Nadle śnictwa Mi ędzyzdroje oraz w ąski pas wód w delcie Świny (Rozporz ądzenie, 1996). O ile ekosystemy wodne nale Ŝą ce przed 1996 rokiem do WPN były wcze śniej zarówno badane, jak i otoczone ochron ą (np. Jakuczun 1994, Jaku- czun i Nowacki 1994 a, b, Nowacki 1994, 2000 a, b, Poleszczuk 1994 a, b, c, 1996 a, Rydzy ński i in. 1996, Nowacki i in. 1999, Jakuczun i in. 2000), to wł ą- czone w 1996 roku ekosystemy wodne, przyrodniczo dobrze zbadane, mimo wielu bardzo istotnych przedsi ęwzi ęć ochronnych wykonanych w latach dzie- wi ęć dziesi ątych (Poleszczuk 1995, Rydzy ński i in. 1996, Nowacki i in. 1999, Jakuczun i in. 2000, Lewicki 2000, Nowacki 2000 a, b), nadal poddane s ą silnej lokalnej antropopresji, która powinna by ć nieustannie ograniczana.

404 Środkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony Środowiska Ekosystemy wód przybrze Ŝnych Woli ńskiego Parku Narodowego ...

y

e

d

i

w

y o

k

ó

i

d

s

o

w

k e a

e

c

o

g

i i

: w

e o

e

o

u

e

a o

i

w

e i k n

w

i o

g

i

j

ł w

k

c s ł

w

a o

s w e e

A w

k k

w ó

a ó

k m ś s o

s

e ń

Ŝ

z k

i y s

r

s w r

o

ś i

o

o ł

y n

ł w

z

a ą u

e c

a

n e

ń d

D

w n

i

ń j e d

p i

c d

z o

p i

k

w

o

r

s m d

ł m

l s r

c

ł b a e

e r Z

e n w

d l

d

i

y a k

a

z

r

l l

d o o a

i

o a z

N

ó

u

s

o

s

o o

o

k

y

a

o i w

ą W

a

r

K

p K ś D R W C W G T r

s

p

z

z

m

W

p

E i ó

k a

r

a

Z

w

c

r

a

t

e a o o o o o o o o o

a h m

a

r

w y o z

N

e r r r r r r r r r

c

C o n S

c

G

s

a

i

o n d

K d o o o o o o o o o

i

t

p u

u

f l i i i i i i i i i

y

n

e a

k

r

n

r

e

ł S

k

r z z z z z z z z z

E

z o

a

e

e

a

r

ń z

o

r i

e k e e e e e e e e e .

c

i

p

r

r

a

a

J J J J J J J J J J

c

T

L

T S

t

W G

O

P z K

G P

s

0

1

a

w

P 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 1

a

Z

ł

P

S

s

W

o

o

r

w

P

e

i

o

P

S

k

e

R

S

o

o

w

r

o a

o i r n

z

p w

e i

o

J z

S

K D

o

e

w

c

e

i

z

c

w

ł

o o

P z

K

r

P

a

1

D

n

W

i

l

o

W

.

2

w

w

ó

ł

P

R

7

3

6

6

4 4

5

8

i

k

y s

w

o ń

d i

o

r c

a

N e

k z r

a c

P

z i

k 0 s S

1 ń

i l

o w

1

9 1 W

e

e l

j

a

o

r P

Z

W

d

W

z

y

S

z

k

y

e

d

ł

z

e

a

ę r

i

i

i

k

a

k M K

k

e

l

l

a

w

a z

e

o

e i

M

o

r

p

i

k

r

z

ę

s K

W

s o

i

K

W

i

r

z

W

o a o p

e ę

t k K J

a

c z

c

y ł

i o

z W g

W r u

e

i

y m

n

P

p S r

ę i a

a

K k

j s W

a ń

e k o

z K

s

a

r

k

r

s

a

e

r

a

i

o n

o

p

i

r

b

ę

ó i

t

s

M w

y K

m

z r

r

Ś

a

P

o

K

P

a

a

c

k

i

S

n

m o P

g

k

t

O

4

a

Z

3

e

i

c

2

ś

j

u

1

o

n

W

i

0

w

Ś

Rys. 1. Woli ński Park Narodowy na wyspie Fig. 1. Wolin National Park on Wolin island

Środkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony Środowiska 405 Gorzysław Poleszczuk, Józef Domagała, Ilona Markiewicz, Stanisław Sitek

Celem niniejszej pracy jest wskazanie na potrzeb ę ochrony wód po- wierzchniowych w ekosystemach wód otwartych przył ączonych do WPN po 1996 roku przed zanieczyszczeniami wnoszonymi z wodami odpadowymi. Wo- dy te pochodz ą z oczyszczalni ścieków oraz s ą wodami drenarskimi z obszarów polderowych wyspy Wolin, a tak Ŝe odciekami z wysypisk śmieci na wyspie.

