Historia Bliska Ludzie w ruchu – migracja, awans, degradacja społeczna 1914 – 1989 Przesiedlano nawet domy Praca zespołowa wykonana pod kierunkiem mgr Jerzego Tomasika przez: Karolin ę Orłowsk ą Weronik ę Biernat Ann ę Trzasko ś Monik ę Kulk ę Miłosza Przybyłowicza Gimnazjum nr 1 Miejskiego Zespołu Szkół nr 3 w Gorlicach VII edycja konkursu „Historia Bliska” 2002/2003 Ludzie w ruchu — migracja, awans, degradacja społeczna 1914–1989 Sygnatura w Archiwum Ośrodka KARTA HB7/0140-Z/03 . Dzi ękujemy za pomoc Panu Aleksandrowi Ma ślejowi oraz wszystkim tym, którzy pomogli nam w napisaniu tej pracy Spis tre ści 2 VII edycja konkursu „Historia Bliska” 2002/2003 Ludzie w ruchu — migracja, awans, degradacja społeczna 1914–1989 Sygnatura w Archiwum Ośrodka KARTA HB7/0140-Z/03 Wst ęp 1. Pierwszy nasz ślad 2. śegnajcie nasze hory 3. Tu de hory moi zeleny 4. Jak przesadzone jabłonie. Łemkowie – degradacja czy awans? 5. Aneks 6. Źródła, bibliografia 3 VII edycja konkursu „Historia Bliska” 2002/2003 Ludzie w ruchu — migracja, awans, degradacja społeczna 1914–1989 Sygnatura w Archiwum Ośrodka KARTA HB7/0140-Z/03 Wst ęp W Ropie małej wsi oddalonej 15 km na zachód od Gorlic, prawie w samym jej centrum zobaczyli śmy stary drewniany dom w stylu łemkowskim, czyli chy Ŝę . Zastanowiło nas to. Zadali śmy wi ęc sobie pytanie. Sk ąd si ę taki dom tu znalazł ? Ropa była i jest wsi ą zamieszkan ą w wi ększo ści przez Polaków. Mo Ŝe wi ęc wybudował go kiedy ś jaki ś Łemko, Polak o Ŝeniony z Łemkini ą, a mo Ŝe kto ś miał po prostu takie Ŝyczenie. Szukaj ąc odpowiedzi na te nurtuj ące nas pytania poznali śmy tragiczn ą histori ę Łemków. Narodu, czy jak niektórzy mówi ą ukrai ńskiej grupy etnicznej , która zamieszkiwała do 1947 roku zwart ą grup ą południow ą górzyst ą cz ęść Powiatu Gorlickiego, w dorzeczu górnej Ropy i Wisłoki. Odkryli śmy bolesn ą prawd ę wygnania i poni Ŝenia, która niestety cz ęsto krwawi do dnia dzisiejszego. Wymieniony przez nas dom okazał si ę by ć jednym z wielu, które przed 1947 rokiem stały w Wysowej –Zdroju. Po przymusowym wysiedleniu łemkowskich mieszka ńców tej miejscowo ści, rozpocz ął si ę masowy szaber ich mienia, w tym i domów. Solidny drewniany dom mo Ŝna było kupi ć od miejscowego działacza partyjnego lub milicjanta za kilka flaszek alkoholu lub zegarek. Domy takie rozbierano ( w powiecie gorlickim ponad 100) i stawiano na nowo w polskich wsiach powiatu gorlickiego lub s ądeckiego. Taki los spotkał i „nasz” dom. Tu nale Ŝy, a nawet trzeba zada ć pytanie: Skoro przesiedlano nawet domy, to jaki los musiał spotka ć ich wła ścicieli ? W poszukiwaniu prawdy Kto ś kiedy ś powiedział, Ŝe nie ma obiektywnej prawdy, wszystko zale Ŝy od takiego, czy innego punktu odniesienia. I z tym zgadzamy si ę. To co kiedy ś okazywało si ę kłamstwem, teraz jest prawd ą i na odwrót. Przegl ądaj ąc ogólnodost ępne wydawnictwa tzw. Polski Ludowej, mało spotkali śmy tych, które wspominałyby o Łemkach. Odnie śli śmy nawet wra Ŝenie, Ŝe nie chciano by kto ś o nich si ę dowiedział. Tak. Władza nie chciała by byli w ludzkiej pami ęci. Je Ŝeli byli nale Ŝało ich z niej wymaza ć lub przedstawi ć w krzywym zwierciadle. Wida ć tu wyra źnie na czym polegał proces zakłamywania historii. Podamy teraz