Late Middeleeuwen En Moderne Tijden

Onderzoeksrapport

Onderzoeksbalans archeologie in Vlaanderen, versie 1 29/10/2008: late middeleeuwen en moderne tijden

Agentschap Onroerend Erfgoed COLOFON TITEL Onderzoeksbalans archeologie in Vlaanderen Versie 1, 29/10/2008: Late middeleeuwen en moderne tijden REEKS Onderzoeksrapporten agentschap Onroerend Erfgoed nr. 189 AUTEURS Vera Ameels & Marc Dewilde JAAR VAN UITGAVE 2021 Een uitgave van agentschap Onroerend Erfgoed Wetenschappelijke instelling van de Vlaamse Overheid, Beleidsdomein Omgeving Published by the Flanders Heritage Agency Scientific Institution of the Flemish Government, policy area Environment VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Sonja Vanblaere OMSLAGILLUSTRATIE Onderzoek van een laatmiddeleeuwse beerput in de Mechelse binnenstad Copyright Stadsarcheologische dienst Mechelen. Opmaak: Sylvia Mazereel (OE) agentschap Onroerend Erfgoed Havenlaan 88 bus 5 1000 Brussel T +32 2 553 16 50 [email protected] www.onroerenderfgoed.be Dit werk is beschikbaar onder de Modellicentie Gratis Hergebruik v1.0. This work is licensed under the Free Open Data Licence v.1.0.

Dit werk is beschikbaar onder een Creative Commons Naamsvermelding 4.0 Internationaal-licentie. Bezoek http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/ om een kopie te zien van de licentie. This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License. To view a copy of this license, visit http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/. ISSN 1371-4678 D/2021/3241/239

///////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 2 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 EDITORIAAL

In 2008 lanceerde het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (VIOE) – één van de voorlopers van het huidige agentschap Onroerend Erfgoed - een ‘Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed’ voor archeologisch, landschappelijk en bouwkundig erfgoed. Deze onderzoeksbalans werd gerealiseerd in overleg en nauwe samenwerking met specialisten uit de onroerenderfgoedsector en nam de vorm aan van een website. Dit instrument is in zeer beperkte mate actueel gehouden, waardoor het momenteel slechts bruikbaar is als vertrekpunt voor onderzoek tot 2007/2008. Er is zeker wat archeologie betreft nood aan een geactualiseerde versie. Sinds 2008 is de webtechnologie geëvolueerd en wordt de software van de onderzoeksbalans niet meer ondersteund waardoor we ons genoodzaakt zien deze van het web te halen ten laatste tegen eind 2021. Om de stand van zaken anno 2008 niet te laten verloren gaan, zal het agentschap de hoofdstukken van de onderzoeksbalanswebsite omvormen tot digitale rapporten die het agentschap zal ontsluiten op de OAR. Onderstaande chronologische en thematische hoofdstukken zullen apart ontsloten worden via de OAR.

1. Paleolithicum 2. Mesolithicum 3. Neolithicum - Vroege landbouwers 4. Bronstijd/IJzertijd 5. Romeinse tijd 6. Vroege en Volle Middeleeuwen 7. Late Middeleeuwen en Moderne Tijden 8. Maritieme archeologie 9. Natuurwetenschappelijk Onderzoek 10. Dateringsonderzoek 11. Conservatie 12. Methoden en Technieken

Deze rapporten zijn inhoudelijk identieke versies van de hoofdstukken zoals ze ontsloten waren op de website van de Onderzoeksbalans Onroerend Erfgoed. Momenteel worden voor de discipline archeologie voorbereidingen getroffen richting een zogenaamde ‘Onderzoeksbalans 2.0’. We integreren die ook in de inventaris onroerend erfgoed. Daar is een module voorzien voor thematische teksten. Parallel met de Onderzoeksbalans ontwikkelde het VIOE ook de Bibliografie Onroerend Erfgoed: een online zoekmachine met bibliografische referenties over Onroerend Erfgoed in Vlaanderen. Die bibliografie is van onschatbare waarde voor het onderzoek naar Onroerend Erfgoed in Vlaanderen. We zorgen er voor dat ook deze bibliografie niet verloren gaat. Ze zal voor eind 2021 beschikbaar gesteld worden via een andere toepassing.

Brussel, 24/05/2019

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// ONDERZOEKSBALANS ARCHEOLOGIE IN VLAANDEREN, VERSIE 1 29/10/2008: LATE MIDDELEEUWEN EN MODERNE TIJDEN //////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

VERA AMEELS & MARC DEWILDE

INHOUD

1 INLEIDING ...... 6 1.1 AFBAKENING IN TIJD EN RUIMTE ...... 6 1.1.1 LATE MIDDELEEUWEN ...... 6 1.1.2 MODERNE TIJDEN ...... 6 1.2 HISTORISCHE ACHTERGROND ...... 6 1.3 HISTORIEK VAN HET ONDERZOEK ...... 10 1.3.1 LATE MIDDELEEUWEN ...... 10 1.3.2 MODERNE TIJDEN ...... 15 1.4 WERKWIJZE ...... 17 2 STADSARCHEOLOGIE ...... 19 2.1 HOOFDTHEMATA ...... 20 2.1.1 KLOOSTERS EN ABDIJEN ...... 20 2.1.2 KERKEN ...... 20 2.1.3 BURCHTEN, KASTELEN EN ADELLIJKE VERBLIJVEN ...... 21 2.1.4 STADSFORTICICATIES ...... 22 2.1.5 OPENBARE GEBOUWEN ...... 24 2.1.6 HUISRAAD ...... 25 2.1.7 BEDRIJVIGHEDEN ...... 27 2.2 STEDEN ...... 28 2.2.1 STEDEN MET EEN EIGEN STADSARCHEOLOGISCHE DIENST...... 28 2.2.2 ANDERE STEDEN ...... 32 3 LANDELIJKE ARCHEOLOGIE ...... 38 3.1 KLOOSTERS EN ABDIJEN ...... 38 3.2 BURCHTEN, KASTELEN EN ADELLIJKE VERBLIJVEN ...... 40 3.3 KERKEN ...... 45 3.4 DONJONS EN WOONTORENS ...... 48 3.5 SITES MET WALGRACHT ...... 49 3.6 SLAGVELDARCHEOLOGIE EN WAPENS ...... 52 3.7 VERLATEN DORPEN...... 53 3.7.1 INLEIDING ...... 53 3.7.2 HET ONDERZOEK VAN VERLATEN DORPEN IN VLAANDEREN ...... 53 3.8 BAKSTEENBAKKERIJEN ...... 55 4 MATERIAALGEBONDEN ONDERZOEK ...... 57 4.1 AARDEWERK ...... 57 4.1.1 INLEIDING ...... 57 4.1.2 ALGEMEEN ...... 57 4.1.3 ANALYSE LATE MIDDELEEUWEN...... 58 4.1.4 ANALYSE POSTMIDDELEEUWSE PERIODE ...... 60 4.2 LEER ...... 62 4.3 GLAS ...... 64 4.4 METAAL...... 66 5 BIBLIOGRAFIE ...... 71

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 5 van 95 1 INLEIDING

1.1 AFBAKENING IN TIJD EN RUIMTE

1.1.1 Late Middeleeuwen Auteur: Marc Dewilde De late middeleeuwen worden eerder arbitrair tussen de 12de en de 16de eeuw gesitueerd. Dat is zeker zo voor het begin. Voor het einde kan 1492, de ontdekking van Amerika door Columbus, vooruitgeschoven worden als het startpunt van de moderne tijden. Heel wat onderzoeksthema’s lopen evenwel door in de moderne tijden of komen voort uit de volle middeleeuwen. Het verhaal van de motteversterking begint in de 11de eeuw en loopt door tot in de 13de eeuw, waarna bepaalde sites worden aangepast volgens de heersende mode. Donjons, de defensieve constructies bij uitstek, evolueren zeker in de moderne tijden tot woontorens, waarin het comfort meer en meer primeert.

1.1.2 Moderne tijden Auteur: Vera Ameels In de onderzoeksbalans moderne tijden zit het onderzoek vervat gaande van het begin van de 16de eeuw tot heden. Heel vaak wordt dit onderzoek ook aangeduid als postmiddeleeuwse archeologie. Het opzet van deze onderzoeksbalans is een overzicht van kennis betreffende de 16de-17de-18-19de en 20ste eeuw in Vlaanderen, vergaard door archeologisch onderzoek. Met dien verstande dat onder archeologisch onderzoek het veldwerk en de verwerking van de daarbij verzamelde gegevens wordt verstaan. Het natuurwetenschappelijk, bouwhistorisch, industrieel-archeologisch en maritiem onderzoek vormen een afzonderlijke rubriek in de onderzoeksbalans onroerend erfgoed.

1.2 HISTORISCHE ACHTERGROND Auteur: Marc Dewilde Wat vandaag de dag staat voor het begrip Vlaanderen - de regio - was in de middeleeuwen eigenlijk een samenraapsel van verschillende landsheerlijkheden. Vlaanderen bestond toen uit het graafschap Vlaanderen, een stuk van het hertogdom Brabant, een stuk van het Prinsbisdom Luik en het graafschap Loon. De ontwikkelingen, die zich voor Vlaanderen al in de volle middeleeuwen hadden gemanifesteerd, zetten zich volop door in de 13de eeuw. De steden werden toonaangevend en dan ook ‘incontournable’ in het politieke spel, dat gespeeld werd door de adel, de regionale en de landelijke machthebbers. Omdat er binnen de steden ook standen ontstaan waren, die afwijkende belangen ontwikkelden, werden er voortdurend wisselende bondgenootschappen aangegaan met steeds wisselende partners. Een explosieve, onvoorspelbare toestand!! De steden beleefden in Vlaanderen in de 13de eeuw een onmiskenbare bloeiperiode, een hoogtepunt van industrie, handel, transport … en ze namen uiteraard maatregelen om die rijkdom te beschermen. Dit uitte zich o.a. in de planmatige uitbreiding van de steden, versterkingswerken, de bouw van lakenhallen, patriciërswoningen, … Veel kerken kregen een gotische versie (Scheldegotiek). Door omstandigheden werd dat in Brabant (Mechelen, Leuven, Brussel, …) de 14de eeuw.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 6 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 De welstand werd ook weerspiegeld in de bouw van grote abdijcomplexen, zowel in de steden als op het platteland. Waar de cisterciënzers en de cisterciënzerinnen het isolement en het platteland opzochten, vestigden de bedelorden - franciscanen of minderbroeders, dominicanen of predikheren - zich bij voorkeur in de steden. Doordat de focus van het economische gebeuren op geld, handel en industrie kwam te liggen, verarmde de adel. Grondbezit was in een dergelijke economische situatie immers niet meer de belangrijkste troef. Een nieuwe ‘geldaristocratie’ stond op. Het veranderende maatschappelijk bestel bracht ook mee dat de motteversterking uit de mode raakte. De mottes werden ofwel aangepast, dan wel vervangen door een kasteel. De laatste ontginningsbeweging, de inname van de ‘woeste’ en marginale gronden, werd nu vooral geïnitieerd door bepaalde religieuze ordes en door vrije boeren. De conjunctuurgevoeligheid van de Vlaamse laatmiddeleeuwse samenleving bleek zeer duidelijk uit de gevolgen van opeenvolgende economische recessies, aangestuurd door o.a. politieke evoluties en de reacties daarop. Dit begon al in het 2de kwart van de 14de eeuw. Er was graantekort, hongersnood, daardoor bevolkingsafname en er was zeker ook sociale onrust!! Vanaf het midden van de 14de eeuw was er trouwens een algemene neerwaartse trend. Ook de pest en allerlei militaire acties ontwrichtten het economische leven. De lotgevallen van de lakennijverheid, de aandrijving bij uitstek van de rijkdom van de Vlaamse steden, waren illustratief voor dit proces. Vooral de verschuiving van de activiteiten naar het platteland was een bepalende ontwikkeling. De eenzijdige oriëntatie op de lakennijverheid had de steden natuurlijk zeer kwetsbaar gemaakt. Zo zou de verplaatsing naar Calais van de stapel van de Engelse wol in 1353 Brugge uiteindelijk fataal worden. De grote Vlaamse steden boetten dus in aan belang. Ieper werd zelfs een gewoon provinciestadje. Brugge handhaafde zich door z’n ligging nog een tijdje als het enige Vlaamse (passieve) handelscentrum. Deze rol werd op het eind van de 15de eeuw overgenomen door Antwerpen. Ook Gent hield nog even enigszins stand. Door de Fransgezindheid en ook wel de zwakte van de graven Lodewijk van Nevers en Lodewijk van Male werden de Vlaamse steden minder bepalend dan ze wel hadden gewild. Jacob van Artevelde probeerde er in Gent alleszins iets van te maken en kreeg hierbij Engelse steun. De opstand van de stedelijke ambachten tussen 1338 en 1345 werd met Franse militaire steun onderdrukt. Ook de boerenopstand in de Vlaamse kuststreek (1323-1328) werd door de Fransen neergeslagen. Eigenlijk speelden deze revoltes zich af op plaatsen met een relatief hoge welstand en dat omdat die welstand ondermijnd werd. In 1379 kwam Gent nog eens in opstand tegen de graaf (Lodewijk Van Male). In 1382 werd de graaf verslagen op het Beverhoutsveld bij een Gentse uitval o.l.v. Filips van Artevelde. Andermaal kwam de Franse koning tussen en versloeg de Gentenaars in Westrozebeke. Het prinsbisdom Luik stond voortdurend onder druk van de Duitse keizers en/of de hertogen van Brabant en werd gekenmerkt door een afwisseling van keizersgezinde en pausgezinde prinsbisschoppen naargelang de sterkte van het gezag van de keizer. Het raakte zelfs ingesloten door het hertogdom na de slag van Woeringen (1288) en de aanhechting van het hertogdom Limburg. In 1366 werd het graafschap Loon bij het Prinsbisdom gevoegd. De vorming van het hertogdom Brabant werd afgerond in de 1ste helft van de 13de eeuw. Hierbij kregen de steden ruim de kans om zich te ontwikkelen. Ze konden zelfs een grote politieke macht (privilegies) afdwingen door de zwakte van verschillende hertogen en zich optrekken aan hun toenemend commercieel belang en dat vooral door hun ligging op en de beheersing van de handelsverbinding tussen de kust en het Rijnland.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 7 van 95 Als de 14de eeuw voor Vlaanderen stagnatie en achteruitgang betekende, was dit in Brabant toch anders. Economisch ging het er alleszins meer voor de wind. Enkele redenen hiervoor: de steden waren er kleiner, het proletariaat minder talrijk, de textielnijverheid jonger en flexibeler en minder kwetsbaar voor Frans-Engelse politieke tegenstellingen. Het graafschap Loon, dat eigenlijk grotendeels samenvalt met de huidige provincie Limburg, moest zich voortdurend weren tegen het prinsbisdom Luik en het hertogdom Brabant. De stadsvorming kwam er op het einde van de 12de eeuw van de grond en zou zich verder ontwikkelen tot in de 14de eeuw. Borgloon, Hasselt, Sint-Truiden, … zijn er enkele exponenten van. Bij het uitsterven van de dynastie werd het aangehecht bij het prinsbisdom Luik in 1366. In het 2de kwart van de 15de eeuw werden de verschillende landsheerlijkheden van de Nederlanden verenigd onder het Bourgondisch vorstenhuis, dat op dat moment kon profiteren van de zwakte van zowel de Franse koningen, als de keizers van het Duitse rijk. Het huwelijk in 1369 van Margaretha van Male met Filips de Stoute, hertog van Bourgondië, bracht een en ander aan het rollen. Erfrecht, huwelijken en vooral regelrechte oorlog zouden leidden tot de eerste unie op ‘Vlaams’ niveau en dat in connectie met Bourgondië en de Franche-Comté. Voor Vlaanderen betekende dit de aanvang van een eerder voorspoedige periode, al waren er voortdurend strubbelingen, vooral door allerhande belastingen die werden geheven. Omdat het Franse gevaar nooit veraf was, werden ook nu belangrijke inspanningen gedaan om de versterking van het territorium optimaal uit te bouwen. De periode 1440-1470 kan zonder meer als welvarend bestempeld worden. Voor Brugge liep dit minstens tot 1480. Wel waren er economische verschuivingen. Omstreeks 1450 was de lakennijverheid in de Vlaamse steden uitgedoofd. Met de hertogen als ruggesteun zou die activiteit zich nu op het platteland ontwikkelen. In Zuidwest-Vlaanderen groeide de saainijverheid uit tot een landelijke grootindustrie. Het huwelijk van Maria van Bourgondië met Maximiliaan van Oostenrijk die voorbestemd was om keizer van het Duitse Rijk te worden, zorgde voor een ommekeer. Van dan af werd Vlaanderen in een nog groter geheel opgenomen en zou dat voortdurend aan den lijve ondervinden. De Habsburgse eeuw (1477-1588) is aangebroken. De opstand van Gent in 1540 was de laatste stuiptrekking van de stedelijke autonomie. Van dan af wordt ook de term ‘slagveld van Europa’ echt van toepassing en zijn we in de moderne tijden aanbeland. De moderne tijden zijn de periode die zicht uitstrekt tussen 1492 en 1789 (Franse Revolutie). Volgens andere opvattingen wordt de aanvang van de moderne tijden beter in het begin van de 17de eeuw geplaatst. Tijdens de Habsburgse periode raakt Vlaanderen uit het vizier van de echte politieke (centralistische) besluitvorming, maar des te meer in het oog van de militaire storm. Na Maximiliaan en Filips de Schone was er keizer Karel. Het Spanjaardenkasteel in Gent is een souvenir uit die tijd. Margaretha van Oostenrijk, Karels tante, was toen landvoogdes en dat heeft men in Mechelen zeker geweten. Het einde van de 15de eeuw en de 1ste helft van de 16de eeuw waren demografisch en economisch gezien een sterke periode. De textielnijverheid ontwikkelde zich opnieuw, en dat vooral op het Zuidwest-Vlaamse platteland. Antwerpen evolueerde in de 16de eeuw tot een heuse metropool. Het was de derde wereldstad en beleefde zijn gouden eeuw. Onder Filips II brak vanaf 1560 evenwel de hel volledig los. Een cocktail van sociale onrust (textielarbeiders) en religieuze ontevredenheid, die leidde tot de opgang van het Calvinisme, raasde vanaf 10 augustus 1566 vanuit Noord-Frankrijk en Zuidwest-Vlaanderen - het industriegebied - door het land en bracht plunderingen teweeg van vooral kerkelijke eigendommen. De repressie van de Inquisitie verergerde de situatie alleen maar. De Nederlanden keerden zich dan ook gezamenlijk tegen hun koning.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 8 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 Vanuit Spanje poogde men hierop te reageren zonder evenwel het gewenste resultaat. Opeenvolgende militaire acties (Alva, .., Requesens, …) leidden enkel tot de herovering van de Zuidelijke Nederlanden en veel vestingbouwkundige hoogstandjes in het grensgebied tussen wat de Zuidelijke en de Noordelijke Nederlanden zou worden. In 1585 werd de belegering van Antwerpen door de Spanjaarden succesvol afgesloten. Op het einde van de 16de eeuw (1588) was de scheiding tussen noord en zuid hoe dan ook een feit. De onrustige tijden zorgden ervoor dat er eigenlijk weinig gebouwen in echte renaissancestijl zijn opgetrokken. Na de verwoestingen van de 2de helft van de 16de eeuw (beeldenstorm, vervolgingen, geuzen, belegeringen, militaire confrontaties, …) volgde onder impuls van de rooms-katholieke Reformatie een rustige periode, een periode van wederopbouw en nieuwbouw. Naast de nieuwe barokkerken (Carolus Borromeus - Antwerpen, Sint Michiels - Leuven, …) werd ook het interieur van veel bestaande kerken aangepast (doopvonten, altaren, orgels, preekstoelen, …). Wat te denken van de Brusselse Grote Markt, die na het Franse bombardement van 1695, mooier dan ooit uit zijn as verrees. Kloosterordes, waarvan de vestiging op het platteland ten prooi was gevallen aan plunderingen allerhande, bouwden een nieuw klooster uit binnen de beschermende muren van een of andere stad. Ook de meeste kerken dienden in een nieuw kleedje gestoken te worden. In de 2de helft van de 17de eeuw was het evenwel opnieuw prijs. Van dan af bleef Vlaanderen trouwens voor eeuwen in handen van constant oorlogvoerende partijen met verschillende veldslagen en slagvelden tot gevolg. Er werd dan ook enorm geïnvesteerd in vestingbouw. Steden werden steeds intensiever versterkt, er werden forten, redoutes en schansen gebouwd, linies aangelegd. Vooral in het grensgebied met Frankrijk werd er intens versterkt en is Vauban een naam als een klok. Vanaf 1658 werd Oostende de belangrijkste zeehaven van de Zuidelijke Nederlanden. Een netwerk van kanalen moest voor de ontsluiting zorgen. De lage belastingdruk kwam in de 17de en 18de eeuw vooral de grondeigenaars ten goede. Dit verklaart de drukke bouw- of verbouwingsactiviteiten aan abdijen en kastelen op het platteland. De 18de eeuw is de ‘eeuw van de verlichting’ en de eeuw van het classicisme. Enkel in de steden zijn hiervan enkele voorbeelden aanwijsbaar. In 1715 gingen de Nederlanden over van de Spanjaarden naar de Oostenrijkers. De Zuidelijke Nederlanden genoten een neutraliteitsstatuut in de oorlogen, die Oostenrijk voerde. Frankrijk bleef evenwel de gezworen vijand. Het Bariërretractaat met opnieuw allerlei versterkingswerken moest de Fransen op afstand houden. De regeerperiode van Maria-Theresia bracht opnieuw een korte periode van bloei en welstand. Zo versterkte de aanleg van vele steenwegen het economisch weefsel. Het initiatief ging evenwel vooral van steden en de Provinciale Staten uit.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 9 van 95 1.3 HISTORIEK VAN HET ONDERZOEK

1.3.1 Late middeleeuwen Auteur: Marc Dewilde De eerste echo’s van archeologisch onderzoek van middeleeuwse resten weerklinken op het einde van de 19de eeuw en het begin van de 20ste eeuw. De activiteiten kunnen o.a. gevolgd worden in de rubriek ‘Rapport sur les fouilles exécutées par la Société d’Archéologie de Bruxelles’, in het tijdschrift ‘Annales de la Société d’Archéologie de Bruxelles’. Het betreft meestal onderzoek van zichtbare, archeologische structuren. Men heeft het dan ook vooral over tertres, mottes, monticules, ouvrages en terre, enceintes, retranchements, …. Er was ook aandacht voor muntschatten, menselijke resten en wapens. Naast een Frankisch grafveld waren er ook vondsten, die verwijzen naar de Tachtigjarige en de Spaanse Successieoorlog. Ook het slagveld van de Guldensporenslag in Kortrijk ontsnapte niet aan de ijver van de onderzoekers. Achteraf kan zelfs gesteld worden dat toen enkele sites verkend werden, die ondertussen onherroepelijk verloren zijn. Namen die veel opduiken zijn A. De Loë, A. Rutot, J. Claerhout en de Maere d’Aertrijcke. Meestal amateurarcheologen, maar toch geïnteresseerde, erudiete persoonlijkheden, een veearts, pastoors, adellijke figuren, … Enkel A. De Loë was vanaf 1903 professioneel aan de slag bij de ‘Rijksdienst voor Opgravingen-Service des Fouilles de l’Etat’, verbonden aan de ‘Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis-Musée Royal d’Art et d’Histoire’. Meestal bleef het evenwel bij een vermelding en eventueel een korte beschrijving. Men was immers veelal op zoek naar oudere sporen of structuren. Zo werden middeleeuwse mottes dikwijls voor Romeinse tumuli aanzien. Er is in die periode dan ook geen gedetailleerd, middeleeuws onderzoek gepubliceerd. De ‘Groote Oorlog’ sneed als een mes door de toenmalige archeologiepraktijk in Vlaanderen. Erna lijkt de archeologie van de middeleeuwen immers quasi van de aardbodem verdwenen. Enkel bij de studie van belangrijke monumenten - abdijen, kerken, kastelen - werd sporadisch nog wat bodemonderzoek uitgevoerd. De Merovingische archeologie, en dan vooral het onderzoek van grafvelden, hield als enig (vroeg)middeleeuws onderzoeksdomein volledig stand. Dit zou duren tot de vijftigerjaren. Er zijn niettemin enkele uitzonderingen. Zo verkende K. Loppens in de dertigerjaren de duinen van ‘Calais à Cnocke’ en localiseerde er tal van middeleeuwse vindplaatsen1. Ook bij de wederopbouw van Ieper na de ‘Groote Oorlog’ werden enkele waarnemingen gedaan. De Tweede Wereldoorlog betekende een schuchtere start van een modernere, middeleeuwse archeologie. Enkele belangrijke middeleeuwse opgravingsprojecten werden toen aangevat. M. Becquaert groef op initiatief van de ‘Société Royale d’Archéologie de Bruxelles’ van 1941 tot 1945 naar de fundamenten van het kasteel van de hertogen van Brabant in Tervuren. Een belangrijke achterliggende reden voor deze opgraving was evenwel te verhinderen dat de arbeiders zouden opgeëist worden om in Duitsland te gaan werken. In 1942 werd nog een ander project geïntroduceerd. A.L.J. Vandewalle startte opgravingen op in Ename, die tot 1946 zouden lopen. Ename, een plek, die het middeleeuws archeologisch gebeuren in Vlaanderen zou blijven beroeren, nadat de ‘Nationale Dienst voor Opgravingen’ (NDO) in 1982 de opgraving opnieuw opnam. F. Desmidt zette in Gent een onderzoeksprogramma naar de romaanse kerken op stapel. In 1943 werd gestart in Sint Baafs, daarna kwam Sint Jacobs aan de beurt en de voormalige Sint Janskerk, in 19602.

1 Loppens 1932. 2 Laleman & Raveschot 1983.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 10 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 Hij raakt ook even betrokken bij het onderzoek naar de ‘eventuele’ Karolingische centraalbouw in de Sint-Pieters-Bandenkerk in Torhout3. In de jaren 1950 werd de basis gelegd voor de opleving van de middeleeuwse archeologie in Vlaanderen. Ook de verwoestingen, veroorzaakt door WO II boden in enkele gevallen mogelijkheden. Zo werd in de Sint-Pieterskerk van Leuven een centraalbouw geconstateerd4. Eerst werd vooral het kerkenonderzoek geactiveerd. J. Mertens, Romeins onderzoeker bij uitstek, richtte zich nu ook op de middeleeuwen. Kerken, waar in oorsprong een Karolingische centraalbouw werd vermoed of plaatsen, die al vroeg vermeld zijn, droegen zijn voorkeur weg. Nu eens werkte hij samen met H. Roosens, dan weer met L. Devliegher, dan weer solo. Al in 1949 werd Sint Hermes in Ronse aangepakt5, in 1950 volgde Sint Lambertus in Muizen6, in 1952 Sint Verona in Leefdaal7, in 1955 Sint Pieters in Leuven8, in 1955 en later Sint Donaas in Brugge9 en Sint Amandus in Hooglede10, in 1957 Sint Martinus in Genk11 en de Ouwenkapel in Grobbendonk12. Ook werden nogal wat archeologische observaties uitgevoerd bij de aanleg van o.m. verwarmingssystemen in kerken. In het verlengde hiervan werden ook opgravingen opgestart op niet verwoeste, niet bedreigde sites. Nu omwille van een totaal andere insteek, met name de bijdrage die archeologisch onderzoek kon leveren voor belangrijke historische knelpunten. De ‘Gentse Historische School’ (J. Dhondt, H. Van Werveke, A. Verhulst, …) discussieerde over het ontstaan en de vroegste ontstaansgeschiedenis van de Vlaamse steden en ventileerde het besef dat archeologisch onderzoek kon bijdragen tot oplossingen hieromtrent. A.L.J. Vandewalle ondernam van 1952 tot 1961 opgravingen in het Ottoonse castrum van Antwerpen, vergelijkbaar met dat van Ename. Een opgraving, die het lokaal belang ruim oversteeg. Zeker toen hij zijn opgravingen uitbreidde, omdat er plannen waren om naast het Steen een NAVO-schuilkelder te bouwen. Ook in het Gentse Gravensteen liet A.L.J. Vandewalle, gestimuleerd door de Gentse historicus J. Dhondt zich van 1951 tot 1954 gelden. Nog andere onderzoeksprojecten kwamen van de grond. Zo situeert de definitieve aanvang van het archeologisch onderzoek van de Duinenabdij in Koksijde zich ook op dat moment. Bijzonder is ook het ceramologisch onderzoek van R. Borremans, dat in 1954 werd opgestart en leidde tot actief veldwerk met name in Andenne en al in 1956 een publicatie kreeg13. Later - in 1966 - gevolgd door z’n studie van de zgn. Andenneceramiek, die bij heel wat middeleeuwse sites als chronologisch houvast gebruikt werd14. Ook in Nederland liep een gelijkend project en wel het onderzoek van de ceramiek van Brunssum-Schinveld door A. Bruijn. Deze studie werd aangevat in 1959, de publicatie volgde in 196315. Er zijn evenwel weinig verwijzingen naar elkaars werk. Bij de oprichting van de ‘Nationale Dienst voor Opgravingen - Service National des Fouilles’ (N.D.O. – S.N.F.) als een autonome wetenschappelijke instelling in 1963 werden de middeleeuwen meteen als onderzoeksdomein meegenomen. Daarnaast was het ‘Nationaal Centrum voor Oudheidkundige navorsingen in België - Centre National de Recherches Archéologiques en Belgique’ al in 1958 gesticht.

3 Meersseman & De Smidt 1942. 4 Mertens 1955. 5 Roosens & Mertens 1950. 6 Mertens 1950. 7 Mertens 1952. 8 Mertens 1955a. 9 Mertens 1955b; Devliegher 1955. 10 Mertens 1956. 11 Mertens 1957a. 12 Mertens 1990. 13 Borremans & Lassance 1956. 14 Borremans & Warginaire 1966. 15 Bruijn 1963, 1965.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 11 van 95 De opdracht van dit centrum was bibliografische repertoria en archeologische kaarten aanmaken, vondstencollecties bestuderen en ‘Archeologie’, de tweetalige kroniek van het archeologisch onderzoek in België (al in 1939 ontstaan en toen gepubliceerd in het tijdschrift ‘Antiquité Classique’) uitgeven. Bij de bibliografische repertoria16 wenste men niet verder te gaan dan de Noormanneninvallen, waardoor een aanzienlijk gedeelte van de middeleeuwen in de kou bleef staan. Dit vormde een parallel met de vondstenkronieken en de jaarlijkse archeologische bibliografie voor de Benelux, die vanaf 1960 gepubliceerd werd in het tijdschrift ‘Helinium’ o.l.v. S. De Laet en waar de periode van de Noormanneninvallen eveneens als chronologische limiet gold. De middeleeuwse component kwam dan weer beter aan bod bij het inventariseren van allerlei verzamelingen. Eén voorbeeld was zelfs postmiddeleeuws17. De rubriek ‘Moyen Age - Middeleeuwen’ zou in 1965 voor het eerst apart verschijnen in ‘Archeologie’. Toen het ‘Centrum voor landelijke geschiedenis’ te Leuven in 1956 ging samenwerken met het ‘Seminarie voor streekgeschiedenis en agrarische geschiedenis’ te Gent, werd dit meteen een belangrijke inspiratie voor de middeleeuwse archeologie. Het Centrum financierde ook allerlei projecten. In Limburg was de figuur van E.H. A. Claassen zeer belangrijk. Hij was er de pionier van het motte- en kastelenonderzoek. Dit resulteerde in publicaties18, een tentoonstelling19 en een colloquium20. Samen met een tentoonstelling en een publicatie over het aardewerk van Brunssum-Schinveld in 1965 waren dit de eerste middeleeuwse infiltraties in dit Romeins bastion. ‘Archaeologia Belgica’ zou vanaf 1965 definitief de uitgave van de NDO worden. Bij aflevering 81 was dat, want de publicatie bestond al van 195O, waarbij overdrukken uit andere tijdschriften werden opgenomen. De eerste aflevering was al meteen middeleeuws en behandelde ‘De oudheidkundige opgravingen bij Sint-Hermes te Ronse’, werd geschreven door H. Roosens en J. Mertens en overgenomen uit het ‘Cultureel Jaarboek voor de Provincie Oost-Vlaanderen 1949’21. Dit was de tijd van de voorlopers van de NDO, de ‘Dienst Opgravingen van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium’ en daar nog voor de ‘Dienst Opgravingen van de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis’. Op het einde van de jaren 1960 was de archeologie van de middeleeuwen in een definitieve plooi gelegd. Enkele afgestudeerden in de archeologie aan de Gentse Universiteit kwamen in het onderzoek terecht en konden systematisch met de middeleeuwen aan de gang blijven. Eigenlijk is de ontwikkeling van de middeleeuwse archeologie in Vlaanderen dan ook in belangrijke mate bepaald door de interesses en de werkvelden van deze eerste vorsers. Onderzoek in Gent - meer bepaald in de Sint Pietersabdij - door J. Vandenhoute leidde in 1975 tot de oprichting van een stadsarcheologische dienst, iets dat ook in andere steden navolging zou krijgen. F. Verhaeghe kon zich op verdwenen, laatmiddeleeuwse landelijke bewoning focussen, mede door de steun van het ‘interuniversitair Belgisch Centrum voor Landelijke Geschiedenis’ en in het verlengde daarvan ook op het laatmiddeleeuws gebruiksaardewerk. In 1957 werd een project geïnitieerd rond de laatmiddeleeuwse bewoning in de Westhoek. J. De Meulemeester was gebiologeerd door het middeleeuwse versterkingsgebeuren. Een onderzoeksprogramma binnen de NDO richtte zich op de vroegmiddeleeuwse gemeenschappelijke verdedigingsvormen naar aanleiding van de Noormanneninvallen en de latere, volmiddeleeuwse individuele mottesites.