2. Problemy ochrony ekosystemów wodnych wód otwartych wyspy Wolin w bli Ŝszym i dalszym s ąsiedztwie Woli ńskiego Parku Narodowego Poło Ŝenie wyspy Wolin na drodze spływu wód w dół estuarium Odry, na styku du Ŝych akwenów wodnych Zalewu Szczeci ńskiego i Zatoki Pomor- skiej, które przyjmuj ą kolejno cały ładunek zanieczyszcze ń wynoszonych z dorzecza Odry, sprawia, Ŝe wyspa Wolin i Woli ński Park Narodowy pełni ą – niestety – rol ę swoistego buforu, który musi niwelowa ć i łagodzi ć zewn ętrzne oddziaływania na środowisko przyrodnicze estuarium odrza ńskiego (np. Lampe 1999). Szczególnie, dotyczy to kwestii zanieczyszcze ń. Uwa Ŝamy, Ŝe równie istotne jak oddziaływania odległych źródeł, (tutaj: spływ zanieczyszcze ń z do- rzecza Odry), s ą antropogeniczne oddziaływania lokalne. Na wyspie Wolin, dzi ęki konsekwentnej działalno ści Zwi ązku Gmin Wyspy Wolin i władz miasta Świnouj ście, w ostatnim 10-leciu dokonano istotnego post ępu w ograniczaniu wielko ści lokalnej antropopresji. Oddano do eksploatacji cztery oczyszczalnie ścieków komunalnych w miejscowo ściach: Mi ędzyzdroje, Mi ędzywodzie, Wolin oraz Świnouj ście, ograniczaj ąc zasadni- czo zrzut ładunków materii organicznej i substancji biogennych do wód. Od- dano te Ŝ do eksploatacji nowe składowisko – wysypisko odpadów komunal- nych: dla miasta Świnouj ście w Ognicy – Przytorze na wyspie Wolin (za- chodnia cz ęść Półwyspu Przytorskiego). Mimo ogromnej redukcji ładunków zanieczyszcze ń do wód otwartych wokół wyspy Wolin nadal odbieraj ą one – co prawda mocno ograniczone – niemniej, ci ągle znaczne ilo ści zanieczysz- cze ń wraz z wodami ściekowymi z oczyszczalni, wodami drenarskimi z ob- szarów polderowych oraz wodami ze spływu powierzchniowego i przesi ąka- jącymi z wysypisk śmieci na wyspie. Opracowanie niniejsze jest prób ą, bodaj Ŝe pierwszą, przedstawienia bi- lansu wymienionych wy Ŝej lokalnych oddziaływa ń antropogenicznych. 2.1. Dopływ wód z oczyszczalni ścieków Zestawienie ilo ści i jako ści wód ściekowych wprowadzanych do wód powierzchniowych wokół wyspy Wolin przedstawiono w tabeli 1.

406 Środkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony Środowiska

Tab. 1. Charakterystyka ścieków odzprowadzanych do wód powierzchniowych wokół wyspy Wolin z oczyszczalni funkcjonuj ą- cych na wyspie Table 1. Characteristics of sewage piped off to the surface waters around Wolin island from sewage treatment plants on the island

Nominalna Rzeczywista Dopuszczalna wg pozwo- Oczyszczalnia Akwen odbieraj ący przepustowo ść Wyniki bada ń jako ści wód ilo ść ścieków lenia wodnoprawnego L.p ścieków ścieki po - maksymalna zrzucanych do wód oczyszczanych zawarto ść zanieczyszcze ń w miejscowości oczyszczeniu oczyszczalni powierzchniowych (m 3/doba) w oczyszczonych ściekach (m 3/doba)

3 ChZT Cr – 70mgO 2/dm 3 3 ChZT Cr ≤ 70mgO 2/dm BZT 5 - 15 mgO 2/dm 3 BZT 5 ≤ 15mgO 2/dm 1) Zawiesina ogólna – 3 1. Świnouj ście Cie śnina Świny 31 400 11 700 3 Zawiesina ogólna ≤ 20 mg/dm 20 mg/dm 3 3 Nog. ≤ 18 mgN/dm Nog. - 18 mgN/dm 3 3 Pog. ≤ 1,5 mgP/dm Pog. – 1,5 mgP/dm

ChZT = 20,7mgO /dm 3 1) od około Cr 2 ChZT – 75mgO /dm 3 BZT = 4,4 mgO /dm 3 1500 Cr 2 5 2 BZT - 15 mgO /dm 3 Zawiesina ogólna = 4,7 mg/dm 3 1) 3000 (poza sezonem 5 2 Zawiesina ogólna – (6,0 mg/dm 3 wg 6) ) (poza sezonem letnim) 2. Mi ędzyzdroje 2,3) Ciek Stary Zdrój 20 mg/dm 3 N = 1,48 mgN/dm 3 (11,1-12,0 letnim) 2) do około og. N – 20 mgN/dm 3 mgN/dm 3 wg 6) ) 2) 6000 (latem) 3500 og. N – 2 mgN/dm 3 (wg 5) ) N = 0,16 mgN/dm 3 (w sezonie NH4 NH4 P – 1,5 mgP/dm 3 P = 0,9 mgP/dm 3 (1,1-1,2 letnim) 4) og. og. mgP/dm 3 wg 6) )

3 ChZT Cr = 22,0mgO 2/dm 3 BZT 5 = 3,8 mgO 2/dm 7) 2) 700 Zawiesina ogólna = 13,0 2) 17 000 3 3. Wolin Cie śnina Dziwny 7) (około 550 j.w. mg/dm 3 500 8) 3 wg ) Nog. = 1,6 mgN/dm 3 NNH4 = 0,04 mgN/dm 3 Pog. = 0,63 mgP/dm