typowy przykład takiego działania. Nie trzeba było zbyt gł ęboko zagł ębia ć si ę w biblioteczny ksi ęgozbiór. Monografia „Gorlickie w PRL” wydane w Rzeszowie z okazji 25- lecia PRL, nakład 2500 egzemplarzy. Jak si ę 4 VII edycja konkursu „Historia Bliska” 2002/2003 Ludzie w ruchu — migracja, awans, degradacja społeczna 1914–1989 Sygnatura w Archiwum Ośrodka KARTA HB7/0140-Z/03 dowiedzieli śmy wydawnictwo to wznawiano kilkakrotnie, ostatni raz na pocz ątku lat osiemdziesi ątych. Na stronie 79 czytamy: „ Lata 1945 – 1947 to okres wzmoŜonej walki o umocnienie władzy ludowej na terenie powiatu gorlickiego. Reakcja, oprócz pracy propagandowej wymierzonej przeciwko tej władzy, organizowała masowe napady na Ŝołnierzy WP, funkcjonariuszy MO i UBP, Działaczy PPR-u i ORMO. Ta terrorystyczna działalność grup podziemia będącego na usługach rzadu londyńskiego (...) za wszelką cenę chciała zniszczyć władzę ludową. Była to przede wszystkim reakcja spod znaku WiN, podporządkowana przywódcom AK i PSL Mikołajczyka, NSZ oraz nacjonaliści ukraińscy UPA. (...) W granicach od Bednarki przez Rozdziele, Owczary, Łosie do gminy Śnietnica szerzył się nacjonalizm ukrainski, szczególnie na obszarze południowej częsci powiatu gorlickiego . (...)” Na kolejnych stronach autor podaje jakie to rzekomo zbrodnie popełnili nacjonali ści ukrai ńscy spod znaku tryzuba na południe od Gorlic. Potem tak uzasadnia Akcj ę „Wisła”; „... Dla zlikwidowania band UPA grasujących na terenie powiatu (gorlickiego), które posiadały w wielu wsiach sprzymierzeńców i poparcie ze strony miejscowej ludności, młoda władza ludowa przeprowadziła jeszcze jedno z powaŜnych zadań, a mianowicie przesiedlenie ludności łemkowskiej z 34 wsi – z terenu gmin Gładyszów, Śnietnica, Uście Gorlickie, Łosie, Sękowa” Znaj ąc ujawnione przez Instytut Pami ęci Narodowej fakty, wiemy Ŝe rzeczywisto ść wygl ądała z goła inaczej. Niestety w takim świetle ówczesna propaganda przedstawiała Łemków. Niestety te Ŝ takiej historii uczyły si ę dzieci i młodzie Ŝ. Przegl ądaj ąc wy Ŝej wymienion ą „monografi ę” zwrócili śmy równie Ŝ uwag ę na te ść dedykacji. Okazało si ę, Ŝe ksi ąŜ ka ta była prezentem z okazji Dnia Dziecka, wr ęczanym przez przedstawicieli władz miasta Gorlice uzdolnionej młodzie Ŝy w 1983 roku. Dedykacja jak dedykacja, ale motto Adama Asnyka w całym tym kontek ście znamienne: „ Szukajcie prawdy jasnego promienia Szukajcie nowych nie odkrytych dróg” I my prawdy poszukamy. 5 VII edycja konkursu „Historia Bliska” 2002/2003 Ludzie w ruchu — migracja, awans, degradacja społeczna 1914–1989 Sygnatura w Archiwum Ośrodka KARTA HB7/0140-Z/03 1. Pierwszy nasz ślad W przewodnikach turystycznych wydawanych w latach sze ść dziesi ątych pisano, Ŝe bandy UPA spaliły w Wysowej Dom Zdrojowy i połow ę wsi. Teraz po kilkudziesi ęciu latach prawdziwe fakty wyszły na światło dzienne. Otó Ŝ to nie UPA, a brak nadzoru nad pozostawionym maj ątkiem był przyczyn ą po Ŝaru w Domu Zdrojowym i to na przełomie lat pi ęć dziesi ątych i sze ść dziesi ątych, a nie 1947 ! PRL- owskiej propagandzie nic to nie przeszkadzało, straty nale Ŝało komu ś przypisa ć, wi ęc zrzucono to na działalno ść UPA, jednocze śnie przesuwaj ąc to wydarzenie kilkana ście lat wstecz. Zreszt