16 Eerste publicatie in 1960. 17 Matthys 1971. 18 Claassen 1970. 19 Claassen et al. 1970. 20 Claassen et al. 1972. 21 Roosens & Mertens 1950.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 12 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 D. Callebaut koos de Scheldevallei als z’n werkterrein en focuste op de vroeg- en volmiddeleeuwse topsites. Hij hernam onderzoek van A.L.J. Vandewalle in Ename en Gent en realiseerde een archeologische voltreffer in het Karolingisch kroondomein van Petegem. Bepaalde buitenlandse voorbeelden waren zeker niet vreemd aan de keuzes van deze jonge onderzoekers. Namen als J. Le Patourel, A. Aberg (moated sites/met walgracht), J.G. Hurst (materiële cultuur), J.A. Trimpe Burger en J. Chapelot (aardewerk) en M. De Boüard (versterkingen) inspireerden ongetwijfeld tot gelijkaardig onderzoek. De voortdurende toename van de archeologische projecten, geaxeerd op de middeleeuwen leidde in 1978 onder impuls van A. Matthys, J. De Meulemeester, D. Callebaut en J. Vandenhoute tot de organisatie van een tweedaags colloquium, beurtelings in Vlaanderen, Wallonië en Brussel en de uitgave van een kroniek, allebei bekend als ‘Archaeologia Mediaevalis’. Zo werd de mogelijkheid geboden om het recentste onderzoek voor te stellen aan een ruim publiek van professionele en amateur-archeologen en werd een poging gedaan om het overzicht van de activiteiten op middeleeuws archeologisch vlak te behouden. In de jaren 1980 was de kentering een feit en kon de middeleeuwse archeologie uitgroeien tot een volwaardige richting binnen de Vlaamse archeologie. Ook de manier, waarop het onderricht in de middeleeuwse archeologie aan de Vlaamse universiteiten geïntroduceerd werd, is significant. Dat dit kon gebeuren door mensen, die met beide voeten in het veldwerk en het onderzoek stonden, was zonder meer een opsteker. Gent was alweer een pionier. In het begin van de jaren 1970 kon F. Verhaeghe binnen de cursus van S.J. De Laet (60 u) middeleeuwse archeologie onderwijzen. S.J. De Laet had zich voorheen beperkt tot de Merovingische archeologie en de Noormanneninvallen. Naderhand, toen J. Nenquin titularis werd van dit vak, werd het aandeel middeleeuwse archeologie teruggebracht tot 30 u. Maar eigenlijk was er al een aanzet!! Er bestond namelijk al van in de jaren 1950 een vak ‘Geschiedenis van de middeleeuwse architectuur en archeologie’, door F. Desmidt gedoceerd. Middeleeuwse archeologie bleef er evenwel beperkt tot de archeologie van abdijen, kerken en kastelen en was - ten dele in navolging van de oudere Franse traditie met namen als Violet Le Duc, V. Gay en C. Enlart - eigenlijk een andere vorm van architectuurgeschiedenis. F. Dambre was hiermee in 1970 nog aan de gang. Ook aan de VUB was F. Verhaeghe de stuwende kracht. Hij kreeg de archeologie van de middeleeuwen op het onderwijsprogramma in 1980. Er was voorheen wel een cursus met een notie middeleeuwse archeologie, gegeven door Vanhaize, maar ook daarin werd vooral uitgegaan van de bouwhistorische invalshoek. Ondertussen werd het vak omgevormd tot ‘Europese archeologie en materiële cultuur van de middeleeuwen en nieuwe tijd’. In Leuven bracht J. Mertens in z’n cursus ‘Nationale Archeologie’ in de jaren 1970 al eens een middeleeuws onderwerp ter sprake en dat vanuit z’n praktijk, meer bepaald het kerkenonderzoek. Na hem koppelde A. Van Doorselaer de Merovingische archeologie aan de laat-Romeinse. Er werden ook seminaries gegeven naar aanleiding van onderzoek in bepaalde middeleeuwse sites. Pas in 1995 werd archeologie van de middeleeuwen volwaardig opgenomen in het lessenaanbod. Ook veelbetekenend voor de legitimatie, de aanvaarding van de middeleeuwse archeologie als discipline, is de installatie van stadsarcheologische diensten in de belangrijkste Vlaamse steden, bij uitstek de steden met een middeleeuws verleden. Opnieuw Gent beet in 1975 de spits af. Brugge volgde in 1977. Na een reeks opgravingen in de stad werd dit in 1982 ook in Antwerpen een feit. Maaseik kwam daar in 1986 nog eens bij. Inmiddels kwam ook Mechelen de gelederen vervoegen. Een periode van noodopgravingen was daarmee aangebroken, een periode van ‘redden wat er te redden valt’; al viel dat soms best mee. Er werd hard gewerkt en er ontwikkelden zich nieuwe insteken en onderzoeksthema’s.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 13 van 95 Zo werd o.a. muurwerkarcheologie in combinatie met bodemonderzoek vaste prik in het Gentse Stenenonderzoek. Het tastbaar maken van de majolicaproductie werd in Antwerpen een prioritair onderzoeksthema. In Brugge wordt nog steeds gezocht naar een significant Romeins verleden. De veelheid en diversiteit aan middeleeuwse sporen in de steden heeft ook bijgedragen tot de volwaardige introductie van de natuurwetenschappen in het archeologische proces. Goed bewaarde vullingen van beerputten en waterputten en de inhoud van ophogingslagen en andere ‘zwarte lagen’ bleken uitstekend studiemateriaal, dat zoveel meer informatie kon leveren over de levensomstandigheden en de economie in de onderzochte plaatsen. In de meeste gevallen bleef het evenwel een vorm van ad hoc-archeologie: ingrijpen, waar zich een probleem voordeed, waar archeologisch patrimonium dreigde te verdwijnen. Later zou men wel eens bekijken wat dit nu eigenlijk aan relevante informatie had opgeleverd. Ook de geringe financieringsmogelijkheden speelden daarbij een rol. Meestal moest het grondverzet al opgestart zijn, alvorens een eerste archeologische inschatting kon gebeuren, waarna eventueel tot verdergezet onderzoek kon overgegaan worden, meestal zwaar onder druk van de werfomstandigheden en dus ook met gebrek aan tijd. In de negentiger jaren kon het ‘Instituut voor het Archeologisch Patrimonium’ (IAP) enkele grootschalige projecten aanpakken. Het vissersdorp Raversijde werd in samenwerking met de Provincie West-Vlaanderen over een grote oppervlakte intensief opgegraven. Het onderzoek van een gedeelte van Sint Michiels, een buitenparochie van middeleeuws Ieper, leverde mooie resultaten op. De Sint Salvatorsabdij van Ename, opgericht bovenop de vroegmiddeleeuwse portus, vormde een blijvend en fascinerend onderzoeksproject, ditmaal in samenwerking met de Provincie Oost- Vlaanderen. Het veldwerk in de driehoek Brugge-Aartrijke-Oudenburg wierp een nieuw licht op de vroegmiddeleeuwse geschiedenis van de streek. De Antwerpse ‘Vereniging voor Romeinse Archeologie’ groef met steun van het IAP de volmiddeleeuwse nederzetting Wijnegem op. Later werd er nog intensief gegraven in Mechelen, Aalst, Koksijde, Uitkerke, … In het begin van de 21ste eeuw tekende zich een nieuwe aanpak af, gebaseerd op het ‘decreet houdende bescherming van het archeologisch patrimonium’ van 1993. Bepaalde bepalingen maakten het immers mogelijk dwingende eisen op te leggen. Deze ontwikkelingen in de organisatie van de archeologie in het algemeen hebben in de hand gewerkt dat grootschalige projecten konden uitgevoerd worden en dat zowel in de stad als op het platteland. Het principe ‘preventieve’ opgraving deed z’n intrede. Na, soms moeizame onderhandelingen kon archeologisch onderzoek geïntegreerd worden in de aanleg van nieuwe industrieterreinen, wegen- of T.G.V.-tracés, Distrigas- of andere leidingen, verkavelingen …. Zo kan de informatie uit de ‘Centrale Archeologische Inventaris’ (CAI) en ander voorafgaandelijk onderzoek22 proefsleuvenonderzoek wettigen, dat eventueel door geofysisch onderzoek kon voorafgegaan of bevestigd worden. In de praktijk is dat evenwel nog lang de regel niet! Hieruit volgde dat grote terreinen in één ruk konden onderzocht worden en aldus volledige erven of (delen van) nederzettingen verkend werden, wat uiteraard leidde tot een andere kijk op de middeleeuwen en tot andere vraagstelingen voor nieuw onderzoek. Dit alles heeft er dan ook toe bijgedragen dat de kennis exponentieel is toegenomen. De kennis over de nederzettingen, de materiële cultuur, de technische kunde, de huizenbouw, het artisanaat, de versterkingen, …, een kennis, waarvoor tot op heden spijtig genoeg goede syntheses meestal ontbraken. Op geregelde tijdstippen is door bepaalde vorsers een balans opgemaakt met de stand van zaken binnen de middeleeuwse archeologie en met een blik op de toekomst. Na A. Matthys23, die de situatie

22 Vooral prospectie, luchtfotografische informatie, … 23 Matthys 1975.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 14 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 tot 1972 in ogenschouw nam, waren het J. De Meulemeester en F. Verhaeghe24 die naar aanleiding van tien jaar ‘Archaeologia Mediaevalis’ de evolutie binnen het studiegebied kritisch benaderden. Er was beterschap, maar het kon nog veel beter. F. Verhaeghe25 werkte dit verder uit en benadrukte de nood aan een wel doordachte vraagstelling om de studie op een hoger niveau te tillen. Er volgde nog een ruim overzicht van de verwezenlijkingen26 in het kader van de reeks “Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente”.

1.3.2 Moderne tijden Auteur: Vera Ameels In België is de archeologie van de moderne tijden officieel gelanceerd in 1985 tijdens een congres27 te Luik. Het werd georganiseerd op vraag van de ‘Society for Post-Medieval Archaeology’ (Groot- Britannie) door F. Verhaeghe met medewerking van de VUB en M. Otte (Université de l’Etat de Liège) en ‘Archéologie des Temps Modernes. Premier Colloque - Archaeology of the Modern Times. First Colloquium’ genoemd. De bijhorende paper geeft een eerste overzicht van de stand van het onderzoek van deze dan nog jonge en in volle ontwikkeling zijnde discipline28. Vooral het stadsarcheologisch onderzoek heeft de noodzaak aangetoond meer aandacht te geven aan de postmiddeleeuwse archeologie: de oudere archeologische sporen worden immers meestal afgedekt of deels verstoord door menselijke ingrepen uit de eeuwen na 1500, waaronder beerputten, waterputten en afvalkuilen met overvloedig vondstenmateriaal. De oprichting van de stadsarcheologische diensten te Gent, Brugge en Antwerpen, en later ook te Maaseik en Mechelen, lag mede aan de basis van een groeiend aantal geïnteresseerden en publicaties. Sedert 1978 verzamelen beroeps- en amateurarcheologen jaarlijks voor het tweedaags colloquium ‘Archaeologia Mediaevalis’ en worden de onderzoeksresultaten van zowel middeleeuwse als postmiddeleeuwse archeologie van het voorbije jaar gepubliceerd in de gelijknamige kroniek. Naar aanleiding van de ‘10de contactdag voor Nederlandse en Belgische archeologen’ wordt de ontstaansgeschiedenis, groei en huidige organisatie en stand van de Belgische en in het bijzonder van de Vlaamse archeologie belicht. De middeleeuwse archeologie wordt er omschreven als een jonge discipline die haar volle potentieel nog niet heeft bereikt. Algemeen blijkt er duidelijk vooruitgang te zijn, vertaald in de groei van het aantal interventies, publicaties, bijeenkomsten en geïnteresseerden en de oprichting van nieuwe stadsdiensten. Ook vermeldt men inhoudelijke vooruitgang voor diverse subdisciplines zoals castellogie, ceramologie en bepaalde aspecten van stedelijke bewoning en materiële cultuur. Toch blijven er heel wat problemen: kennisproblemen bv. zwarte gaten in de ceramologie, de soms gebrekkige historische interpretatie van de gegevens, de talrijke lacunes in het nederzettingsonderzoek (zowel ruraal als stedelijk), het gebrek aan geïntegreerd totaalonderzoek en een te sterke nadruk op het louter descriptieve werk, terwijl een stevige theorethische en methodologisch-interpretatieve onderbouw bijna volledig ontbreekt. Deze knelpunten vloeien, aldus de auteurs, voort uit een gebrek aan middelen, mogelijkheden, specialisten, interesse en teamwork. Deze tekortkomingen worden mede verklaard door de beperkte, sterk versnipperde middelen, met het logische resultaat dat grotere en geïntegreerde programma’s bijna totaal ontbreken, dat teamwork beperkt blijft en dat er nog heel wat te verbeteren is qua opleiding en qua mentaliteit. Samengevat wordt de geboekte vooruitgang benadrukt, zonder de beperkingen uit het oog te verliezen29.

24 Demeulemeester & Verhaeghe 1988. 25 Verhaeghe 1990. 26 De Meulemeester 1999. 27 Van 23 tot 26 april 1985. 28 Verhaeghe & Otte 1988. 29 De Meulemeester & Verhaeghe 1988.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 15 van 95 In een bericht over archeologisch onderzoek naar de middeleeuwen en moderne tijden in de provincie Oost-Vlaanderen, verschenen naar aanleiding van 25 jaar ‘Verbond voor Oudheidkundig Bodemonderzoek in Oost-Vlaanderen’, uitgegeven in 1990, stelt de auteur, M.-C. Laleman eveneens dat ieder overzichtswerk over het ontstaan en de groei van de wetenschappelijke archeologie beklemtoont dat de belangstelling voor de middeleeuwse overblijfselen, en in sterkere mate nog voor de postmiddeleeuwse periodes, vrij recent is. Het archeologisch onderzoek naar de postmiddeleeuwse periode blijft nog steeds een zwak broertje in het geheel van de wetenschappelijke bedrijvigheid. De bijdrage beoogt een schets van de middeleeuwse en postmiddeleeuwse archeologie in Oost- Vlaanderen te zijn, waarin enkel een aantal hoofdlijnen en de meest markante feiten kunnen opgesomd worden. Toch worden ook enkele beschouwingen van algemene aard opgenomen. Zo stelt de auteur dat alhoewel de jongste decennia relatief veel onderzoek werd verricht er toch algemeen gezien een vrij grote achterstand blijft en maatregelen voor een degelijk en goed gestructureerd beheer voor het archeologisch erfgoed met gekwalificeerd personeel en een aangepast budget, zowel voor veldwerk als voor uitwerking en studie, noodzakelijk zijn. Ook wordt opgemerkt dat de spreiding van de archeologische belangstelling in Oost-Vlaanderen zeer ongelijk verdeeld is, met de grootste archeologische activiteit op plaatsen waar de interventies door een professionele kern onderbouwd zijn. Tevens wordt het uiterst labiel karakter van het onderzoek beklemtoond, waarbij alles afhankelijk en verbonden is met de persoonlijkheid van de archeoloog. Verdwijnt die dan wordt het betrokken onderzoek niet meer voortgezet en is er geen archeologisch onderzoek meer. Door ontstentenis aan voorzieningen op regionaal, provinciaal of (inter-) gemeentelijk vlak blijven ook heel wat zones in Oost-Vlaanderen volledig verstoten van enig bodemarchiefbeheer. Op het vlak van beleid, organisatie en continuïteit dient nog vrijwel alles gerealiseerd te worden en is men de pionierstoestand van ongeveer 15/20 jaar geleden nog niet ontgroeid. Een ander probleem heeft betrekking op de opleiding in de middeleeuwse en postmiddeleeuwse archeologie die in Vlaanderen zo goed als geen burgerrecht heeft. Dit houdt in dat slecht weinig academisch geschoolden in staat zijn om de uiterst complexe materie van deze periodes professioneel aan te pakken en dat het aantal meer doorgedreven specialisaties op dat vlak ook zeer beperkt blijft30. Tien jaar later, in 2000, schrijft dezelfde auteur in een overzichtsuitgave ‘Opnieuw een decennium Oost-Vlaamse archeologie: terug- en vooruitblik’ een vervolg31. Daarbij is sprake van langzame kentering, waarbij steeds meer postmiddeleeuwse aspecten een plaatsje krijgen in het archeologisch vakgebied. Deze ontwikkeling zet zich gestaag voort. Het onderzoek van archeologische sporen en vondsten uit de moderne tijden wordt gekenmerkt door groeiende professionele aanpak. Het beeld dat voor de werkzaamheden in de provincie Oost-Vlaanderen kan worden opgehangen, onderscheidt zich niet essentiëel van wat zich in de andere provincies afspeelt. Daarbij worden wel enkele beschouwingen over de plaats van de postmiddeleeuwen in het geheel van de archeologische activiteiten gemaakt. Geen enkele archeoloog is voltijds bezig met de studie van postmiddeleeuwse materiële sporen en in dit opzicht ontbreekt het noodzakelijke wetenschappelijk basisonderzoek. In het kader van hun professionele opdrachten, die vanuit de bedreiging voor het bodemarchief en/of regionaal onderzoek worden bepaald, komt de archeologie van de moderne tijden anno 2000 aan bod bij de provinciale archeologen, de stadsarcheologen en projectarcheologen in Gent, de Archeologische dienst Waasland, de buitendienst Ename van het IAP, en meer uitzonderlijk bij de andere beroepsarcheologen die in Oost-Vlaanderen werkzaam zijn. Bij de amateurarcheologie zijn de postmiddeleeuwen zeer goed vertegenwoordigd. Ook het grote publiek dat belangstelling toont voor het archeologisch erfgoed, staat niet afkerig tegenover het meer recente vondstengoed. Op elke archeologische dienst worden geregeld met de hand verzamelde scherven zonder contextgegevens ter identificatie of studie aangeboden. Dat dergelijk vondstenmateriaal geen basis is voor meer

30 Laleman 1990. 31 Laleman 2000.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 16 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 uitgewerkte studies is duidelijk. Die aspecten van de moderne tijden die in Oost-Vlaanderen op grond van archeologisch onderzoek beter werden uitgewerkt, behoren op enkele uitzonderingen na tot meerperiodensites en behandelen de verdere ontwikkeling van een site die reeds een veel langer bestaan kende. De resultaten voor de periode 16de-18de eeuw zijn derhalve niet uit de ontwikkelingslijn te isoleren32. Na een korte onderbreking werden de ‘Belgisch-Nederlandse contactdagen’ voor middeleeuwse archeologen en bouwhistorici in 2002 opnieuw hervat. Op deze dagen, die afwisselend in België en Nederland plaatsvinden, wordt recent onderzoek voorgesteld en worden contacten gelegd. Zo vonden de contactdagen in 2004 plaats in Antwerpen met als centraal thema archeologie en stedelijke versterkingen. Kastelenonderzoek stond op het programma te Venlo in 2006 en te Brugge (2007) was er speciale aandacht voor bouwhistorie. De meest recente editie in 2008 te Amersfoort focuste op wooncultuur en de relatie stad-platteland. Ter gelegenheid van deze editie vond ook de aankondiging plaats van ‘Medieval and early modern archaeology in the Low Countries’, een nieuw op stapel staand tijdschrift voor de archeologie van de middeleeuwen en de moderne tijd in Nederland en België met als hoofdredacteurs Prof. Dr. D. Tys (VUB) en Prof. Dr. F.C.W.J. Theuws (Leerstoelgroep Amsterdams Archeologisch Centrum). Hierbij komt ook het begrip ‘historische archeologie’ in beeld, een begrip dat beter is ingeburgerd in de Verenigde Staten en bekend o.m. door het werk van de ‘Society for Historical Archaeology’. Deze ‘historical archaeology’ heeft evenwel een sterke theoretische basis die vooralsnog ontbreekt in Vlaanderen. Daarbij rijst eveneens de vraag - net als bij de archeologie van de middeleeuwen trouwens - of de vele historische teksten ons al niet genoeg vertellen over de betreffende periode. De archeologische gegevens terzake leveren evenwel nieuwe inzichten in en mogelijkheden tot benadering van vraagstellingen die de geschreven bronnen niet bieden, op voorwaarde uiteraard dat de vragen correct gesteld worden. Pas dan wordt de archeologie van deze eeuwen meer dan het bieden van een plaatje bij het historisch feit33.

1.4 WERKWIJZE Auteur: Vera Ameels Bij het opstarten van de onderzoeksbalans late middeleeuwen - moderne tijden werd in eerste instantie getracht een zo volledig mogelijk beeld te krijgen van het tot op heden uitgevoerde onderzoek. Dit houdt in dat een drietal archeologen, met name M. Dewilde, S. Debruyne en V. Ameels zich concentreerden op de invoer en de indexering van de gepubliceerde werken betreffende deze periode. Aangezien, zoals hierboven reeds aangegeven, de publicaties van het congres ‘Archaeologia Mediaevalis’, een jaarlijks overzicht van het middeleeuws en postmiddeleeuws onderzoek in België geven, werden in eerste instantie alle Vlaamse laat- en postmiddeleeuwse bijdragen ingevoerd in de onderzoeksbalans-bibliografie. Deze werden ook dadelijk geïndexeerd. Er dient beklemtoond dat het voorgestelde onderzoek in deze reeks in heel veel gevallen neerkomt op een eerste voorstelling van terreininterventies en niet als dusdanig als uitgewerkt archeologisch onderzoek beschouwd kan worden. Wel krijgt men aldus een overzicht van de verschillende campagnes en thema’s die door de loop der jaren aangesneden werden. In een tweede fase werden een aantal reeksen en publicaties toegevoegd en geïndexeerd, waaronder ‘Archaeologia Belgica’, ‘Archeologie in Vlaanderen’ en ‘Relicta’, die vooral grotere, uitgewerkte onderzoeken behandelen.

32 Laleman 2000. 33 Verhaeghe 1990.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 17 van 95 Verder werden ook de publicaties, vermeld in de bijdrages van de materiespecialisten ingevoerd. In een aantal gevallen werd de invoer en indexering eveneens aangevuld met een abstract. Delen werden uit de oorspronkelijke tekst gelicht en ingevoerd in de onderzoeksbalans-bibliografie. Veelal gaat het om passages die verwijzen naar de stand van zaken betreffende een bepaalde materie en die aldus de visie van periode- en materiespecialisten betreffende hun eigen onderzoeksdomein weergeven. Door het invoeren van zowel meldingen als uitgewerkt onderzoek bekomt men een overzicht van uitgevoerd terreinwerk, gaande van eenvoudige vondstmeldingen tot grootschalige campagnes, niet uitgewerkte collecties met onderzoekspotentieel, mogelijke onderzoeksthema’s en uitgewerkte studies. Een doorgedreven analyse van deze gegevens, gebaseerd op een correcte inschatting van het aanwezige onderzoekspotentieel en het toekennen van ‘eenheden van kennis’ (EVK) zoals gedefinieerd in de ‘onderzoeksbalans Vlaamse archeozoölogie’, zou een concretere inschatting mogelijk maken van de stand van zaken van de archeologische kennis betreffende de late middeleeuwen en moderne tijden. De inschatting van het verdere onderzoekspotentieel is evenwel niet altijd eenvoudig te bepalen door derden op basis van de summier gepubliceerde gegevens door de verschillende auteurs. Tevens is het oplijsten van de zeer talrijke EVK betreffende zeer verscheidene materies zeer arbeidsintensief. Vandaar dat voor de nulversie van dit document geopteerd werd voor het publiceren van de basisinformatie aan de hand van de bibliografie en een aantal bijdragen door materiespecialisten gekoppeld aan een geïndexeerde bibliografie. Een statistische verwerking van de gegevens is momenteel op basis van de beschikbare databank niet mogelijk.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 18 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 2 STADSARCHEOLOGIE Auteurs: Vera Ameels, Marc Dewilde Stadsarcheologie strictu senso beoogt het totaliteitsonderzoek van de stad. Het gaat dus niet om een periodegebonden of sitegebonden onderzoek. Elke interventie, beperkt of grootschalig, vormt als het ware één onderzoeksvlak van het gehele opgravingsterrein dat de stad is. Grootschalige projecten, met grote uitstraling, worden er aangevuld met tal van meer bescheiden interventies, die mits ingeschreven in de globale vraagstellingscontext, een op zijn minst even betekenisvolle rol hebben34. In het geheel van de archeologische wetenschap vormt de stadsarcheologie strictu senso een jonge specialisatie. In de jaren 1970 werden in Gent (1975), Brugge (1977) en Antwerpen (1983)35, de eerste archeologische diensten geïnstalleerd; later volgden Maaseik (1984) en Mechelen (2004). Voorheen was er echter ook al archeologisch onderzoek in deze steden uitgevoerd, waarbij vooral kerken en/of kastelen werden onderzocht. In Antwerpen werd van 1959 tot 1961 veldwerk verricht in de Mattestraat en werden volmiddeleeuwse, houten stadswoningen opgegraven. In Gent kwam het Gravensteen in beeld, in Brugge de Sint Donaaskathedraal. Het eerste officiële stadsarcheologische project in Gent was de opgraving in de oostelijke buitentuin van de Sint-Pietersabdij. In Brugge was dat de site Biekorf, waar een ondergrondse parking en de nieuwe stadsbibliotheek zouden gebouwd worden. Een belangrijk project in Antwerpen was van 1974 tot 1977 het uitgraven van de ‘Stadsparking’, waarbij meteen sporen van een Gallo-Romeinse nederzetting opdoken. In andere Vlaamse steden is ofwel door de Vlaamse Universiteiten zoals de ‘Katholieke Universiteit Leuven’ of door het ‘Instituut voor het Archeologisch Patrimonium’, later het ‘Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed’, onderzoek verricht in nauwe samenwerking met de betrokken steden. In dit opzicht kan bijvoorbeeld de betekenis onderstreept worden van het archeologisch onderzoek in Zoutleeuw (KUL), Ieper, Oudenaarde, Aalst, Mechelen, Oostende en Tongeren (allen IAP / VIOE). In Kortrijk, werden archeologische interventies voornamelijk door een groep amateurs uitgevoerd. In een aantal Vlaamse steden werden tijdelijke stadsarcheologische diensten of teams opgericht maar werd de inspanning niet volgehouden. Dit was ondermeer het geval in Ieper (1988-2002), Leuven (1980-1990) en Dendermonde (2002-2008). Naast de reeds genoemde diensten, voerden ook andere instellingen zoals de regionale opgravingsdiensten, provinciale en gemeentelijke diensten en projectarcheologen onderzoeksprojecten in stedelijk milieu uit. In tal van steden werd en wordt er eenmalig onderzoek uitgevoerd of werden tijdelijke projecten gerealiseerd, zonder dat deze echter een plaats kreeg in een continu onderzoeksproces, wat net eigen is aan het stadsarcheologische onderzoek, zoals hierboven beschreven. In deze gevallen betreft het eerder archeologisch onderzoek in stedelijke context. Er kan niet voorbijgegaan worden aan de impuls die is uitgegaan van archeologisch onderzoek in stedelijk milieu en van de stadsarchologie in het bijzonder, voor de ontwikkeling van de middeleeuwse en postmiddeleeuwse archeologie.

34 Laleman 1999. 35 Al was er al een archeoloog werkzaam sedert 1973.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 19 van 95 2.1 HOOFDTHEMATA Een aantal hoofdthemata laten toe zich een algemeen beeld te vormen van wat de stadsarcheologie en archeologische opdrachten in stedelijk milieu hebben aangepakt.

2.1.1 Kloosters en abdijen In de ontstaansgeschiedenis van de stad speelden kloosters of abdijen soms een rol. Vandaar dat zij vaak een bevoorrechte plaats krijgen in het stadsarcheologisch onderzoek. Vaak kennen deze kloosters en abdijen een lange continuïteit inzake bewoning en leveren zij aldus ook heel wat informatie op voor de laat- en postmiddeleeuwse periode. In enkele steden werd een typisch stadsklooster nader onderzocht zoals bv. het karmelietenklooster36, de Bijloke37 en de Sint-Pietersabdij en Sint-Baafsabdij38 in Gent, het dominicanenklooster in Brugge39 en de Sint-Michielsabdij40 in Antwerpen. Ook in kleinere steden werden een aantal monastieke sites aan een grondige archeologische analyse onderworpen. Naar aanleiding van het archeologisch onderzoeksproject op de Hopmarkt te Aalst werd het karmelietenklooster onderzocht41. In Mechelen vond een grootschalig onderzoek plaats op het voormalig domein van het minderbroederklooster42. In Maaseik zijn de archeologische sporen, geregistreerd bij het project ‘Kloosterbempden’, te relateren aan het pleinbegijnhof en het agnetenklooster43. In Antwerpen liep een archeologisch onderzoek naar het voormalig augustijnenklooster in de Kammenstraat44. In Ninove werd de norbertijnenabdij Sint-Cornelius en Sint- Cyprianus heronderzocht45. Andere abdijsites zoals de cisterziënzerinnenabdij van Zwijveke in Dendermonde46, Sint-Adriaan in Geraardsbergen47, Maagdendale in Oudenaarde48, het karmelietenklooster op de Veemarkt te Mechelen49 en de abdij van Groeninge in Kortrijk50 kenden kleinschalige interventies.

2.1.2 Kerken Het onderzoek van kerken in stedelijk milieu behoort reeds lang tot de interessepunten van de middeleeuwse archeologie en vormt ook een belangrijk item bij het stadarcheologisch onderzoek. Daarbij ligt de klemtoon ondermeer op de plaats van deze kerken in de stadsontwikkeling en op hun betekenis in een supra-stedelijke context. Net als de abdijen en klooster kennen deze gebouwen echter een lange continuïteit en worden ook steeds laat- en postmiddeleeuwse sporen aangesneden. Vaak vormen het vastleggen van verschillende funderingsfasen, de bouwevolutie en chronologie een belangrijk item bij dit onderzoek.

36 Laleman & Lievois 1991. 37 Laleman & Raveschot 1992. 38 Laleman 1997a. 39 De Witte 1995. 40 Veeckman 1998. 41 De Groote et al. 2005a, 2006. 42 Robberechts et al. 2007; Troubleyn et al. 2005. 43 Heymans & Neskens 2007. 44 Bellens & Veeckman 2005a. 45 Wouters & Peersman 1994. 46 Stroobants 1985. 47 Borremans 1985. 48 Callebaut & De Groote 1993; Lemay 1999. 49 Mechelse Vereniging voor stadsarcheologie 1995. 50 Despriet 1990.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 20 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 Men kan hier o.a. verwijzen naar de kathedralen van Antwerpen51 en Sint-Donaas52 in Brugge. Ook andere stadskerken waren het voorwerp van diepgaande onderzoekingen zoals bv. de Sint- Niklaaskerk53 in Gent, de Onze-Lieve-Vrouwkerk54 in Brugge, de Sint-Pauluskerk55 te Antwerpen en de O.L.V.-basiliek te Tongeren56. De kerken zijn een plaats van cultus en bijzettingen en vaak worden in de onderzochte kerken dus ook graven bestudeerd. In Brugge leverderden de opgravingen van de Onze-Lieve-Vrouwekerk heel wat informatie op betreffende beschilderde grafkelders57. Maar ook andere Brugse, Antwerpse en Gentse kerkonderzoeken hebben geleid tot een andere kijk op lokale en regionale begrafenisgewoonten en grafgebruiken. Verder werd ondermeer ook informatie hieromtrent verzameld bij de start van een uitgebreide archeologische campagne in de minderbroederskerk te Mechelen58 en bij de heraanleg van het zuiderportaal van de Sint-Pieterskerk op de Grote Markt te Leuven59. Veelal vormen restauratieprojecten en de aanleg van vloerverwarming in de meestal geklasseerde kerken de aanleiding voor kleinschalig onderzoek of beperkte archeologische registratie. De Sint- Quintinuskathedraal te Hasselt60, de Onze-Lieve-Vrouwekerk61 en Sint-Maartenskerk62 te Kortrijk, de Sint-Martinuskerk63 te Aalst, de Sint-Hermeskerk64 te Ronse en de Sint-Jan-De-Doperkerk65 van Tongeren zijn slechts een aantal voorbeelden van dergelijk onderzoek. In het kader van een onderzoek naar steenhouwchronologie werden de O.L.V.-Kathedraal van Antwerpen, de Sint-Sulpitiuskerk van Diest, de Sint-Waldetrudiskerk te Herentals, de Sint-Jacobskerk, de Sint-Jan de Doperkerk, de Sint-Pieterskerk en de Sint-Kwintenskerk te Leuven, de Sint- Gummaruskerk te Lier, de Sint-Walburgakerk te Oudenaarde, de O.L.V.-ten Poel-kerk te Tienen en de Sint-Leonarduskerk te Zoutleeuw66, alsook de Onze-Lieve-Vrouwkerk te Vilvoorde67 doorgelicht.

2.1.3 Burchten, kastelen en adellijke verblijven De relatie tussen een versterking of burcht en het onstaan of de vroege ontwikkeling van de stad is reeds lang een gegeerd stadsarcheologisch onderzoeksthema. Deze locaties kennen veelal een lange bewoningsgeschiedenis en leveren aldus ook voor de late en postmiddeleeuwse leefwereld informatie aan. In Gent vormt het onderzoek van het Gravensteen68 een belangrijk item en in Brugge de grafelijke versterking op de Burg69. In Gent werd in het kader van het project ‘Prinsenhof’, een initiatief o.l.v. de ‘Gentse Vereniging voor Stadsarcheologie’, de kennis over de Prinsenhofwijk in zijn historische, archeologische en

51 Bungeneers et al. 1988; Oost et al. 1993. 52 De Witte 1986. 53 Bauters et al. 1999. 54 De Witte 1980. 55 Veeckman 1996a. 56 Arts et al. 2006. 57 De Witte 1982. 58 Swinnen 1985. 59 Vandekerchove 1999. 60 Van Impe & Creemers 1997. 61 Despriet 2004. 62 Despriet 1992. 63 De Groote & Moens 1999a. 64 Vermeiren 2001. 65 Van den Hove & Vynckier 2003. 66 Doperé 1997. 67 Doperé 2007. 68 Callebaut et al. 1990; Laleman & Stoops 2001. 69 De Witte 1991.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 21 van 95 bouwhistorische betekenis ontsloten. Deze synthese, op basis van materiële, geschreven en iconografische gegevens, heeft als uitgangspunt het 12de eeuws burggrafelijk mottekasteel, Hof ten Walle. Het voorhof werd in de 14de eeuw uitgebouwd tot grafelijk paleis, dat verschillende bouwcampagnes kende in de 15de eeuw en de latere 16de-17de eeuw, tot aan de urbanisatie na het midden van de 18de eeuw70. Het kasteel van Egmont in Zottegem werd naar aanleiding van restauratiewerken onderzocht71. In Oudenaarde werden twee zones van het middeleeuwse kasteel van Pamele onderzocht72 en in Diksmuide de muren, brug en het poortgebouw van het kasteel73.

2.1.4 Stadsforticicaties Binnen het stadsarcheologisch onderzoek komen de stadsfortificaties uiteraard uitgebreid aan bod. Bescherming van rijkdom en bezit, benadrukken van macht, onafhankelijkheid en financieel vermogen zijn daarvoor in Vlaanderen de belangrijkste drijfveren. Daarbij zijn de timing, evolutie en de schaal niet in alle regio’s dezelfde en moet daarmee rekening gehouden worden bij vergelijkend onderzoek. De studie van versterkingen in het algemeen kan talrijke aspecten omvatten. Opgravingen in stedelijk milieu laten toe de territoriale en stedebouwkundige ontwikkeling van de stad te volgen, in relatie met verdedigingselementen die op basis van materiële restanten kunnen worden bestudeerd. Via dergelijke onderzoeksprojecten kan ook inzicht verkregen worden in de evolutie van de verdedigingsstrategie en de militiare tactiek. Betekenisvolle resultaten werden ondermeer genoteerd in Antwerpen, Oostende en Kortrijk. In 1997 was de ontdekking van de Kronenburgtoren te Antwerpen een unieke kans om voor het eerst een stukje van de laatmiddeleeuwse versterking rond de stad te onderzoeken74. Tijdens de werkzaamheden bij de heraanleg van de leien, gestart in september 2002, leverde het archeologisch onderzoek zicht op de langs- en dwarsdoorsnede van de voornamelijk 16de-eeuwse versterkingsgordel rond Antwerpen. Het onderzoek van 2005 leverde in de zone van de Frankrijklei aansluitende informatie op van de onderdelen van de gebastionneerde omwalling75. In Kust-Vlaanderen vormde de dreiging van een Engelse inval vanaf 1384 de aanleiding tot de omvangrijkste reeks versterkingswerken die in dit gebied gedurende de middeleeuwse periode werden opgetrokken. Het geheel bestond uit een gordel van nieuwe of aangepaste stadsversterkingen langs de kustlijn en de grens met het Koninkrijk Frankrijk. In deze gordel waren o.m. Sluis, Damme, Brugge, Diksmuide, Nieuwpoort, Veurne, Duinkerke, Ieper en Kortrijk opgenomen. De concrete uitbouw, gesitueerd tussen 1385 en de eerste jaren van de 15de eeuw, verschilde naargelang het strategisch belang en de financiële draagkracht van de diverse steden. Bij de belangrijkste steden liet de hertog een kasteel oprichten dat als vooruitgeschoven verdedeging maar ook als dwangburcht bedoeld was: o.m. te Sluis (1385), te Nieuwpoort (1385), te Kortrijk (1394) en waarschijnlijk ook te Diksmuide. Nieuwbouw volgens het gebastionneerde vestingsstelsel en systematische ontmantelingen vanaf het eind van de 18de eeuw zijn er de oorzaak van dat bovengronds niets bewaard bleef. Volgens J. Termote ligt hier voor het stadsarcheologisch onderzoek duidelijk een taak weggelegd76. Het archeologisch onderzoek kan dan ook bovenop de historische en iconografische bronnen belangrijke aanvullingen leveren betreffende deze voor de vestingbouw cruciale fase, waarin de eerste aanpassingen aan de toen opkomende artillerie plaatsgrepen.

70 Charles et al. (red.) 2000. 71 Van Eenhooge 1994a. 72 Ameels 2006. 73 Pype et al. 2004. 74 Veeckman 1997a. 75 Minsaer & Bogaerts 2006. 76 Termote 1988a.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 22 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 In Veurne is de Bourgondische stadsmuur aangesneden en nog wel ter hoogte van de Oostpoort77. Eerder al was een gedeelte van de Zuidpoort in een bouwput tevoorschijn gekomen78. Ook de Bourgondische stadsmuur, een poort en enkele torens te Ieper zijn uitvoerig bestudeerd79. In Nieuwpoort is de Sint-Laurentiuskerk als kerk opgeheven, geïntegreerd in de Bourgondische stadsversterking en als kasteel uitgebouwd80. In Kortrijk liep een onderzoek naar de Koninklijke dwangburcht81. De vestinggeschiedenis van Kortrijk moet uit het vele en verspreide gepubliceerde materiaal afgeleid worden. Ook hier is er een belangrijk Bourgondische activiteit op het einde van de 14de eeuw. De verdere geschiedenis is er evenzeer een van bastionering, verwoesting, aanpassing en heropbouw en dat vanaf het eind van de 16de tot het eind van de 18de eeuw82. In Ieper werd ook op verschillende plaatsen de Vaubanversterking uit het laatste kwart van de 17de eeuw aangesneden. Een waterkeringsmuur, kazematten, bastionmuren, … maken dit duidelijk83. In Damme is de O.L.V.-poort, die deel uitmaakt van de, begin 17de-eeuwse versterking, archeologisch verkend84. Naar aanleiding van de bouw van een ondergrondse parkeergarage onder de Visserskaai te Oostende (1998/1999) werden de graafwerken archeologisch begeleid. Hierbij werd informatie ingewonnen over de Oostendse versterkingen aan de oostkant van de stad en hun evolutie gedurende de periode van de 16de tot de 19de eeuw85. De restanten van de Oostendse bolwerken verwijzen naar het het ‘Grote Beleg van Oostende’ (1601- 1604). Op de site ‘Visserskaai’, op de site ’Monacoplein’ en op de site ‘Van Iseghemplein’ werden sporen van de versterkingen rond Oostende aangesneden. Zo werden Peckels bolwerk, het Spaans bolwerk, tijdelijke verschansingen, loopgrachten en een kruitmagazijn aangetroffen86. De daaraan gekoppelde militiare verrichtingen hebben niet alleen sporen opgeleverd binnen de huidige stadskern van Oostende maar ook tot ver erbuiten. In de eerste plaats moet hierbij gedacht worden aan de dubbele gordel van omsingelingsforten rond de stad. Van deze forten is tot nog toe enkel het Isabellafort systematisch archeologisch doorgelicht87. Een overzicht van de evolutie van de Gentse stadsversterking88 toont een interessante ontwikkeling. Van de Karolingische, D-vormige portusomwalling, naar de aanleg rond 1100 van een grachtengordel met aarden wal en (?) houten palissade, die in de 12de eeuw verder wordt versterkt, over de 14de- eeuwse stadsmuren, die de verdere stadsuitleg moesten omsluiten, naar de gebastoneerde stadsfortificatie, die in de 16de en 17de eeuw werd uitgebouwd. Op tal van plaatsen zijn sporen van de 12de-eeuwse omwalling aangetroffen, langs de Houtlei (tussen de Zandpoortstraat en zowel de Posteernestraat als de Pekelharing) en ook aan de samenvloeiing van de Leie en Schelde (Nieuwbrugkaai). In het nawoord stelden de auteurs: ‘Deze status quaestionis leidt tot een evaluatie waarbij naar toekomstig onderzoek prioriteiten kunnen worden geformuleerd. Zo zijn de oudste middeleeuwse stadspoorten, de aanleg van de 14de-eeuwse stadsomwalling rondom de in de 13de eeuw uitgebreide agglomeratie van ca. 644 ha en de 16de-eeuwse gebastioneerde stadsverdediging in elk geval te weinig

77 Dewilde & Wyffels 2000. 78 Devliegher 1980. 79 Termote 1988b, 1989a; Dewilde 1996. 80 Termote 1989b. 81 Despriet 2003. 82 Despriet 2005a. 83 Dewilde & Wyffels 2007. 84 Dewilde 1994. 85 Pieters et al. 2003. 86 Pieters et al. 2005. 87 Van Eenhooge 1991. 88 Laleman & Stoops 1996a.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 23 van 95 onderzocht. Toekomstig, meer gericht archeologisch onderzoek zal moeten pogen de belangrijkste lacunes in te vullen’89. In de Posteernestraat, konden de Gentse stadsarcheologen, na het opruimen van een paar kleine bijgebouwen bovengronds de funderingen van een stadsmuur onderzoeken. Hij maakte deel uit van de 13de-eeuwse stenen verdediging bij de westelijke stadsgracht die omstreeks 1100 was gegraven. Van deze stadsfortificatie blijft enkel de uitgegraven Ketelvest in het stadsbeeld bewaard90. Het archeologisch onderzoek bracht ook reeds meerdere malen restanten van het 16de-eeuwse Spanjaardenkasteel aan het licht. Hoewel soms erg verstoord door gedeeltelijke uitbraak, bevatten deze resten toch belangrijke informatie in verband met deze gebastionneerde fortificatie91. In Brugge zijn de versterkingswerken niet zo intens onderzocht. In de beginperiode van de stadsarcheologische dienst was de hydrologie en het al dan niet kunstmatig gegraven zijn van bepaalde stukken Rei voor de eerste stadsomwalling zeker een aandachtspunt92. Later werden nog resten aangesneden van de Katelijnepoort93, onderdeel van de Bourgondische stadsversterking. Gezien de vaak omvangrijke aard van deze restanten zijn ook tal van vondstmeldingen of kleinschalige archeologische registraties van muurbestanden in de literatuur terug te vinden. De Blokpoort te Mechelen94, de Einepoort te Oudenaarde95, een laatmiddeleeuwse stadstoren te Lier96, een stuk van de stadsmuur met halfronde torens97 en een stuk gracht98 in Tienen, in Bilzen de Hasseltsepoort99, in Bree de stadswallen100, een stuk stadsgracht in Deinze101 en een stadsmuur te Damme102 zijn er maar een paar van.