Tab. 1. cd. Charakterystyka odprowadzanych do wód powierzchniowych wokół wyspy Wolin ścieków z oczyszczalni funkcjonu- jących na wyspie Table 1. cont. Characteristics of sewage piped off to the surface waters around Wolin island from sewage treatment plants on the island Dopuszczalna wg Nominalna Rzeczywista pozwolenia wodno- Oczyszczalnia Akwen odbieraj ący Wyniki bada ń jako ści wód przepustowo ść ilo ść ścieków prawnego zawarto ść L.p ścieków ścieki po zrzucanych do wód powierzch- - maksymalna oczysz- oczyszczanych zanieczyszcze ń w miejscowości oczyszczeniu niowych czalni (m 3/doba) (m 3/doba) w oczyszczonych ściekach 1) od około 1) 3000 (poza 3000 sezonem letnim) (poza sezonem 4. Mi ędzywodzie 2) Zalew Kamie ński j.w. Brak danych (1000 9) ) letnim) 2) 10 000 (latem) 2) do około 10 000 (latem)

1) 300 (poza sezonem Oczyszczalnia 5. Wapnica 2) Jezioro Wicko Małe letnim) j.w. Oczyszczalnia w rozruchu w rozruchu 2) 600 (latem)

Obja śnienia: 1) – dane udost ępnione przez Urz ąd Miasta Świnouj ście, 2) – Nowacki i in. (1999), 6) – Jakuczun i in. (2000), s. 131, 3) – Jakuczun i in. (2000), s. 115, 7) – dane udost ępnione przez Urz ąd Miasta i Gminy Wolin, 4) – np. Poleszczuk (1996a), 8) – Bosy (1990), 5) – Jakuczun (1994), 9) – Jakuczun i Nowacki (1994a).

Tab. 2. Charakterystyka zlewni polderowych na wyspie Wolin1) Table 2. Characteristics of polder drainage basins on Wolin island

Przepompownia wód ze zlewni Powierzchnia Nazwa akwenu odbieraj ąca Ilo ść wód przepomponywanych L.p. polderowej w miejscowo ści zlewni [ha] zrzut wód z polderu z polderu [m 3/dob ę]

1. Ognica 330 Cie śnina Starej Świny 4600

2. Przytór 150 Cie śnina Starej Świny 3 050 21 600÷90 720 2) 3. Darzowice 1630 Cie śnina Dziwny około 58 000 3a) 55 000÷110 000 3b) 2 880÷9 600 4) 4. Sierosław 40 Zalew Kamie ński około 3 600 3a) 5. Zasta ń 38 Zalew Kamie ński 4 600 6. Kołczewo 75 Jezioro Kołczewo 6 100

7. Rekowo około 5 Jezioro Koprowo 4 600

Mi ędzyzdroje (przepompownia 8. około 100 Jezioro Wicko Małe 2 700÷4 300 6) na cieku Stary Zdrój przy szosie nr 3) 5)

Razem: około 90 000 ( średnio) (wg 7) 96 000) Obja śnienia: 1) – wg danych przytoczonych w pracy Jakuczun i Nowackiego (1994b), 2) – w latach 1987-1990 w zale Ŝno ści od ilo ści opadów w roku wg Jakuczun i Nowackiego (1994b), 3a) – Nowacki (1994a), s. 187, 3b) – Nowacki (1994a), s. 189, 4) – okre ślone wg danych przytoczonych w pracy Jakuczun i Nowackiego (1994b), 5) – dane uzyskane z Urz ędu Miasta Mi ędzyzdroje, 6) – wg danych uzyskanych z Urz ędu Miasta Mi ędzyzdroje w tym odpowiednio od 1 500 do 3 500 m 3 oczyszczonych ścieków z oczysz- czalni Mi ędzyzdroje, reszta to wody z kanalizacji burzowej miasta i drena Ŝowe z polderu, 7) – Nowacki i in. (1994)