ą z takimi przykładami spotykali śmy si ę bardzo cz ęsto. Je Ŝeli gdzieś paliło to było dzieło albo WiN lub UPA, nawet je śli te organizacje ju Ŝ dawno nie istniały. To co pozostawili sił ą wysiedleni Łemkowie, w latach pi ęć dziesi ątych było grabione i palone, a win ę zawsze przerzucano na bandy ukrai ńskie lub polskie prolondy ńskie. Dopiero teraz mo Ŝemy u świadomi ć sobie jak okrutny los spotkał polskich Łemków i jak sfałszowano ich histori ę. Kto ś powie, Ŝe podobnie post ąpiono z Polakami, w latach 1944 – 1989. Zgadza si ę, ale trzeba pami ęta ć, Ŝe Łemkowie byli te Ŝ obywatelami pa ństwa polskiego i dlatego nale Ŝy si ę im historyczna rehabilitacja. Bo nale Ŝy pami ęta ć, Ŝe w czasie I wojny światowej kilkuset Łemków zostało wywiezionych przez Austriaków do obozu karnego w Talerhofie ( lata 1914- 1915). Austriacy podejrzewali ich o współprac ę i szpiegowanie na rzecz Rosji. Tak na przykład stało si ę z kilkudziesi ęcioma mieszka ńcami wsi Bartne. Niektórzy ju Ŝ nigdy tu nie wrócili, zostali straceni lub nie wytrzymali trudów talerhofskigo wi ęzienia. W pierwszych miesi ącach wojny m ęcze ńsk ą śmierci ą zgin ął ksi ądz prawosławny ze Zdyni Maksym Sandowycz, rozstrzelany w Gorlicach przez austriackich Ŝandarmów. W latach dziewi ęć dziesi ątych XX wieku został on ogłoszony pierwszym łemkowskim świ ętym. Jego sanktuarium znajduje si ę w Gorlicach w cerkwi, a grób z charakterystycznymi trzema krzy Ŝami w Zdyni. Lata 1918 – 1939 to lata pokoju i harmonii na linii Polacy i Łemkowie w powiecie gorlickim. Przykładem mógł by ć gorlicki rynek, gdzie Łemkowie byli równorz ędnymi partnerami w handlu i dyskusji dla Polaków i mieszkaj ących tu śydów. Polacy szanowali ich prac ę oraz odmienn ą kultur ę. Nikt jeszcze nie chciał zamiesza ć zaczynu nieufno ści. Wojna ... Kiedy wybuchła II Wojna Światowa tereny łemkowskie zostały zaj ęte przez Niemców . W latach 1939 – 1941 na ziemie te przybywali ludzie z całej Polski, którzy chcieli dosta ć si ę na zachód. W Beskidzie Niskim Łemkowie nie odtr ącali r ąk, które wyci ągali do nich Polacy, prosz ąc o jedzenie, czy dach nad głow ą. Cz ęsto małe wsie takie jak Ruda Wola, czy Muszynka stanowiły bazy dla uciekinierów. Przez Łemkowszczyzne prowadziły te Ŝ główne szlaki kurierskie na W ęgry. Łemkowie pomogli narodowi Polskiemu w trudnym 6 VII edycja konkursu „Historia Bliska” 2002/2003 Ludzie w ruchu — migracja, awans, degradacja społeczna 1914–1989 Sygnatura w Archiwum Ośrodka KARTA HB7/0140-Z/03 momencie. O tym powinni śmy pami ęta ć. Zrobili to, nie zwa Ŝaj ąc na to, Ŝe s ą to Polacy, a nie Łemkowie. Pomogli, bo chcieli. Podczas okupacji hitlerowskiej Łemkowie byli traktowani w taki sam sposób jak Polacy. Ich narodowo ść nie pomogła im w niczym. Tak jak wszyscy musieli oni ci ęŜ ko pracowa ć, a tak Ŝe wielu z nich było wi ęzionych. Wysiedlenie. Tego słowa Łemkowie z pewno ści ą nie mog ą zapomnie ć. Jest ono dla nich wr ęcz przera Ŝaj ące. W 1944r., PKWN i USRR podpisały umow ę o wymianie ludno ści. Miała ona by ć dobrowolna, jednak w rzeczywisto ści stała si ę praktycznie przymusowym wysiedleniem. Według ówczesnych władz winna temu była UPA. Wojsko polskie i słu Ŝby bezpiecze ństwa sumiennie zabrały si ę do wykonania rozkazu.