2.1.5 Openbare gebouwen Ook gemeenschapsgebouwen komen aan bod. Zo kan worden verwezen naar het Sint-Janshospitaal in Brugge103, Het Oud Hospitaal in Aalst104, de Bijloke105 en het Groot Vleeshuis106 in Gent, het O.L.V.-Hospitaal te Ieper107 en de laatmiddeleeuwse gevangenis te Mechelen108. Een stad is tevens een centrum waar mensen woonden en werkten. Het reconstrueren van die bewoning in al haar facetten zoals de ontwikkeling van de huizen en de afhankelijkheden, de evolutie van de erven, hun relatie tot het openbaar domein (straten, pleinen, waterlopen, groenzones), hun organisatie in, aan de rand van en buiten de stad vormt dan ook één van de centrale onderzoeksthema’s in een aantal steden. Als typevoorbeeld kan worden verwezen naar de studie van de middeleeuwse stenen stadshuizen in Gent109.

89 Laleman & Stoops 1996a. 90 Laleman et al. 1997. 91 Laleman & Stoops 2000. 92 De Witte 1987. 93 Hillewaert 1992. 94 Van Bellingen et al. 1997. 95 Lemay et al. 1995. 96 Roosens 1984. 97 Doperé & Lodewijckx 1978. 98 Vanderhoeven et al. 2002. 99 Pauwels 2006. 100 Van de Konijnenburg 1981. 101 Van Doorne & Van Doorne 1980. 102 Dewilde 1994. 103 De Witte 1985. 104 De Groote et al. 2001. 105 Laleman & Raveschot 1992. 106 Laleman & Stoops 1996b; Laleman et al. 2002. 107 Dewilde & Wyffels 2002a. 108 Troubleyn et al. 2007. 109 Charles et al. 2001; Boone et al. 1990; Laleman 2001.

2.1.6 Huisraad Bij het onderzoek naar het materiële verleden van de stad horen ook de mobiele vondsten. Dit omvat ondermeer de studie van duidelijk omschreven contexten, zoals beerputten, afvalputten en ophogingslagen en het doorgedreven onderzoek van bepaalde vondstcategorieën zoals ceramiek, leder of dierlijk bot en plantaardig materiaal. Deze studie kan informatie verschaffen over leef- en voedingsgewoonten, productieprocessen, culturen, handel, nijverheid, verkeer enz. In Gent, Antwerpen, Brugge, Oudenaarde, Aalst, Tongeren, Oostende en Mechelen zijn daarvan talrijke voorbeelden te vinden. Wel gaat het vaak om vermeldingen van opgegraven afvalconcentraties zoals afvalkuilen en beerputten, die nog niet verder of slechts gedeeltelijk uitgewerkt werden. Gezien de vaak grote hoeveelheid vondstenmateriaal en de zeer verscheiden aard van dit materiaal blijven volledig uitgewerkte contexten zeldzaam. Bij de noodopgraving van het ‘Hof van Goere’ te Mechelen werden twee afvalkuilen, 13 beerputten en tien waterputten (15de tot 20ste eeuw) aangesneden. Een groot aantal vondsten verwijzen er naar de 17de eeuw (aardewerk, middeleeuwse vloertegels, fluitje, tinnen lepel). In de Begijnenstraat werd een beerput met 14de-eeuwse vulling en een 17de-eeuwse afvalput onderzocht116. Bij stadskernonderzoek te Heist werden 13 houten tonputten geregistreerd waarvan er een tiental systematisch onderzocht werden. Aanvankelijk deden deze dienst als waterput, na verzanding werden ze als beerput gebruikt. Ze bevatten keukenafval, glasvondsten, ceramiek, en ijzer, gaande van de 14de tot de 16de eeuw117. Bij een kleinschalig archeologisch onderzoek naar laat- en postmiddeleeuwse bewoningssporen aan de Kattestraat te Aalst, werden niet enkel funderingen maar ook vier beerputten onderzocht. De oudste, een grote beerkuil is te situeren in de 2de helft van de 13de - begin 14de eeuw. De vulling bevat naast grijs aardewerk en etensresten ook enkele textielfragmenten (vlas). De overige drie beerputten dateren van de 18de - begin 19de eeuw118.

110 De Groote et al. 2004. 111 Pede & Ameels 2007. 112 Debonne & Lachaert 2007. 113 Swinnen 1987. 114 Yperman & Ribbens 2005. 115 Van Eenhooge 1994b. 116 Archeologische Vereniging Oud-Mechelen 1995a. 117 Hillewaert 1988. 118 De Groote & Moens 1997.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 25 van 95 Bij stadsarcheologisch onderzoek in Antwerpen werden in de Coppenolstraat tal van kuilen met middeleeuws of laatmiddeleeuws materiaal, en beer- en afvalputten met 16de-17de-eeuwse archaeologica aangetroffen. In de Noordstraat gaat het om laatmiddeleeuwse afvalkuilen voorafgaand aan bebouwing. Bakstenen afvalputten zijn er eerder zeldzaam ondanks de drukke bebouwing in de 16de eeuw119. Bij archeologisch noodonderzoek aan de Sint-Jacobsstraat en het Guido Gezelleplein te Ieper (W.-Vl.) werden ook heel wat waterputten, beerputten, afvalputten en greppels geconstateerd met bijhorende overvloedige vondstencontexten120. Op de site aan de Van Iseghemlaan te Oostende werden de grondvesten gevonden van drie van elkaar losstaande bakstenen gebouwen die in verband stonden met de heropbouw van de stad na 1604. Tevens werden er ook waterputten, afvalkuilen, en één beerput aangetroffen. Naast 15 houten tonwaterputten, leverden ook 12 bakstenen waterputten heel wat informatie op. Een aantal afvalkuilen bevat materiaal uit de 17de tot de 19de eeuw. Een bakstenen put bevatte een zeer grote hoeveelheid ceramiek en glas uit de 17de eeuw121. De samenstelling van het afval in de beerputten kan echter sterk verschillen. Aard en tijdstip van depositie, selectieve depositie, over langetermijn of verbonden met een specifieke gebeurtenis, sociaal-economische positie van de bewoners, en tal van andere factoren maken dat de verkregen informatie sterk kan variëren van locatie tot locatie. Daarbij dient niet in het minst ook rekening gehouden te worden met de verzamelwijze en de verdere verwerking. Vooral bij oudere contexten was het integraal, stratigrafisch verzamelen en uitzeven van de inhoud geen evidentie. Al deze factoren maken dat een aantal beerputcontexten minder geschikt zijn voor het trekken van verregaande conclusies. In 1994 werd een postmiddeleeuwse beerput aan de Hasseltse Poort te Tongeren, spijts de mank gelopen vondstbehandeling, toch uitgebreid gepubliceerd. Dit was te danken aan het feit dat het de eerste maal was dat een postmiddeleeuwse beerput uit Tongeren multidisciplinair benaderd werd. Op basis van het 17de-eeuws archeologisch materiaal, waaronder rood aardewerk, wit aardewerk, steengoed, majolica, faience, pijpen, glas, Corpus Christi uit been, plantaardig materiaal en dierlijke resten, werd getracht een voorzichtige evaluatie van de rijkdom te maken. Bij gebrek aan voorbeelden van arme contexten uit deze periode blijft het echter moeilijk, ondanks de overvloedige informatie uit de beerput, deze site in te passen op de sociale schaal van de 17de eeuw122. Bij oudheidkundig bodemonderzoek aan de Mombersstraat te Tongeren hebben vijf beerputten slechts een zeer beperkte hoeveelheid aardewerk opgeleverd. Dit maakt een goede analyse onmogelijk. Door de kleine hoeveelheid importmateriaal, met nauwelijks bruikbare morfologische kenmerken, en door de quasi onbestaande kennis van de aard en de evolutie van het lokale laatmiddeleeuwse aardewerk uit de regio Tongeren, is het moeilijk een betrouwbare datering te geven voor de periode van depositie. De beerputten lijken tot eenzelfde periode te horen, die tussen de late 14de en de vroege 16de eeuw gesitueerd moet worden. Het is duidelijk dat dergelijke beperkte aardewerkensembles totaal geen sociaaleconomische uitspraken toelaten. De laatmiddeleeuwse beerputten stellen een interpretatieprobleem. Enerzijds is hun circulaire en schachtvormige structuur typisch voor een beerput, anderzijds is het in de vulling aangetroffen materiaal eerder karakteristiek voor nederzettingsruis dan voor beer. Mogelijk dateren de aangetroffen lagen veeleer uit de dichtgooifase dan uit de gebruiksfase van de beerputten123. Een aantal recent volledig uitgewerkte beerputvullingen maken deel uit van het onderzoek te Mechelen, Aalst, Dendermonde en Oudenaarde.

119 Veeckman 1995. 120 Dewilde & Wyffels 2001a. 121 Pieters et al. 2005. 122 Wouters et al. 1995. 123 Vanderhoeven et al. 2007.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 26 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 Op een perceel, gelegen aan de noordzijde van de Grote Markt te Aalst leverde de opgraving, ondanks de beperkte onderzochte oppervlakte en de vele verstoringen, een onverwacht grote hoeveelheid sporen en vondsten op, daterend van de 12de tot de 18de eeuw. De belangrijkste resultaten bestaan uit minstens zes beerputten, die oorspronkelijk gesitueerd waren aan de achterzijde van twee woonpercelen aan de Grote Markt. Enkel de jongste heeft een bakstenen structuur. De grote bakstenen beerput, in onbruik geraakt in de 16de eeuw, bevatte een zeer goed bewaarde collectie aan gebruiksvoorwerpen en organisch afval. De uitgebreide multidisciplinaire studie op de grote hoeveelheid vondsten en vondstcategorieën uit de stenen waterput leverde een dergelijk groot volume aan informatie op dat besloten werd de publicatie van de opgravingen uit 1999 op te splitsen in twee delen en een van de publicaties te wijden aan de studie van de inhoud van de 16de-eeuwse stenen beerput. Om de analyse en interpretatie van al deze resten en sporen te bevorderen werd een beperkte archivalische studie naar de huizen en hun bewoners uitgevoerd. Het aardewerk vormt de grootste vondstencategorie uit de beerput. De studie van het glas wordt beschouwd als een eerste aanzet tot het verdere onderzoek van het Aalsterse glas, als onderdeel van de mobiele, materiële cultuur. Verder bevat deze structuur ook duigen, een enkelhoge veterschoen, een houttrip, een ledertrip, zolen, tussenstrips, reparatiestukken, acht munten, nestels, ringen in geelkoper, een koperen plaat en een ijzeren pan en plantaardig en dierlijk materiaal. Belangrijk voor de studie van de inhoud van de beerput is het gegeven dat het daar aangetroffen afval niet afkomstig is van één huishouden, maar van minstens drie. Voor de interpretatie van de onderzoeksresultaten moet dus rekening gehouden worden met een niet te bepalen hoeveelheid gebruikers124. In Dendermonde werd de inhoud van de beerput uit het pand Grote Markt 19 volledig geborgen en uitgezeefd. Het multidisciplinair onderzoek is nog bezig maar de eerste resultaten werden reeds voorgesteld in een populariserende uitgave ‘De Cop doorgespoeld. Een 16de eeuwse beerputvulling anders bekeken’. De ontdekking van de site en de daaraan gekoppelde vondsten dragen nieuwe informatie aan over een voor Dendermonde vrij slecht gedocumenteerde periode125. Een laat-14de-eeuwse beerput uit het klooster van de geschoeide karmelieten te Mechelen werd onderzocht in het kader van een licentiaatsverhandeling126. Dit was ook het geval voor een 19de- eeuwse beerput op de site Oud Kasteel in Oudenaarde, waar een archeologische analyse van de ceramiek en het glas gemaakt werd127. Het onderzoek van twee beerputten in Mechelen geeft voor het eerst een archeologisch beeld van het leven binnen een laatmiddeleeuwse gevangenis128.

2.1.7 Bedrijvigheden Specifieke contexten met grondstoffen, halfproducten of sporen van bedrijvigheden kunnen wijzen op artisanale activiteiten in of aan de rand van de stad. In diverse steden kwamen dergelijke productieateliers van zeer diverse aard en voor uiteenlopende periodes aan bod. Tot de reeds beter bestudeerde onderwerpen behoren de laatmiddeleeuwse ceramiek, de majolicaprodutie, de lederbewerking en de beenbewerking in diverse steden. In Brugge spitst de studie van de laatmiddeleeuwse ambachtelijke resten zich toe op de ceramiekproductie en de leerlooierij zoals de ovens en het afval van de pottenbakkers aan de

124 De Groote et al. 2004. 125 Beeckmans & Lambrecht 2007. 126 De Maeyer 2001. 127 Temmerman 2001. 128 Troubleyn et al. 2007.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 27 van 95 Potterierei129 en de looikuipen en het afval van de leerlooiers in de omgeving van de Eekhoutstraat130 en de Garenmarkt131. Ook het onderzoek van de pottenbakkersovens te Oudenaarde droeg bij tot de kennis over de laatmiddeleeuwse pottenbakkersindustrie132. Voor Antwerpen was de 16de-eeuwse majolicaproductie van uitzonderlijk belang. Het onderzoek van twee ovens leverde belangrijke informatie op over de productie133.

2.2 STEDEN

2.2.1 Steden met een eigen stadsarcheologische dienst Belangrijke onderzoeksprojecten in Gent Van in 1973 lag in de Gentse archeologie de klemtoon op de ontwikkeling van de stad en de historisch- wetenschappelijke vraagstelling. Van bij de start werd geopteerd voor een archeologie 'van de stad', een totaliteitsonderzoek. Elke interventie vormt een schakel van dit totaliteits-onderzoek dat hoe dan ook een meerjarenproject is. Vanuit de oudste stadskern ontwikkelde zich de middeleeuwse (groot)stad met een tweede omwalling van bij de 14 km en een oppervlakte van 644 ha. De stadsordening, de aard van de bebouwing, de economische bedrijvigheden en artisanale activiteiten en het consumptiegedrag, weerspiegelen dat Gent in de 14de eeuw behoorde tot de grootste binnenlandsteden van Europa. Bepaalde aspecten van stedelijke ontwikkeling komen in andere en kleinere steden niet voor of bereiken pas enkele decennia later een bloei. Jaarlijks is de stadsarcheologische dienst betrokken bij de uitvoering van 25 tot 45 projecten. Ze zijn verspreid over de hele stad alhoewel de archeologische sites en de historische kernen in de deelgemeenten nog eerder ondervertegenwoordigd zijn. In 1978 besliste de stad Gent om de restauratie en renovatie van stadseigendommen te laten voorafgaan door grondig archeologisch en bouwhistorisch onderzoek. Pilootvoorbeelden waren voor de periode 1978-1980 de restauratie aan het Toreken aan de Vrijdagsmarkt134, het Caermersklooster of klooster van de geschoeide karmelieten135, het Hof van Ryhove136 en het Gravensteen137. Van meet af aan heeft de Gentse stadsarcheologie opgravingen gecombineerd met archeologisch muur- en dakonderzoek van bovengronds bewaard erfgoed. Bij ongeveer de helft van de Gentse interventies worden opgravingen gecombineerd met muurwerkarcheologie. Eén van de vele voorbeelden hiervan is de Bijlokesite. Zowel opgravingen als archeologische waarnemingen, bij werken, alsook bouwarcheologie en dakkaponderzoek met dendrochronologie maken er deel uit van de terreininterventies naar aanleiding van een renovatie- of restauratieproject. De eerste interventie dateert er reeds van 1988 en omvatte het archeologische vooronderzoek van de 13de-eeuwse ziekenzaal met haar unieke kapconstructie138. Het archeologisch onderzoek in 2005 en 2006 concentreerde zich op de gebouwen van de voormalige cisterciënzerinnenabdij139. Alle archeologische interventies in de Bijloke kaderen in de wetenschappelijke vraagstelling over de betekenis van deze site voor het ontstaan en de ontwikkeling

129 Verhaeghe & Jacobs 1980; Hillewaert 1993. 130 Hillewaert & Ervynck 1991. 131 Hillewaert 1995. 132 De Groote 1994. 133 Veeckman 1994a, 1994b; Veeckman & Bellens 2005. 134 Laleman 1982. 135 Bauters & Vermeiren 2000. 136 Boone et al. 1990. 137 Callebaut et al. 1990; Laleman & Stoops 2001. 138 Laleman & Raveschot 1992. 139 Stoops 2007.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 28 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 van Gent, de evolutie van het Bijloke-areaal doorheen de eeuwen en de betekenis van zowel het ziekenhuis als de abdij in een ruimer Europees perspectief. Door het verrichten van bodemonderzoek en muurarcheologie in een stedelijk milieu worden de archeologen dagelijks geconfronteerd met huizen en huisresten, evenals met de materiële context waarin deze relicten thuishoren. Door daarnaast ook de aanvankelijk weinig benutte fiscale en kadastrale bronnenreeksen te raadplegen, doet men sinds 1992 op een betrouwbare en vooral meer exhaustieve manier aan huizenonderzoek. Het eerste interdisciplinaire huizenproject dat tot onverwachte resultaten leidde, had betrekking op het Hof van Ryhove140. Meer grootschalige projecten van dergelijk huizenonderzoek omvatten de wijk van het Prinsenhof of de vroegere adelijke site van De Wal141 en daarbij aansluitend de omgeving van de Berg van Barmhartigheid, beide gelegen tussen het Gravensteen en de laatmiddeleeuwse, westelijke stadsomwalling. Het grootste geprogrammeerd onderzoek omvatte de opgravingen op het Sint-Pietersplein142. Maar ook kleinere interventies leverden waardevolle resultaten aan. Thematische projecten die speciale aandacht krijgen zijn de ontwikkeling van het stenen huizenbestanden tijdens de late middeleeuwen, de evolutie van het stadscentrum met zijn patriciërsdomeinen ten opzichte van nieuwe stadsgebieden met stedelijke verkavelingen en deelgebieden waar de ontwikkeling vanuit adelijke domeinen plaatsvond, de betekenis van de open ruimte in de stad en economische themata zoals de betekenis van de 17de-eeuwse manufacturen van Hollands porselein versus de lokale pottenbakkersateliers die nog oxiderend gebakken aardewerk vervaardigen143. Belangrijke onderzoeksprojecten in Brugge Brugge beschikt sedert 1997 over een eigen archeologische dienst. Kenmerkend aan de Brugse stadsarcheologie is dat ze zich niet beperkt tot de stadskern. Reeds een tiental jaren wordt ruime aandacht besteed aan de Brugse rand. In dezelfde lijn werd in 2004 ‘Raakvlak’ opgericht, de ‘Intergemeentelijke Dienst voor Archeologie in Brugge en Ommeland’. De resultaten van twintig jaar stadskernonderzoek zijn zeer gevarieerd en beslaan het domein van het onstaan van de stad, de bewoningsgeschiedenis, de geschiedenis van ambachten en de materiële cultuur. Enkele mijlpalen in het onderzoek zijn het onderzoek naar de grafkelders in de Onze-Lieve-Vrouwe- Kerk144, met ondermeer een aantal beschilderde graven en het graf van Maria van Bourgondië, de opgraving op de Brugse Burg145 en de studie van de laatmiddeleeuwse ambachtelijke resten, zoals de ovens en het afval van de pottenbakkers aan de Potterierei146 en de looikuipen en het afval van de leerlooiers in de omgeving van de Eekhoutstraat147 en de Garenmarkt148. In 2003-2004 werden bij archeologisch onderzoek op de site Verversdijk in de Brugse binnenstad, de resten van het voormalige jezuïtencollege en de voorafgaande laatmiddeleeuwse ververswijk opgegraven149. Bij het project Prinsenhof zijn een aantal ondergrondse, maar ook bovengrondse resten van de toren en andere oorspronkelijke gebouwen van het Prinsenhof aan het licht gekomen. Zo was het mogelijk om de exacte locatie te bepalen van de gebouwen. Daarnaast werd ook informatie verkregen over de

140 Boone et al. 1990. 141 Charles et al. (red.) 2000; Laleman & Stoops 2001. 142 Bru et al. 2004, 2005; Antheunis et al. 2006. 143 Laleman 2007. 144 De Witte 1982. 145 De Witte 1991. 146 Verhaeghe & Jacobs 1980; Hillewaert 1993. 147 Hillewaert & Ervynck 1991. 148 Hillewaert 1995. 149 Hillewaert et al. 2003.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 29 van 95 bewoners van dit gebied voor de Bourgondische periode. Uit latere tijden valt vooral de muntschat te vermelden, geslagen tussen 1755 en 1787150. Belangrijke onderzoeksprojecten in Antwerpen Zoals in enkele andere steden staat het onderzoek in de beginjaren van de stedelijke archeologische dienst volledig in functie van noodingrepen naar aanleiding van kleinere en grotere bouw- of infrastructuurprojecten, waarbij de onderzoeksactiviteit zich meestal beperkt tot de historische stadskern. Bij het onderzoek in de Onze-Lieve-Vrouwkathedraal voorafgaand aan de tweede fase van de restauratie (1987) worden voor het eerst structureel tijd en middelen voorzien voor archeologie. De Antwerpse Stadsarcheologie draagt sterk bij aan de kennis over het ontstaan en de ontwikkeling van de verschillende religieuze instellingen, onder meer de Onze-Lieve-Vrouwkathedraal151, de Sint- Pauluskerk en klooster152, de Sint-Augustinuskerk153, de voormalige Sint-Michielsabdij154, maar ook het bisschoppelijk paleis155, oorspronkelijk refugium van de abdij van Hemiksem. In de loop der jaren werden in Antwerpen van tal van ambachtelijke of industriële activiteiten de archeologisch overgeleverde resten opgegraven. In de volle middeleeuwen en de 16de eeuw waren beenbewerkers in Antwerpen actief. In de Schoytestraat werden de resten van een kleinschalige productie van oorlepeltjes en tandenstokers aangetroffen156. Archeologische gegevens over de nochtans zeer belangrijke textielindustrie zijn zeldzaam. Van de activiteiten van leerbewerkers en/of schoenmakers werd dan weer tal van resten verzameld, ondermeer uit een laatmiddeleeuwse ophogingslaag op de Grote Markt157 en recent uit een poel die vlak buiten de middeleeuwse stadswal lag158. Voor de late middeleeuwen is vooral de pottenbakkersindustrie die zich aan de zuidzijde van de toenmalige stad bevond van groot belang voor de gegevens over de lokale aardewerkmarkt. Bij een bouwproject in de Korte Ridderstraat werd in 1987 een grote hoeveelheid pottenbakkersafval en misbaksels gevonden159. Voor Antwerpen was de 16de-eeuwse majolicaproductie van uitzonderlijk belang. Het stadsarcheologisch onderzoek leverde belangrijke informatie op over de productie. Ondertussen werden twee ovens160 opgegraven en kwamen ook op andere plaatsen afval en misbaksels aan het licht161. Reeds in de 16de eeuw speelde Antwerpen een cruciale rol in de import en de productie van suiker. De productietechniek is verantwoordelijk voor grote hoeveelheden industrieel ceramisch afval. Op verschillende plaatsen in de Antwerpse binnenstad werden dan ook grote hoeveelheden van dergelijke suikertrechters en strooppotten bij archeologisch onderzoek aangetroffen, daterend van de 16de tot de 19de eeuw162.

150 Hillewaert & Van Besien 2007; Hillewaert 2007. 151 Bungeneers et al. 1988; Oost et al. 1993. 152 Veeckman 1996a, 1997b. 153 Bellens & Veeckman 2005a, 2005b. 154 Veeckman 1998. 155 Bungeneers & Oost 1991. 156 Ervynck & Veeckman 1992. 157 Veeckman 1999a. 158 Bogaerts 2007. 159 Pottier 1986; Oost & Ackermans 1988. 160 Veeckman 1994a; Veeckman & Bellens 2005. 161 Oost & Veeckman 2002. 162 Veeckman 1995; Veeckman & Bellens 2007.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 30 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 Belangrijke onderzoeksprojecten in Mechelen Het VIOE, en zijn voorganger IAP, verrichtten sinds 1995 archeologisch onderzoek in Mechelen, zoals op de zoutwerf (1995-1997 en 2002)163, bij de Noker (1997-1998), het Onze-Lieve-Vrouwziekenhuis (2000) en de voormalige brouwerij Lamot (2001). De ‘Mechelse Vereniging voor Stadsarcheologie’ begon in 2002 met een systematsich muurarcheologisch, archeologisch en historisch onderzoek naar de bouwevolutie van enkele woningen in het Paardenstraatje164. Kenmerkend voor het Mechelse onderzoek is de grootschaligheid. Aanleiding voor het archeologisch onderzoek was de bouw van twee grote ondergrondse parkeergarages en de heraanleg van beide marktpleinen. Met de opgravingen op de Grote Markt (2001-2002)165 en de Veemarkt (2002)166 deed de Stad Mechelen een eerste stap in de richting van de uitbouw van een eigen archeologische werking. De archeologen kwamen tot de vaststelling dat de Grote Markt van de 12de tot de 15de eeuw niet het open plein was zoals we dat vandaag kennen, maar eerder een kruispunt van wegen167. In de noordoostelijke hoek van het plein werden de resten opgegraven van het Steen, een gebouw dat in de 14de eeuw gebruikt werd als gevangenis168. In de Zakstraat, de Befferstraat en de Reuzenstraat bleek archeologisch onderzoek ook noodzakelijk. Het onderzoek (2003-2004) werd uitgevoerd in twee fasen. In een eerste fase werd een muurarcheologisch onderzoek uitgevoerd. Daarbij werden ondermeer een hele reeks muurnissen ontdekt. In een tweede fase, werden de ondergrondse resten blootgelegd van een aantal gebouwen uit de 13de tot de 19de eeuw169. In de loop van 2004 werd de ‘Mechelse stedelijke dienst Archeologie’ een feit. In de Begijnestraat bevond zich in de middeleeuwen het Spijker, een gebouw uit de 14de eeuw waarvan bovengronds nog een zandstenen gevel bewaard was. Bij de opgravingen werden ondermeer ook de resten gevonden van een gebouw uit de 13de eeuw en van het refugium van Heylissem dat uit de 16de eeuw dateert170. In 2005 ging een team o.l.v. projectarcheoloog R. Ribbens van start met een grootschalig onderzoek op het voormalig domein van het minderbroederklooster. Een vliet, aangelegd rond 1270 en gedempt in 1306 voor de bouw van de nieuwe kerk behoort er tot de oudere sporen. In de pandgang daterend uit de vroege 13de eeuw werden een 25-tal skeletten van minderbroeders aangetroffen. Een groeiende kloostergemeenschap leidde tot de bouw van een nieuw klooster in de 14de eeuw. Een 150- tal begravingen van minderbroeders en leken werden geregistreed. Van de verwoestingen in de 16de eeuw werden weinig sporen teruggevonden171. Belangrijke onderzoeksprojecten in Maaseik Na Gent, Brugge en Antwerpen was de stad Maaseik in 1984 de vierde stad in Vlaanderen die een stadsarcheoloog aanwierf en daaraan gekoppeld tevens het ‘regionaal archeologisch museum’ (RAM) oprichtte. Vanaf 1985 kreeg de stadsarcheoloog/conservator een aantal personeelsleden toege-wezen voor de goede werking van het museum en de archeologische opgravingen. Het onderzoek beperkte zich grotendeels tot noodonderzoek op kleine percelen die vrijkwamen voor bebouwing in de historische stadskern172. Vermeldingswaard zijn ondermeer de opgravingen in 1990 in het oud Capucijnenklooster. Hierbij werd een beerput leeggemaakt met ceramiek en glazen vondsten uit de

163 Wouters et al. 2003. 164 Yperman & Ribbens 2005. 165 Caulier et al. 2003. 166 De Maeyer et al. 2003. 167 Lettany 2003. 168 Troubleyn et al. 2007. 169 Kinnaer et al. 2004. 170 Troubleyn et al. 2005. 171 Troubleyn et al. 2006. 172 Heymans 1988.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 31 van 95 16de, 17de en 18de eeuw. In 2000 werden bij werken op de markt twee oude kelders in mergel gevonden. In 1990 werden de grondvesten van de middeleeuwse Hepperpoort vrijgelegd. Naast deze noodopgravingen zijn er in Maaseik ook een aantal grootschalige projecten uitgevoerd. Zo kon er in 1985-1986 onderzoek verricht worden naar het voormalige Capucinessen- of Sionklooster. Een recente realisatie is het project ‘Kloosterbempden’. De vondsten die mogelijk te relateren zijn aan het pleinbegijnhof en het agnetenklooster (13de-15de eeuw) zijn ondermeer een rechthoekig gebouw, een grachtstructuur, een greppel en enkele waterputten. Verder werd op het terrein van Kloosterbempden een duidelijke vijfhoekige binnenconstructie van Vauban aangetroffen. Lang werd volgehouden dat deze versterking nooit in de praktijk werd uitgevoerd. In de zomer van 2005 kon de archeologie hierover uitsluitsel geven. Volgens historische teksten was er in de 18de eeuw een leerlooierij gevestigd buiten de wallen van Maaseik. Tijdens de zomer 2005 werden van deze leerlooierij 28 puttten ontdekt in het noordwesten van het terrein Kloosterbempden. De putten waren gevuld met materiaal uit de 19de en zelfs de 20ste eeuw. Bouwhistorisch onderzoek vormt een onmisbare schakel tussen historisch en archeologisch onderzoek. In 1992 werd het initiatief genomen voor een bouwhistorische inventarisatie van de bebouwing rond de historische markt van Maaseik. De concrete aanleiding voor dit onderzoek werd gevormd door de sloping van een huis, waarbij achter de gecementeerde 19de-eeuwse gevel een laatmiddeleeuws vakwerkhuis bleek schuil te gaan. De gevestigde opvatting dat middeleeuws Maaseik door de 17de-eeuwse stadsbranden geheel verwoest was, kreeg hiermee een ferme knauw173.

2.2.2 Andere steden Belangrijke onderzoeksprojecten in Oostende De samenwerking tussen de Stad Oostende en het IAP, later VIOE, startte pas in 1994 met de uitgraving voor de bouw van een parking op het Mijnplein174. Bij de aanvang van de bouw van de ondergrondse parkeergarage onder de Visserskaai werden de nodige archeologische waarnemingen verricht175. Met het onderzoek van de zone tussen de Van Iseghemlaan en de Langestraat (december 2003- oktober 2004) werd voor het stadsarcheologisch onderzoek in Oostende een primeur gerealiseerd. Voor het eerst waren voldoende tijd en middelen ter beschikking176. Naast deze grotere opgravingsprojecten en de onderzoeken in de buurt van de Visserskaai, zijn er ook een hele reeks archeologische werfcontroles uitgevoerd. Ook deze leverden regelmatig bruikbare informatie op voor een beter inzicht in het verleden van de stad. Het laatmiddeleeuwse en vroegmoderne Oostende komt bij deze terreininterventies regelmatig naar voor. Sporen van bewoning tijdens de 15de-16de eeuw werden geregisteerd op het Mijnplein (oud wegdek, beerputten en waterputten) en in de zone tussen de Van Iseghemlaan en de Langestraat (ploeglaag, gracht, kelders, waterput in kelder). Op drie plaatsen in de stad werden ook sporen van de versterkingen rond Oostende aangesneden: op de site ‘Visserskaai’, op de site ‘Monacoplein’ en op de site ‘Van Iseghemplein’. Deze restanten van de Oostendse bolwerken verwijzen naar het het Grote Beleg van Oostende (1601-1604). De daaraan gekoppelde militiare verrichtingen hebben niet alleen sporen opgeleverd binnen de huidige stadskern van Oostende maar ook tot ver erbuiten. In de eerste plaats moet hierbij gedacht worden aan de dubbele gordel van omsingelingsforten rond de stad. Van deze forten is tot nog toe enkel het Isabellafort systematisch archeologisch doorgelicht177. Voor de periode 17de-19de eeuw zijn er de sporen verwijzend naar het herstel en de uitbreiding van de vestingen na het beleg.

173 Heymans & Neskens 2007. 174 Pieters et al. 1995b. 175 Pieters et al. 2003. 176 Pieters et al. 2005. 177 Van Eenhooge 1991.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 32 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 Op de site aan de Van Iseghemlaan werden de grondvesten gevonden van drie van elkaar losstaande bakstenen gebouwen die in verband stonden met de heropbouw van de stad na 1604. Op de site werden, behalve de bewoningsresten uit deze periode, ook waterputten, afvalkuilen, en één beerput aangetroffen178. Belangrijke onderzoeksprojecten in Aalst Het archeologisch onderzoek te Aalst ging in 1982 van start onder de auspiciën van de voormalige ‘Nationale Dienst voor Opgravingen’ (NDO) op de site Oud Hospitaal179. De ‘Aalsterse Vereniging voor Archeologie’ (AVA) startte in de daaropvolgende jaren met de systematische controle van bouwwerven in de Aalsterse binnenstad180. Dit onderzoek werd later verdergezet door medewerkers van het IAP (nu VIOE) i.s.m. de stad Aalst. De archeologische controles en interventies in de Aalsterse binnenstad hebben niet enkel een onschatbare hoeveelheid informatie opgeleverd over de oudste stadsgeschiedenis. Ook talrijke laat- en postmiddeleeuwse contexten werden onderzocht. Kleinschalig noodonderzoek in de noordelijke kruisbeuk van de Sint-Martinuskerk leverde vooral informatie op omtrent de laat- en postmiddeleeuwse begravingen181. In 1999 wees archeologisch onderzoek uit dat het oudste hospitaalgebouw (1242) herbouwd werd in baksteen na een brand in het midden van de 14de eeuw182. In 2002 werd een deel van het laat- en postmiddeleeuws hospitaalkerkhof aangesneden183. Het onderzoek in de H. Geestkapel richtte zich op de studie van de verschillende bouwfasen van de kapel en de studie van de bewoningsgeschiedenis van sinds de 13de eeuw binnen de stadsmuren gelegen terreinen184. Kleinschalige archeologische onderzoeken brachten laat- en postmiddeleeuwse bewoningsporen aan het licht in de Kattestraat185, de Nieuwstraat186, de Sint-Jorisstraat187 en de Korte Nieuwstraat188. Ook de dichtwerpingen van de walgracht op de sites ‘parking Pontstraat’ en ‘het Sint-Jozefscollege’, waar ook afvalkuilen werden opgegraven, leverden materiaal uit deze periodes op189. Terreinregistratie op het fabrieksterrein ‘t Haantje en de Grote Markt leverden een bijdrage tot de ontwikkelingsgeschiedenis van de stad. Grote zandwinningskuilen (ook vastgesteld in de Hoogstraat, het Sint-Jozefscollege en de Kattestraat) kunnen er gesitueerd worden vanaf de 13de eeuw in een periode van grote bouwactiviteiten190. Preventief archeologisch onderzoek in de neogotische vleugel van het Oud-Hospitaal leverde sporen op van een 13de-eeuwse walgracht, 14de-eeuws pottenbakkersafval en de funderingen van de 17de- en 18de-eeuwse huurhuisjes191. Archeologisch onderzoek op de Oude Vismarkt bracht in 1998 een totaal onbekend, verdwenen woonblok uit de late middeleeuwen aan het licht. Deze informatie werd gekoppeld aan gericht archiefonderzoek en aldus kon de locatie van een 15de-eeuwse stoof of openbaar badhuis bepaald worden. Talrijke vondsten van hoornpitten en de restanten van verschillende leerlooierskuilen wijzen

178 Pieters et al. 2005. 179 Callebaut 1983. 180 Callebaut et al. 1994. 181 De Groote & Moens 1999a. 182 De Groote et al. 2001. 183 De Groote & Moens 2003. 184 Pieters et al. 1994. 185 De Groote & Moens 1997; De Maeyer et al. 2006. 186 De Groote et al. 2002a. 187 De Groote et al. 2002b. 188 De Groote et al. 2003. 189 De Groote & Moens 1995. 190 De Groote et al. 1999. 191 De Groote et al. 2002c.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 33 van 95 op de activiteiten van leerlooiers op deze plaats192. Ook in de aanpalende Stoofstraat werden laatmiddeleeuwse leerlooierskuilen aangetroffen193. Het onderzoek van structuren uit de 12de tot de 17de eeuw onder het stadhuis te Aalst194 en meerbepaald het uitgewerkte onderzoek van één van de beerputten leverde boeiende informatie op over de leefcultuur van de vroeg-16de-eeuwse bewoners van de huizen aan de Grote Markt195. In de Peperstraat werd het afval van een 18de-eeuwse pataconbakker aangetroffen196. Een archeologisch onderzoek in de Albert Liénartstraat leverde sporen van begravingen op die vermoedelijk tot het pestkerkhof behoren en tevens werd de rand van de laat-16de-eeuwse bastionsgracht aangesneden197. Een van de grootste archeologische campagnes in de Aalsterse binnenstad is ongetwijfeld het onderzoek van de Hopmarkt. Dit onderzoek leverde een zeer grote hoeveelheid gegevens op voor de periode tussen de 12de en de eerste helft van de 20ste eeuw. Er werden nieuwe gegevens verzameld over een site met walgracht. In het noordelijk deel van het onderzoeksareaal werd een laatmiddeleeuwse veedrenkpoel onderzocht. De middeleeuwse bewoning bevond zich vooral op de rand met de Veemarkt, de meeste informatie is van de achtererven afkomstig. Verder werd ook het centrale gebouwencomplex van het in de 15de eeuw gestichte karmelietenklooster onderzocht198. Belangrijke onderzoeksprojecten in Oudenaarde De voorbije jaren werd door het voormalige IAP, thans VIOE, ook te Oudenaarde herhaaldelijk onderzoek verricht. Bij de opvolging van rioleringswerken kon aan de hand van de aangesneden zandwinningskuilen, ophogingspakketten en ceramiekvondsten, de stadsuitbreiding met de aanleg van de grote stadsomwalling op het eind van de 12de - begin 13de eeuw gesitueerd worden199. Een aantal huizen van de middeleeuwse patriciërsfamilies, de zgn. stenen, werden daarbij onderzocht. De Boudewijnstoren maakte onderwerp uit van terreinen muurarcheologisch onderzoek. De funderingen van een grote zaalbouw en de aanzet van een zware gracht met een 13de - 14de-eeuwse vulling werden er geregistreerd evenals de verschillende bouwfases van de toren200. Tijdens een onderzoek aan de Meerspoort in 2001 werden in dezelfde sector vijf diephuiswoningen geregistreerd201. Ook de middeleeuwse voorganger van het Vleeshuis bleek een zgn. steen. Daar waar het oorspronkelijk om twee aparte woonhuizen bleek te gaan, versmolten de gebouwen in de loop van de 14de eeuw tot één ruim woonhuis. De jongste niveaus zijn op basis van de teruggevonden munten en de gekende historische gegevens op het einde van het laatste kwart van de 15de - eerste helft 16de eeuw te plaatsen202. Bij het zgn. ‘huis De Meester’ aan de Markt 13 bleek het steen op het kelderniveau tot een hoogte van 3,20 m nog grotendeels in zijn oorspronkelijke staat bewaard. Een laatmiddeleeuwse trap werd vrijgelegd en de opvullingslagen van de trapgang bevatten een interessante collectie aardewerk te dateren in de 15de, ten laatste vroege 16de eeuw203.