Gorzysław Poleszczuk, Józef Domagała, Ilona Markiewicz, Stanisław Sitek

Jak wynika z zestawienia, do cieku Stary Zdrój i dalej do jeziora Wicko Małe, a wi ęc do wód nale Ŝą cych do WPN, zrzucane jest od 1 500 do 3 500 m 3 na dob ę wód ściekowych, co prawda oczyszczonych, niemniej – o znacznej zawarto ści materii organicznej i substancji bio genicznych. Koncentracje rozpuszczonej materii organicznej mierz ąc według ChZT- Cr oraz N og i P og , s ą w ściekach (vide Tab. 1) kilkakrotnie wi ęk- sze od zawarto ści materii organicznej i substancji biogenicznych w wodach powierzchniowych wokół wyspy Wolin, do których wody ściekowe s ą zrzucane (np. Poleszczuk i Sitek 1995, 1997, Poleszczuk i in. 1995, Poleszczuk 1996 b,c, 1997, 1998). Do wód akwenów s ąsiaduj ących z akwenami nale Ŝą cymi do WPN, tj. cie śnin Świny, Starej Świny i Dziwny oraz Zalewu Kamie ńskiego jest zrzucanych od 17 200 do 26 200 m 3 ścieków na dob ę o opisanej w tabeli 1 za- warto ści zanieczyszcze ń. Ł ączny ładunek zanieczyszcze ń zrzucanych wraz z oczyszczonymi ściekami, szacowany według pozwole ń wodnoprawnych si ę- ga ć mo Ŝe (według ChZT-Cr) od około 1200 do 2000 kg O 2 na dob ę, fosforu ogólnego – od około 26 kg P do 41 kg P na dob ę, za ś azotu ogólnego – od około 320 kg do 500 kg N na dob ę. 2.2. Spływy wód ze zlewni polderowych na wyspie Wolin Wykaz obszarów polderowych, z których przez okr ągły rok wypompo- wywane s ą wody drena Ŝowe przedstawiono w tabeli 2. Na wyspie Wolin aktu- alnie odwadnia si ę osiem zlewni polderowych, z których najwi ększ ą obszarowo zlewni ą jest zlewnia centralnej cz ęś ci wyspy Wolin, wody drenarskie z tej zlewni s ą wypompowywane przez stacj ę pomp w Darzowicach. Przepompow- nia Darzowice odprowadza do wód cie śniny Dziwny odcieki ze zlewni o domi- nacji u Ŝytków ł ąkowych, stale podmokłych, okresowo podtapianych, o glebach torfowych (torfowiska niskie) o odczynie kwa śnym (Kołodziej-Nowakowska 1992). W skutek obni Ŝenia poziomu wód gruntowych, spowodowanych zreszt ą przez drena Ŝ i odwadnianie centralnej cz ęś ci wyspy Wolin, gleby te ulegaj ą degradacji (murszeniu). Mo Ŝna si ę zatem spodziewa ć, Ŝe wody drenarskie prze- pompowywane w Darzowicach b ędą bardzo zasobne w azotany bowiem torfy niskie zawieraj ą bardzo du Ŝo organicznych zwi ązków azotu (Jasnowski 1962). Równocze śnie podobnie jak odcieki z innych zdegradowanych gleb torfowych, mog ą zawiera ć du Ŝo kwasów humusowych i skompleksowanych zwi ązków Ŝelaza oraz manganu. Jak wynika z bada ń innych obszarów drenarskich o gle- bach torfowych (Borowiec i Zabłocki 1993), st ęŜ enie azotanów w wodach od- - 3 prowadzanych z takich obszarów stęŜ enie NO 3 mo Ŝe si ęga ć 10 mg N/dm . W granicach WPN przepompowywane s ą wody z polderu pomi ędzy miastem Mi ędzyzdroje i nasypem szosy nr 3. Przepompownia zlokalizowana przy za- stawce przy mo ście na szosie nr 3 przepompowuje wody z miejskiej oczysz- czalni ścieków w Mi ędzyzdrojach, zmieszane z wodami z kanalizacji burzowej 410 Środkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony Środowiska Ekosystemy wód przybrze Ŝnych Woli ńskiego Parku Narodowego ... tego miasta i odciekami z systemu drena Ŝowego z polderu o powierzchni około 100 hektarów. Teren tego polderu stanowi ą pola uprawne. Ilo ść wód (ł ącznie z wodami z oczyszczalni) wynosi 2 700÷4 300 m 3 na dob ę w zale Ŝno ści od pory roku. Bada ń chemizmu wód powstałych ze zmieszania wód spływaj ących z oczyszczalni ścieków zmieszanych z wodami odciekowymi ze zlewni polde- rowej do tej pory nie prowadzono. Na pewno s ą to wody nios ące znacznie wi ększy ładunek zanieczyszcze ń ni Ŝ odprowadzane do Starego Zdroju wody ściekowe z oczyszczalni. W najbli Ŝszym s ąsiedztwie WPN pracuj ą przepompownie w Ognicy i w Przytorze, przetłaczaj ące wody z polderów do cie śniny Starej Świny w najbli Ŝszym s ąsiedztwie granic WPN. Funkcjonowanie tych przepompowni stwarza z ekologicznego punktu widzenia istotne zagro Ŝenie w zwi ązku z tym, Ŝe na terenie polderu Ognica zlokalizowane jest wysypisko śmieci miasta Świ- nouj ście. Wody opadowe i odcieki z terenów wysypiska mogą spływa ć do ro- wów na polderach Ognica i Przytór, i stamt ąd trafia ć do wód Woli ńskiego Par- ku Narodowego. Obie przepompownie przetłaczaj ą około 8 000 m 3 wód drenar- skich na dob ę. Chemizm tych wód nie jest rozeznany. Łącznie do wód powierzchniowych okalaj ących wysp ę Wolin dopro- wadzane jest z systemów drena Ŝowych wyspy od 50 000 do 150 000 m 3 wód na dob ę (od około 0,60 do około 1,75 m 3/s). Zwa Ŝywszy, Ŝe rzek ą Odr ą we- dług pomiarów w Gozdowicach dokonywanych przez IMGW Oddział w Po- znaniu spływa w okresie lata od 200 do 400 m 3 wód/s (np. Poleszczuk 1998), oznacza to, po dokonaniu zgrubnego szacowania, Ŝe wody drena Ŝowe z wyspy Wolin stanowi ą od około 0,3 do około 1,0% ilo ści wód śródl ądowych dopły- waj ących do estuarium Odry. W literaturze nie znaleziono danych na temat składu chemicznego tych wód, dlatego te Ŝ nie podj ęto próby oszacowania ładunków substancji organicz- nej oraz pierwiastków biogenicznych wprowadzanych z nimi do wód po- wierzchniowych wokół wyspy Wolin.

3. Wysypiska śmieci, z których odcieki mog ą przedostawa ć si ę do wód powierzchniowych wokół Wyspy Wolin

3.1. Wysypisko odpadów miasta Świnouj ście Składowisko odpadów w Świnouj ściu zlokalizowane jest w dzielnicy Warszów-Ognica, około 2 km na północny wschód od przeprawy promowej ,,Karsibórz” i około 250 m na południe od szosy Mi ędzyzdroje – Świnouj ście (dojazd do przeprawy promowej dla samochodów). Wysypisko eksploatowane jest od 1991 r. Powierzchnia wysypiska wynosi 35 ha, za ś pojemno ść 360 tys. m 3. Eksploatowane s ą kwatery o powierzchni 2 ha, 1,6 ha i obecnie kwatera o po-

Środkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony Środowiska 411 Gorzysław Poleszczuk, Józef Domagała, Ilona Markiewicz, Stanisław Sitek wierzchni 3 ha. Średnio rocznie składuje si ę około 40 000 ton odpadów (czyli około 155 000 m 3/rok po przeliczeniu w oparciu o pozorn ą g ęsto ść nasypow ą odpadów równ ą 0,26 t/m 3 – wg danych ze składowiska odpadów w Świnoujściu). Wysypisko zlokalizowane jest na zachodnim kra ńcu Wyspy Wolin, w obr ębie Półwyspu Przytorskiego. Teren ten jest płaski, wyniesiony około 0,2÷0,3 m.n.p.m., jedynie w s ąsiedztwie cie śniny Świny usypany jest wał prze- ciwpowodziowy, zabezpieczaj ący składowisko przed okresowymi zalewami (w okresie jesienno-wiosennym). Pod wzgl ędem geomorfologicznym jest to frag- ment najni Ŝszego, holoce ńskiego terasu zalewowego. Podobne obszary równin akumulacji rzecznej rozci ągaj ą si ę dalej na wschód w s ąsiedztwie Starej Świny, jeziora Wicko i Zalewu Szczeci ńskiego. Podło Ŝe geologiczne to torfy, piaski rzeczne i morskie. Zabezpieczenie podło Ŝa składa si ę z: ŜuŜlu grubej granulacji, ŜuŜlu drobnego, warstwy smołowej oraz warstwy piasku z 30 cm sieci ą drenarsk ą. Bezpo średnie otoczenie obiektu stanowi ą: od strony wschodniej – tor- fowiska i ł ąki (Ognickie Ł ęgi), od strony południowej - wał przeciwpowodzio- wy, a za nim cie śnina Stara Świna – około 40–80 m od południowych granic składowiska, od strony zachodniej – torfowiska i ł ąki (Ognickie Ł ęgi), od stro- ny północnej – torfowiska i las (w odległo ści 250 m od kra ńców składowiska). Odległo ść do najbli Ŝszych zabudowa ń mieszkalnych: w Ognicy – około 1,5 km, w Przytorze – około 2 km. W pobli Ŝu znajduje si ę Woli ński Park Narodowy, którego granica prze- biega środkiem Starej Świny, a jego otulina s ąsiaduje z terenem wysypiska. 3.2. Wysypisko odpadów miasta Mi ędzyzdroje Wysypisko zlokalizowane jest w granicach miasta Mi ędzyzdroje w jego południowo-zachodniej cz ęś ci. Tereny wysypiska przylegaj ą do linii kolejowej Mi ędzyzdroje – Świnoujście i znajduje si ę około 50m od szosy odbijaj ącej od szosy nr 3 w stron ę Mi ędzyzdrojów i dalej do Kamienia Pomorskiego. Po- wierzchnia wysypiska wynosi 3 ha i przyjmuje rocznie ( średnio) 42 000 m 3 odpadów (Jakuczun i Nowacki 1994b, Nowacki i in. 1994) tj. około 6 300 t/rok (przy przyj ęciu do przeliczenia g ęsto ści nasypowej odpadów 0,15 t/m 3 – wg danych ze składowiska odpadów w Mi ędzyzdrojach). Hałda zdeponowanych odpadów znajduje si ę na terenach wyniesionych nieznacznie (0,5÷1,5 m) nad poziom morza. Podło Ŝe wysypiska nie posiada zabezpieczenia przed przenikaniem wód opadowych do warstw wodono śnych. Procesy przenikania zanieczyszcze ń do gleby i wód glebowych s ą mo- nitorowane przez badanie chemizmu wód w sze ściu studniach kontrolnych rozmieszczonych od strony południowej i wschodniej wysypiska.

412 Środkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony Środowiska Ekosystemy wód przybrze Ŝnych Woli ńskiego Parku Narodowego ...

Wody opadowe spływaj ą z hałdy wysypiska do specjalnego rowu i od- prowadzane s ą do cieku Stary Zdrój poni Ŝej zrzutu ścieków z oczyszczalni (Ja- kuczun i in. 2000). 3.3. Wysypisko odpadów w miejscowo ści Mi ędzywodzie Zlokalizowane jest w pobli Ŝu miejscowo ści Mi ędzywodzie. Jest to skladowisko – wysypisko prowizoryczne. Budowa nowego ,,ekologicznego” wysypiska b ędzie wkrótce realizowana. Powierzchnia prowizorycznego wysy- piska w Mi ędzywodziu wynosi 1 ha i przyjmuje 8 000 m 3 odpadów rocznie (Jakuczun i Nowacki 1994b, Nowacki i in. 1994), tj. około 1 400 ton odpadów na rok (po przyj ęciu do przeliczenia g ęsto ści nasypowej odpadów 0,175 t/m 3 – wg danych ze składowiska odpadów w Mi ędzywodziu). 3.4. Wysypisko śmieci w Wolinie Zlokalizowane jest na terenach nale Ŝą cych do gminy, poło Ŝonych na prawym brzegu cie śniny Dziwny w pobli Ŝu miejscowo ści Recław. Jest to wy- sypisko prowizoryczne. Nowe ,,ekologiczne” składowisko – wysypisko odpa- dów dla miasta Wolina b ędzie wkrótce budowane. W dost ępnych materiałach nie znale źli śmy danych dotycz ących po- wierzchni tego składowiska oraz ilo ści składowanych tam odpadów. 3.5. Synteza wysypisk Wszystkie te wysypiska stanowi ą potencjalne zagro Ŝenie dla wód po- wierzchniowych. Jak si ę wydaje najwi ększe realne zagroŜenie wyst ępuje w przypadku wysypiska-składowiska ,,Ognica-Przytór”, gdzie składowane s ą śmieci z miasta Świnouj ście. Jak wynika z bada ń wód drenarskich odprowadza- nych z terenów o glebach torfowych poło Ŝonych w pobli Ŝu wysypisk śmieci (Borowiec i in. 1996), wody takie mog ą zawiera ć znaczne ilo ści zwi ązków 3 amonowych (do 10 mg N-NH 4/dm ) i rozpuszczonych ortofosforanów (do 3 2,5 mg P-PO 4/dm ). Brak odpowiednich danych pomiarowych uniemo Ŝliwia, jak na razie, ocen ę skali zagro Ŝenia. Niemniej, wszystkie wyspecyfikowane składowiska-wysypiska śmieci, naszym zdaniem, s ą potencjalnym źródłem zanieczyszcze ń wód powierzchniowych wokół wyspy Wolin. Okre ślenie skali zagro Ŝenia wymaga podj ęcia stosownych bada ń.

4. Podsumowanie Wody otwarte Woli ńskiego Parku Narodowego i wody oblewaj ące wy- sp ę Wolin s ą poddane znacznej antropopresji, zwi ązanej z odprowadzanej do ń wód ściekowych ze zlokalizowanych na wyspie Wolin oczyszczalni ścieków w miejscowo ściach Mi ędzyzdroje, Świnouj ście, Mi ędzywodzie i Wolin. Mo Ŝna oszacowa ć, Ŝe ładunek substancji organicznych mierzonych, według ChZT-Cr, Środkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony Środowiska 413 Gorzysław Poleszczuk, Józef Domagała, Ilona Markiewicz, Stanisław Sitek wynosi od 1200 do 2000 kg O 2 na dob ę, ładunek fosforu ogólnego – od 26 do 41 kg P na dob ę oraz ładunek azotu ogólnego – od 320 do 500 kg N na dob ę. Prawdopodobnie najwi ększym problemem, je Ŝeli chodzi o zrzut substancji bio- genicznych do wód otwartych wokół wyspy Wolin jest sprawa odprowadzania do ń wód drenarskich ze zlewni polderowych na wyspie, w tym szczególnie – ze zlewni w centralnej cz ęś ci wyspy Wolin, odprowadzanych przez przepompow- ni ę w Darzowicach k. Wolina oraz zlewni w zachodniej cz ęś ci Półwyspu Przy- torskiego, tam, gdzie zlokalizowane jest wysypisko-składowisko śmieci dla miasta Świnouj ścia, z którego wody drenarskie s ą odprowadzane przez prze- pompowni ę w Ognicy i w Przytorze do Starej Świny w bardzo bliskim s ąsiedz- twie granic Woli ńskiego Parku Narodowego. Bezpo średnio do wód Woli ńskie- go Parku Narodowego odprowadzane s ą znaczne ilo ści zanieczyszcze ń z polderu znajduj ącego si ę na południe od miasta Mi ędzyzdroje. Wody te prze- pompowywane s ą za pomoc ą systemu pomp przy tamie na Starym Zdroju zlo- kalizowanej przy szosie nr 3. Przepompownia ta przetłacza do jeziora Wicko Małe wody z oczyszczalni ścieków w Mi ędzyzdrojach, zmieszane z wodami z kanalizacji burzowej z tego miasta oraz drenarskimi z polderu o powierzchni około 100 ha o glebach murszowo-torfowych. Ze wzgl ędu na brak wyników odpowiednich bada ń, jak na razie, nie mo Ŝna okre śli ć ilo ści zanieczyszcze ń spływaj ących z tymi wodami. Dodatkowym źródłem zanieczyszcze ń, które trafiaj ą do wód powierzchniowych okalaj ących wysp ę Wolin mog ą by ć skła- dowiska – wysypiska śmieci komunalnych na wyspie z miejscowo ści Świnouj- ście, Mi ędzyzdroje i Mi ędzywodzie oraz na l ądzie stałym w miejscowo ści Re- cław, gdzie gromadzone s ą odpady komunalne z miasta Wolna. Szczególnie niebezpieczne dla ekosystemów wód otwartych Zalewu Szczeci ńskiego nale Ŝą- cych do WPN wydaje si ę by ć wysypisko dla miasta Świnouj ście zlokalizowane przy polderach Ognica i Przytór. Wody opadowe i odcieki z tego wysypiska mog ą spływa ć na obszar ww. polderów, a stamt ąd mog ą by ć przepompowywa- ne do wód powierzchniowych Starej Świny i jeziora Wicko Wielkie. Okre ślenie rozmiarów oddziaływania wód drena Ŝowych i składowisk odpadów wymagaj ą przeprowadzenia stosownych bada ń.

Literatura 1. Borowiec S., Zabłocki Z.: Zmiany stęŜ eń zwi ązków azotu i fosforu w drenach i ciekach odwadniaj ących zlewnie rolnicze na Pomorzu Zachodnim w latach 1975÷1992, Pollut. Environ., 3: 31-35, 1993. 2. Borowiec S., Pie ńkowski P., Zabłocki Z.: Zmiany st ęŜ eń składników biogennych w ciekach o odciekach drenarskich Pomorza Zachodniego oraz ich wpływ na ja- ko ść wód, Mater. Konf. Uniw. Szczeci ńskiego, 19: 25÷34, 1996. 3. Jakuczun B.: Woli ński Park Narodowy pierwszym polskim parkiem morskim, Klify (Biul. Woli ńskiego Parku Narodowego), 3: 175÷182, 1996. 414 Środkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony Środowiska Ekosystemy wód przybrze Ŝnych Woli ńskiego Parku Narodowego ...