192 De Groote & Moens 1999c. 193 De Groote et al. 2005b. 194 De Groote & Moens 2000. 195 De Groote et al. 2004. 196 De Groote et al. 2002d. 197 De Groote & Moens 2007. 198 De Groote et al. 2006. 199 De Groote 2004. 200 Callebaut et al. 1998. 201 Lemay & Langen 2002. 202 De Groote 2004. 203 Callebaut et al. 1992.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 34 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 Huizenonderzoek vond ook plaats in de Hoogstraat. Het archeologisch onderzoek van de verschillende laat- en postmiddeleeuwse kelders werd er gekoppeld aan archivalisch en bouwhistorisch onderzoek204. Bij de heraanleg van de Minderbroederstraat werd duidelijk dat in de 15de eeuw een kasseiplein gelegen was tussen het huizenblok en de Schelde. Op de kasseien bevonden zich talrijke afvallenzen waarin ondermeer heel wat organisch afval, leerfragmenten en metalen voorwerpen werden aangetroffen205. In 1988 werden bij graafwerken op de binnenkoer van ‘huis de Lalaing’ een aantal 13de-eeuwse mestkkuilen en sporen van ijzersmeltactiviteiten aangetroffen. Tevens werden er op een oppervlakte van 42m² vier pottenbakkersovens aangetroffen. Ze waren afgedekt door een laag van duizenden scherven pottenbakkersafval. De productieperiode van de ovens lijkt zich in het tweede en derde kwart van de 14de eeuw te situeren206. In 1992 liep op het terrein van de voormalige abdij Maagdendale een onderzoek waarbij een groot deel van de funderingsresten van het afgebroken abdijcomplex vrijkwamen. Uit historisch, archeologisch en bouwhistorisch onderzoek bleek het te gaan om een zeer uitgebreid gebouwencomplex, dat drie binnentuinen met pandgang bezat en zijn grootste bloei kende in de 17de eeuw207. Restauratiewerken aan de nog bestaande abdijgebouwen vormden later in 1997 de aanleiding voor een kleinschalige opgraving in de vroegere abdijkerk. In de zuidelijke zijkapellen die zich situeren naast het hoofdkoor van de abdijkerk werd de vloer aangetroffen uit de 14de - 15de eeuw208. Bij het onderzoek aan de Meerspoort werd het oostelijk deel van het minderbroederklooster aangesneden evenals de noordmuur van de abdijkerk en een waterput met 15de-eeuwse vulling209. Het 13de-eeuwse kasteel van de Heren van Pamele-Oudenaarde maakte reeds herhaaldelijk onderwerp uit van onderzoek. De bewoningsgeschiedenis loopt er door tot de 17de eeuw. In 1984 werd de kasteelgracht aangesneden210. In 2005 werd de fundering in doornikse kalksteen van de noordoosttoren, een deel van de afsluitende muur en één van de stiepen van de weergang vrijgelegd211. In 2007 concentreerde het onderzoek zich op de zuidwesttorenfundering, de omliggende gracht en een deel van de afsluitende muur. Het terreinonderzoek van een waterput in de Kasteelstraat werd gevolgd door een analyse van de ceramiek en het glas uit deze 19de-eeuwse context en verschafte aldus inlichtingen over het leven en wonen van de gewone man in het 19de-eeuwse Oudenaarde212. Belangrijke onderzoeksprojecten in Ieper Bij archeologisch onderzoek ten zuiden van de Rijselpoort in Ieper konden resten onderzocht worden van de laatmiddeleeuwse buitenparochie Sint Michiels. Daarbij lijkt het alsof houtbouw wordt opgevolgd door vakwerkbouw op vooral ijzerzandstenen blokken en later bakstenen basissen en dit tussen 1250 en 1350213. Dit gegeven moet uiteraard geverifieerd worden. De aanwezigheid van een archeologisch team bracht automatisch mee dat ook de grote bouwwerven in de stad – vooral de aanleg van parkeergarages – archeologisch werden opgevolgd. Daarbij kwam het beeld van de middeleeuwse stad duidelijk naar voor. Veel houten huizen en verspreid daartussen

204 Pede & Ameels 2007. 205 Lemay & Langen 2002. 206 De Groote 1994. 207 Callebaut & De Groote 1993. 208 Lemay 1999. 209 Lemay & Langen 2002. 210 Callebaut et al. 1985. 211 Ameels 2006. 212 Temmerman 2001. 213 Haneca 2008.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 35 van 95 imposante stenen patriciërswoningen, kerken en de lakenhal. Verder de overgang van ijzerzandsteen naar baksteen, de vele slootjes en grachten, … 214. Alleen de oorsprong van de stad bleef (voorlopig) buiten bereik en moet een belangrijk aandachtspunt zijn bij toekomstig onderzoek. Daarnaast zou de lokalisatie van allerlei artisanale activiteiten zoals de pottenbakkerij, de leerlooierij, de activiteiten i.v.m. de lakennijverheid, … een belangrijke bijdrage leveren in het begrijpen van de middeleeuwse stad. Belangrijke onderzoeksprojecten in Kortrijk In andere steden kwamen andere mechanismen op gang. Kortrijk is in de persoon van Ph. Despriet een vaste waarde op stadsarcheologisch vlak. Een jaarlijkse publicatie in de reeks ‘Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen’ houdt de geïnteresseerden op de hoogte van de nieuwste vondsten en de recentste opgravings-projecten. Er is dan ook al heel wat onderzocht. Pottenbakkersovens, de Groeninge-abdij, het begijnhof, een pijpenbakkersstort, middeleeuwse huiskelders, … Een bijzonder onderzoeksitem in Kortrijk is dat van zijn twee kastelen. Er was de grafelijke burcht, die eind 13de - begin 14de eeuw door de Fransen werd aangepast en voorzien van een voorburcht en die in de Guldensporenslag een belangrijke rol speelde215. In dat verband moeten ook de Kanunnikpoort en de artillerietoren gezien worden216. Het tweede kasteel, het Bourgondisch kasteel, werd tussen 1394 en 1404 gebouwd en werd in 1684 opgeblazen. Besluit De laat- en postmiddeleeuwse archeologie is een jonge discipline die nauw verweven is met het stadsarcheologisch onderzoek. Het meerperiodenaspect en de koppeling tussen late middeleeuwen en moderne tijden is kenmerkend voor het onderzoek in stadscontext. De ontwikkeling van de onderzochte huizen, kastelen, kerken, abdijen en openbare plaatsen bouwt voort op het vaak eeuwenlange verleden. Stadsarcheologisch onderzoek en onderzoek in stedelijk milieu wordt slechts in een beperkt aantal steden op continue basis beoefend. De hier kort voorgestelde resultaten vertegenwoordigen dan ook slechts een fractie van de historische informatie die nog in de stedelijke ondergrond schuilgaat. Deze informatie bestaat voor de desbetreffende periodes veelal uit een archeologisch, bouwhistorisch en historisch luik. De interdisciplinaire samenhang van dit onderzoek bepaalt in grote mate de kwaliteit van het eindresultaat. Daar waar deze informatie op het terrein wordt aangesneden zijn de thema’s en bijhorende vondstcomplexen zeer divers en de aard van het mobiele vondstengoed zeer verscheiden. Slechts bij een aantal materiaalsoorten met name metaal, leder, ceramiek en glas werd de aanzet gegeven tot materiaalgebonden onderzoek. De per centrum verworven kennis in een breder perspectief evalueren, ontbreekt echter nog in het wetenschappelijk vorsingswerk. De evaluatie van de vondsten of een bepaalde groep van archaeologica in stedelijke of regionale context, ten opzichte van andere steden of het omringende platteland blijven daardoor vaak achterwege. Vergelijkend onderzoek tussen de verschillende, zowel grote, middelgrote als kleine steden, elk met een eigen dynamiek, is ook geen evidentie. In de verschillende steden zijn immers sterk verschillende specialisaties aanwezig waardoor de talrijke onderzoeksthema’s met verschillende intensiviteit aan bod komen. Het stedelijk bodemarchief wordt door allerhande, snel opeenvolgende bouwactiviteiten sterk bedreigd. Door het drukke veldwerk en de administratieve omkadering laten de uitwerking en de

214 Haneca 2008. 215 Despriet 2002. 216 Despriet 1994, 2005b.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 36 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 publicatie van de resultaten van al dat onderzoek vaak lang op zich wachten. De verwerking en studie van de vaak grote en sterk gedifferentieerde vondstcomplexen is zeer arbeidsintensief en tijdrovend. Komt daarbij dat geen enkele archeoloog voltijds bezig is met de studie van postmiddeleeuwse materiële sporen en in dit opzicht ontbreekt dus ook het noodzakelijke wetenschappelijk basisonderzoek. Van veel van de kort voorgestelde onderzoeken voor late- en postmiddeleeuwen dient de detailstudie dan ook nog uitgevoerd te worden. Maar vijf steden (Gent, Brugge, Antwerpen, Mechelen en Maaseik) beschikken over een uitgebouwde stadsarcheologische dienst. In nog vier andere steden (Oostende, Ieper, Aalst en Oudenaarde) gebeurt stadskernonderzoek op regelmatige basis. In 23 van de 66 Vlaamse steden is evenwel nog nooit stadsarcheologisch onderzoek gepubliceerd. Als we daarbij rekening houden met het feit dat de ingrepen in een aantal steden summier en eenmalig waren, dan komen we al snel tot de helft. Het gaat meestal om zeer beperkte registraties van zeer verscheiden kwaliteit, die ondanks de verdiensten op lokaal vlak pas ten volle kunnen ingeschat worden bij een veel ruimer opgevat totaalonderzoek van stad of gemeente. Meestal betreft het kleinere steden of plaatsen, die geen belangrijk middeleeuws verleden en erfgoed hebben. Uiteraard is dat wel even anders voor steden als Sint-Truiden, Sint-Niklaas, Hasselt, …

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 37 van 95 3 LANDELIJKE ARCHEOLOGIE

3.1 KLOOSTERS EN ABDIJEN Auteurs: Marc Dewilde, Vera Ameels Gedurende de voorbije jaren werden in een aantal abdijen opeenvolgende opgravingscampagnes georganiseerd, met name ondermeer te Ename, Koksijde en Herkenrode. Bij de grotere projecten moet zeker de in 1063 gestichte Sint-Salvatorabdij van Ename vermeld worden, die als onderdeel van een veel meer omvattend onderzoeksprogramma o.l.v. D. Callebaut, gedurende een twintigtal jaar onderzocht werd. De hele structuur van de abdij, de ontwikkeling van het gebouwbestand en de materiële cultuur kunnen er tot aan het einde van het Ancien Regime gereconstrueerd worden. Een overzichtsstudie en synthese van deze campagnes is tot op heden nog niet voorhanden. Wel werden verschillende deelrapporten uitgewerkt waarbij een aantal laat- en postmiddeleeuwse contexten bestudeerd werden217. Voornaamste thema’s daarbij zijn bouwchronologie, de materiële cultuur met nadruk op ceramiek218, en voedselvoorziening. Zo werden ondermeer twee middeleeuwse latrines uit de westvleugel en een 17de-eeuwse afvalput uit de priorij nader bekeken219. Het onderzoek in de Ten Duinenabdij te Koksijde startte met een controlesleuf door de abdijruïnes waarbij achtereenvolgens de keuken, het auditorium van de keldermeester en de refter doorsneden werden. Dit onderzoek leverde bijkomende gegevens betreffende de oorspronkelijke topografie van het terrein, de bouwchronologie en de bouwgeschiedenis van de diverse ruimtes. Van de nog gedeeltelijk bewaarde 13de-eeuwse abdijgebouwen waren op diverse plaatsen de vloerniveaus bewaard. Ook bleek dat de gebouwen talrijke functieveranderingen en verbouwingen ondergingen. Een verder systematisch onderzoek drong zich op om hier een duidelijk beeld van te krijgen. Dit vormde een noodzakelijke voorbereiding voor de opgestartte restauratie en revalorisatie van de abdijruïnes220. Bij het vrijmaken van de abdijruïnes trof men onder de abdij talrijke laatmiddeleeuwse begravingen aan221. In de daaropvolgende jaren richtte het onderzoek zich op de begrenzing van het grafveld en het bouwhistorisch onderzoek van de ruines222. Een tegelvloer uit de prelatuur met bijbelfiguren en monsters in tinglazuur, opgegraven in 1954, blijkt bij nader onderzoek een unieke vondst. De vloer is het enige quasi volledig bewaarde exemplaar in zijn soort, biedt een schat aan iconografische informatie en vormt, gedateerd laatste kwart 13de eeuw, het oudste bewijs van tinglazuur in de Lage Landen. De tegels bieden een goed voorbeeld van de religieus geïnspireerde vloerornamentiek en kunst in de late Middeleeuwen223. Een bouwhistorische en archeologische benadering van de abtswoning situeerde de omvorming tot monnikenverblijf in het derde kwart 16de eeuw224. Het jarenlange onderzoek225 resulteerde in een synthese226. Ook de abdij van Herkenrode kon de voorbije jaren rekenen op hernieuwde belangstelling227.

217 Callebaut et al. 1994. 218 De Groote 2004. 219 De Groote & Lemay 1994. 220 Termote 1984, 1988c. 221 Van Neer 1985; Polet & Orban 1996; Vandoorne 2003. 222 Dewilde & De Meulemeester 1991. 223 Dewilde & Ervynck 1993. 224 Dewilde & De Meulemeester 1993. 225 Dewilde & Wyffels 2005. 226 Dewilde & De Meulemeester 2005. 227 Coenen 1952; Smeets & Van Impe 2005; Smeets 2005.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 38 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 In bepaalde monastieke sites werd een deelsector aan een grondige archeologische analyse onderworpen. Aan de westzijde van de kapelaanswoning van de Rijke Klarenabdij van Beaulieu te Petegem werden proefsleuven getrokken228. Archeologisch onderzoek voorafgaandelijk aan de aanleg van de abdijtuin in de augustijnenabdij van Lo leverde, in tegenstelling tot wat verwacht werd, geen sporen van de oostelijke abdijvleugel. Wel werden talrijke begravingen en 17de-eeuwse bijgebouwen aangesneden229. Ook de kerk van de cisterciënzer Sint-Bernardusabdij te Hemiksem werd archeologisch onderzocht naar aanleiding van de aanleg van een publiek park. De kerkplattegrond werd gereconstrueerd, de slechte bewaringstoestand verhinderde het verder onderzoek van het aangetroffen botmateriaal230. Bij de noodopgraving van het Bethaniaklooster te Zoutleeuw werd de 15de-eeuwse kloostermuur, een stortplaats op rand van de kloosterhof, grachtjes opgevuld met postmiddeleeuws en modern afval en een restant van een veldoven aangetroffen. Bij het archeologisch vondstenmateriaal zaten een groot aantal middeleeuwse en postmiddeleeuwse scherven (1450 - 1700)231. Andere abdijsites kenden kleinschalige interventies. Onderzoek naar de voormalige Sint-Pietersabdij in Oudenburg232, naar de abdij van Hemelsdale te Werken233, de abdij van Dieleghem (Jette)234 en de abdij van Affligem235. Op het neerhof van de augustijnenabdij te Voormezele werd een controle uitgevoerd236. Op andere locaties waren amateurarcheologen actief. Zo verrichtte de vereniging voor Oudheidkundig bodemonderzoek van Oost-Vlaanderen jarenlang noodonderzoek op de site van Baudeloo in Klein-Sinaai (1971-1986). Deze opgravingen lieten toe het grondplan te reconstrueren van de abdijgebouwen zoals die er omstreeks 1200 tot in de 16de eeuw uitgezien hebben. Mede dank zij de inspanningen van M. De Smet werd ook een belangrijk gedeelte van het vondstenmateriaal gepubliceerd237. Het eindrapport rolde van de pers eind 1997238. In de zomer van 1994 werd een klein gedeelte van het kloostergebouw van het "Leliendaalklooster" te Hombeek opgegraven. Hierbij werden kloostermuren en een bakstenen vloer vrijgemaakt239. Hoewel het bodemarchief van de voormalige cisterciënzerinnen-abdij van Roosendael in Sint- Katelijne-Waver door het uitgraven van kelders in 1840 nagenoeg verdween, werden drie zones toch nog aan een onderzoek onderworpen240. Het betrof voornamelijk laatmiddeleeuws en postmiddeleeuwse sporen en vondstenmateriaal. Verwerking van het vondstenmateriaal blijkt hier het grootste probleem241. Op het domein van het huidge Monfortcollege te Rotselaar stond vroeger de abdij "Vrouwenpark". Opgravingen naar dit cisterciënzerklooster werden niet uitgevoerd. Wel werd materiaal gerecupereerd bij het ruimen van de grachten. Bij het uitvoeren van dit werk is men gestoten op een massa potscherven die in twee periodes werden opgedeeld, nl. voor en na de Franse Revolutie. Uit de bedding van het in 1982 gekuiste vijvergedeelte werden meer dan 20.000 scherven verzameld.

228 De Groote & Moens 2002. 229 Dewilde & Wyffels 2001b. 230 Annaert 1993. 231 Vanbrabant & Lodewijckx 2001. 232 Vandevelde 2006. 233 Lammens et al. 2005. 234 Van Bellingen 1981. 235 Van Bellingen 1984. 236 Dewilde & Wyffels 2002b. 237 De Belie 1976, 1984, 1998. 238 De Belie 1997. 239 Archeologische Vereniging Oud-Mechelen 1995b. 240 Tiri 1999. 241 Tiri 2001.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 39 van 95 Daarnaast werden nog bijeengebracht: glasscherven, zolen en bovenleer van schoeisel, metaal-waren, slachtafval en keukenresten (oester, mossel- en eierschelpen) en gekapte zand- en ijzerzandsteen. Een haast uitgelezen collectie postmiddeleeuwse huisraad en gebruiksvoorwerpen werden bijeengebracht ware het niet dat het geen opgravings maar opruimingswerken betrof en contextgegevens dan ook compleet ontbreken242. Van 1997 tot 1999 liep het archeologisch onderzoek van de kerk en het kerkhof243. Besluit In 1983 lijstte A. De Belie 44 abdijen op in Oost-Vlaanderen. Elf van deze abdijen werden “archeologisch onderzocht”, veelal zeer partieel. Gestructureerd onderzoek vond slechts in drie locaties plaats namelijk in Gent, Oudenaarde en Ninove. Twintig jaar na datum en gans Vlaanderen overschouwd blijft ditzelfde beeld wel nog hangen. Slechts op een aantal locaties werd een algemeen beeld verkregen. In deze gevallen werden vaak enkel beperkte deelaspecten uitgewerkt. In de meeste gevallen gaat het om kleine delen van het abdij- of kloostercomplex die aangesneden worden, proefsleuven of controles. Overzichtstudies van de verschillende abdijen en /of de relaties onderling ontbreken.

3.2 BURCHTEN, KASTELEN EN ADELLIJKE VERBLIJVEN Auteurs: Marc Dewilde, Vera Ameels Voor een overzicht van het onderzoek, zie tabel 1. In de jaren 1960 kwam de kasteelkunde of castellogie goed op gang244. Deze locaties kennen net als abdijen en kerken een lange bestaansgeschiedenis. Vandaar dat bij de meeste onderzoeken dan ook laatmiddeleeuwse en of postmiddeleeuwse structuren aan bod komen. De Singelbergmotte in Beveren-Waas werd onderzocht door J. De Meulemeester, wat toeliet de gehele ontwikkeling van deze site te reconstrueren, van de oprichting van de motte in het tweede kwart van de 12de eeuw tot de degradatie van het kasteelsite in de 17de eeuw245. Alvorens de restauratiewerken van start gingen in het kasteel d'Aspremont-Lynden te Rekem, werd een archeologisch onderzoek van de kelderruimten en van de onmiddelijke omgeving noodzakelijk geacht. Na het onderzoek van het bestaande muurwerk, werden in de kelders en buiten het kasteel 24 sleuven gegraven. Deze werden o.m. derwijze aangelegd om zowel in Oost-West als in Noord-Zuid- richting een dwarsprofiel door het gehele bouwwerk te bekomen en aldus een duidelijk beeld van de stratigrafische opbouw te verkrijgen246. Op basis van het gebruikte bouwmateriaal, werden de verschillende bouwfasen ingedeeld, en de algemene chronologische en architecturale ontwikkeling van het kasteel vastgesteld. De opgravingscampagne 1986 was er in hoofdzaak op gericht het archeologisch onderzoek binnen het gebouw af te ronden teneinde de restauratiewerken niet verder te hinderen247. In 1986 situeren de opgravingen van het kasteel van Lembeek (Halle) de oudste bewoning van de burcht in de 14de eeuw. De ophogingslagen in relatie tot de bouw van het 17de-eeuws kasteel bevatten hoofdzakelijk aardewerk uit de 15de en de eerste helft van de 16de eeuw. Verkoold hout en tal van nagels wijzen op een brand248.

242 Mercken 1984; Provoost 1981. 243 Minnen et al. 2000; Caes et al. 2001. 244 Laleman 1990. 245 De Meulemeester 1979. 246 Van de Konijnenburg 1985. 247 Van de Konijnenburg 1987. 248 Borremans 1987.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 40 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 Het archeologisch onderzoek van het kasteel de Renesse te Oostmalle, ook deze keer weer voorafgaand aan restauratie- en renovatiewerken, spitste zich in de eerste plaats toe op het 16de- eeuws opperhof. Het grondplan van het gebouw kon deels aan de hand van goed bewaarde funderingen, deels met behulp van uitbraaksporen gereconstrueerd worden. Op de bodem van de aangetroffen stortkokers werden interessante hoeveelheden aardewerk teruggevonden. De westelijke hoektoren leverde enkele stukken majolica, 16de-eeuwse steengoedkruiken en een belangrijke hoeveelheid rood aardewerk, vooral schalen, melkteilen, grapen en kruiken. De noordelijke hoektoren daarentegen leverde vooral 17de- en 18de-eeuws materiaal op. De gracht rondom het gebouw werd opgevuld met puin, vermengd met grote hoeveelheden scherven, vooral postmiddeleeuws rood aardewerk en stukken van glazen flessen. De funderingssleuven van het 16de-eeuws hoofdgebouw doorsnijden een egaal zwarte en kleverige bodemlaag, die heel wat 14de- eeuws aardewerk bevatte. Op het binnenplein van het huidige kasteel werden resten van het 16de- eeuws neerhof aangesneden249. Allemaal elementen die ook bij andere kasteelonderzoeken frekwent aan bod komen maar al te vaak beperkt blijven tot opsomming van de aangetroffen structuren en materialen, gebruikt in functie van de chronologische fasering van de bewoningsgeschiedenis, maar zelden het onderwerp uitmaken van verder doorgedreven onderzoek. Het kasteel "Jonkholt" te Hoelbeek werd gedurende drie opgravingscampagnes onderzocht250. Verder zijn ook nog te vermelden het archeologisch onderzoek van het kasteel van Roost te Haacht251, de opgraving van de grondvesten van het kasteel van Lembeek252, het kasteel van de hertogen van Brabant te Tervuren253, verdergezet onderzoek in het kasteel van Horst te Sint-Pieters-Rode254, onderzoek in het kasteel Bermoortere te Sint-Katelijne-Waver255 en het Het 'Prinsenhof' van Kuringen256. Naast een aantal kortere opgravingscampagnes opgezet in het kader van restauratie-werkzaamheden, met voornamelijk bouwchronologische en historische bevindingen werden ook een aantal opgravingsresultaten uitvoeriger belicht. Vaak gaat het daarbij om recentere campagnes waar naast funderingsmassieven ook stortkokers en grachtvullingen werden aangesneden en onderzocht. Bij deze campagnes bemerkt men ook dadelijk een grotere materiaalgebonden verwerking. Bij archeologisch en architecturaal onderzoek in en rond het vroegere poortgebouw van het kasteel van Laarne in het kader van geplande restauratiewerken werden bodemonderzoek en muurwerkarcheologie gecombineerd met natuurwetenschappelijk onderzoek257. Het provinciaal domein kasteel d'Ursel te Hingene was het onderwerp van geïntegreerd onderzoek in functie van de restauratie. In functie van het opstellen van een verantwoord restauratiedossier werd een uitgebreid, geïntegreerd onderzoek van het gebouw aangevat. In het kader van het bouwfysisch en materieel-wetenschappelijk onderzoek moesten een groot aantal muur- en vloersonderingen worden uitgevoerd. De kamer met haard behoort tot de oudste kern van het gebouw (ca. 1535 of ouder) en bleef vermoedelijk ongewijzigd tot de grote verbouwingen van het begin van de 18de eeuw. Het monument kan beschouwd worden als exponent van 18de-eeuwse aristocratische wooncultuur258.

249 Van Staeyen & Van Impe 1987. 250 Roosens 1988. 251 Verbeeck 1984a, 1984b. 252 Borremans 1984. 253 De Meulemeester & Dewilde 1983. 254 François & Lodewijckx 2003. 255 De Cock et al. 1986. 256 Annaert & Van Impe 1991. 257 Balthau et al. 1986, 1987. 258 Bungeneers 1999.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 41 van 95 Het onderzoek naar de bewoningsgeschiedenis van een motte en een bakstenen kasteel op het domein 'De Burcht' te Londerzeel resulteerde begin jaren 1990 in een synthese259. Het onderzoek kwam er naar aanleiding van de restauratie van de toren en herinrichting van het domein. Uit de geschetste karakteristieken van de vindplaats, de opgegraven sporen en de studie van huisraad, bouwelementen en dierlijke resten werd een beeld verkregen van de bewoning en menselijke activiteiten op het 'Burcht'-terrein, doorheen de tijd. Een confrontatie met historische bronnen liet toe een en ander in een ruimer kader te situeren. De reconstructiemogelijkheden blijken echter sterk verschillend voor de diverse occupatiefazen. Samenvattend kan gesteld worden dat de motte van Londerzeel in het begin van de 12de eeuw werd opgeworpen. Vanaf 12B lag de site er verlaten bij en pas rond 1300 hernam de bewoning. Later werd een volledig nieuw, polygonaal kasteel gebouwd, waarbij duidelijk voor een militair karakter werd geopteerd. De bewoning lijkt zeer intens tot rond 1375, waarna een periode van leegstand volgde. Na een hernieuwde, kortere bewoning in de periode 15B tot het begin van de 16de eeuw werd het kasteel volledig opgegeven, waarna het als een ruïne achterbleef. Waarschijnlijk in de eerste helft van de 17de eeuw kende de plek opnieuw bewoning, wanneer een nieuw huis in de flank van de motte werd opgetrokken. Deze woning werd op het eind van de 17de eeuw hersteld en geleidelijk tot het bestaande herenhuis omgebouwd. Van het laatmiddeleeuwse kasteel bleef bovengronds enkel een waltoren bewaard, al onderging ook die heel wat aanpassingen260. Het archeologisch onderzoek in het kasteel van Gaasbeek werd opgestart naar aanleiding van restauratiewerken261. De controles en de opgravingen die de afgelopen jaren in het kasteel van Gaasbeek werden uitgevoerd hebben (nog) niet toegelaten om de volledige en gedetailleerde bouwkundige evolutie en plattegrond van de site te reconstrueren. Wel werd een eerste aanzet gegeven in een uitgebreid interimverslag om de eerste opgravingsresultaten te interpreteren en in een ruimer kader te plaatsen. Vanaf de 13de eeuw wordt de tendens om mottes op te richten stilaan achterwege gelaten en verschijnen andere versterkingsvormen. Dit kan enigszins verklaard worden door het feit dat men bij het bouwen van stenen constructies op een motte vaak met zettingsproblemen te maken kreeg, alsook door een toenemende behoefte aan woonconfort. De bouw van een nieuw kasteel te Gaasbeek bij de oprichting van het Land van Gaasbeek in 1236 past volledig in deze evolutie. Bij de bouw werd een nieuwe locatie uitgekozen net zoals te Steenhuffel (Londerzeel), Enghien en Bouillon. De eerste structuur, een noordoostelijke hoektoren, kan gerekend worden tot het type van de polygonale burchten. De oprichting van een nieuwe polygonale burcht omstreeks 1400 kan vrij laat lijken maar in het zuiden van het hertogdom (Vlaams) Brabant blijkt men vrij lang aan deze vorm vastgehouden te hebben, dit bleek o.m. bij het kasteel van Horst te Sint-Pieters-Rode en bij het kasteel van Diepensteyn te Steennhuffel. In de 16de eeuw kwamen onze gewesten volop in de ban van de renaissance. Nieuwe kastelen en stadswoningen werden opgetrokken en residenties verbouwd in de nieuwe stijl. Wat Gaasbeek betreft mogen we ervan uitgaan dat de middeleeuwse kern behouden bleef en dat de constructies enkel werden verbouwd. Ondanks het feit dat het kasteel tijdens de 16de en 17de eeuw talrijke keren belegerd en ingenomen werd kon het telkens uit zijn as verrijzen. Tijdens de opgravingen werd ook aandacht besteed aan het nemen van stalen voor archeozoölogisch en paleobotanisch onderzoek262. Recentere campagnes vonden plaats te Oostkamp263, Assenede264, Beersel265 en Middelburg. Bij opgravingen op het kasteel van Pieter Bladelin te Middelburg leverden de materiële vondsten vooral

259 Ervynck (red.) 1994. 260 Ervynck 1994. 261 Van Bellingen & Simillion 1998; Van Bellingen & Verkeyn 2000. 262 Van Bellingen 2006a. 263 Dewilde et al. 2003. 264 De Decker & Cherreté 2006; Cherreté & De Decker 2005. 265 Degryse & Pype 2008.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 42 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 een zicht op het kasteelleven ten tijde van de laat-16de-eeuwse militaire bezetting van Middelburg266. Uit de reeds afgeronde studie van de inhoud van twee stortkokers, opgegraven in 2002 en 2003 blijkt dat de artefacten uit de stortkoker (aardewerk, glazen recipiënten, metaal, vlakglas, munten) vaak verwijzen naar het militair karakter van de laat-16de-eeuwse bewoners267. De studie van het organisch materiaal biedt o.a. een kijk op de voedseleconomie van de site in de late 16de eeuw. Een interpretatieprobleem wordt wel gevormd door de aanwezigheid van voedselresten die, net als het glas, in "normale" (niet-oorlogse-) omstandigheden als luxueus zouden worden geïnterpreteerd. Wat het vooral moeilijk maakt op dergelijke vragen eenduidig te antwoorden is het ontbreken van vergelijkingsstudies van soortgelijke postmiddeleeuwse sites uit oorlogstijd268. Net als abdijen zijn ook kastelen vaak het onderwerp van opgravingen door archeologische amateurverenigingen. Met een reeks van vier educatieve opgravingscampagnes voor jongeren sloot de vzw “Jeugd en Kultureel erfgoed" met de steun van de Koning Boudewijnstichting en het gemeentebestuur van Riemst in 1987 de opzoekingen af in en rond de burchtsite van Millen269. In West-Vlaanderen was vooral P. Despriet actief. Het kasteel van Moen270, het kasteel Schiervelde in Hulste271, het kasteel van Helkijn272, het Kasteel van Moorsele273 en het 16de-eeuws kasteeltje te Bellegem274 werden door hem naderbij van bekeken. F. De Cree ijvert dan weer voor een wetenschappelijk archeohistorische studie van het kasteel en het domein Gottendijs275. Besluit In de jaren tachtig voert het N.D.O. systematisch een aantal thematische programma's door in Vlaanderen waaronder de castrale mottes en het onderzoek van middeleeuwse burchten. Basisstrategie is steeds dezelfde: identificatie van een archeologisch fenomeen, inventarisatie en detailonderzoek inclusief terrein werk van een representatieve reeks eenheden en tenslotte studie van het fenomeen en zijn context. Ook de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis verrichten in diezelfde periode vooral onderzoek op vlak van castellogie en ceramologie276. Deze oudere campagnes staan vaak in het teken van restauratiewerkzaamheden, richten zich voornamelijk op bouwchronologie en veelal ontbreekt materiaalstudie en/of natuurwetenschappelijk onderzoek. Middeleeuwse kastelen spreken ook tot de verbeelding van talrijke amateurarcheologen. Dezelfde bemerkingen als bij de oudere campagnes zijn ook hier te maken. Een overwicht aan oudere campagnes en een overwicht aan terreinonderzoeken in Vlaams-Brabant is overduidelijk bij de oplijsting. Het hoge aantal campagnes in West-Vlaanderen is vooral voor rekening van de amateurarcheologie. Uitgewerktere onderzoeken waarbij historisch en bouwchronologisch onderzoek en materiaalstudie elkaar aanvullen zijn veelal terug te vinden in Vlaams-Brabant en Oost- Vlaanderen.