4. Jakuczun U.: Oczyszczalnie ścieków dla wyspy Wolin – jakie?, Mater. Mi ędzyna- rodowej Konf.: Oczyszczalnie ścieków dla Szczecina i regionu – jakie?, 11÷12 maja 1994, Wyd. Biuro Inf. Gosp., Szczecin, s.131÷135, 1994. 5. Jakuczun U., Nowacki F.: Program kompleksowych przedsi ęwzi ęć ekologicznych na wyspie Wolin, Mater. Warsztatów Ekologicznych: Program zagospodarowania i rozwoju wyspy Wolin, Mi ędzyzdroje 6÷7 pa ździernika 1994, Wyd. Woli ński Park Narodowy, Mi ędzyzdroje, s. 49÷104. 1994 a 6. Jakuczun U., Nowacki F.: Problemy kr ąŜ enia wód wyspy Wolin, korzystania z zasobów oraz ich ochrony, Mater. Warsztatów Ekologicznych: Program zagospo- darowania i rozwoju wyspy Wolin, Mi ędzyzdroje 6÷7 pa ździernika 1994, Wyd. Woli ński Park Narodowy, Mi ędzyzdroje, s. 137÷165, 1994 b 7. Jakuczun U., Nowacki F., Rydzy ński R.: Wpływ przedsi ęwzi ęć w zakresie gospo- darki wodno ściekowej wyspy Wolin na stan ekosystemów wodnych Woli ńskiego Par- ku Narodowego, Klify (Biul. Woli ńskiego Parku Narodowego), 4: 109÷138. 2000. 8. Jasnowski M.: Budowa i ro ślinno ść torfowisk Pomorza Szczeci ńskiego, Wyd. STN Szczecin, 340 ss. 1962. 9. Kołodziej-Nowakowska M.: Szata ro ślinna i świat zwierz ęcy gminy Wolin, w: A. Kostrzewski (red.), Środowisko przyrodnicze i przestrzenna struktura społeczno- ekonomiczna miasta i gminy Wolin, Wyd. UAM w Poznaniu, Pozna ń, s. 45÷61, 1992. 10. Lampe R.: The Odra Estuary as a Filter and Transformation Area, Acta hydro- chim. hydrobiol., 27 : 292÷297, 1999. 11. Lewicki I.: Program poszerzenia granic Woli ńskiego Parku Narodowego, Mater. Warsztatów Ekologicznych: Program zagospodarowania i rozwoju wyspy Wolin, Mi ędzyzdroje 6÷7 pa ździernika 1994, Wyd. Woli ński Park Narodowy, Mi ędzyz- droje, s.29÷36, 1994. 12. Lewicki I.: Plan Ochrony Woli ńskiego Parku Narodowego – uwarunkowania i zakres opracowania, Klify (Biul. Woli ńskiego Parku Narodowego), 4:9÷16., 2000. 13. Nowacki F.: Formy retencji wód Wyspy Wolin, stopie ń degradacji i mo Ŝliwo ści odbudowy, Mater. Mi ędzynarodowej Konf.: Ochrona i rekultywacja jezior i zbior- ników wodnych, Miedzyzdroje 24÷25 listopada 1994, Wyd. Biuro Inf. Gosp., Szczecin, s.183÷191, 1994. 14. Nowacki F.: Wody podziemne Woli ńskiego Parku Narodowego i jego otuliny, Klify (Biul. Woli ńskiego Parku Narodowego), 4: 31÷62, 2000 a 15. Nowacki F.: Ochrona ekosystemów wodnych Woli ńskiego Parku Narodowego, Klify (Biul. Woli ńskiego Parku Narodowego), 4: 63÷108, 2000 b 16. Nowacki F., Kreft A., Jakuczun U.: Problemy szczegółowego bilansowania zaso- bów i formowania warunków korzystania z wód małej zlewni na przykładzie wy- spy Wolin, Zesz. Nauk. AR we Wrocławiu, 248: 207÷217, 1994. 17. Nowacki F., Jakuczun U., Jakuczun B., Rydzy ński R.: Ekologiczna oraz techno- logiczna analiza procesu ograniczania antropopresji geoekosystemów wodnych wy- spy Wolin i Woli ńskiego Parku Narodowego, Mater. V Konf. Nauk.-Tech.: Pro- blemy oczyszczania ścieków i ochrony wód w dorzeczu Odry, Piechowice k. Szklarskiej Por ęby 20÷23 czerwca 1999, Wyd. RZGW Wrocław, s. 337÷351, 1999. 18. Poleszczuk G.: Ekosystemy wodne Woli ńskiego Parku Narodowego, Klify (Biul. Woli ńskiego Parku Narodowego), 1: 99÷117, 1994 a Środkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony Środowiska 415 Gorzysław Poleszczuk, Józef Domagała, Ilona Markiewicz, Stanisław Sitek