266 De Clercq et al. 2007. 267 De Clercq & Mortier 2004. 268 De Clercq et al. 2006. 269 Waegeman 1987a. 270 Despriet 1979. 271 Despriet 1980. 272 Despriet 1984a. 273 Despriet 1985, Warlop et al. 1986. 274 Despriet 1988. 275 De Cree 1998. 276 De Meulemeester & Verhaeghe 1988.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 43 van 95 Wetenschappelijke Instelling Kasteel Locatie Provincie Publicaties Projectarcheologen Amateurvereninging Kasteel van Millen-Riemst Millen Limburg 1987 JCE D'Aspremont - Lynden te Lanaken Limburg 1985-1986- Van de Konijnenburg Rekem 1987 Jonkholt te Hoelbeek Hoelbeek Limburg 1985-1986- NDO/IAP 1987-1988

Kasteel Bermoortere te Sint- Sint-Katelijne-Waver Antwerpen 1985-1986 De Cock Katelijne-Waver Renesse te Oostmalle Oostmalle Antwerpen 1986-1987 NDO/IAP Kasteel Rosendael te Sint- Sint-Katelijne-Waver Antwerpen 1997-1999 Tiri Katelijne-Waver Kasteel d'Ursel te Hingene Hingene Antwerpen 1999 Bungeneers

Singelberg Beveren-Waas O.VL. 1975-1979 NDO/IAP "Oud Kasteel" te Petegem Wortegem-Petegem O.VL. 1979-1980- IAP/VIOE 1981 Kasteel van Laarne Laarne O.VL. 1987-1988 Balthau Kasteel van Assenede Assenede O.VL. 2002 - 2005 Cherreté "Prinsenhof" van Assenede Middelburg Middelburg - O.VL. 2003-2004- IAP/VIOE/UGENT Maldegem 2005-2006- 2007

Middeleeuws kasteel van Zwevegem W.VL. 1975-1979 Despriet Moen Hulste - laatmiddeleeuws Hulste - Harelbeke W.VL. 1980-1981 Despriet kasteel van Schiervelde Helkijn, kasteel van de Helkijn W.VL. 1982-1983- Archeologische stichting voor bisschoppen van Doornik 1984 ZuidWest-Vlaanderen Kasteel van Moorsele Wevelgem W.VL. 1985 Despriet Kasteeltje te Bellegem Kortrijk W.VL. 1988 Despriet Kasteel van Tillegem Tillegem W.VL. 1990 Devliegher Blauwkasteel te Oostkamp Oostkamp W.VL. 2002-2003 IAP/VIOE

Prinsenkasteel te Grimbergen W.VL. 1987 Doperé Grimbergen Van de Hertogen van Brabant Tervuren W.VL. 1982-1983- NDO/IAP te Tervuren 1984-1985- 1986 Kasteel van Roost te Haacht Haacht W.VL. 1983-1984 Verbeeck Kasteel van Lembeek (Halle) Lembeek - Halle W.VL. 1981-1986 & Borremans 1992 Prinsenhof te Kuringen Kuringen W.VL. 1987-1991 IAP/VIOE Burcht te Londerzeel Londerzeel W.VL. 1988-1994 IAP/VIOE Kasteel Diepensteyn te Steenhuffel/Londerzeel W.VL. 1996-2000 IAP/VIOE Steenhuffel/Londerzeel Kasteel Gottendijs Boortmeerbeek W.VL. 1998 De Cree Kasteel van Gaasbeek Lennik W.VL. 1996-1997- IAP/VIOE 1998-1999- 2000 Kasteel van Horst te Sint- Sint-Pieters-Rode W.VL. 2002-2003 KUL Pieters-Rode Kasteel van Beersel Beersel W.VL. 2008 De Gryse Tabel 1: Overzicht van de onderzochte kasteelsites.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 44 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 3.3 KERKEN Auteurs: Marc Dewilde, Vera Ameels Kerken horen samen met abdijen en kastelen tot de best bestudeerde middeleeuwse onderzoekscategorieën. Aanvankelijk, na WO II, waren er onderzoekers die de kerkarcheologie quasi exclusief beoefenden en zo een ongemeen grote expertise opbouwden. Syntheses en nieuwe onderzoeksvragen waren daar het resultaat van277. Restauraties zoals na de verwoestingen door de bombardementen tijdens WO II of de inbreng van nieuwe verwarming, … hebben allerlei bodemingrepen veroorzaakt, die sporen aan het licht brachten van oudere fasen en dan ook de aandacht trokken. Uiteraard waren de impact van de werken, de beschikbare tijd en de lokale bereidheid tot medewerking bepalend voor de bereikte resultaten. Er is dan ook een onevenwicht tussen de opgedane kennis. Bepaalde opgravingen lieten conclusies toe voor het volledige gebouw, andere bestreken slechts een (klein) gedeelte ervan. Gaandeweg verbeterde de situatie en raakte het archeologisch onderzoek beter afgestemd op de geplande werken. In West-Vlaanderen moeten twee onderzoekers extra vermeld worden. P. Despriet was/is vooral in het Kortrijkse actief. Zijn kerkenonderzoek kende vooral in het begin van de jaren 1980 een ware opstoot. Hij kon in min of meerdere mate opgravingen uitvoeren, dan wel werfcontroles doen in Anzegem (Sint Jan, 1982), Bavikhove (Sint Amands, 1999), Ooigem (Sint Brixius, 1981), Deerlijk (Sint Columba, 1977), Emelgem (Sint Pieters, 1982), Moorsele (Sint Maartens, 1982), Lendelede (Sint Blasius, 1982-83), Sint Eloois-Vijve (Sint Eloois, 1983), Wevelgem (Sint Hilarius, 1981) en Waregem (Sint Amandus en Sint Blasius, 1984)278. Voorheen was in de regio al archeologisch onderzoek doorgegaan in Harelbeke (Sint Salvator, 1957)279. L. Devliegher bekommerde zich echter meer om de westelijke helft van de provincie West-Vlaanderen en werkte in Oostkerke (Sint Kwintens, 1953), Hooglede (Sint Amands, 1956), Westvleteren (Sint Martinus, 1957), Sint Andries (1957), Snellegem (Sint Eloois), Oudenburg (Sint Pieters), Wulveringem (O.L.V., 1959), Vinkem (Sint Audomarus, 1959), Brugge (Sint Donaas, 1963 en Sint Salvator, 1979), Ieper (Sint Jacobs, 1972), Veurne (Sint Walburga, 1972) en Damme (Sint Katharina, 1983). Kortrijk (Sint Maartens, 1962 en O.L.V., 1966) en Meulebeke (Sint Amands, 1981)280 zijn de enige uitzonderingen. Zoals in de inleiding overduidelijk aangegeven, was ook prof. J. Mertens een zeer belangrijke figuur in dit onderzoek. Hij bestreek heel Vlaanderen, van Brugge (Sint Donaas) tot Genk (Sint Martinus). Een paar voorbeelden zijn de Sint-Martinuskerk te Genk (Limb)281, de Sint-Amanduskerk in Hooglede (W.- Vl.)282, de parochiekerk te Oudenbug (W-Vl.)283, de Sint Walburgakerk te Meldert (O.-Vl.)284 en de Sint- Eligiuskerk in Eine (O.Vl.)285. Het archeologisch kerkenonderzoek is nooit volledig stilgevallen. In West-Vlaanderen is een volledige kerk opgegraven in Veurne (Sint Denijs)286. Zo kon de volledige bouwgeschiedenis van de derde kerk van Veurne achterhaald worden, 12de tot 18de eeuw. Ingrijpend

277 Devliegher 1954, 1956. 278 Despriet 1984b. 279 Devliegher 1959. 280 Devliegher 1954, 1956. 281 Mertens 1957b. 282 Mertens 1956. 283 Mertens 1978. 284 Mertens & De Boe 1967. 285 Mertens 1970. 286 Dewilde & Van Acker 1996.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 45 van 95 onderzoek kon gebeuren in Leffinge (O.L.V.)287, Woumen (Sint Andreas)288 en Wervik (Sint Maartens)289. In Leffinge kwam een grote driebeukige, veldstenen, romaanse kerk tevoorschijn (12de eeuw). Ook in Woumen was dat het geval. Een beschilderde grafkelder springt hier in het oog. De Sint Maartenskerk in Wervik was in de 10de eeuw een zaalkerk, omgebouwd in de 12de eeuw tot een eenbeukige kruiskerk. Op tal van plaatsen grepen ook nog werfcontroles plaats zoals bv. een sondage aan de Sint-Niklaaskerk te Mesen290. In Oost-Vlaanderen werd in 2000 te Ename de gehele binnenruimte van de Sint-Laurentiuskerk, voorafgaandelijk aan de restauratie, onderzocht. Er vond zowel archeologisch als bouwhistorisch onderzoek plaats. De bouwchronologie, de opeenvolgende vloerniveaus, een aantal laatmiddeleeuwse begravingen en talrijke postmiddeleeuwse begravingen werden er geregistreerd291. Ingrijpende aanpassingswerken grepen ook plaats in de O.L.V.-kerk van Waasmunster. De kerk evolueert van een driebeukige, romaanse kerk uit de 11de-12de eeuw naar een laat-gotische constructie op het eind van de 15de of begin van de 16de eeuw. Er zijn ook aanwijzingen voor een oudere zaalkerk292. In Waarschoot kon de afgebrande Sint-Ghislenuskerk archeologisch onderzocht worden. De opgravingen reveleerden bouwfasen en aanpassingen in de 13de, 14de, 15de en 17de eeuw293. Kleinschaliger, maar toch vruchtbaar onderzoek speelde zich af in Velzeke, Sint-Lievens-Houtem, Belsele en Hofstade. De Sint-Martinuskerk van Velzeke gaat zeker terug tot de 9de eeuw. In het kader van restauratie van de kerk werd via enkele kleine sleuven op specifieke plaatsen gepoogd de bouwgeschiedenis van de kerk te vervolledigen. Verschillende middeleeuwse en jongere vloerniveaus, ophogingen en afbraaklagen werden geregistreerd294. Onderzoek in de Sint Michaëlskerk te Sint-Lievens-Houtem toonde verschillende vloerniveaus en verbouwingen naar aanleiding van verwoestingen in 1490 en rond 1700295. De romaanse en gotische versie van de Sint-Andreas en Sint-Gislenuskerk van Belsele worden in de 10de en 16de eeuw geplaatst296. Bij een onderzoek in de de O.L.V.-Hemelvaartkerk van Hofstade werden eveneens laatmiddeleeuwse sporen aangesneden297. Waarnemingen werden daarnaast ook nog gedaan in een aantal andere steden en gemeenten, nml. in de kerk te Lembeke298, in Lovendegem299, in Grammene300 en in de Heilige Kruiskerk in Vrasene301. Eveneens werden archeologische en interieurhistorische vaststellingen verricht in de Onze-Lieve- Vrouwkerk te Melsele302 en in de laatmiddeleeuwse kerk van Nieuw-Roeselaere te Sint-Margriete303. Bij een kleinschalig archeologisch onderzoek naar de verdwenen kerk van Merelbeke bleken alle

287 Tys et al. 2003. 288 Termote 1990. 289 Termote 1989c. 290 Dewilde 1995. 291 Callebaut 1993; Callebaut et al. 2001. 292 Van Roeyen & Van Vaerenbergh 2006. 293 Acke 2005, 2006. 294 De Mulder & Rogge 1997. 295 Callebaut & De Groote 1989; Van Eenhooge 1998. 296 Demey 1985. 297 Moens 2005. 298 De Wilde 1970. 299 Van Hee & Hoorne 2006. 300 Bauters & Devos 1994. 301 Van Hove 1995. 302 Van Hove & De Clercq 1996. 303 Van Vooren 1980.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 46 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 vloerniveaus en opgaand metselwerk verdwenen. Enkel de funderingen en een 20-tal begravingen werden aangetroffen304. Vlaams-Brabant presenteert een magere oogst. De verdwenen Sint-Gorikskerk van Kobbegem werd recent teruggevonden en verborg een geschiedenis, die aanving in de 12de eeuw305. Van de voormalige romaanse versie van de O.L.V.-kerk van Aarschot werden een aantal muren ingetekend306. Het beste resultaat werd geboekt in Tielt-Wingene. Niet alleen werden paalkuilen van een eerste houten versie opgemerkt, ook werd de bouwgeschiedenis van een eenvoudige zaalkerk tot een driebeukige gotische constructie vastgelegd307. In Antwerpen was er op kerkelijk vlak heel wat minder activiteit. In de Sint-Michielskerk te Brecht (Sint Michiels) leverden twee proefsleuven toch aanduidingen voor het uitzicht van de oudste kerk308. Beperkte opgravingen in Puurs (Sint Pieters) lieten toe de bouwgeschiedenis te reconstrueren vanaf de romaanse kerk. Resten van zeven verschillende bouwfasen bleven min of meer bewaard. Er zijn evenwel aanwijzingen voor een ouder stenen en houten zaalkerkje309. Een beperkte ingreep in de Sint Bavokerk te Boechout bezorgde aanwijzingen voor een vermoedelijk Ottoons kerkgebouw en weerspiegelt een bouwgeschiedenis lopend van 10de tot 20ste eeuw310. In Limburg kunnen nog vijf kerken besproken worden die (zeer) grondig onderzocht zijn. In Alden- Biezen werd een driebeukige romaanse kerk opgegraven311. Bij het onderzoek van de Sint Mauritiuskerk in Bilzen werden bewijzen voor een houten kerk gevonden312. In de kerk van Schulen (Sint Jan de Doper) kon de bouwgeschiedenis vanaf de 15de eeuw gereconstrueerd worden. Er waren evenwel ook oudere sporen313. In SintTruiden kon, na de brand van 1975, de abdijkerk uitvoerig onderzocht worden en een verhaal dat begint in de 7de eeuw verteld worden314. Ook de Sint Quintinuskathedraal van Hasselt bracht interessante gegevens aan, die houtbouw, een romaanse en een gotische versie verduidelijkten315. De basiliek van Tongeren heeft vanaf de 5de-6de eeuw een ten zeerste sprekende evolutie doorgemaakt316. Ook in Tongeren is de romaanse voorloper van de Sint- Jan-de-Doperkerk, de derde kerk van ’t stad, gedocumenteerd317. Daarnaast waren er ook archeologische tussenkomsten in Rutten318, Bilzen (Sint Martinus)319, Zolder320, Munsterbilzen321 en Tessenderlo322. Bij een eerste prospectie met het oog op de restauratie van de romaanse Sint-Dyonysius en Sint- Niklaaskerk te Gotem bestond het overgrote deel der vondsten uit 14de/15de-eeuwse splijttegeltjes323. Bij het archeologisch onderzoek in kerken zijn hier en daar ook sporen van klokkengieterijen aangetroffen. De best bewaarde werd in Brugge (Sint-Salvator) aangetroffen324. Sporen ervan zijn

304 De Smet & Rommelaere 1988. 305 Van Bellingen 2006b. 306 Wouters & Smeets 2003a. 307 Wouters & Smeets 2003b. 308 Van Impe 1986. 309 Roosens 1991. 310 Annaert 2007. 311 Lux & Thyssen 1979. 312 Wouters & Cooremans 1995. 313 Bastiaensen & Lodewijckx 1983. 314 Van de Konijnenburg 1984. 315 Van Impe & Creemers 1997. 316 Van den Hove 2003. 317 Van den Hove & Vynckier 2003. 318 Van Vinckenroye 1987. 319 Wouters 1994. 320 Pauwels & Vynckier 2006. 321 Vanheusden & Vanvinckenroye 1980. 322 Creemers & Vanderhoeven 2006. 323 Waegeman 1987b. 324 Van Eenhooge 1995.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 47 van 95 eveneens gevonden in Geraardsbergen (Sint Adriaansabdij)325, in Veurne (Sint Denijs)326, Snellegem (Sint Eloois)327 en Emelgem (Sint Pieters)328. Er is dus een enorme hoeveelheid informatie beschikbaar, waarvoor synthese(s) ontbreken, zowel regionaal als periodisch. Het is dan ook moeilijk om de vinger op de wonde te leggen en aan te geven waar er zich nog onbekenden in het onderzoek situeren. Wel valt op dat Antwerpen en Brabant het minst bediend zijn. Er dient rekening mee gehouden te worden dat heel veel onderzoeken zijn uitgevoerd in het kader van een restauratiedossier. Dit houdt in dat meestal slechts op een beperkte oppervlakte, aan de hand van proefsleuven, informatie is verzameld. Deze aldus verkregen informatie situeert zich voornamelijk op het vlak van de bouwchronologie en de begravingen.

3.4 DONJONS EN WOONTORENS Auteurs: Marc Dewilde, Vera Ameels Voor de studie van de donjons en woontorens in Vlaanderen is er één onmisbaar basiswerk: “De donjon in Vlaanderen. Architectuur en wooncultuur” van F. Doperé en W. Ubregts329. Een boek, een synthese, dat (bijna) alle donjons bijeenbrengt en daarbij ook vergelijkend ingaat op heel wat aspecten die bij de bouw ervan een rol speelden. Het bewijs voor de degelijkheid van de publicatie ligt in het feit dat ondertussen slechts één datering moest aangepast worden en er slechts enkele constructies de lijst kwamen aanvullen. Het donjonverhaal van F. Doperé begon in Meldert, alwaar in functie van een consolidatieproject een bouwhistorische en archeologische studie werd uitgevoerd330. Uiteindelijk heeft hij samen met dokter W. Ubregts Vlaanderen op donjonvlak volledig in kaart gebracht. Daarvoor was er uiteraard ook al een en ander gebeurd. De donjon van het Gravensteen in Gent is een voortdurend terugkerend onderzoeksobject. En er waren ook de funderingsresten die tevoorschijn kwamen bij opgravingen, vooral op mottesites in de jaren 1980. Bij onderzoek van J. De Meulemeester331, R. Borremans332, D. Callebaut333 en A. Matthys334 kwamen aanwijzingen voor zowel hout-, steen- als vakwerkbouw tevoorschijn. En er was ook de donjon van Ename335. Bij later archeologisch onderzoek zijn ook de resten van nog enkele andere donjons, dan wel woontorens aangetroffen. In Gelrode (Aarschot)336, Tervuren337, Londerzeel338, Haacht339, Eppegem340, Oostkamp341, Heurne342, Ename343 en Diest344.

325 Borremans & Godfroid 1981. 326 Dewilde & Van Acker 1996, 1997. 327 Devliegher 1957. 328 Despriet 1983. 329 Doperé & Ubregts 1991. 330 Doperé 1983a, 1983b. 331 De Meulemeester 1983, 1993a, 1993b. 332 Borremans 1979. 333 Callebaut 1982. 334 Matthys 1981. 335 Callebaut 1984. 336 Pauwels 2007. 337 Dewilde 1985. 338 Ervynck 1994. 339 Verbeeck 1984a, 1984b. 340 Kardux 1989, 1990. 341 Dewilde & Wyffels 2002c; Dewilde et al. 2003. 342 Callebaut & Van der Plaetsen 1984; Lemay & Roels 2003. 343 Callebaut 1984. 344 Callebaut 1982; Roosens & Vynckier 1982.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 48 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 Hierbij zijn de constructies in Haacht en Oostkamp eerder woontorens, respectievelijk uit het laatste kwart van de 15de en het begin van de 16de eeuw. Deze donjons/woontorens mogen gerust aan het lijstje van F. Doperé toegevoegd worden. Zelf heeft hij er inmiddels ook nog een gevonden in Waarloos (Kontich). Zeker in de 15de eeuw raakt het initiële doel van de donjons – verdediging – achterhaald door de omstandigheden. De nieuwe donjons worden nu als woontorens geconcipieerd, waarbij veel meer op het wooncomfort wordt toegezien. Er zijn evenwel aanwijzingen dat dit idee al eerder ingang had gevonden. In Reninge wordt op het einde van de 13de eeuw in de flank van de motte vlakbij de brug in de plaats van de oorspronkelijke donjon een residentiële constructie van minstens twee bouwlagen opgetrokken. De aanwezigheid van een traptoren laat vermoeden dat het er misschien wel drie waren345. Ook in Veurne werd op de motte een gebouw opgetrokken dat eerder het voorkomen van een zaal had en in de 13de eeuw gedateerd wordt346. Het lijkt wel duidelijk dat er nog maar weinig nieuwe donjons/woontorens zullen kunnen bestudeerd worden, die in opstand bewaard zijn. Nieuwe informatie zal uit toekomstig archeologisch onderzoek moeten komen. Daarbij zal gepaste aandacht moeten besteed worden aan het archeologisch begrijpen van het gegeven versterking versus residentie of het samengaan ervan. In deze optiek moet de omgeving zo grondig mogelijk bekeken worden.

3.5 SITES MET WALGRACHT Auteurs: Marc Dewilde, Vera Ameels De sites met walgracht – moated sites, omwalde of omgrachte hoeves – vormen een van de belangrijkste componenten van de middeleeuwse landelijke bewoning. Het doctoraat van Prof. F. Verhaeghe kan beschouwd worden als de officiële doorstart van het onderzoek van deze sites in Vlaanderen347. Vanaf 1972 werd een programma opgezet, waarbij een ruime zone tussen Veurne en Diksmuide werd gescreend op de aanwezigheid van sites met walgracht aan de hand van allerlei kaartmateriaal en luchtfotografische informatie. Hieruit werd een kleiner gebied gelicht – Lampernisse –, waar met opgravingen, sondages en veldprospectie het fenomeen nader werd onderzocht. Voorheen waren enkel de lokale historici en een verdwaalde onderzoeker van de landelijke architectuur geïnteresseerd in deze hoeves348. Veel eerder had A. de Loë er al enkele onder de aandacht gebracht. Wie anders dan Prof. J. Mertens had ook op dat vlak al enige ervaring opgedaan, toen in Zoutenaaie (Veurne) een belangrijke ophoging werd afgegraven349. Prof. F. Verhaeghe inspireerde ook anderen. R. Merlier leverde een licentiaatsthesis af, waarin sites met walgracht van Desselgem, Beveren-Leie, Deerlijk en Waregem via het archief van de Sint Pietersabdij van Gent bestudeerd werden350. Begin jaren 1980 begonnen ook andere onderzoekers deze sites archeologisch te verkennen. Door de Archeologische Dienst Waasland werden ondermeer het Bordurehof te Bazel351 en het Hof ten Damme in Melsele352 onderzocht. Een belangrijke vorm van inventarisatie vormen de licentiaatsverhandelingen die onder leiding van Prof. J. Nenquin aan de Rijksuniversiteit Gent werden uitgewerkt. Voor de laatmiddeleeuwse en

345 Dewilde & Wyffels 2006. 346 De Meulemeester 1982. 347 Verhaeghe 1977. 348 Trefois 1978. 349 Mertens 1960. 350 Merlier 1976. 351 Van Hove 1986. 352 Van Hove 1988.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 49 van 95 postmiddeleeuwse periodes is dit inventariswerk meestal niet zo relevant, omdat het om bij prospectie gerecupereerd oppervlaktemateriaal gaat, dat voor de betreffende periodes een sterke verspreiding kent. Voor de sites met walgracht waar bijkomende bronnen zoals luchtfotografie en cartografische en topografische documenten bijkomende indicaties verschaffen, daarentegen is dit wel het geval. Het programma, waarbij thesisstudenten archeologie via o.a. veldprospectie de archeologische inventaris van een (gedeelte van een) gemeente voor hun rekening namen, leverde een schat aan informatie op voor deze vorm van landelijke bewoning. Daar het project opgestart werd te Gent, worden voornamelijk Oost- en West-Vlaamse gemeentes belicht. Een paar voorbeelden zijn Nazareth353, Eke354 en Nokere355; Erpe356, Wijnegem357 en Oudenburg358. Het betreft evenwel geïnventariseerde sites, slechts in uitzonderlijke gevallen werden deze ook deels of volledig archeologisch onderzocht. Prof. F. Verhaeghe kon al snel een eerste stand van zaken opmaken359. Ondanks het feit dat er op dat moment enkel sprake was van proefonderzoek en er geen enkel site volledig opgegraven was, kon hij toch al de belangrijkste kenmerken van dit soort site oplijsten en dieper ingaan op de betekenis van het fenomeen. Hij behandelde daarbij de omgrachting, het wooneiland en de bebouwing, stelde een classificatie voor, besprak de datering en de verspreiding in Vlaanderen, wijdde uit over de sociaal- economische betekenis van deze sites en de functie van de walgracht en zette enkele toekomstige onderzoekslijnen uit. De walgracht bleek in de polders een soepbordprofiel te vertonen, waarbij enkel het centrale deel dieper was uitgegraven. Ook kan een dubbele omgrachting (met een dam ertussen) voorkomen. Naast enkelvoudige sites met de gebouwen in los verband, zijn er ook meervoudige, waarbij een onderscheid kan gemaakt worden tussen een residentieel en (een) funcione(e)l(e) wooneiland(en). De toegang tot de site is meestal extra in de verf gezet. De 13de eeuw is de bloeiperiode voor dit verschijnsel, dat doorloopt in de 14de en 15de eeuw. Er zijn enkele schuchtere aanwijzingen voor een aanvang in de (late) 12de eeuw. De gracht wordt niet gezien als een verdedigingselement, maar eerder als een statussymbool. De nadruk wordt gelegd op de onafhankelijkheid, de vrijheid van de eigenaar. Tenslotte wordt het verband met de castrale motte, de stek van de lokale heer, gelegd en wordt de omgrachting als de nabootsing van de mottegracht geïnterpreteerd. Verder onderzoek was nodig naar de bebouwing (o.a. de functie) en de eventuele evolutie ervan op deze sites, naar de status van de eigenaars of gebruikers, naar eventuele interregionale verschillen en naar het economisch belang. Bij dit alles mochten de studie van de beschikbare historische bronnen en de combinatie met de archeologische informatie niet uit het oog verloren worden. En waar staan we nu? Er zijn ondertussen al heel wat sites met walgracht gedeeltelijk – maar enkele ook volledig – onderzocht. West-Vlaanderen spant daarbij de kroon. Ook in Oost-Vlaanderen zijn er al een tiental opgegraven. In Limburg en Antwerpen daarentegen is er op dit vlak nog niets gebeurd. Vlaams-Brabant zit er tussenin met drie ingrepen. In het geheel zijn er tien vlakgravingen (de ene al indrukwekkender dan de andere), zeven werfcontroles, zes verkenningssleuven en twee geconcentreerde veldkarteringen te noteren. Een aantal sites, die via de prospectie van Prof. F. Verhaeghe waren gelokaliseerd, werden inderdaad als dusdanig herkend. Soms bij veldprospectie, omdat de weide ondertussen gescheurd was, soms door werken (egalisatie, …) in het kader van ruilverkavelingen, door de aanleg van een aardgaspijplijn

353 Vandeleene 1982. 354 Bauters 1982. 355 Tack 1982. 356 De Groote 1988. 357 Aendenboom 1987. 358 Hollevoet 1985. 359 Verhaeghe 1981, 1986.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 50 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 of door de aanleg van rietvelden in functie van landinrichting en soms door proefsleuvenonderzoek in functie van cultuurtoeristische ontsluiting van bepaalde sites. In de polderklei is de bewaring van de archeologische sporen problematisch. Tenzij er harde materialen (baksteen, …) aangewend zijn of grote kuilen (kelderkuilen, silo’s, …) uitgegraven zijn, zijn de archeologische sporen minimaal en dikwijls beperkt tot wat verspreid vondstenmateriaal. In Leffinge360 en Zoutenaaie361 wordt dit zeer duidelijk. Paalkuilen, die men redelijkerwijze zou kunnen verwachten, komen er niet uit. Wel grote kuilen, die als kelderkuilen zouden kunnen geïnterpreteerd worden. Gebouwsporen worden enkel herkend in Steenkerke, en wel bakstenen basissen, waarop vakwerkbouw werd opgetrokken362. Buiten de polders is de situatie veel duidelijker. In Koekelare (Oosthof) is één van de neerhoven van een meervoudig site met walgracht volledig in kaart gebracht363. In de 14de eeuw komen enkele houten gebouwen voor (een schuur, stallen en enkele spijkers). In de 15de eeuw vervangt een boomgaard het gebouwenbestand. Ook in Jonkershove364, Bazel365 en Deerlijk366 is substantieel metselwerk aangetroffen. Op enkele sites zijn betekenisvolle sporen uit de moderne tijden aangetroffen. Dat was het geval in Haacht367, Opwijk368 en Leisele369. Dit type site werd ook nog in de 15de eeuw aangelegd. Een voorbeeld uit Eggewaartskapelle maakt dit duidelijk370. De evolutie van bepaalde sites is merkwaardig. Er zijn voorbeelden van mottes die door ingrijpende nivellering evolueren tot een site met walgracht. In Moorsel371 en Eppegem372 is dat het geval. Het verschil met een flink uit de kluiten gewassen ophoging is in zo’n gevallen niet altijd evident. Het onderzoek vereist dus een volledige doorsnede. Besluit Wat opvalt is dat men eigenlijk niet veel verder geraakt is dan wat reeds door Prof. F. Verhaeghe was vastgesteld. Territoriaal bekeken is het onderzoek ook zeer ongelijk ontwikkeld. Limburg is één blinde vlek. Het grote aantal interventies in een aantal gebieden, de sterke verscheidenheid van de sites en de opmerkelijke verschillen op het vlak van de benadering bemoeilijken een snelle synthese. Veel onderzoek was te vrijblijvend en onvoldoende diepgaand om van een echt wetenschappelijk onderzoek te kunnen spreken. Het lijkt er dan ook sterk op dat nadat Prof. F. Verhaeghe de basis had gelegd voor verder onderzoek, er weinig aan toegevoegd is en er veelal enkel archeologisch controlerend is opgetreden. Het wordt dan ook tijd om een nieuw project op poten te zetten met een gerichte vraagstelling, uitgaand van de vaststellingen en vragen die uit het onderzoek van Prof. F. Verhaeghe naar voor zijn gekomen.

360 Termote 1988d. 361 Dewilde 2000. 362 Dewilde 1999. 363 Dewilde et al. 1999. 364 Termote 1983a. 365 Van Hove 1986. 366 Despriet 1986. 367 Caes et al. 1990. 368 Van Bellingen 2000. 369 De Meulemeester 1991. 370 Dewilde 1998. 371 Callebaut 1979. 372 Kardux 1990.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 51 van 95 3.6 SLAGVELDARCHEOLOGIE EN WAPENS Auteurs: Marc Dewilde, Vera Ameels Slagveldarcheologie is in Vlaanderen onbestaande. Hoewel, in het “Rapport sur les fouilles exécutées par la Société d’Archéologie de Bruxelles” werd er soms melding gemaakt van vondsten van kogels en kanonballen op plaatsen die met veldslagen kunnen gelinkt worden. In de aflevering van 1900 behandelde men de slag van Melle in 1745, in de aflevering van 1901 de Guldensporenslag van 1302 in Kortrijk, in de afleveringen 1903 en 1904 de slag van Wijnendale in 1708 en tenslotte in de aflevering van 1904 wapens en menselijke resten in Klemskerke, geassocieerd met het beleg van Oostende van 1601 tot 1604. Uiteraard kan dit niet als ware slagveldarcheologie bestempeld worden, zoals die in bv. Groot- Brittannië beoefend wordt. Maar ondertussen verschralen de Vlaamse slagvelden wel door de ongecontroleerde ijver van de metaaldetectoristen. Kogels worden zonder meer opgebiept, zonder lokalisatie, noch studie en verliezen hun wetenschappelijke, indicatieve waarde voor het beter begrijpen van deze of gene slag. Slagveldarcheologie dient dan ook geïntegreerd te worden in de middeleeuwse archeologie- beoefening. Hierbij is de manier van registratie belangrijk, maar ook de interpretatie van de kogels zelf, … een expertise, die in Vlaanderen (nog) niet aanwezig is. Het project dat nu in Oudenaarde is opgestart in samenwerking met de Battlefield Trust, - Britse specialisten - kan misschien de start betekenen voor echte slagveldarcheologie in Vlaanderen, waar nogal wat conflicten uitgevochten zijn. Er blijven ook andere vondsten opduiken die met bewapening, belegeringen, … in verband moeten gebracht worden en dit vooral in stadskern- en kastelenonderzoek. Kanonballen en mortierkogels zijn vrij frequent. Stenen en ijzeren, in alle maten en gewichten. Wel gaat het veelal om losse vermeldingen en niet om doorgedreven onderzoek. Op een aantal sites van diverse aard werden ze teruggevonden, zo bijvoorbeeld te Oostende373, bij onderzoek van het kasteel te Oudenaarde374 en bij het ruimen van de grachten van de abdij te Rotselaar375. Recent verscheen een analyse van kanonskogels en musketkogels uit Middelburg376. Ook in Gent is aan het Kuipgat een mooie verzameling kanonballen gevonden en met een 16de-eeuws munitiedepot in verband gebracht377. Wapens en bewapening zijn daarentegen zeldzaam. In Ieper werden uit de Komenbeek en de Ieperlee 14de-eeuwse pijlpunten (handen kruisboog), dolken, een zwaardblad, een speerpunt en een helm opgediept378. In Oostende, dat van 1601 tot 1604 onder het beleg van de Spanjaarden lag, kwamen naast de onvermijdelijke kanons-, musket- en musketonkogels een fragment van een kanonloop, kruitmaten, speerpunten, fragmenten van zwaarden en helmen, mortierbommen en een handgranaat aan het licht379. Bij de oude vondsten, die naar aanleiding van de opgraving van het kasteel Jonkholt te Hoelbeek (Bilzen) opdoken, was er wapentuig (zwaard, lans, onderdelen van kruisbogen, kraaienpoten, kruitkamers) en onderdelen van een laat 15de-eeuwse wapenrusting380.

373 Pieters et al. 2005. 374 Ameels 2006. 375 Mercken 1985. 376 Pype 2007. 377 Laleman et al. 1996. 378 Van Bellingen et al. 1994. 379 Pieters et al. 2005. 380 Wouters & Roosens 1986.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 52 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 In de gracht van het kasteel van Middelburg zijn kruitmaten, een fragment van een musketloop en een beslagplaat van een kruitfles gevonden381. In Gent is de Dulle Griet, een 15de-eeuwse bombarde, onlangs gerestaureerd en daarbij grondig bestudeerd382. Eigenlijk is dit een magere oogst, als men in rekening brengt hoeveel militaire activiteit er in Vlaanderen heeft plaats gegrepen en hoe zwaar ‘het gewicht van de oorlog’ geweest is voor zijn bevolking.

3.7 VERLATEN DORPEN Auteurs: Marnix Pieters, Marc Dewilde, Vera Ameels

3.7.1 Inleiding In 1965 stelde A. Verhulst dat het onderzoek naar het fenomeen van de verlaten dorpen in België nog in zijn kinderschoenen stond zeker wanneer men de toenmalige situatie vergeleek met deze in Engeland en Frankrijk383. Een van commentaar voorziene inventaris van de verlaten middeleeuwse dorpen in Vlaanderen, zoals er bestaan voor Engeland384 en Frankrijk385, is er niet voor Vlaanderen of België. Het vermelde overzicht voor Engeland, reeds gepubliceerd in 1954, is voor een stuk voortgevloeid uit de vroege bloei van de middeleeuwse archeologie op de Britse Eilanden. Op de Britse Eilanden kwam zelfs een gespecialiseerd thematisch tijdschrift tot stand volledig gericht op de problematiek van verlaten middeleeuwse dorpen. De rol van het onderzoek te Wharram Percy386 is wat de ontwikkeling van het onderzoek naar verlaten dorpen en bij uitbreiding naar de middeleeuwse archeologie in de Britse Eilanden in het geheel van groot belang. Een gelijkaardige rol is voor de Franse middeleeuwse archeologie, eveneens vrij snel gefocust op de problematiek van verlaten dorpen, toe te bedelen aan de archeologische onderzoeken te Montaigut387, Saint-Jean-le-Froid388, Dracy389 en Condorcet390.

3.7.2 Het onderzoek van verlaten dorpen in Vlaanderen Een van de eerste onderzoeken naar verdwenen dorpen in Vlaanderen is uitgevoerd door A. Van Doorselaer en F. Verhaeghe te Roeselare (Sint-Margriete) nabij de Nederlandse grens. Het dorp verdween tijdens de overstromingen van 1376, enkel het kerkhof bleef wellicht nog in gebruik tot in de 16de eeuw. De opgravingen op deze site zijn de eerste in Vlaanderen die systematisch en in detail het middeleeuwse bodemarchief benaderden met een reeks onderzoeksvragen. Het onderzoek heeft o.a. duidelijk kunnen aantonen dat het dorp verlaten was tengevolge van de overstromingen: de natuur als destructieve factor dus391. In 1979 werd nog een verdere opgravingscampagne uitgevoerd op de site van de kerk van dit verlaten dorp392, evenwel zonder dat uit de korte geschreven neerslag van dit onderzoek het verband met het vorige onderzoek te achterhalen is.

381 Pype 2007. 382 Beyaert 1999. 383 Verhulst 1967. 384 Beresford 1987. 385 Braudel 1965. 386 Beresford & Hurst 1990. 387 Hensel et al. 1970a. 388 Leciejewicz et al. 1970. 389 Abramowicz et al. 1970. 390 Hensel et al. 1970b. 391 Van Doorselaer & Verhaeghe 1974. 392 Van Vooren 1980.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 53 van 95 Door de onderzoeker van de kerk van het verdwenen Roeselare is enkele jaren later ook een beperkt onderzoek verricht naar het veronderstelde verdwenen dorp ‘Woestijne’ te Aalter393. Ook bij deze interventie laten de gepubliceerde gegevens niet toe, greep te krijgen op de archeologische situatie. De middeleeuwse ontginningsbewegingen en de economische bloei van de regio vertaalden zich in quasi maximale benutting van de geboden ruimte. Het succes van de landbouw zorgde voor rijkdom en dichte bewoning. Dit bleef niet duren. De economische depressie van de 2de helft van de 14de eeuw en opeenvolgende oorlogen zorgden voor een aanzienlijke verslechtering van de toestand. Ultiem had dit ontvolking in het algemeen en verdwijning van bepaalde dorpen in het bijzonder tot gevolg. Volledig verdwenen dorpen, waarbij de resten van de kerk, kerkhof en de dorpskern nog onder de grond steken, bieden de grootste archeologische potentie. Sint-Rijkers, ’s Heerwillemskapelle, Zoutenaaie en Sint-Katharinakapelle zijn hier goede voorbeelden van. Ook aan de kust, waar visserij en landbouw gecombineerd werden, zijn enkele verdwenen dorpen. Hét voorbeeld bij uitstek is natuurlijk Raversijde, dat uitgebreid onderzocht is394. Nieuwe Yde (Oostduinkerke)395, Blutsyde (grondgebied Nieuwpoort) en andere ydes waren in dat geval. Simonskapelle werd weggedrumd door de Duinenabdij en versmolt waarschijnlijk met Koksijde. Naast het verdwijnen van dorpen is ook het verplaatsen ervan gekend. Dit laat evengoed een betekenisvol archeologisch site na. Een sterk voorbeeld is de verplaatsing van Stuivekenskerke in 1870 door burgemeester Jean-Baptiste Capistre de Grave. Hij bracht het dorp over naar de omgeving van zijn woonplaats, de Viconiahoeve. De oude dorpsstructuur bleef daardoor bewaard. De kerk, de motte met neerhof en de omgeving vormen een bevroren middeleeuwse situatie. Zo heeft het er in veel dorpen tot voor enige tijd uitgezien396. Een belangrijke verplaatsingsbeweging voor dorpen moet na WO I gesitueerd worden. Hierbij worden een aantal dorpen verplaatst. Kaaskerke werd geherlokaliseerd tegen de weg naar Nieuwpoort. SintJoris (bij Nieuwpoort) ligt nu comfortabel tegen de Infocamping aan, Oostkerke werd aan de overkant van de Lampernissestraat wederopgebouwd. Beperkte archeologische opgravingen werden uitgevoerd in enkele verlaten of verplaatste dorpskernen zoals: Zoutenaaie (Veurne)397, ’s Heerwillemskapelle (Veurne)398, Roksem399 en Kobbegem (Asse)400. In Zoutenaaie, afgesplitst van Alveringem in 1204, lijkt de bewoning reeds af te nemen vanaf het midden van de 14de eeuw, terwijl het kerkgebouw zelf het nog uithield tot 1829401. De economische situatie ligt vermoedelijk aan de basis van het aanvankelijk krimpen en vervolgens verdwijnen van het dorp. ’s Heerwillemskapelle verdween officieel in 1820 en werd net als Zoutenaaie bij Veurne gevoegd. In 1831-32 werd de kerk afgebroken, een zaalkerk met vlakke koorafsluiting en – vermoedelijk – een vierkante westtoren. Het dorp was in 1218 gesticht402. De kerk van Roksem had zo sterk te lijden gehad van de godsdiensttroebelen in de 16de eeuw dat door de overheid beslist werd de kerk niet meer te herstellen wellicht ook met het geringe aantal parochianen in het achterhoofd. In de 18de eeuw wordt de kerk vervolgens volledig gesloopt403.