19. Poleszczuk G.: Kryteria oceny stanu środowiska wodnego w otulinie WPN, Mater. Warsztatów Ekologicznych: Program Zagospodarowania i Rozwoju Wyspy Wolin, Wyd. Woli ński Park Narodowy, Mi ędzyzdroje, s. 131÷135, 1994 b 20. Poleszczuk G.: Równowagi w ęglanowe w wodach jezior w strefie porwaków kre- dowych na wyspie Wolin, Parki Nar. i Rez. Przyr., 13: 75÷84, 1994 c 21. Poleszczuk G.: Wpływ oczyszczalni biologicznej w Mi ędzyzdrojach na stan eko- systemu jeziora Wicko Małe – próba uzasadnienia potrzeby propozycja programu bada ń, Mater. II Konf. Naukowo-Tech.: Oczyszczalnie ścieków dla Szczecina i re- gionu – jakie?, Mi ędzyzdroje 9÷10 listopada 1995, Wyd. Biuro Inf. Gosp., Szcze- cin, s.63÷73, 1995. 22. Poleszczuk G.: Jeziora Woli ńskiego Parku Narodowego – status troficzny, tenden- cje zmian i mo Ŝliwo ści przeciwdziałania degradacji, Mater. Konf. Uniw. Szczeci ń- skiego, 19 : 117÷140, 1996 a 23. Poleszczuk G.: Stan i ochrona wód Zalewu Szczeci ńskiego przed eutrofizacj ą, Mater.II Konf. Naukowo-Tech.: Ochrona i rekultywacja jezior i zbiorników wod- nych, Mi ędzyzdroje 7÷8 marca 1996, Wyd. Biuro Inf. Gosp., Szczecin, s.99÷121, 1996 b 24. Poleszczuk G.: Zmiany warto ści mierników stopnia biochemicznego rozkładu substancji organicznych wzdłu Ŝ drogi spływu wód w estuarium Odry, Mater. Konf. Uniw. Szczeci ńskiego, 19 : 161÷180, 1996 c 25. Poleszczuk G.: Chemiczna charakterystyka toni wodnej Zalewu Szczeci ńskiego (Zalewu Wielkiego) jako siedliska ichtiofauny, Rozpr. AR w Szczecinie, 179 : 1÷102, 1997. 26. Poleszczuk G.: Środowisko abiotyczne toni wodnej Zalewu Szczeci ńskiego, Stud. Rozp. Uniw. Szczeci ńskiego, 292: 1÷207. 1998. 27. Poleszczuk G., Sitek S.: Biogeny w wodach przybrze Ŝnych Zatoki Pomorskiej na wschód od uj ścia Świny w sezonach letnich 1981 i 1992 roku, Stud. Mater. MIR, , 33A : 89÷101. 1995. 28. Poleszczuk G., Sitek S.: Changes in the quality of the water of Lake Wicko Małe () over the years 1991-1997, Bull. Sea Fish. Inst., 3: (142): 37÷53. 1997. 29. Poleszczuk G., Garbacik-Wesołowska A., Sitek S.: Sezonowe zmiany st ęŜ eń - 3- NO 3 i PO 4 rozp. w wodach północnej cz ęś ci Zalewu Szczeci ńskiego w latach 1981÷1990, Stud. Mater. MIR, Gdynia, ser. A, 33 : 65÷76. 1995. 30. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dn. 03.03.1960 w sprawie utworzenia Woli ń- skiego Parku Narodowego, Dz. U. 1960, Nr14, poz. 79. 31. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dn. 03.01.1996 w sprawie Woli ńskiego Parku Narodowego, Dz. U. 1996, Nr4, poz. 30. 32. Rydzy ński R., Jakuczun U., Nowacki F.: Inwestycje proekologiczne w zlewni Starego Zdroju i ich wpływ na chemizm wód i osadów dennych jeziora Wicko Ma- łe, Mater. II Konf. Naukowo-Tech.: Ochrona i rekultywacja jezior i zbiorników wodnych, Mi ędzyzdroje 7÷8 marca 1996, Wyd. Biuro Inf. Gosp., Szczecin, s.145÷153, 1996.

416 Środkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony Środowiska Ekosystemy wód przybrze Ŝnych Woli ńskiego Parku Narodowego ...

Ecosystems Of Coastal Waters Of Woli ński National Park - As Receiver Of Wastewater

Abstract In 1996, as a result of including sea areas of the Pomorska Bay and so called inner sea areas of the Szczeci ński Bay, the Woli ński National Park (WNP) gained status of first in sea national park. Poland as a fist coun- try fulfilled recommendations of the Helsinki Convention concerning creation of BSPA – Baltic Sea Protected Areas. Those sea areas – water ecosystems included in 1996 in the WNP are well studied by natural scientists. But in spite of many very significant ventures concerning protection of those areas they are still undergoing strong local an- tropopression, which should be continuously reduced. This antropopression is mainly connected with piping off treated sewage from sewage treatment plants on the Wolin island in the following towns: Mi ędzyzdroje, Świnouj ście, Mi ędzywodzie and Wolin. One can estimate that the load of organic substance measured as COD Cr is from 1200 up to 2000 kg of O 2 per day, the load of total phosphorus – from 26 up to 41 kg of P per day and the load of total nitrogen – from 320 up to 500 kg of N per day. Probably the biggest source of biogenic substances which get to open waters around Wolin piping off drainage waters from polder basins on the is- land, especially from – basin located in the central part of the Wolin island, from the basin located in the western part of Przytorski Peninsula (this is the place where landfill for Świnouj ście is located, from which drainage waters are piped off) as well as from basin located south of Mi ędzyzdroje. Additional source of contaminants which get to the sea areas around the Wolin island might municipal wastes landfills located on the island near Świ- nouj ście, Mi ędzyzdroje and Mi ędzywodzie as well as outside the island in Re- cław. The most dangerous for the ecosystems of open waters of Szczeci ński Bay included in WNP seams to be landfill for Świnouj ście located near polder basins. Estimation of influence of drainage waters and landfills on the ecosys- tems of WNP require additional research.

Środkowo-Pomorskie Towarzystwo Naukowe Ochrony Środowiska 417