393 Van Vooren 1983. 394 Pieters 1993, 1994, 1995. 395 Termote 1983b. 396 Dewilde et al. 2003. 397 De Meulemeester & Termote 1983. 398 Termote 1987. 399 Mertens 1988. 400 Van Bellingen 2004, 2006b. 401 De Meulemeester & Termote 1983. 402 Termote 1987. 403 Mertens 1988.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 54 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 De Sint-Gorikskerk van Kobbegem werd wellicht al zwaar toegetakeld in de 14de eeuw en werd vervolgens rond 1600 afgebroken. De bevolking kon sinds de 15de eeuw reeds terecht in de 700 m verder gelegen Sint-Magdalenakerk. De Godsdienstoorlogen hebben blijkbaar het einde van de Sint- Gorikskerk, reeds op de terugweg sinds de 14de eeuw, bespoedigd. Met de kerk verplaatste zich ook de bewoning. Hier lijken dus oorlogsperikelen aan de basis te liggen van de verplaatsing/het verdwijnen van het dorp404. Tijdens het archeologisch onderzoek in het kader van de werken voor de bouw van het Deurganckdok werden in de zone A nabij de Schelde, sporen van een geagglomereerde bewoning uit de periode 1375- 1425 aangesneden. De auteurs suggereren dat deze bewoning misschien wel zou kunnen worden vereenzelvigd met het Doel dat reeds in de 14de eeuw wordt vermeld. De nederzetting verdwijnt wellicht tengevolge van de Elisabethsvloed van 19 november 1424405. Daarnaast zijn er wel nog een aantal verdwenen of verplaatste dorpen406 gekend in de archeologische literatuur die evenwel nog niet archeologisch onderzocht zijn en waarvan bijgevolg ook de graad van bewaring van het bodemarchief niet gekend is, zoals bijvoorbeeld Sint-Laureins-ten-Blokke407 en Sint- Rijkers408. Besluit In 1965 stelde A. Verhulst dat het onderzoek naar het fenomeen van de verlaten dorpen in België nog in zijn kinderschoenen stond409. Meer dan 40 jaar later moeten we helaas vaststellen dat de situatie nog niet ten gronde is veranderd en dat deze uitspraak ook nu nog geldig is. Wel is duidelijk dat vissersdorpen binnen de groep van verlaten dorpen een speciale plaats innemen. Het zijn immers vaak fysische factoren die een rol speelden of zelfs de dominerende rol speelden in het verlaten van een vissersdorp. Daarnaast worden soms ook socio-economische of militaire redenen ingeroepen maar het natuurgeweld komt steeds om de hoek kijken.

3.8 BAKSTEENBAKKERIJEN Auteurs: Marc Dewilde, Vera Ameels Ondanks zoveel historisch gekende steenbakkerijen zijn er maar enkele opgegraven, ‘allemaal’ van het veldoventype. Van de ettelijke steenbakkerijen rond Brugge zijn er een drietal onderzocht en wel in Ramskapelle410 een (onvolledig) exemplaar, actief in 14b en twee in Zeebrugge411 ruim gesitueerd in de 14de eeuw (7,5 x 8,5m; ±6 x 8m). Verspreid over Vlaanderen zijn daarnaast ovens onderzocht in Tienen412 twee ovens uit de 15de eeuw en in Ramskapelle bij Nieuwpoort413 een oven, die in 14A geplaatst wordt. Archeologische gegevens omtrent de postmiddeleeuwse baksteenbakkerijen zijn zeldzaam. Bij opgravingen op een terrein gelegen op de hoek van de Kielen- en de Predikherenstraat in de Tongerse binnenstad, werden de restanten vrijgelegd van een steenoven. Het terrein is in historisch opzicht gelegen binnen de middeleeuwse omwalling. Er werden twee formaten bakstenen aangetroffen 22 x 10 x 6 cm en 26 x 12 x 5,5 cm.

404 Van Bellingen 2004, 2006b. 405 Van Roeyen et al. 2001. 406 De lijst is niet exhaustief. 407 Twee km ten NNO van Sint-Laureins; Van Doorselaer & Verhaeghe 1974. 408 De Meulemeester 1986. 409 Verhulst 1967. 410 Devliegher 1979. 411 Patrouille 2002. 412 Hartoch & Martens 2008. 413 Patrouille 2002.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 55 van 95 In de zes bewaarde stookgangen werden behalve houtskool ook steenkoolassen gevonden. Rond de oven lagen enkele afvalkuilen met halfgebakken en overbakken of verpulverde produkten. Tussen en vlak onder de ovenresten, in de afvalkuilen en in de directe omgeving ervan werden een aantal middeleeuwse aardewerkscherven ingezameld. Het is vooralsnog vrij moeilijk een datering te geven voor de oven. Een directe associatie tussen keramiek en oven zou enkel met enige zekerheid in de afvalkuilen te bepalen zijn, ware het niet dat hier slechts een drietal kleine wandscherfjes van rood aardewerk gevonden zijn. Al deze gegevens ten spijt zijn er geen aanwijsbare elementen voor een datering van de oven. In eerste instantie werd gedacht aan een 15de-16de-eeuwse oven414. Rekening houdend met een aantal bijkomende factoren wordt een datering in de 17de eeuw naar voor geschoven. Meestal werden deze ovens buiten de stadsomwalling gebouwd omwille van het brandgevaar. Enkel bij grote bouwprojecten werd hierop een uitzondering gemaakt. Hiervoor kunnen slechts twee feiten in aanmerking komen: de bouw van het dominicanenklooster in 1644 en de heropbouw van de stad na een zware brand in 1677. Feit is dat de oven vermoedelijk slechts een tijdelijk karakter had en slechts éénmaal diende. Op basis van deze gegevens zou hij dan ook met de meeste waarschijnlijkheid in de 17de eeuw kunnen gesitueerd worden. Een datering door middel van paleomagnetisme kan eventueel een nadere aanwijzing verschaffen415. Opnieuw een mager resultaat, al lijkt de aard van de constructie hier wel mee te spelen en werden dergelijke ovens vermoedelijk volledig ontmanteld en gebruikt bij het einde van de bouwcampagnes, waarvoor ze waren geconstrueerd.

414 Van de Konijnenburg et al. 1987. 415 Staal genomen door Prof. Dr. Jozef Hus, Dourbes; Van de Konijnenburg et al. 1987.

4.1 AARDEWERK Auteur: Koen De Groote

4.1.1 Inleiding Aardewerk is de meest voorkomende vorm van goed bewaarde materiële cultuur bij archeologisch onderzoek. Door zijn eigenschap van een snel evoluerende typologie doorheen de tijd is het een uitstekende en voor een meerderheid van de sites ook het enige dateringscriterium voor de opgegraven sporen en structuren. De grote variëteit in techniek, functie en herkomst van deze vondstcategorie maakt het bovendien een complexe maar zeer waardevolle informatiebron voor de analyse van socio-economische processen.

4.1.2 Algemeen De studie van het laatmiddeleeuws aardewerk is in Vlaanderen nog steeds grotendeels beperkt tot site- en periodegebonden analyses, waarbij een algemeen beeld van de evolutie in de productie en het gebruik van het lokaal aardewerk grotendeels ontbreekt. Dit pijnpunt kwam reeds duidelijk tot uiting in een recente doctoraatstudie, die op basis van een sterk uitgewerkte methodologie een gedetailleerde analyse maakt van het middeleeuws gebruiksaardewerk uit de volle en late middeleeuwen (10de-begin 16de eeuw) afkomstig uit één bepaald gebied, in casu de regio Oudenaarde416. Door de detailstudie kon niet enkel inzicht verworven worden in de aard en de evolutie van het aardewerk, maar ook in de problemen die met een dergelijk onderzoek gepaard gaan en in de kwaliteit van de kennis die op deze manier vergaard kan worden. Een gelijkaardige studieopzet voor het zuiden van het voormalige hertogdom Brabant strandde ten dele op de slechte kwaliteit van de beschikbare contexten, en kon hierdoor zeer sterk de pijnpunten in het onderzoek blootleggen417. Een van de grote problematieken die uit deze studies naar voren kwam is het gebrek aan natuurwetenschappelijke onderbouw bij de studie van de baksels en de bepaling van de herkomst van het aardewerk. Petrografische en geochemische karakterisatie is van groot belang om de herkomst en de verspreiding van lokale en regionale producten te achterhalen, om ongekende of nog niet bestudeerde groepen te definiëren en om de bestaande indelingen in aardewerkgroepen -en soorten te verifiëren en te onderbouwen. Uit het vergelijkend onderzoek in de studie over de regio Oudenaarde418 blijkt ook duidelijk dat voor de kennis van de aardewerkproductie -en consumptie in andere regio’s ofwel de bestaande data onvoldoende bestudeerd zijn (vooral in Oost- en West-Vlaanderen, westelijk Antwerpen en westelijk VlaamsBrabant), ofwel dat er maar weinig data en nauwelijks onderzoek voorhanden zijn (oostelijk Antwerpen, oostelijk Brabant en Limburg)419. Een gedetailleerd overzicht van de stand van onderzoek over laat- en postmiddeleeuwse ceramiek in Vlaanderen, met literatuur, is gepubliceerd door Verhaeghe in 1993420, nadat hij het postmiddeleeuws aardewerkonderzoek reeds onder de loep genomen had421. Kort daarna verscheen van zijn hand een algemeen overzicht van de middeleeuwse ceramiekevolutie, dat echter enkel een bibliografische

416 De Groote 2004, 2008. 417 De Poorter 2004, 1099-1110. 418 De Groote 2004, 2008. 419 De Poorter 2001b, 2004. 420 Verhaeghe 1993. 421 Verhaeghe 1988b.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 57 van 95 richtingwijzer bevat. Naast een goed geschetst evolutief beeld van het middeleeuws aardewerk in Vlaanderen geeft hij ook bondig de onderzoeksmogelijkheden- en problemen weer, evenals een geschiedenis van de middeleeuwse archeologie in het algemeen en het aardewerkonderzoek in het bijzonder422.

4.1.3 Analyse late middeleeuwen Sinds het overzicht van Verhaeghe uit 1993 zijn heel wat nieuwe aardewerkstudies verschenen, meestal horend bij de eindrapportering van een site. Tegenover de vroegere situatie is duidelijk dat de volledige verwerking van een ceramiekcomplex vaker toegepast wordt en dat kwantificering meer en meer ingeburgerd geraakt. Toch zijn er grote verschillen in de kwaliteit van de studie en in de manier van aanpakken. Een eerste verschil kent zijn oorzaak in de aard, grootte en bewaring van de bestudeerde context. Vele contexten lenen zich namelijk niet voor een uitgebreide aardewerkanalyse423. Een tweede verschil ligt echter juist in de manier waarop grote aardewerkcomplexen die daar wel geschikt voor zijn, geanalyseerd en gepubliceerd worden. Ook voor deze gevallen blijft soms de anekdotische aanpak primeren424 of wordt de integrale context (voor zover dit duidelijk is) op een te eenzijdige manier weergegeven, met vooral aandacht voor de tekening en het vergelijkingsmateriaal, waarbij een echte analyse van techniek, typologie en functie niet aan bod komt, noch gedegen socio-economische interpretaties. Voor de late middeleeuwen is er op enkele onderzoekspunten de voorbije jaren veel vooruitgang geboekt. Ten eerste zijn er een reeks contexten gepubliceerd die gesitueerd zijn in de zogenaamde zwarte gaten in de middeleeuwse chronologie425. Ook over de productie komen er steeds meer gegevens boven water. Ovenvondsten uit Kortrijk426 en Oudenaarde427 geven een beeld van de aardewerkproductie en de gebruikte ovens in respectievelijk de 13de en de 14de eeuw in kleinere Vlaamse steden. De publicatie van pottenbakkersafval van laatmiddeleeuws hoogversierd aardewerk uit Mechelen is voor de kennis van het regionale karakter van deze aardewerksoort in Brabant zeer belangrijk428. Recente vondsten van ovens en/of pottenbakkersafval in Brugge429, Oostwinkel430, Aalst431, Kemzeke432 en Leuven433 bieden voor de toekomst heel wat mogelijkheden op dit gebied. Mogelijk bevatten ze ook enkele sleutels om meer vat te krijgen op de regionale ontwikkelings- en verspreidingspatronen van het aardewerk. Dit thema krijgt in het algemeen weinig of geen aandacht, maar blijkt meer en meer essentieel te zijn voor het begrip van de middeleeuwse aardewerkproductie en -consumptie434. Voor sommige regio's en periodes zijn enkele bijdragen verschenen die op chronotypologisch vlak hun steentje bijdragen. In 1993 wees F. Verhaeghe er reeds op dat vooral de importproducten en de Vlaamse kwaliteitswaren zoals het hoogversierd aardewerk en de majolica op dit vlak alle aandacht kregen435, ook al heeft dat tot nog toe niet geresulteerd in een gedegen chronotypologisch en technisch overzicht. De reeds vermelde studie over de ontwikkeling van het aardewerk uit de regio Oudenaarde, afkomstig van negen sites uit Ename, Oudenaarde en Petegem, is de eerste die op basis

422 Verhaeghe 1997. 423 Hillewaert & Hollevoet 1995; De Groote 1998; De Groote et al. 1999; De Clercq & De Groote 2005. 424 Opsteyn 1996; Smeets & De Maeyer 2002. 425 Hillewaert & Hollevoet 1995; De Groote & Moens 1995; Beeckmans 2004a; De Groote 2006, 2008. 426 Despriet 1998. 427 De Groote 1994. Enkel het aardewerk dat in de ovens werd aangetroffen is hier gepubliceerd. 428 De Poorter 2001b. 429 De Gryse & Hillewaert 2007. 430 De Clercq et al. 2001. 431 De Groote et al. 2002c. 432 Van Roeyen 2000. 433 De Gryse & Ooms 2007. 434 De Groote 2008. 435 Verhaeghe 1988a, 1993, 12.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 58 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 van een grondige analyse de technische en typologische evolutie in een bepaald gebied onderzoekt436. Een aantal kleinere recentere studies, waarin het gewone aardewerk van lokale of regionale herkomst de basis vormen, geven typologische informatie over vormtypes uit afgelijnde contexten uit een welbepaalde periode in een welbepaalde streek. Diverse periodes en regio's komen aan bod: 13de- eeuws grijs en rood aardewerk uit Oudenburg437, Aalst438 en Londerzeel439, 13de-14de-eeuws lokaal aardewerk uit Mechelen440, Tienen441 en Geraardsbergen442, 14de-eeuws pottenbakkersafval uit Oudenaarde443, 15de-eeuws materiaal uit Raversijde444 en vroeg-16de-eeuws uit Petegem445, Aalst446 en Brussel447. Toch zijn er ook in de aanpak van deze studies grote verschillen, waarbij algemene tellingen, functionele verdeling of interpretatie soms ontbreken. Een interessante chronotypologische en vooral ook technische studie over het Antwerpse grijze aardewerk zit opgezadeld met het probleem van de oude, slecht gedateerde contexten waaruit het onderzoeksmateriaal afkomstig is448. Indien het onderzoek in de drie grote Vlaamse steden met een archeologische dienst bekeken wordt, is het opvallend dat van hier uit weinig vooruitgang geboekt is, alhoewel ze de collecties bezitten om baanbrekend werk te verrichten. In Gent en Brugge worden er de laatste jaren weinig studies gepubliceerd. In Gent is het tijdschrift Stadsarcheologie gestopt in 1998. In 2007 is een eerste nummer van de vervolgreeks (reeks 2) opgestart, waarin een licentiaatsthesis over een aardewerkcontext uit Gent is gepubliceerd449. In Brugge is Raakvlak, de intergemeentelijke archeologische dienst van Brugge en het Brugs ommeland, in 2007 gestart met een populariserende publicatiereeks450. In Antwerpen krijgen de postmiddeleeuwse kwaliteitswaren nog steeds de meeste aandacht. In de publicatie ‘Blik in de bodem’451 wordt enkel laatmiddeleeuws aardewerk vermeld in enkele bijdragen, maar ontbreekt echte studie van het materiaal. In de zes afleveringen van de publicatiereeks BRABOM wordt laatmiddeleeuws aardewerk slechts behandeld in twee bijdrages452. Het blijft dus wachten op diepgaand onderzoek op lokaal aardewerk uit deze steden. In zijn kritische doorlichting van de stand van onderzoek in Vlaanderen wijst F. Verhaeghe er ook op dat er op enkele voorbeelden na, maar weinig onderzoek geleverd is rond de algemene en socio- economische interpretaties van het aardewerk "as an indicator of changing social, economic and behavioural patterns, though this is arguably the ultimate goal of any work done on pottery"453. Ook de laatste vijftien jaar is op dit vlak nauwelijks vooruitgang geboekt. Er zijn slechts enkele artikels gepubliceerd, die zich rond een bepaald thema beperken tot het geven van een overzicht van de reeds bestaande kennis en tot het formuleren van enkele theoretische en interpretatieve kaders voor toekomstig onderzoek454. De doctoraatsstudie van K. De Groote over het aardewerk in de regio Oudenaarde is de eerste die bepaalde problematieken rond productie en consumptie, handel en distributie, socio-economische relaties en maatschappelijke tendensen aansnijdt vanuit de concrete materiaalanalyse455.

436 De Groote 2008. 437 Hillewaert & Hollevoet 1995. 438 De Groote & Moens 1995. 439 Dewilde & Van der Plaetsen 1994, 41-60. 440 De Maeyer 2004; Troubleyn 2007. 441 De Poorter 2001b. 442 Beeckmans 2004a. 443 De Groote 1994. 444 Pieters et al. 1995a. 445 De Groote 1993. 446 De Groote et al. 2004. 447 Van Eenhooge 1999. 448 Tys 1998. 449 Van Iseghem 2007. 450 Hillewaert & Van Besien 2007. 451 Veeckman 1992. 452 Lettany 1996; Tys 1998. 453 Verhaeghe 1993, 14. 454 Verhaeghe 1996 (echter niet uitsluitend over Vlaams materiaal); De Groote 2002c. 455 De Groote 2008.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 59 van 95 Tenslotte kan nog vermeld worden dat er de laatste jaren heel wat licentiaatsverhandelingen als onderwerp een aardewerkstudie hebben. Het lijkt voor vele archeologische diensten een oplossing om de gigantische achterstand in het onderzoek wat weg te werken door aardewerkcontexten te laten bestuderen door studenten. Dit resulteerde de laatste jaren in een stroom van verhandelingen over gesloten laat- en postmiddeleeuwse contexten, voornamelijk uit steden in Vlaanderen, afgeleverd in de universiteiten van Gent, Brussel en Leuven. De kwaliteit van deze studies varieert echter van goed tot zeer slecht. Er kunnen dan ook heel wat kanttekeningen gezet worden bij dit soort onderzoek en bij de vraag of dit inderdaad een oplossing biedt voor de overwerkte archeologische diensten. Er is ondermeer geen consensus hoe dergelijke studies aangepakt moeten worden, wat de theoretische en methodologische onderbouw moet zijn, op welke basis technisch en typologisch onderzoek moet gebeuren, wat de standaard is voor de technische tekeningen, enz... Dit resulteert in een kluwen van onderzoeksmethoden waardoor de meeste resultaten, zelfs binnen dezelfde universiteit, niet met elkaar vergeleken kunnen worden. Daarnaast is de kwaliteit van de begeleiding zeer variabel. Een ander probleem is dat deze studies bijna nooit gepubliceerd geraken of dat ze nooit betrokken worden bij een meer synthetiserend onderzoek aan de universiteiten zelf. Bij de gepubliceerde thesissen ontbreekt vaak een breder kader456, of is de studie inhoudelijk te beperkt457. Uitzonderingen vormen de goed uitgewerkte studie van een 14de-eeuwse beerputvulling uit Mechelen458, en het onderzoek van het aardewerk uit een vroeg-16de-eeuwse beerput uit Aalst, waarvan de publicatie geïntegreerd is in een uitgebreid, multidisciplinair onderzoek459. Als besluit kan gesteld worden dat door de intensieve archeologische activiteiten van de laatste jaren de potentiële hoeveelheid aan informatie sterk gestegen is, maar dat door een gebrek aan gespecialiseerde aardewerkonderzoek (of –onderzoekers met tijd) deze informatie grotendeels onontsloten blijft. De algemene lijnen die F. Verhaeghe schetst van de problemen van het onderzoek blijven grotendeels geldig, omdat ze van structurele aard zijn. De overzichtsstudie voor de regio Oudenaarde is de eerste van die aard en laat de immense mogelijkheden zien die een dergelijk onderzoek genereert. Het is het eerste uitgebreide methodologisch en typologisch onderzoek in Vlaanderen. Ook het doctoraatsonderzoek op het lokale aardewerk uit sites in zuidelijk Brabant draagt enorm bij in het typologisch onderzoek, alhoewel de publicatie van dit werk noodzakelijk is, wil het impact hebben op het verder onderzoek. De huidige stand van zaken toont vooral aan dat een doorgedreven analytische en interpretatieve studies zoals deze echt nodig zijn. Ze moeten een doorbraak forceren, en een aanzet en stimulans vormen voor gelijkaardig en verdergezet onderzoek in Vlaanderen. Daarnaast is er nood aan een algemeen gebruikte methodologie voor de aardewerkstudie, zodat dit overal op dezelfde manier kan worden aangepakt, of dat ten minste de resultaten van dergelijk onderzoek met elkaar vergeleken kunnen worden

4.1.4 Analyse postmiddeleeuwse periode In zijn analyse van het onderzoek van het postmiddeleeuws aardewerk uit 1988 stelt F. Verhaeghe dat er een grote nood is aan meer gekwantificeerd materiaal en vooral aan goed gedateerde gesloten vondstcomplexen460. Hij benadrukt tevens dat het aardewerk gezien moet worden als een echte historische bron, en niet uitsluitend als een chronologische gids. Zeker voor de postmiddeleeuwse periode is de analyse van F. Verhaeghe nog steeds actueel. Toch is er sinds dan een en ander veranderd in de aanpak en de verwerking van contexten uit deze periode. Afvalcontexten worden nu over het algemeen uitvoerig ingezameld en bemonsterd. Het probleem zit echter vooral in de verwerking en publicatie van dergelijke contexten. Omdat postmiddeleeuwse afvalcontexten over het algemeen groot zijn en qua samenstelling vanaf de 17de eeuw steeds

456 Tys 1998, met het hierboven reeds vermelde probleem van de slechte kwaliteit van de bestudeerde contexten. 457 Lemay 1995; Lettany 1996. 458 De Maeyer 2004. 459 De Groote et al. 2004. 460 Verhaeghe 1988b, 227.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 60 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 complexer, geraken de meeste evenwel niet verwerkt en/of gepubliceerd. De materiële cultuur van de postmiddeleeuwen staat bij de meeste (overwerkte) onderzoekers achteraan de rij van de prioriteiten. Als de publicaties van de laatste 15 jaar bekeken worden moet voor de postmiddeleeuwen vastgesteld worden dat de hoeveelheid studies van aardewerkcomplexen klein is en dat de vooruitgang maar zeer beperkt is. Algemeen is er het reeds vermeld ongepubliceerd doctoraatsonderzoek op het lokaal aardewerk voor zuidelijk Brabant, dat tot de 18de eeuw doorloopt461. Voor de 16de eeuw is er vooruitgang geboekt door de integrale publicatie van enkele grote vondstcomplexen uit Petegem, Aalst, Brussel en Middelburg462. Uitgebreide analyses van 17de- en 18de-eeuwse contexten zijn echter schaars. Er kan melding gemaakt worden van beerputten uit Tongeren463 en Mechelen464, maar beide hebben te lijden onder het mankement van de brede datering van de vulling. Voor het overige zijn er voornamelijk vondstvermeldingen, beperkte studies of kleine ensembles verschenen, zoals bijvoorbeeld te Antwerpen465, Mechelen466, Ename467, Zottegem468, Oostende469 en Brussel470. Opvallend is dat heel wat artikels zich enkel focussen op specifieke ceramiekgroepen of -soorten, waarbij vooral de (hoofdzakelijk Antwerpse) majolica aandacht krijgt471, maar er is ook gepubliceerd over vondsten van Iberisch aardewerk472, porselein473 en bijzondere voorwerpen zoals beeldjes en plaketten474. Postmiddeleeuwse productiesites zijn momenteel ook nauwelijks te vinden in de literatuur. Van de lokale productie van het gewone roodbakkende (en witbakkende) aardewerk in Vlaanderen is momenteel niets gekend. Enkel over de reeds vermelde productie van tingeglazuurd aardewerk uit Antwerpen is reeds wat onderzoek gepubliceerd, ook al blijft de kennis momenteel nog beperkt475. Een uitgebreid artikel over de Gentse majolica- en faienceproductie uit de 17de eeuw behandelt niet alleen het aardewerk, maar gaat in de historische bronnen ook op zoek naar de pottenbakkersfamilies476. Van de hand van M.C. Laleman verscheen een beschouwend artikel over het aardewerk in 17de-eeuws Vlaanderen, met ook aandacht voor de vele niet-archeologische bronnen voor de kennis van de postmiddeleeuwse ceramiek477. De archeologie van de Nieuwste Tijden was tot voor kort quasi onbestaande. Een tiental jaar geleden is hierin een kentering gekomen, vooral door het onderzoek in steden zoals Antwerpen, Mechelen, Aalst en Oudenaarde, waar beerputten uit de late 18de tot de vroege 20ste eeuw integraal opgegraven en bemonsterd zijn. Enkele aardewerkcomplexen uit deze periode zijn ondertussen reeds het onderwerp geweest van goed uitgewerkte licentiaatsthesissen478, die echter op één synthese479, na nog niet de weg naar de publicatie gevonden hebben. Dit is een studiegebied waar het onderzoek nog helemaal nergens staat, en waar in de toekomst zeker meer inspanningen voor geleverd moet worden.

461 De Poorter 2004. 462 De Groote 2008; De Groote et al. 2004; Van Eenhooge 1999; De Groote & Pype 2007. 463 Wouters et al. 1995. 464 Van Hiel 2006. 465 Bungeneers 1992; Schaaf 1992; Veeckman 1996b. 466 De Buyser et al. 2006; De Greef et al. 1999; Tiri 2006. 467 De Groote & Lemay 1994. 468 Deschieter & De Wandel 2007. 469 Pieters et al. 1995b, 2003. 470 De Poorter 1995, 2001a; Siebrand et al. 2001. 471 Dumortier 1995, 1996, 2002; Veeckman 1996b, 1999b, 2002; Veeckman & Dumortier 1999; Veeckman et al. 2000; Laleman et al. 1996; De Groote 2002a. 472 De Groote 2002b; Veeckman 1994b. 473 Vermassen 1991. 474 Oost 1991; Geyskens 2002; Van Nuland 2006; Van Bulck & Smets 2006. 475 Oost 1992; Oost & Veeckman 2002; Veeckman 1999b. 476 Laleman et al. 1996. 477 Laleman 1997b. 478 Cleopater 2004; Temmerman 2001; Teugels 2004. 479 Teugels 2006.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 61 van 95 Het is duidelijk dat de studie van het postmiddeleeuws aardewerk in Vlaanderen echt nog in zijn kinderschoenen staat. De grote stappen voorwaarts die de laatste jaren gezet zijn bij de studie van de middeleeuwse ceramiek, ontbreken hier. Er zijn nauwelijks volledige, technisch en typologisch uitgewerkte contexten voorhanden, gegevens over de lokale productie ontbreken bijna volledig, evenals enige kennis over de sociaal-economische differentiatie. Ten opzichte van de ons omringende landen staat Vlaanderen met de kennis over het postmiddeleeuwse aardewerk echt nog nergens. Het wordt dringend tijd dat daar een kentering in komt, wil de Vlaamse archeologie van de postmiddeleeuwen niet nog verder achterop geraken.

4.2 LEER

Auteur: Jan Moens Het is de bedoeling om op beknopte wijze een stand van zaken te geven van het onderzoek met betrekking tot leer uit de middeleeuwen en moderne tijden in Vlaanderen. Dit overzicht is gebaseerd op de tot op vandaag voor handen zijnde publicaties, de studies die lopen of waarvan de publicatie in voorbereiding is (fig. 1).

1- Aalst 6- Dendermonde 11- Mechelen 2- Antwerpen 7- Gent 12- Nederokkerzeel 3- Attenhove-Holsbeek 8- Geraardsbergen 13- Oostende 4- Boechout 9- Herkenrode 14- Oud-Turnhout 5- Brugge 10- Leuven 15- Raversijde

Fig. 1: Overzichtskaart met gepubliceerde leervondsten en leercollecties waarvan de publicatie in voorbereiding is.

De studie van ledervondsten in Vlaanderen is tot op vandaag zeer beperkt te noemen. Een synthesestudie voor Vlaanderen, zoals dat voor Nederland gebeurde door O. Goubitz, C. van Driel- Murray & W. Groenman van Waateringen480, ontbreekt. Ook overzichtsstudies voor een bepaalde regio of stad zijn quasi onbestaande. Enkel voor Brugge en Raversijde zijn er artikels gepubliceerd die een overzicht geven waarin het leer uit verschillende opgravingcampagnes wordt behandeld. Voor Brugge werd door O. Goubitz een beschrijvend overzicht gegeven van de ledervondsten uit een aantal opgravingen uit de eerste zeven jaar van de werking van de stedelijke dienst481. Ook de ledervondsten uit de campagnes 1992-1999 te Raversijde, werden door L. Schietecatte uitvoerig bestudeerd482.

480 Goubitz et al. 2001. 481 Goubitz 1988. 482 Schietecatte 2003.

Fig. 2: Overzicht van de gepubliceerde leercontexten binnen Noordwest-Europa487

Een mogelijke verklaring voor de tot op vandaag zeer beperkt aantal studies over leer heeft ondermeer te maken met het feit dat er voor Vlaanderen geen echte specialisten zijn voor dit specifieke onderzoeksdomein. Meer dan de helft van alle momenteel voor Vlaanderen gepubliceerde artikels, werden geschreven door O. Goubitz van de Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek uit Nederland. Jammer genoeg zal ook deze expertise naar de toekomst toe verdwijnen door het

483 De Groote & Moens 1995; De Groote et al. 2005; Schietecatte 2003; Moens 2004, 2007a; Hillewaert & Ervynck 1991; Van De Walle 1961; Goubitz 1981, 1983, 1984, 1991. 484 De Groote et al. 2004; Moens 2007b; Pieters et al. 2003; Annaert et al. 2007; Goubitz 1988, 1989. 485 De Groote et al. 1999, 2004; De Smet 1982; Goubitz 1988, 1989, 1990, 1993; Moens 2004, 2007b; Pieters et al. 2003; Van De Walle 1984. 486 Schietecatte 2003. 487 Atzbach 2005.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 63 van 95 overlijden vorig jaar van deze gedreven onderzoeker. Wanneer de gepubliceerde leerstudies op Europees niveau bekeken worden dan valt onmiddellijk op dat Nederland, Duitsland, Zwitserland, Groot-Brittanië en de Scandinavische landen een zeer omvangrijke hoeveelheid uitgewerkte leerstudies hebben (fig. 2). Dit fenomeen is ontegensprekelijk te linken aan het feit dat die betreffende landen één of meerdere onderzoekers tellen die zich specifiek met de studie van leer bezig houden. O. Goubitz stelde het in ‘Stepping through Time’ als volgt “With a few exceptions, the French and the Belgians are less shoe-minded and tend to rely on Dutch research”488. Een andere verklaring voor het klein aantal onderzochte contexten bij ons in Vlaanderen, houdt verband met de aard van het leer als onderzoeksobject zelf. Ledervondsten vereisen na het opgraven een specifieke conserveringsbehandeling, die tijdsrovend of financieel vaak niet haalbaar zijn. Hierdoor zit veel leer voor eeuwig 'tijdelijk' opgeslagen in depots, waar het voor studie verstoken blijft. Te Aalst489, Brugge490, Dendermonde491 en Kortrijk492 werden archeologische resten aangetroffen die in verband te brengen zijn met de activiteiten van middeleeuwse en postmiddeleeuwse leerlooiersactiviteiten. Enkel voor de Brugse site van de Eekhoutstraat werd hierover een min of meer uitvoerig uitgewerkte studie gepubliceerd493, terwijl het voor de overige sites tot vandaag beperkt blijft tot een summiere vermelding in de jaarlijkse kroniek ‘Archaeologia Mediaevalis’.

4.3 GLAS Auteurs: Marc Dewilde, Vera Ameels In de late middeleeuwen was glas zeldzaam in de huishoudens. Wanneer in de Nieuwe Tijden de welvaart steeg, raakten glazen en tinnen voorwerpen en vensterglas meer verspreid. Compacte glaspakketten met gebruiksglas (bekers, flessen) worden wel vaker aangetroffen in stortkokers, grote hoeveelheden vlakglas daarentegen zij eerder uitzonderlijk494. Glas heeft heel eigen kenmerken zoals breekbaarheid, kleurloosheid en doorzichtigheid waardoor het op archeologisch vlak vaak een problematisch en moeilijk behandelbaar materiaal blijkt. Het onderzoek van glas uit archeologische contexten is dan ook niet meteen het meest doodnormale onderdeel van de verwerking van het vondstenmateriaal gebleken. De beschikbaarheid van onderzoek(st)ers bepaalde het al dan niet onderzoeken en publiceren van de glasvondsten. Zo is er materiaal gepubliceerd uit stadscontexten (Antwerpen, Aalst, Gent), heerlijke woonsten en kastelen (Middelburg, Brussel) en abdijen (Ename, Diest). S. Denissen was de eerste die er zich aan waagde. Ze bestudeerde Antwerpse vondsten495. In het kader van haar licentiaatsverhandeling bestudeerde C. De Bleser het glas uit een Mechelse afvalput. De klemtoon van dit onderzoek ligt op een vormtypologische en technologische indeling van de laat 16de-eeuwse glasverzameling496. Vervolgens nam zij ook de Brugse vondsten voor haar rekening en wel van de sites Rijkepijnder, Biekorf, Karthuizerwijk, Wulpenstraat, Oosterlingenplein, Zilverstraat en Spanjaardstraat. Ze besprak vondsten van de 13de tot de 16de eeuw497. Later deed ze dit nog eens over voor een afvalput (16de- 18de eeuw) op de Burg498. Ook in Gent was ze even actief. In een overzichtsstudie behandelt ze glas

488 Goubitz et al. 2001. 489 De Groote et al. 2005. 490 Hillewaert & Ervynck 1991. 491 Vervoort 2006. 492 Acke et al. 2007. 493 Hillewaert & Ervynck 1991. 494 Caluwé et al. 2007. 495 Denissen 1982. 496 De Bleser 1987. 497 De Clippele-De Bleser 1988. 498 Hillewaert et al. 1991.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 64 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 uit een aantal postmiddeleeuwse gesloten vondstcomplexen in de Ajuinlei, de Baaisteeg, de Corduwanierstraat, de Karmelietenstraat, de Sint-Machariuswijk en de Sint-Pietersabdij499. Momenteel is D. Caluwé de glasspecialist bij uitstek. Ze bestudeerde glas uit Antwerpen500, Raversijde501, Oostende502, Dendermonde503, Middelburg504, Aalst505 en Diest506. Daarnaast waagde ze zich aan een eerste vergelijkende studie en confrontatie van glas uit Raversijde, Slijpe, Monnikenrede, Heist en Middelburg507 en een eerste aanzet tot een overzichtstudie inzake het gebruik van drinkglas in Vlaanderen en het hertogdom Brabant508. Daarnaast was er ook glasstudie door occasionele onderzoekers, verspreid over Vlaanderen. Afvalputten met 17de-eeuws glas uit de Sint-Salvatorsabdij te Ename509, een 17de-eeuwse beerput uit Tongeren510, 13de/14de-eeuws glas uit een beerput te Leuven511, laatmiddeleeuws glas uit de Zwijveke abdij te Dendermonde512 en een groot aantal wijnflessen en fijn engels loodglas uit de augustijnenabdij van Zonnebeke513. Vlakglas wordt slechts sporadisch vermeld. Voorbeelden zijn een overzicht van Middeleeuwse glasramen uit opgravingen daterend van midden jaren 1980514 en een vermelding van gebrandschilderd glas bij de Boudelo-abdij te Klein-Sinaai, Stekene (O.-Vl.)515. In Gent was er al vroeg beweging op het glazen front. Bij de studie van allerlei vondstcomplexen kwam er immers ook glas naar boven. Glas uit de Bennesteeg516, en het Dobbel Slot517, werd in 13d-14a geplaatst. Daarna volgde de studie van een beerput uit de Oudburg518 met eind 16de-eeuws tot midden 18de-eeuws glas. Recent was er nog de studie van de enkele glazen voorwerpen uit een afvalput op het Sint-Baafsplein519, gedateerd in de 2de helft van de 16de eeuw en het begin van de 17de eeuw. Antwerpen was in de 16de eeuw een van de grootste havens van Europa en dan ook een belangrijk centrum voor de import en productie(?) van glas. De Antwerpse onderzoekers blijven uiteraard werk maken van de doorgedreven studie ervan. Zo worden niet enkel de grootste vondstcomplexen beschreven maar ook typologische, chronologische en chemische analyses uitgevoerd. Afvalputten uit de Zwartzusterstraat520, de Eiermarkt521 en Groote Schaliën-Loove522 waren er het onderwerp van studie.

499 De Bleser 1988. 500 Caluwé 2000, 2002. 501 Caluwé & Pieters 2002; Caluwé 2006a. 502 Pieters et al. 2003, 2005. 503 Caluwé et al. 2007. 504 De Clercq et al. 2007. 505 De Groote et al. 2004. 506 Caluwé 2004. 507 Caluwé et al. 2003; Caluwé 2005a, 2006a. 508 Caluwé 2006b. 509 Lemay 1995; De Groote & Lemay 1994. 510 Wouters et al. 1995. 511 Goossenaerts 1991. 512 Stroobants & Balthau 1991. 513 De Meulemeester et al. 1986. 514 Vandenberghe 1986. 515 De Belie & De Smet 1989. 516 Van Doorne 1980a. 517 Van Doorne 1980b. 518 Raveschot 1989. 519 Van Iseghem 2007. 520 Veeckman et al. 1992, Veeckman 1996c. 521 Henkes & Veeckman 1999. 522 Veeckman et al. 2000.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 65 van 95 De glasvondst uit het Steen is een van de omvangrijkste Antwerpse glasensembles met een grote kwantitatieve en kwalitatieve diversiteit. Naast een detailstudie die resulteerde in een beschrijvende catalogus en een werkinstrument vormt voor de studie van het Antwerps glas, werd ook een typologische en chronologische studie doorgevoerd. De geïntegreerde verwerking van de techno- morfologische, typologische, kwantitatieve en chronologische bevindingen beoogt de betekenis en het belang van het glasensemble uit het Steen te duiden binnen de materiële cultuur van het 16de- en 17de-eeuwse Antwerpen523. De studie van de samenstelling van 15de- tot 17de-eeuwse glazen voorwerpen opgegraven in Antwerpen, moet de vraag beantwoorden welke voorwerpen plaatselijk geproduceerd werden524. Bij gebrek aan specialisten is nog veel glas in Vlaanderen onbestudeerd. Het is dan ook onmogelijk om uitspraken te doen in verband met regionale verspreiding, sociale verschillen, Vlaamse productiecentra en hun distributie, introductie van nieuwe trends, … Er dient dan ook een inhaalbeweging ingezet. Goed gedateerde en goed gepositioneerde vondstcomplexen bestuderen, kan een eerste stap in de goede richting betekenen. De resultaten van het glasonderzoek aanvullen met historisch onderzoek naar boedelbeschrijvingen en een uitgebreid kunsthistorisch onderzoek van het iconografische materiaal, kan bijdragen tot het bepalen van de ruimere sociaal-economische consumptiepatronen binnen de materiële cultuur.

4.4 METAAL Auteurs: Marc Dewilde, Vera Ameels Ondanks het feit dat bij opgravingen vaak heel wat metalen voorwerpen worden verzameld, is er tot op heden nog maar weinig over gepubliceerd. De technologie van de metaalbewerking is helemaal onontgonnen terrein. Indien deze voorwerpen het onderwerp uitmaken van een onderzoek gaat het in heel wat gevallen om muntvondsten en muntdepots. Deze worden vaak vanuit numismatische hoek belicht. A. Haeck, industrieel ingenieur, gespecialiseerd in de middeleeuwse numismatiek, in het bijzonder de munten van het graafschap Vlaanderen, Drs. R. Van Laere, licentiaat in de geschiedenis en belast met de leiding van het Munt- en Penningkabinet van de Provincie Limburg te Tongeren, L. Beeckmans, onderwijzer aan het Sint-Catharinaklooster te Geraardsbergen en F. De Buyser, VIOE-medeweker, zijn de drijvende krachten achter dit onderzoek. Slechts één van hen is beroepsmatig met archeologisch metaalvondsten bezig. Een aantal, al dan niet regionale, overzichtwerken werden reeds gepubliceerd. Zo zijn er ‘Middeleeuwse muntschatten gevonden in België (750-1433). Trésors monétaires médiévaux découverts en Belgique. Mittelalterliche Münzschätze gefunden in Belgien’525 en ‘De Middeleeuwse munten in West-Vlaanderen’526. In een overzichtsartikel betreffende het muntwezen in het graafschap Vlaanderen tijdens de middeleeuwen en de muntvondsten in Zuid-Oost-Vlaanderen stelt A. Haeck dat de vondsten van middeleeuwse munten eerder schaars zijn. Toch kunnen de weinige muntvondsten die in Zuid-Oost- Vlaanderen werden gedaan, als sleutelvondsten worden bestempeld527. In Zuid-Oost-Vlaanderen werden eveneens weinig muntschatten uit de late middeleeuwen gevonden. Beide schatten waarvan gegevens beschikbaar zijn, zijn daarenboven slecht gepubliceerd zodat weinig conclusies getrokken kunnen worden over de muntomploop in de streek tijdens deze periode528.

523 Caluwé 2005b. 524 De Raedt et al. 1998. 525 Haeck 1996. 526 Haeck 1991. 527 Haeck 1994. 528 Van Laere 1994.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 66 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 In de publicatie van tweeduizend jaar muntgeschiedenis in Zuid-Oost-Vlaanderen stelt L. Beeckmans de muntproductie vanaf de Oostenrijkse Habsburgers tot heden voor. Vondsten van middeleeuwse en postmiddeleeuwse munten te Geraardsbergen werden door L. Beeckmans opgelijst529. Moderne schatvondsten te Ninove, Onkerzele en Kruishoutem werden eveneens door hem onder de loep genomen530. L. Beeckmans nam ook samen met F. De Buyser en A. Haeck in 1999 het initiatief om het onderzoek van los gevonden munten in archeologische contexten op te nemen in een project, genaamd middeleeuwse munten uit archeologische context, met als test-case Zuid-Oost-Vlaanderen. Dit met als doel, naast muntschatten en omloopschatten, het beeld van de middeleeuwse geldcirculatie zo ruim mogelijk te vatten. Aandachtspunten zijn daarbij het onderscheid tussen rurale en stedelijke contexten, en tussen profane en religieuze sites531. Bij werken in het begijnhof van Kortrijk werd een ingegraven muntschat teruggevonden. De biconische beker van steengoed uit Langerwehe bevatte twaalf Engelse gouden munten, geslagen in Londen en Calais tussen 1351-1361 en 1371-1377 voor Edward III van Engeland (1327-1377)532. Te Sint-Gillis-Waas werd op de middeleeuwse begraafplaats van Kluize (Clusa) een uitzonderlijke muntvondst (vml. 1140-1290/95) aangetroffen en verder bestudeerd533. De studie van een archeologische verzameling afkomstig van grootschalige baggerwerken te Antwerpen Linkeroever werd onderworpen aan een eerste analyse en bevat 890 munten, 13 rekenpenningen, acht muntgewichten en drie penningen. Uitschieters zijn de munten uit de 16de- 17de eeuw en de 19de-20ste eeuw die samen bijna 90 procent uitmaken534. Bij renovatiewerken te Zingem kwam een steengoedkruikje aan het licht gevuld met 76 goudstukken en acht grote zilverstukken. De munten bieden een keur uit de belangrijkste Europese munthoven van de 15de en 16de eeuw. Dit depot geeft de indruk een evenwichtig uitgebouwde spaarschat te zijn535. Het depot werd ten gronde bestudeerd door L. Beeckmans. Het tijdstip van berging wordt op basis van historische en numismatische gegevens gesitueerd in 1578. Muntschatten uit dezelfde periode zijn relatief frequent (Dendermonde, Denderhoutem, Boorsem, Peer, Kortrijk, Ravels, Ninove), zij het dan dat het veelal zilveren munten betreft, aangevuld met enkele goudstukken. Belangrijke goudschatten zijn daarentegen zeldzaam te noemen536. Een 17de-eeuws muntdepot in 'de Ooievaarsnest' te Geel werd gevonden naar aanleiding van restauratiewerken. Een achttal munten en het recipiënt, een cilindervormige "humpe" uit steengoed, worden momenteel bewaard in het gebouw van de Geelse Bouwmaatschappij. De overige munten werden verkocht. Het fragmentarisch beeld van dit ensemble, waarbij slechts 1/5 van de munten zijn geïnventariseerd, is te zwak voor een doorgedreven studie. Uit deze periode is verder in het arrondissement Turnhout slechts één muntdepot geregistreerd, namelijk een vondst uit Vosselaar537. Een 18de-eeuwse muntschat te Hamont bevond zich in een sober versierde “humpe” of bierpot van Raeren of Westerwald. Hoewel er de laatste jaren heel wat schatten uit de einde van de 18de eeuw geborgen en bestudeerd werden en een relatie met de komst van de Franse bezetter overduidelijk is

529 Beeckmans 1994, 2004b. 530 Beeckmans 1995. 531 Beeckmans et al. 1999. 532 Despriet 2000. 533 Haeck et al. 1999. 534 De Wilde & Verlaeckt 1999. 535 Beeckmans & De Buyser 1999. 536 Beeckmans & De Buyser 2002. 537 De Buyser et al. 2003.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 67 van 95 blijft onzekerheid bestaan over de juiste reden van verberging. Wellicht zijn velen eerder als speculatieve dan als noodschatten in de traditionele betekenis van het woord te beschouwen538. Andere voorbeelden zijn een 18de-eeuwse noodschat uit Scheldewindeke539, een 16de-eeuwse muntschat gevonden te Denderhoutem540 en twee muntschatten uit Ophasselt541. Het feit dat het numismatisch materiaal, in situ gevonden, als aanvullend dateringsmateriaal kan worden gebruikt, zij het enkel als terminus post quem, maakt dat er in de meeste onderzoeken iets meer aandacht wordt aan besteed. Toch blijft deze aandacht veelal site-gebonden. Bij de opgravingen in het minderbroederklooster te Diest kwamen zevenentwintig munten aan het licht. Twintig daarvan konden geïdentificeerd worden. Bij dit muntenensemble zijn een paar opvallende constanten waar te nemen. Zo zijn alle munten geslagen in biljoen en koper. Ze behoren tot de kleinste uitgegeven waarden. De munten zijn verspreid over het opgravingssite teruggevonden. Meestal gaat het dan ook om een toevallig verlies. Opvallend is de hoge aanwezigheid van munten uit de 15de eeuw. Dit is mogelijk toe te schrijven aan de verhoogde (bouw-)activiteiten op de site tijdens deze periode. Een opvallend verschijnsel dat volgens L. Beeckmans ook de kop opsteekt bij de munten uit de stedelijke context te Geraardsbergen. Een gebrek aan voldoende vergelijkingsmateriaal belet echter om hieruit verregaande conclusies te trekken542. Naast het onderzoek van munten en muntschatten komen ook de ‘uitzonderlijk’ vondsten vaak in beeld. Dit evenwel meestal als vermelding, niet als uitgewerkt onderzoek. Een grote collectie middeleeuwse, metalen voorwerpen kwam lang geleden al aan het licht. In Damme, bij het onderzoek van de haven aan de Zwingeul werd een enorme hoeveelheid vondsten verzameld, waarin de metalen voorwerpen een belangrijk aandeel hadden. Van bepaalde soorten zoals messen, dolken, schrijfstiften, … doken tientallen exemplaren op543. Daarnaast waren ook nog andere wapens, tafelgerei, gereedschap, mondtrommen, kledijaccessoires. Een beperkte selectie uit het aanbod aan metalen voorwerpen uit het stadsarcheologisch onderzoek in Brugge, was een van de eerste publicaties waarin dergelijke voorwerpen bestudeerd en geïnterpreteerd werden544. Bij onderzoek in de Belfortstraat te Gent wordt de melding gemaakt van een spadeschoen. Het gaat om een 13de-eeuws exemplaar van een U-vormige schoen, waarvan de binnenzijde voorzien is van een inkeping waarin het houten blad geschoven werd. Afbeeldingen van dergelijk spadetype vinden we meermaals terug op miniaturen, opgegraven exemplaren blijken uiterst zeldzaam545. In Maaseik werd een tinnen servies aangetroffen in een waterput in het agnetenklooster. Het uitgebreid assortiment betreft een kan, 24 borden van diverse afmetingen, enkele fragmenten van tinnen borden en tot slot een kleine pot met deksel. In de rand van twee borden zijn de stempels van de tingieter bewaard gebleven. Deze stempels zorgen voor een datering op het eind van de 15de eeuw, hetgeen wordt bevestigd door de typologische kenmerken van de tinnen kan. Deze kostbare bezittingen werden vermoedelijk in de waterput gedumpt in 1482, toen het agnetenklooster geteisterd werd door een hevige brand, met de bedoeling ze naderhand te recupereren546. Ook voor de moderne tijden blijft gedetailleerd onderzoek zeldzaam. Ook hier gaat het vaak om vermeldingen van opmerkelijk of ‘uitzonderlijke’ vondsten.

538 Van de Sijpe & Van Laere 1999. 539 Beeckmans 1997. 540 Roosens 1957. 541 Beeckmans 1983. 542 Beeckmans & De Buyser 2004. 543 Duprez et al. 1970. 544 Vandenberghe 1988. 545 Raveschot 1986. 546 Heymans & Neskens 2007.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 68 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 Zo worden bijvoorbeeld een gouden sierknoop uit de 16de eeuw, gevonden in Antwerpen547 en twee tinnen lepels uit de eerste helft van de 17de eeuw met telkens een merk van Antwerpse tinnengieter, vermeld548. Bij het ruimen van de grachten omheen de voormalige cisterciënzerabdij van ‘Vrouwenpark’ te Rotselaar werd een volledige collectie metaal met o.a. ijzeren sleutels, sloten, scharnieren, hoefijzers, messen met de resten van een houten heft, hoef- en andere nagels, tinnen pap- en soeplepels (met stempels), evenals een ijzeren mes met een tinnen heft en een zilveren bekertje, fragmenten van ijzeren kookpotten, twee koperen kopspelden en een ijzeren kanonbal, verzameld. Een haast uitgelezen collectie van huisraad en gebruiksvoorwerpen is bijeengebracht. Spijtig genoeg betroffen het hier geen opgravings-, doch opruimingswerken549. Naast de schatvondsten worden vaak ook heel gevarieerde metaalvondsten vermeld in de opgravingsverslagen. Bepaalde contexten zijn in het kader van overkoepelende publicaties toch aangepakt. Dit was ondermeer het geval voor Raversijde, Damme, Ieper en Brugge. De metalen voorwerpen uit de opgravingen te Raversijde werden in een licentiaatsthesis uitvoerig bestudeerd550. De hoofdmoot werd gevormd door de kledijaccessoires. Er werd ook even stilgestaan bij de technologie, de legeringen, de vervaardigings-, verbindings- en versieringstechnieken. Middeleeuwse en latere insignes en devotionalia ingezameld en opgegraven te Raversijde werden gebundeld in een publicatie die een inventaris met beschrijving van de insignes gevolgd door de analyse van de thematiek, tafonomie en context omvat. Het begrip insigne is in deze bijdrage zeer ruim opgevat en omvat ook kruisjes, allerhande sierspelden en hangertjes551. Het onderzoek in de Verdronken Weide te Ieper, in 2000 na negen opgravingscampagnes afgerond, leverde ontelbare metalen voorwerpen op552. Bepaalde stukken werden reeds gepubliceerd. Zowel in een overzicht van het middeleeuws kinderspeelgoed in de Nederlanden553, als in een publicatie over religieuze en profane insignes554. Ook in een tentoonstellingscatalogus n.a.v. de herdenking van de 550ste verjaardag van de eerstesteenlegging van het Leuvense stadhuis worden enkele metalen voorwerpen afgebeeld, die het dagelijks leven reflecteren, zoals kledijaccessoires, profane, religieuze en erotische insignes, kaarsenhouders, weefgewichten, scharen …555. Tenslotte werden ook nog enkele stukken opgenomen in een tentoonstelling van het Mechelse Speelgoedmuseum556. De inhoud van twee stortkokers op het kasteelsite te Middelburg bevatte naast aardewerk en glas ook munten en metalen voorwerpen. Niet zelden verwijzen deze naar het militaire karakter van de site557. Een groot aantal metalen voorwerpen, zoals mortierbommen, een fragment van een kanonsloop, musket- en musketonkogels en fragmenten van twee zwaarden, aangetroffen op een aantal sites te Oostende zijn dan weer te linken aan het Beleg van Oostende (17de eeuw)558. Bij de opgraving op het Mijnplein te Oostende is de aanwezigheid van verschillende vondsten uit de visserijwereld zoals ijzeren haken dan weer kenmerkend559. Acht munten, nestels, ringen in geelkoper, een koperen plaat en een ijzeren pan werden werden aangetroffen in een vroeg 16de-eeuwse beerputvulling te Aalst560.

547 Oost 1981. 548 Oost 1986. 549 Mercken 1985. 550 Wullus 1997. 551 Pieters et al. 2002. 552 Dewilde & Wyffels 2001c. 553 Willemsen 1998. 554 Van Beuningen et al. 2001. 555 Bessemans et al. 1998. 556 Cleymans & Wellens 2000. 557 De Clercq et al. 2006. 558 Pieters et al. 2005. 559 Pieters et al. 1995b. 560 De Groote et al. 2004.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 69 van 95 In een inventaris met beschrijving van de insignes ingezameld op het strand te Raversijde, gevolgd door de analyse van de thematiek, tafonomie en context wordt het begrip insigne zeer ruim opgevat en omvat het ook kruisjes, allerhande sierspelden en hangertjes561. Het onderzoek van een afvalcontext van de voormalige abdij van Beaulieu te Petegem (laatste kwart 15de- eerste helft 16de eeuw) vermeld munten, rekenpenningen, huisraad, kledingaccessoires, gereedschap, boekbeslag, sleutels en sloten562. Tenslotte kunnen nog enkele andere plaatsen vermeld worden, waar aanzienlijke hoeveelheden metalen voorwerpen werden gevonden. Dat is het geval in Zoutleeuw bij infrastructuurwerken aan de Kleine Gete563, in Antwerpen waar op het Mechelseplein twee waterputten met een rijk assortiment aan ijzeren gereedschap werden aangesneden564, in Ename bij de opgraving van een afvalput in de priorij565 en in Leuven in ophogingslagen naast het college van Savoye566. In Geraardsbergen werden reeds meerdere malen gietmallen in leisteen en koper, afval van tin- loodgieterij en insignes teruggevonden567. De grote verspreiding in ruimte en tijd van pelgrimsinsignes uit Geraardsbergen onderstreept een belangrijke productie, die ongetwijfeld op verschillende locaties in de stad (en misschien ook buiten de stad) heeft plaatsgevonden. Sporen van een 15de-eeuws atelier voor pelgrimsdevotionalia, waaronder gietmallen, een pelgrimsampul, gietkroezen en secundaire basisgrondstoffen en restproducten lijken dit te bevestigen568. Uitzonderlijk zijn sterk gedetailleerde onderzoeken zoals het onderzoek op de Gentse bombarde, de Dulle Griet. Een grondig historisch onderzoek van de 15de-eeuwse bombarde, ging er gepaard met een uitgebreid archeologisch onderzoek op de vuurmond met het acteren van de schade aan binnen- en buitenzijde en een ultrasonisch onderzoek569. Alles samen is er dus nog niet zóveel gepubliceerd over dit materiaal; van pelgrimsinsignes over lakenloodjes, kinderspeelgoed, kledijaccessoires, gewichten tot bouwmateriaal. De studie blijft nochtans uiterst belangrijk voor de mentaliteitsgeschiedenis, de economie en de materiële cultuur van de middeleeuwen.

561 Pieters et al. 2002. 562 De Groote 1993. 563 Opsteyn 1996. 564 Minsaer & Bogaerts 2005. 565 De Groote & Lemay 1994. 566 Vandekerchove 1998. 567 Borremans et al. 1995; Van Damme et al. 1997. 568 Beeckmans & Borremans 1999. 569 Beyaert 2000.

ABRAMOWICZ A., CHAPELOT J., NADOLSKI A., PESEZ J.-M. & POKLEWSKI T. 1970: Le village bourguigon de Dracy. In: COLIN A. (ed.), Archéologie du village déserté, Cahiers des Annales 27, Paris, 95-171.

ACKE B. 2005: Archeologisch en bouwhistorisch onderzoek van de Sint-Ghislenuskerk te Waarschoot (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 28, 61-62.

ACKE B. 2006: Archeologisch en bouwhistorisch onderzoek van de Sint-Ghislenuskerk te Waarschoot (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 29, 123-127.

ACKE B., DE LOGI A., DECORTE J., HUYS E., MAESEN K., MESSIAEN L., STURTEWAGEN K. & TROMMELMANS R. 2007: Archeologisch onderzoek te Kortrijk: Project Sint-Janspoort (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 30, 1-2.

AENDENBOOM J. 1987: Archeologisch onderzoek in de gemeente Wijnegem. Prospectie-analyse- synthese, ongepubliceerde licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

AMEELS V. 2006: Onderzoek naar het middeleeuwse kasteel van Pamele/Oudenaarde (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 29, 1-2.

ANNAERT R. 1993: De kerk van de Cisterciënzer Sint-Bernardusabdij te Hemiksem (prov. Antwerpen), Archeologie in Vlaanderen II, 265-278.

ANNAERT R. 2007: Archeologisch noodonderzoek in de Sint-Bavo-kerk te Boechout (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 30, 5-8.

ANNAERT R., DEGRYSE P., MOENS J. & VANDENBRUANE M. 2007: Archeologisch noodonderzoek in de Sint-Bavokerk te Boechout (Juli 2006), Intern rapport VIOE, Brussel.

ANNAERT R. & VAN IMPE L. 1991: Het 'Prinsenhof' te Kuringen (stad Hasselt). Interimverslag, Archeologie in Vlaanderen I, 207-212.

ANTHEUNIS G., BRU M.A., LALEMAN M.C., STOOPS G. & VERMEIREN G. 2006: Archeologisch onderzoek in Gent (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 29, 2-3.

ARCHEOLOGISCHE VERENIGING OUD-MECHELEN 1995a: Het "Hof van Goere" te Mechelen (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 18, 53-54.

ARCHEOLOGISCHE VERENIGING OUD-MECHELEN 1995b: Het "Leliendaalklooster" te Hombeek (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 18, 28.

ARTS A., VAN DEN HOVE P., VANDERGINST V. & VANDERHOEVEN A. 2006: 20 eeuwen onafgebroken occupatie in de O.L.V.-basiliek, Tongeren (Limb.), Archaeologia Mediaevalis 29, 8-10.

ATZBACH R. 2005: Mühlbergforschungen Kempten (Allgäu), Band 1, Bamberger Schriften zur Archäologie des Mittelalters und der Neuzeit 2, Bonn.

BALTHAU E., HANSELAER L. & VERHAEGHE F. 1986: Opgravingen in het Kasteel van Laarne (Kalken, O.-Vl.), Archeologie 1986 (2), 116.

BALTHAU E., HANSELAER L. & VERHAEGHE F. 1987: Archeologisch onderzoek van het kasteel van Laarne, Archaeologia Mediaevalis 10, 15-16.

BASTIAENSEN L. & LODEWIJCKX M. 1983: Schulen (Herk-de-Stad). Voortgezet onderzoek van de voormalige parochiekerk (Lb.), Archaeologia Mediaevalis 6, 37.

BAUTERS L. 1982: Archeologisch onderzoek in de gemeente Eke. Prospectie-analyse-synthese, ongepubliceerde licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

BAUTERS L. & DEVOS P. 1994: Waarnemingen bij de restauratie van de Sint-Jan de Doperkerk te Grammene/Deinze (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 17, 29-31.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 71 van 95 BAUTERS L., LALEMAN M.C., STOOPS G. & VERMEIREN G. 1999: Abdijen, kerken en kloosters in Gent (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 22, 42-43.

BAUTERS L. & VERMEIREN G. 2000: Het Caermersklooster in Gent, Archaeologia Mediaevalis 23, 60-63.

BEECKMANS D. & LAMBRECHT G. 2007: De Cop doorgespoeld. Een 16de eeuwse beerputvulling anders bekeken, Dendermonde.

BEECKMANS L. 1983: Twee muntschatten uit Ophasselt, Het Land van Aalst 35 (4-5), 204-216.

BEECKMANS L. 1994: De muntproductie vanaf de Oostenrijkse Habsburgers tot heden en de regionale depotvondsten. In: ROGGE M. & BEECKMANS L. (red.), Geld uit de grond - Tweeduizend jaar muntgeschiedenis in Zuid-Oost-Vlaanderen, Publicaties van het Provinciaal Archeologisch Museum van Zuid-Oost-Vlaanderen – site Velzeke. Buitengewone reeks 2, Zottegem, 173-201.

BEECKMANS L. 1995: Moderne schatvondsten uit zuid-Oost-Vlaanderen (Ninove II, Onkerzele II/III en Kruishoutem), Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde 7, 331-345.

BEECKMANS L. 1997: Een 18de-eeuwse noodschat uit Scheldewindeke (Oosterzele), Zottegems Genootschap voor Geschiedenis en Oudheidkunde 8, 243-262.

BEECKMANS L. 2004a: Aardewerk, metaal en hout. In: BEECKMANS L., WELLEMAN G., MOENS J., ERVYNCK A., VAN NEER W., VAN PETEGHEM A. & BASTIAENS J. (eds), Een middeleeuws stadswoonhuis met half-ingegraven ruimte langs de Markt te Geraardsbergen, Themanummer VOBOV-info 60, 16-30.

BEECKMANS L. 2004b: In klinkende munt, vondsten van middeleeuwse en post-middeleeuwse munten te Geraardsbergen, Geschied- en Heemkundige Kring Gerardimontium, Gramay-reeks 1, Geraardsbergen.

BEECKMANS L. & BORREMANS E. 1999: Sporen van een 15de-eeuws atelier voor pelgrimsdevotionalia te Geraardsbergen (prov. Oost-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen V, 317-324.

BEECKMANS L. & DE BUYSER F. 1999: Een 16de-eeuwse goudschat uit Zingem, Archaeologia Mediaevalis 22, 7.

BEECKMANS L. & DE BUYSER F. 2002: Een 16de-eeuws depot van gouden en zilveren munten uit Zingem (prov. Oost-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen VI, 309-335.

BEECKMANS L. & DE BUYSER F. 2004: Muntvondsten. In: WOUTERS M. (red.), Begraven (te) minderbruers. Het minderbroedersklooster van Diest archeologisch onderzocht, Diest, 107-124.

BEECKMANS L., DE BUYSER F. & HAECK A. 1999: Middeleeuwse munten uit archeologische context, voorstelling van een project, Archaeologia Mediaevalis 22, 3.

BELLENS T. & VEECKMAN J. 2005a: Archeologisch onderzoek naar het voormalig augustijnenklooster in de Kammenstraat, BRABOM: Berichten en rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg VI, 225-228.

BELLENS T. & VEECKMAN J. 2005b: Opgravingen in de Antwerpse Sint-Augustinuskerk: nieuwe gegevens over het Allerheiligenklooster (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 28, 66-68

BERESFORD M. 1987: The lost villages of England, Gloucester.

BERESFORD M. & HURST J. 1990: Wharram Percy. Deserted Medieval Village, London.

BESSEMANS L., HONORÉ I., SMEYERS M., VANDEKERCKHOVE V. & VAN UYTVEN R. 1998: Leven te Leuven in de Late Middeleeuwen, Leuven.

BEYAERT M. 1999: Een ongewone uitdaging. Archeologisch onderzoek van de Dulle Griet-bombarde te Gent, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 23, 42-78.

BEYAERT M. 2000: Onderzoek op de Gentse bombarde, de Dulle Griet (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 23, 63.

BOGAERTS B. 2007: Archeologisch onderzoek bij de heraanleg van de Antwerpse leien: de Kiliaansite (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 30, 15-16.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 72 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 BOONE M., LALEMAN M.C. & LIÉVOIS D. 1990: Van Simons Rijkensteen tot Hof van Ryhove. Van erfachtige lieden tot dienaren van de centrale Bourgondische staat, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent XLIV, 47-86.

BORREMANS E. & GODFROID S. 1981: De Sint-Adriaansabdij te Geraardsbergen (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 4, 29-30.

BORREMANS E. 1985: Sint-Adriaansabdij (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 8, 56.

BORREMANS E., DE LEEUW E. & VAN DEN BERGE M. 1995: Stadsarcheologisch onderzoek in Geraardsbergen (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 18, 49.

BORREMANS R. 1979: Fouilles et prospections de mottes féodales entre Dendre et Dyle (Belgique), Derentiacum. Revue de la Société drancéenne d'histoire et d'archéologie 1979 (3), 1-9.

BORREMANS R. 1984: Lembeek (gem. Halle), opgraving van de grondvesten van het kasteel (Br.), Archaeologia Mediaevalis 7, 31.

BORREMANS R. 1987: Opgravingen van de grondvesten van het kasteel van Lembeek (Halle) (Br.), Archaeologia Mediaevalis 10, 23-25.

BORREMANS R. & LASSANCE W. 1956: Recherches archéologiques sur la céramique d'Andenne au Moyen Âge, Archaeologia Belgica 32, Bruxelles.

BORREMANS R. & WARGINAIRE R. 1966: La céramique d'Andenne: recherches de 1956-1965, Rotterdam.

BRAUDEL F. 1965: Villages désertes et historie économique XIe-XVIIIe siècle, Paris.

BRU M.A., HUYGHE J., LALEMAN M.C., RUTTEN K. & VERMEIREN G. 2004: Opgravingen op het Sint-Pietersplein in Gent (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 27, 52-54.

BRU M.A., HUYGHE J., LALEMAN M.C., RUTTEN K. & VERMEIREN G. 2005: Archeologisch onderzoek op het Sint- Pietersplein in Gent (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 28, 80-81.

BRUIJN A. 1963: Die mittelalterliche keramische Industrie in Süd-Limburg, Berichten R.O.B. 12/13, 356-459.

BRUIJN A. 1965: De middeleeuwse pottenbakkerijen in Zuid-Limburg (Nederland), Publicaties van het provinciaal Gallo-romeins museum te Tongeren 9, Tongeren.

BUNGENEERS J. 1992: Een afvalput in het voormalige bisschoppelijk paleis. In: VEECKMAN J. (red.), Blik in de bodem. Recent stadsarcheologisch onderzoek in Antwerpen, Antwerpen, 13-22.

BUNGENEERS J. 1999: Het provinciaal domein kasteel d'Ursel te Hingene. Geïntegreerd onderzoek in functie van de restauratie. Fase I, Archaeologia Mediaevalis 22, 13-15.

BUNGENEERS J. & OOST T. 1991: Het site "Bisschoppelijk Paleis" te Antwerpen (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 14, 49-51.

BUNGENEERS J., OOST T. & VEECKMAN J. 1988: De opgravingen in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal te Antwerpen, Archaeologia Mediaevalis 11, 51-55.

CAES W., COOLS J., ERVYNCK A., MINNEN B. & VANDESANDE J. 1990: Brabantse hoeve met walgracht in Haacht (1200 - heden), Haacht.

CAES W., VAN ELDERE D. & MINNEN B. 2001: Les fouilles sur le site de l'abbaye de "Vrouwenpark" à Rotselaar (B, prov. Vlaams-Brabant) et la découverte d'une abbesse médiévale inconnue. In: LODEWIJCKX M. (red.), Belgian Archaeolgy in a European Setting I. Album Amicorum Prof. J.R. Mertens, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 12, Leuven, 183-199.

CALLEBAUT D. 1979: Het Hof te Eksel te Moorsel, Archaeologia Belgica 220, Brussel.

CALLEBAUT D. 1982: De tafelrondmote op de Warande te Diest. In: Varia IV, Archaeologia Belgica 250, 6-18.

CALLEBAUT D. 1983: Het Oud Hospitaal te Aalst (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 6, 42.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 73 van 95 CALLEBAUT D. 1984: Het castrum van de mark Ename. In: Conspectus MCMLXXXIII, Archaeologia Belgica 258, 102-106.

CALLEBAUT D. 1993: De Sint-Laurentiuskerk van Ename (stad Oudenaarde, prov. Oost-Vlaanderen): een vroeg- 11de-eeuws symbool van stabilitas regni et fidelitas imperatoris, Archeologie in Vlaanderen II, 435-470.

CALLEBAUT D., AMEELS V., BASTIAENS J., DE GROOTE K., LEMAY N., ROELS E., VANDENBRUAENE M. & VAN DIJCK L. 2001: Opgravingen, bouwhistorisch onderzoek en restauratiewerken in de Sint-Laurentiuskerk te Ename (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 24, 23-25.

CALLEBAUT D., COOREMANS B., DE GROOTE K., DE SWAEF W., ERVYNCK A., MOENS J. & PIETERS M. 1994: Aalst. Archeologie en Archief, Herlevend Verleden 2, Zellik & Aalst.

CALLEBAUT D. & DE GROOTE K. 1989: De Sint-Michielskerk in Sint-Lievens-Houtem (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 12, 44.

CALLEBAUT D. & DE GROOTE K. 1993: Het cisterciënzerinneklooster Maagdendale in Oudenaarde (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 16, 37.

CALLEBAUT D., DE GROOTE K. & VAN DER DONCKT M.C. 1992: Stadsarcheologie te Oudenaarde (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 15, 55.

CALLEBAUT D., DE GROOTE K., VAN DER DONCKT M. & MOENS J. 1994: Het Sint-Salvatorssite te Ename (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 17, 34-35.

CALLEBAUT D., LALEMAN M.C. & RAVESCHOT P. 1990: Onderzoek van het Gravensteen in Gent (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 13, 19-20.

CALLEBAUT D., LEMAY N. & ROELS E. 1998: De Boudewijnstoren en het Huis Margaretha van Parma. Eindelijk positief nieuws, Ename 974 1998, 16.

CALLEBAUT D. & VAN DER PLAETSEN P. 1984: Middeleeuwse bewoningssporen nabij het Torenhof te Heurne. In: Conspectus MCMLXXXIII, Archaeologica Belgica 258, 107-111.

CALLEBAUT D., VAN DER PLAETSEN P. & DECOCK W. 1985: De borch van Oudenaarde, Archaeologica Belgica 1 (2), 103- 108.

CALUWÉ D. 2000: Het holglas uit een afvalkuil in het Antwerpse Steen, ongepubliceerde licentiaatsverhandeling VUB, Brussel.

CALUWÉ D. 2002: Preliminary report on the glass from a cesspit in the Steen in Antwerp. In: VEECKMAN J., JENNINGS S., DUMORTIER C., WHITEHOUSE D. & VERHAEGHE F. (red.), Majolica and glass. From Italy to Antwerp and beyond. The transfer of technology in the 16th-early 17th century, Antwerpen, 399-407.

CALUWÉ D. 2004: Glasvondsten. In: WOUTERS M. (red.), Begraven (te) minderbruers. Het minderbroedersklooster van Diest archeologisch onderzocht, Diest, 95.

CALUWÉ D. 2005a: Het gebruik van drinkgerei in Kust-Vlaanderen en Zeeland in de 14de en 15de eeuw, op basis van archeologisch materiaal. Aspecten van laatmiddeleeuwse-vroegmoderne materiële cultuur, Van Mensen en Dingen: tijdschrift voor volkscultuur in Vlaanderen 3 (4), 400-418.

CALUWÉ D. 2005b: Een glasensemble opgegraven in het Steen te Antwerpen: typologische en chronologische studie, BRABOM: Berichten en rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg VI, 107-212.

CALUWÉ D. 2006a: Material Culture as a source of evidence: fragile glass in the hands of fishermen and pirates. Common commodities or exceptional finds? Preliminary results on the archaeological vessel glass of Walraversijde and other archaeological sites in coastal Flanders. In: PIETERS M., VERHAEGHE F. & GEVAERT G. (eds), Fishery, trade and piracy. Fishermen and fishermen's settlements in and around the North Sea in the Middle Ages and later, Papers from the Colloquium at Oostende-Raversijde, Provincial Museum Walraversijde, Belgium, 21-23 November 2003, Archeologie in Vlaanderen, Monografie 6, Brussel, 121-147.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 74 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 CALUWÉ D. 2006b: The use of drinking vessels in the context of dining and communal meals. Some preliminary thoughts drawn on archaeological evidence from medieval and post-medieval periods in Flanders and the Duchy of Brabant (Belgium), Food & History. Revue de l'Institut Européen d'histoire et des cultures de l'alimentation 4 (1), 279-304.

CALUWÉ D., CLEEREN N., DE CLERCQ W., GEVAERT G., HENDRIKSE H., HILLEWAERT B., JANSSEUNE G., KOTTMAN J., MORTIER S., PIETERS M., SCHALM O., VANDEVELDE J., VAN DIERENDONCK R., WOUTERS H. & ZEEBROEK I. 2003: Glas van vissers, kooplui, monniken en heren. Middeleeuws en later glas uit het bodemarchief van Kust-Vlaanderen en Zeeland, Brugge.

CALUWÉ D., LAMBRECHT G. & WOUTERS H. 2007: Glasvondst in de vulling. In: BEECKMAN D. & LAMBRECHT G. (red.), De Cop doorgespoeld: een 16de-eeuwse beerputvulling anders bekeken, Dendermonde, 87-95.

CALUWÉ D. & PIETERS M. 2002: Drinkbekers, spiegels en vensterglas uit Walravenside (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 25, 4.

CAULIER V., DE MAEYER W., LETTANY L., TROUBLEYN L. & WOUTERS W. 2003: De Mechelse Grote Markt (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 26, 101-103.

CHARLES L., EVERAERT G., LALEMAN M.C. & LIEVOIS D. 2001: Erf, huis en mens. Huizenonderzoek in Gent, Gent.

CHERRETÉ B. & DE DECKER S. 2005: Archeologisch onderzoek in de Kasteelstraat te Assenede (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 28, 5-6.

CLAASSEN A. 1970: Van mottoren tot kasteel, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum te Tongeren 14.

CLAASSEN A., WARLOP E., JANSSEN W. & RENAUD J.G.N. 1972: Middeleeuwse burchten. Colloquium te Tongeren - 12 september 1970, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum 17.

CLAASSEN A., DE DIJN G. & DE SCHRIJVER A. 1970: Middeleeuwse burchten in Limburg. Van mottoren tot kasteel. Catalogus n.a.v. de tentoonstelling in het Provinciaal Gallo-Romeinse Museum te Tongeren - 27 juni tot 11 oktober 1970, Tongeren.

CLEOPATER D. 2004: Techno-, typo-, chronologisch onderzoek en sociaal-economische interpretatie van een 18de- eeuws aardewerkcomplex uit de Site ‘Peperstraat’ te Aalst, 2 delen, ongepubliceerde licentiaatsverhandeling VUB, Brussel.

CLEYMANS J. & WELLENS M. 2000: Spel, speelgoed en vrije tijd ten tijde van Keizer Karel. Catalogus tentoonstelling Speelgoedmuseum Mechelen, Mechelen.

COENEN J. 1952: De vloer van Herckenrode, Het Oude Land van Loon 7, 165-167.

CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. 2006: Archeologische kroniek van Limburg 2002, Limburg - Het Oude Land van Loon 85 (2), 137-182.

DE BELIE F. 1976: De Boudeloo-abdij te Klein-Sinaai, Archaeologia Belgica 186, 111-113.

DE BELIE F. 1984: De Boudeloo-abdij te Klein-Sinaai. In: Conspectus MCMLXXXIII, Archaeologia Belgica 258, 147- 150.

DE BELIE F. 1997: De Boudelo Abdij, archeologisch onderzocht, Sint Niklaas.

DE BELIE F. 1998: De opgravingen van de Boudelo-abdij te Klein-Sinaai (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 21, 8- 10.

DE BELIE F. & DE SMET M. 1989: Gebrandschilderd glas van de Boudelo-abdij te Klein-Sinaai Stekene (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 12, 14-15.

DE BLESER C. 1987: Studie van een archeologische glasvondst uit de Lange Nieuwstraat te Mechelen, ongepubliceerde licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

DE BLESER C. 1988: Glas uit post-middeleeuwse afvalkuilen in Gent, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 12 (3), 2-65.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 75 van 95 DEBONNE V. & LACHAERT P.-J. 2007: Een middeleeuws huis in Oudenaarde (prov. Oost-Vlaanderen): historisch en bouwhistorisch onderzoek in Hoogstraat 7, Relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen 3, 237-288.

DE BUYSER F., BEECKMANS L. & BELLENS T. 2003: Een 17de-eeuws muntdepot in 'de Ooievaarsnest' te Geel, Archeologie in Vlaanderen VII, 225-230.

DE BUYSER F., TIRI W., VAN BULCK G., VAN HIEL T. & VAN LEEMPUT C. 2006: Een vergeten opgraving bovengehaald: ‘De Clippel’ en ‘Het Emmerke’. In: YPERMAN W., TIRI W. & DEVOS W. (red.), Opgetekend Verleden 4. Jaarboek van de Mechelse Vereniging voor Stadsarcheologie, Mechelen, 84-99.

DE CLERCQ W., CALUWÉ D., COOREMANS B., DE BUYSER F., DE GROOTE K., DEFORCE K., ERVYNCK A., LENTACKER A., MOENS J., MORTIER S., PYPE P., VANDENBERGHE S., VAN NEER W. & WOUTERS H. 2007: Living in times of war: waste of c. 1600 from two garderobe chutes in the castle of Middelburg-in-Flanders (Belgium), Post-Medieval Archaeology 41, 1-63.

DE CLERCQ W., CALUWE D., DE BUYSER F., DE GROOTE K., ERVYNCK A., LENTACKER A., MORTIER S., PYPE P. & VANDENBERGHE S. 2006: Leven in tijden van oorlog. De materiële cultuur van de laat-16de-eeuwse militaire bezetting van Middelburg (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 29, 37-38.

DE CLERCQ W. & DE GROOTE K. 2005: Middeleeuwse off-site sporen in Oostwinkel-Mostmolen (gem. Zomergem). In: IN ’T VEN I. & DE CLERCQ W. (red.), Een lijn door het landschap. Archeologie en het VTN-project 1997-1998, Deel I, Archeologie in Vlaanderen, Monografie 5, Brussel, 76-79.

DE CLERCQ W., DE GROOTE K., MOENS J. & MORTIER S. 2001: De archeologie van een aardgasleiding. Zomergem- Oostwinkel. Diepenbeek: 13de-eeuwse bewoning en pottenbakkersactiviteit, Monumentenzorg en cultuurpatrimonium. Jaarverslag van de provincie Oost-Vlaanderen 2000, Gent, 186-189.

DE CLERCQ W. & MORTIER S. 2004: Opgravingen op het kasteel van Pieter Bladelin te Middelburg (Maldegem, O.- Vl.). Onderzoeksresultaten van de campagne 2003, Archaeologia Mediaevalis 27, 12-14.

DE CLIPPELE-DE BLESER C. 1988: De Brugse glasvondsten. In: DE WITTE H. (red.), Brugge onder-zocht: tien jaar stadsarcheologisch onderzoek, Archeo-Brugge 1, Brugge, 141-150.

DE COCK S., WILLEMS J., HOFFSUMMER P. & VAN DER PLAETSEN P. 1986: Het oudheidkundig bodemonderzoek in het Mechelse: Het kasteel Bermoortere te Sint-Katelijne-Waver, Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde Letteren en Kunst van Mechelen 90 (1), 243-262.

DE CREE F. 1998: Het voormalig kasteel Gottendijs (Vl.-Brab.), Archaeologia Mediaevalis 21, 13-14.

DE DECKER S. & CHERRETÉ B. 2006: Van onder het stof gehaald. Opgravingen in de Kasteelstraat te Assenede. In: DE DECKER S. (ed.), Het kasteel van Assenede - Van opgraving tot historisch landschap, Gent, 9-25.

DE GREEF P., TIRI W. & VAN BULCK G. 1999: Archeologisch onderzoek van een afvalput aan de Veemarkt te Mechelen, Mechelse Vereniging voor Stadsarcheologie z.n., Mechelen.

DE GROOTE K. 1988: Erpe, Archaeologisch Inventaris Vlaanderen 10, Gent.

DE GROOTE K. 1993: Het afval van de Rijke Klaren. Noodonderzoek in de voormalige abdij van Beaulieu te Petegem (gem. Wortegem-Petegem, prov. Oost-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen II, 335-412.

DE GROOTE K. 1994: De middeleeuwse ambachtelijke wijk van Pamele (stad Oudenaarde, O.-Vl.). Het onderzoek in het Huis de Lalaing. 1. De pottenbakkersovens, Archeologie in Vlaanderen III, 359-399.

DE GROOTE K. 1998: Het middeleeuws aardewerk van een archeologisch onderzoek op de Korenmarkt in 1998, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 22 (3), 29-31.

DE GROOTE K. 2002a: Low countries maiolica: fragments of drinking bowls found at the St-Salvator-abbey of Ename and in the town of Aalst (East-Flanders, Belgium). In: VEECKMAN J. (ed.), Maiolica and glass: from Italy to Antwerp and beyond. The transfer of technology in the 16th-early 17th century, Antwerp, 447-448.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 76 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 DE GROOTE K. 2002b: Spanish, Italian and South-Netherlands maiolica from an early 16th century deposit of the St-Clara abbey of Beaulieu at Petegem (East-Flanders, Belgium). In: VEECKMAN J. (ed.), Maiolica and glass: from Italy to Antwerp and beyond. The transfer of technology in the 16th-early 17th century, Antwerp, 443-445.

DE GROOTE K. 2002c: The influence of imported wares on the local pottery in medieval Flanders (10th-15th centuries). In: HELMIG G., SCHOLKMANN B. & UNTERMANN M. (eds), Centre - Region - Periphery. Medieval Europe, Basel 2002, Preprinted papers 1, Hertingen, 263-267.

DE GROOTE K. 2004: Het aardewerk in de regio Oudenaarde in de Volle en Late Middeleeuwen (10de-16de eeuw). Technische en typologische analyse, chronologie, evolutie en betekenissen, ongepuliceerd doctoraatsproefschrift VUB, Brussel.

DE GROOTE K. 2006: L’évolution de la céramique dans la vallée de l’Escaut (Flandre) du IXe au XIIe siècle: interprétations culturelles, sociales et économiques. In: HINCKER V. & HUSI P. (éds), La céramique du haut Moyen Age (Ve-Xe siècles) dans la nord-ouest de l’Europe. Bilan et perspectives dix ans après le colloque d’Outreau. Actes du Colloque de Caen 2004, Condé-sur-Noireau, 249-264.

DE GROOTE K. 2008: Middeleeuws aardewerk in Vlaanderen. Techniek, typologie, chronologie en evolutie van het gebruiksgoed in de regio Oudenaarde in de volle en late middeleeuwen (10de-16de eeuw), Relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen, Monografie 1, twee delen, Brussel.

DE GROOTE K., DE MAEYER W., MOENS J. & DE BLOCK A. 2005a: Het archeologisch onderzoeksproject Hopmarkt te Aalst, Archaeologia Mediaevalis 28, 102-104.

DE GROOTE K., DE MAEYER W., MOENS J. & DE BLOCK A. 2006: Het archeologisch onderzoek op de Hopmarkt te Aalst (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 29, 47-51.

DE GROOTE K. & LEMAY N. 1994: De materiële cultuur in de Sint-Salvatorsabdij te Ename (stad Oudenaarde, Oost- Vlaanderen). 1. Twee middeleeuwse latrines uit de westvleugel en een 17de-eeuwse afvalput uit de priorij, Archeologie in Vlaanderen III, 401-418.

DE GROOTE K. & MOENS J. 1995: De oudste stadsversterking van Aalst (prov. Oost-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen IV, 95-148.

DE GROOTE K. & MOENS J. 1997: Laat- en post-middeleeuwse bewoningssporen aan de Kattestraat te Aalst, Archaeologia Mediaevalis 20, 64-65.

DE GROOTE K. & MOENS J. 1999a: Noodonderzoek in de Sint-Martinuskerk te Aalst (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 22, 56-57.

DE GROOTE K. & MOENS J. 1999b: Middeleeuwse sporen op de Grote Markt en het fabrieksterrein 't Haantje te Aalst (Oost-Vlaanderen). Een kleine bijdrage tot de ontwikkelingsgeschiedenis van de stad, Archeologie in Vlaanderen V, 111-130.

DE GROOTE K. & MOENS J. 1999c: Archeologisch onderzoek op de Oude Vismarkt te Aalst, Archaeologia Mediaevalis 22, 53-56.

DE GROOTE K. & MOENS J. 2000: Structuren uit de 12de tot de 17de eeuw onder het stadhuis te Aalst (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 23, 59-60.

DE GROOTE K. & MOENS J. 2002: Prospectieopgraving aan de westzijde van de kapelaanswoning van de Rijke Klarenadij van Beaulieu te Petegem (Wortegem-Petegem) (O.-Vl.), Archaeologica Medievalis 25, 8.

DE GROOTE K. & MOENS J. 2003: Op 'Den bleek' van het Oud-Hospitaal te Aalst (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 26, 104-105.

DE GROOTE K. & MOENS J. 2007: Buiten de Kapellepoort van de stad Aalst. Archeologisch onderzoek in de Albert Liénartstraat (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 30, 44-45.

DE GROOTE K., MOENS J. & AMEELS V. 2005b: Aan de oever van de Dender. Onderzoek in de Stoofstraat te Aalst (O.-Vl), Archaeologia Mediaevalis 28, 104-105.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 77 van 95 DE GROOTE K., MOENS J., CALUWÉ D., COOREMANS B., DEFORCE K., ERVYNCK A., LENTACKER A., RIJMENANTS E., VAN NEER W., VERNAEVE W. & ZEEBROEK I. 2004: De Valcke, de Slotele en de Lelye, burgerwoningen op de Grote Markt te Aalst (prov. Oost-Vlaanderen): onderzoek naar de bewoners, analyse van een vroeg-16de-eeuwse beerputvulling en de evolutie tot stadhuis, Archeologie in Vlaanderen VIII, 281-408.

DE GROOTE K., MOENS J., CHERRETÉ B. & DE BLOCK A. 2001: Onderzoek van de 13de-eeuwse ziekenzaal in het Oud- Hospitaal te Aalst (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 24, 83-84.

DE GROOTE K., MOENS J. & COOREMANS B. 1999: Middeleeuwse sporen op de Grote Markt en het fabrieksterrein 't Haantje te Aalst (Oost-Vlaanderen). Een kleine bijdrage tot de ontwikkelingsgeschiedenis van de stad, Archeologie in Vlaanderen V, 111-130.

DE GROOTE K., MOENS J. & DE BLOCK A. 2002a: Bewoning uit de 12de eeuw aan de Nieuwstraat te Aalst (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 25, 48-49.

DE GROOTE K., MOENS J. & DE BLOCK A. 2002b: Noodonderzoek in de Sint-Jorisstraat te Aalst (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 25, 51.

DE GROOTE K., MOENS J. & DE BLOCK A. 2003: Enkele waarnemingen in de Korte Nieuwstraat te Aalst (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 26, 105-106.

DE GROOTE K., MOENS J., DE BLOCK A. & TENCY H. 2002c: Preventief archeologisch onderzoek in de neogotische vleugel van het Oud-Hospitaal te Aalst (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 25, 46-48.

DE GROOTE K., MOENS J., DE BLOCK A. & ZEEBROEK I. 2002d: Het afval van een laat 18de-eeuwse pataconbakker in de Peperstraat te Aalst (Oost-Vlaanderen), Archaeologia Mediaevalis 25, 49-50.

DE GROOTE K. & PYPE P. 2007: The pottery. In: DE CLERCQ W., CALUWÉ D., COOREMANS B., DE BUYSER F., DE GROOTE K., DEFORCE K., ERVYNCK A., LENTACKER A., MORTIER S., PYPE P., VANDENBERGHE S., VAN NEER W. & WOUTERS H. (ed), Living in times of war: waste of c. 1600 from two garderobe cutes in the castle of Middelburg-in-Flanders (Belgium), Post Medieval Archaeology 41 (1), 7-20.

DE GRYSE J. & HILLEWAERT B. 2007: Laat-middeleeuwse pottenbakkers langs de Spinolarei (Brugge) (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 30, 49-52.

DE GRYSE J. & OOMS J. 2007: Archeologisch onderzoek op het A. Smetsplein (Leuven) (Vl.-Brab.), Archaeologia Mediaevalis 30, 45-49.

DE GRYSE J. & PYPE P. 2008: Archeologisch onderzoek van het Kasteel van Beersel, Archeologie 2008: Recent archeologisch onderzoek in Vlaams-Brabant 2008, 7-9.

DE MAEYER W. 2001: Een laat-14de eeuwse beerput uit het klooster van de Geschoeide Karmelieten te Mechelen, ongepubliceerde licentiaatsverhandeling KULeuven, Leuven.

DE MAEYER W. 2004: In kannen en kruiken. Archeologisch onderzoek van een laatmiddeleeuwse context uit het klooster van de Geschoeide Karmelieten te Mechelen, Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen 108, 127-164.

DE MAEYER W., DE GROOTE K. & MOENS J. 2006: Werfcontrole in de Kattestraat 17 te Aalst (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 29, 55-56.

DE MAEYER W., LETTANY L., TROUBLEYN L. & WOUTERS W. 2003: Het archeologisch onderzoek op de Veemarkt (2002- 2003), Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde, Letteren en Kunst van Mechelen 107 (1), 43- 46.

DE MEULEMEESTER J. 1979: De Singelberg te Beveren-Waas, Archaeologicum Belgii Speculum 11, Brussel.

DE MEULEMEESTER J. 1982: De grafelijke motte te Veurne. In: Conspectus MCMLXXXI, Archaeologia Belgica 247, 117-121.

DE MEULEMEESTER J. 1983: Castrale Motten in België. In: Miscellanea Archaeologica in honorem H. Roosens, Archaeologia Belgica 255, 119-225.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 78 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 DE MEULEMEESTER J. 1986: Archeologische beschouwingen over Sint-Rijkers, De Duinen 16, 63-71.

DE MEULEMEESTER J. 1991: Het "Hof Inghels", een site met walgracht te Leisele (Alveringem, W.-Vl.), Archeologie 1990, 76-77.

DE MEULEMEESTER J. 1993a: Mottekastelen in het Graafschap Loon, Archeologie in Limburg 55, 8-14.

DE MEULEMEESTER J. 1993b: Aarden versterkingen in Noord-Vlaanderen. In: 700 jaar Vier Ambachten, Hulst, 137- 148.

DE MEULEMEESTER J. 1999: Archeologie van de Middeleeuwen. In: ART J. (red.), Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente, deel 4. Archeologie, Gent, 349-450.

DE MEULEMEESTER J. & DEWILDE M. 1983: Het kasteel van de hertogen van Brabant te Tervuren. In: Conspectus MCMLXXXII, Archaeologia Belgica 253, 109-113.

DE MEULEMEESTER J., DE SMET M. & WAEGEMAN A. 1986: De Augustijnenabdij van Zonnebeke, Archaeologia Belgica II (1), 127-130.

DE MEULEMEESTER J. & TERMOTE J. 1983: De middeleeuwse dorpskern van Zoutenaaie (Veurne). Onderzoek van een woonsite en van de kerk, Archaeologia Belgica 254, 33.

DE MEULEMEESTER J. & VERHAEGHE F. 1988: Groei en organisatie van de middeleeuwse archeologie in België en in Vlaanderen in het bijzonder, Archaeologia Mediaevalis 11, 2-9.

DEMEY A. 1985: De Sint-Andreas- en Sint-Gislenuskerk te Belsele. Archeologische en kunsthistorische studie, Annalen van de Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 88, 5-96.

DE MULDER G. & ROGGE M. 1997: Archeologisch onderzoek in en rond de Sint-Martinuskerk te Velzeke (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 20, 21-22.

DENISSEN S. 1982: De vondsten uit de middeleeuwen tot heden. De voorwerpen in glas. In: OOST T. (red.), Van nederzetting tot metropool. Archeologisch-historisch onderzoek in de Antwerpse binnenstad, Antwerpen, 113- 124.

DE POORTER A. 1995: Archeologisch onderzoek. In: DE POORTER A. (red.), De Rijke Klarenwijk: van Priemspoort tot klooster, Archeologie in Brussel 1, Brussel, 39-180.

DE POORTER A. 2001a: Het archeologisch onderzoek op een terrein in de Dinantstraat (1995). In: BLANQUAERT P., DEMETER S., DE POORTER A., MASSART C., MODRIE S., NACHTERGAEL I. & SIEBRAND M. (red.), Autour de la première enceinte/Rond de eerste stadsomwalling, Archeologie in Brussel 4, Brussel, 178-225.

DE POORTER A. 2001b: Céramique de la fin du Moyen Âge dans un puits à Tirlemont (B). In: LODEWIJCKX M. (red.), Belgian archaology in a European setting I, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 12, Leuven, 207-219.

DE POORTER A. 2004: Gebruiksaardewerk in het zuidelijk gedeelte van het voormalig hertogdom Brabant (1200- 1800), ongepubliceerd doctoraatsproefschrift VUB, Brussel.

DE RAEDT I., JANSSENS K., VEECKMAN J., ADAMS F. 1998: Samenstelling van 15de- tot 17de-eeuwse glazen voorwerpen opgegraven in Antwerpen. In: VEECKMAN J. (red.), Berichten en Rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg 2, Antwerpen, 89-110.

DESCHIETER J. & DE WANDEL T. 2007: Tussen pot en pint. Archeologisch onderzoek in de Hoogstraat, Handelingen van het Zottegems genootschap voor geschiedenis en oudheidkunde XIII (2), 83-104.

DE SMET G. & ROMMELAERE J. 1988: De verdwenen kerk van Merelbeke, Archaeologia Mediaevalis 11, 48-49.

DE SMET M. 1982: De voorwerpen in leer. In: OOST T. (red.), Van nederzetting tot metropool. Archeologisch- historisch onderzoek in de Antwerpse binnenstad, Antwerpen, 137-139.

DESPRIET P. 1979: Het kasteel van Moen (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 2, 4-5.

DESPRIET P. 1980: Het kasteel Schiervelde in Hulste, Archaeologia Mediaevalis 3, 39.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 79 van 95 DESPRIET P. 1983: De Sint-Pieterskerk in Emelgem, Kortrijk.

DESPRIET P. 1984a: Onderzoek van het kasteel van Helkijn in 1983. In: Conspectus MCMLXXXIII, Archaeologia Belgica 258, 139-143.

DESPRIET P. 1984b: De Zuidwestvlaamse parochiekerken. Deel 3: Synthese, Kortrijk.

DESPRIET P. 1985: Het Kasteel van Moorsele, Archaeologia Mediaevalis 8, 27-28.

DESPRIET P. 1986: Deerlijk: het Goed te Gavere (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 9, 74-75.

DESPRIET P. 1988: Een 16de-eeuws kasteeltje te Bellegem (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 11, 28-29.

DESPRIET P. 1990: De abdij van Groeninge in Kortrijk (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 13, 31-32.

DESPRIET P. 1992: De Kortrijkse Sint-Maartenskerk, Kortrijk.

DESPRIET P. 1994: De Franse dwangburcht van Kortrijk 1300-1302. Het onderzoek van de Kannunikpoort '45-'94, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 31, Kortrijk.

DESPRIET P. 1998: Kortrijks aardewerk 1250-1325, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West- Vlaanderen 14, Kortrijk.

DESPRIET P. 2000: Muntschat in het Kortrijkse begijnhof, Archaeologia Mediaevalis 23, 54.

DESPRIET P. 2002: Kortrijk: Franse voorburcht en O.-L.-Vrouwkerk (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 25, 52-53.

DESPRIET P. 2003: De koninklijke dwangburcht van Kortrijk (onderzoek 1990-2002) (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 26, 107-108.

DESPRIET P. 2004: Kortrijk (W.-Vl.): verder onderzoek collegiale O.-L.-Vrouwekerk, Archaeologia Mediaevalis 27, 68.

DESPRIET P. 2005a: Nieuw licht op de moderne vesting Kortrijk, Kortrijk.

DESPRIET P. 2005b: Noodopgraving in het Kortrijkse Begijnhof (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 28, 105-106.

DEVLIEGHER L. 1954: De opkomst van de kerkelijke gotische bouwkunst in West-Vlaanderen, Bulletin van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen 5, 177-345.

DEVLIEGHER L. 1955: De opgraving in de Sint-Donaaskerk te Brugge, De Toerist 34 (24), 365-369.

DEVLIEGHER L. 1956: De opkomst van de kerkelijke gotische bouwkunst in West-Vlaanderen, Bulletin van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen 7, 7-121.

DEVLIEGHER L. 1957: Oudheidkundig onderzoek van de Sint-Elooiskerk te Snellegem, Archaeologia Belgica 37, 89- 113.

DEVLIEGHER L. 1959: Grafzerken te Kortrijk, Archeologie 1959 (1), 163.

DEVLIEGHER L. 1979: Onderzoek van een middeleeuwse steenbakkerij in Ramskapelle, Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis 116, 273-279.

DEVLIEGHER L. 1980: De Zuidpoort te Veurne, Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis te Brugge CXVII (1-2), 218-232.

DE WILDE G. & VERLAECKT K. 1999: Munten uit de modder. Een staalkaart van 24 eeuwen monetaire geschiedenis uit de Schelde nabij Antwerpen, BRABOM: Berichten en rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg III, 193-246.

DE WILDE J. 1970: Een kijkje in de ondergrond van de kerk te Lembeke, Ons Meetjesland 3 (4), 5-8.

DEWILDE M. 1985: De donjon van het hertogelijk kasteel te Tervuren, Archaeologia Belgica 1 (1), 141-160.

DEWILDE M. 1994: In de put te Damme (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 17, 52-54.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 80 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 DEWILDE M. 1995: Sondage aan de Sint-Niklaaskerk te Mesen (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 18, 24-25.

DEWILDE M. 1996: De Bourgondische Vesten van Ieper (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 19, 32.

DE WILDE M. 1998: Proefopgraving op een site met walgracht in Eggewaartskapelle (Veurne), Archaeologia Mediaevalis 21, 4-5.

DEWILDE M. 1999: Een site met walgracht bij de Waesbrug te Steenkerke (Veurne), Archaeologia Mediaevalis 22, 26.

DEWILDE M. 2000: Een site met walgracht te Zoutenaaie (Veurne) (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 23, 9.

DEWILDE M. & DE MEULEMEESTER J. 1991: De opgravingscampagnes van 1987 en 1988 in de Onze-Lieve-Vrouw-Ten Duinenabdij te Koksijde, Archeologie in Vlaanderen I, 213-230.

DEWILDE M. & DE MEULEMEESTER J. 1993: Van abtswoning tot monniken verblijf. Een bouwhistorische en archeologische benadering van de abtswoning van de O.L.V. Ten Duinenabdij te Koksijde (provincie West- Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen II, 297-314.

DEWILDE M. & DE MEULEMEESTER J. 2005: Archeologie, geschiedenis en bouwhistorie. In: VANCLOOSTER D. (red.), De Duinenabdij van Koksijde. Cisterciënzers in de Lage Landen, Tielt, 180-195.

DEWILDE M. & ERVYNCK A. 1993: Bijbelfiguren en monsters in tinglazuur. De tegelvloer uit de prelatuur van de O.L.V. Ten Duinenabdij te Koksijde (prov. West-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen II, 315-334.

DEWILDE M., HEUS J. & VANDEWALLE F. 1999: Het Oosthof te Koekelare (West-Vlaanderen). Interimverslag 1988- 1995, Archeologie in Vlaanderen V, 179-192.

DEWILDE M., HOLTHOFF N. & WYFFELS F. 2003: Het Blauwkasteel te Oostkamp, Archaeologia Mediaevalis 26, 38-39.

DEWILDE M. & VAN ACKER J. 1996: De Sint Denijskerk te Veurne (W.-Vl.), Handelingen van de Société d'Emulation te Brugge 133 (1-3), 244-248.

DEWILDE M. & VAN ACKER J. 1997: De Sint-Denijskerk te Veurne, Archaeologia Mediaevalis 20, 61-62.

DEWILDE M. & VAN DER PLAETSEN P. 1994: Huisraad en bouwelementen. In: ERVYNCK A. (red.), De 'Burcht' te Londerzeel, Archeologie in Vlaanderen, Monografie 1, Zellik, 39-98.

DEWILDE M., VANHOUTTE S. & WYFFELS F. 2003: De motte van Oud-Stuivekenskerke, Archaeologia Mediaevalis 26, 36-37.

DEWILDE M. & WYFFELS F. 2000: Sporen van vestingswerken in Veurne (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 23, 58- 59.

DEWILDE M. & WYFFELS F. 2001a: Archeologisch noodonderzoek aan de Sint-Jacobsstraat en het Guido Gezelleplein te Ieper (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 24, 86-87.

DEWILDE M. & WYFFELS F. 2001b: De Augustijnenabdij van Lo (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 24, 90.

DEWILDE M. & WYFFELS F. 2001c: Archeologisch onderzoek in de "Verdronken Weide" te Ieper (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 24, 89-90.

DEWILDE M. & WYFFELS F. 2002a: Archeologisch onderzoek bij het gerechtsgebouw van Ieper (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 25, 54-55.

DEWILDE M. & WYFFELS F. 2002b: Het neerhof van de Augustijnenabdij te Voormezele (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 25, 20-21.

DEWILDE M. & WYFFELS F. 2002c: Verkennend archeologisch onderzoek van het Blauwkasteel te Oostkamp (W.- Vl.), Archaeologia Mediaevalis 25, 19.

DEWILDE M. & WYFFELS F. 2005: Archeologische waarnemingen in en rond de Duinenabdij, 1999 - 2003, Novi Monasterii 3, 75-85.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 81 van 95 DEWILDE M. & WYFFELS F. 2006: The forgotten motte of Reninge (Western Flanders). In: DE MEULEMEESTER J. & GILLET J. (eds), Mélanges d'archéologie médiévale. Liber amicorum en hommage à André Matthys, Les Cahiers de l’Urbanisme. Hors-série, Liège, 56-59.

DEWILDE M. & WYFFELS F. 2007: Vauban in Ieper (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 30, 56-58.

DE WITTE H. 1980: De opgraving in de O.-L.-Vrouwkerk te Brugge (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 3, 18-19.

DE WITTE H. 1982: Maria Van Bourgondië, Brugge. Een archeologisch-historisch onderzoek in het hoogkoor van de Onze-Lieve-Vrouwkerk, Brugge.

DE WITTE H. 1985: Stadsarcheologisch onderzoek te Brugge 1984, Archaeologia Mediaevalis 8, 68-70.

DE WITTE H. 1986: Stadsarcheologisch onderzoek te Brugge (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 9, 71-74.

DE WITTE H. 1987: Stadsarcheologisch onderzoek te Brugge (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 10, 52-53.

DE WITTE H. (red.) 1991: De Brugse Burg. Van grafelijke versterking tot moderne stadskern, Brugge.

DE WITTE H. 1995: Het Dominicanenklooster te Brugge, Archaeologia Mediaevalis 18 (1), 23-24.

DOPERÉ F. 1983a: Onderzoek van de donjon te Meldert (Br.), Archaeologia Mediaevalis 6, 22-23.

DOPERÉ F. 1983b: Meldert (Brabant). De donjon van de heren van Meldert. Archeologisch onderzoek, Mededelingen van de Geschied- en Oudheidkundige Kring voor Leuven en omgeving XXIII, Leuven, 139-174.

DOPERÉ F. 1997: De steenhouwchronologie voor de Brabantse kalkzandsteen: status questiones, Archaeologia Mediaevalis 20, 15-17.

DOPERÉ F. 2007: Micro-analyse van middeleeuwse bouwwerven. De steenhouwchronologie toegepast op de kerken van Anderlecht en Vilvoorde (Br. en Vl.-Brab.), Archaeologia Mediaevalis 30, 187-191.

DOPERÉ F. & LODEWIJCKX M. 1978: Tienen. De middeleeuwse stadsmuur aan de Borggracht, Jaarboek van de Geschied- en Oudheidkundige Kring voor Leuven en omgeving XVIII, Leuven, 57-116.

DOPERÉ F. & UBREGTS W. 1991: De donjon in Vlaanderen. Architectuur en wooncultuur, Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae 3, Leuven.

DUMORTIER C. 1995: Majolica en faïence. Bijdrage tot de studie van het aardewerk uit de Zuidelijke Nederlanden in de 17de eeuw. In: DEGRÉ S. (red.), Brouwerijen in de Sint-Katelijnewijk, Archeologie in Brussel 2, Brussel, 125- 132.

DUMORTIER C. 1996: Antwerpse zalfpotten in de Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis te Brussel, Berichten en Rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg 1, 119-124.

DUMORTIER C. 2002: Céramique de la Renaissance à Anvers. De Venise à Delft, Bruxelles.

DUPREZ PH., DESPIEGHELAERE R.E.A., MICHIELS G. & CRUL D. 1970: Archeologische vondsten in de middeleeuwse Damse havenkom. Les fouilles archéologiques dans le port médiéval de Damme, Brugge.

ERVYNCK A. (red.) 1994: De "Burcht" te Londerzeel. Bewoningsgeschiedenis van een motte en een bakstenen kasteel, Archeologie in Vlaanderen, Monografie 1, Zellik.

ERVYNCK A. & VEECKMAN J. 1992: Oorlepeltjes en tandenstokers: beenbewerker in de Schoytestraat. In: VEECKMAN J. (red.), Blik in de bodem. Recent stadsarcheologisch onderzoek in Antwerpen, Antwerpen, 93-97.

FRANÇOIS B. & LODEWIJCKX M. 2003: Verdergezet onderzoek in het kasteel van Horst te Sint-Pieters-Rode (Vl.- Brab.), Archaeologia Mediaevalis 26, 42-44.

GEYSKENS L. 2002: Beelden en plaketten uit pijpaarde te Antwerpen, Berichten en Rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg 5, 9-114.

GOOSSENAERTS K. 1991: XIII-XIVde eeuws glas uit een beerput te Leuven (Brab.), Archaeologia Mediaevalis 14, 6- 7.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 82 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 GOUBITZ O. 1981: Ledervondsten. In: VANDENBERGHE S. (ed.), Onderzoek in 'Het Spaanse Hof' te Nederokkerzeel (België), Acta Archaeologica Lovaniensia 20, 23-24.

GOUBITZ O. 1983: De Ledervondsten. In: VANDENBERGHE S. & ASHTON-VANHELRE, Laat-middeleeuwse waterputten te Oud-Turnhout, Taxandria, Nieuwe Reeks LV, 61-62.

GOUBITZ O. 1984: Leder. In: VANDENBERGHE S. (ed), Het hof van Watervliet in de Oude Burg te Brugge, Brugge, 87- 89.

GOUBITZ O. 1988: Brugge op grote en kleine voet. Laat-Middeleeuws schoeisel en andere lederresten. In: DE WITTE H. (red.), Brugge onder-zocht: tien jaar stadsarcheologisch onderzoek, Archeo-Brugge 1, Brugge, 151-159.

GOUBITZ O. 1989: Afvalstuk en modeschoen. Ledervondsten van de Oudburg, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 13, 72-79.

GOUBITZ O. 1990: Ledervondst uit de Belfortstraat-Kammerstraat, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 14, 42-44.

GOUBITZ O. 1991: Leder uit een beerput, Schepenhuisstraat, Gent, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 15, 16-19.

GOUBITZ O. 1993: Het leder. In: BOSCHMANS G., Scherven vertellen (onderzoek kasteel van Atten Hoven-Holsbeek, België), Holsbeek, 142-144.

GOUBITZ O., VAN DRIEL-MURRAY C. & GROENMAN VAN WAATERINGEN W. 2001: Stepping through Time. Archaeological Footwear from Prehistoric Times until 1800, Zwolle.

HAECK A. 1991: De Middeleeuwse munten in West-Vlaanderen, Westvlaamse Archaeologica 7 (1-2), 45-61.

HAECK A. 1994: Het muntwezen in het graafschap Vlaanderen tijdens de middeleeuwen en de muntvondsten in Zuid-Oost-Vlaanderen. In: ROGGE M. & BEECKMANS L. (red.), Geld uit de grond - Tweeduizend jaar muntgeschiedenis in Zuid-Oost-Vlaanderen, Publicaties van het Provinciaal Archeologisch Museum van Zuid- Oost-Vlaanderen – site Velzeke. Buitengewone reeks 2, Zottegem, 125-141.

HAECK A. 1996: Middeleeuwse muntschatten gevonden in België (750 - 1433). Trésors monétaires médiévaux découverts en Belgique. Mittelalterliche Münzschätze gefunden in Belgien, Cercle d'Etudes Numismatiques Travaux 13, Bruxelles.

HAECK A., VAN HOVE R. & VAN LAERE R. 1999: De site Kluizenhof te Sint-Gillis-Waas (O.-Vl.). Studie van een uitzonderlijke muntvondst (vnl. 1140-1290/95) op de middeleeuwse begraafplaats van Kluize (Clusa), Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 102, 447-540.

HANECA K. 2008: Methodologie van het dendrochronologisch onderzoek en toepassingen op kunstvoorwerpen. In: KNAPEN L. & KENIS L. (eds), Hout in boeken, houten boeken en de fraaye konst van houtdraayen, Leuven, 1-12.

HARTOCH E. & MARTENS M. 2008: Fired Stone: 15th-Century Brick Making at Tienen-Grijpenveld, Novi Monasterii 7, 315-322.

HENKES H.E. & VEECKMAN J. 1999: Schitterende scherven. Het glas uit een afvalput op de Antwerpse Eiermarkt, BRABOM: Berichten en rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg III, 11-86.

HENSEL W., ABRAMOWICZ A., GASSOWSKI J., OKULICZ J., SUCHODOLSKI S. & TABACZYNSKI S. 1970a: Dans l'Albigeois le château et le village de Montaigut. In: Archéologie du village déserté, Cahier des Annales 27, Evreux, 13-53.

HENSEL W., CHAPELOT J., OKULICZ J., SUCHODOLSKI S., TABACZYNSKI S. & TOMASZEWSKI A. 1970b: Dans les baronnies le village perché de Condorcet. In: Archéologie du village déserté, Cahier des Annales 27, Evreux, 173-191.

HEYMANS H. 1988: Stadsarcheologie te Maaseik, Archaeologia Mediaevalis 11, 69-70.

HEYMANS H. & NESKENS A. 2007: Stadsarcheologie in Maaseik, M&L. Monumenten, Landschappen & Archeologie 26 (2), 58-66

HILLEWAERT B. 1988: Stadskernonderzoek te Heist, Archaeologia Mediaevalis 11, 77-78.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 83 van 95 HILLEWAERT B. 1992: Stadsarcheologisch onderzoek te Brugge (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 15, 49.

HILLEWAERT B. 1993: Opgravingen en vondsten. Potterierei. In: Jaarboek 1991-1992. Brugge - Stedelijke Musea, Brugge, s.p.

HILLEWAERT B. 1995: Pandjeshuizen aan de Garenmarkt te Brugge (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 18, 42-43.

HILLEWAERT B. 2007: Archeologie in Brugge. Van stedelijke, naar intergemeentelijke dienst, M&L. Monumenten, Landschappen & Archeologie 26 (2), 24-34.

HILLEWAERT B., DE GRYSE J. & VANDEVELDE J. 2003: Het bodemarchief aan de Verversdijk belicht. Recent archeologisch onderzoek op de terreinen van het voormalige jezuïetencomplex te Brugge, Musea@brugge/bijschrift 3. Museumnieuwsbrief 23, 3-6.

HILLEWAERT B. & ERVYNCK A. 1991: Leerlooierskuipen langs de Eekhoutstraat. In: VERMEERSCH V. (red.), Jaarboek 1989-1990. Brugge - Stedelijke Musea, Brugge, 109-123.

HILLEWAERT B. & HOLLEVOET Y. 1995: Huisvuil onder het wegdek. Een vroeg-13de-eeuws aardewerkcomplex uit de Marktstraat te Oudenburg (prov. West-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen IV, 279-289.

HILLEWAERT B. & VAN BESIEN E. (red.) 2007: Het Prinsenhof in Brugge, Brugge.

HILLEWAERT B., VERHAEGHE F. & DE BLESER C. 1991: Een afvalput uit de 16de-18de eeuw. In: DE WITTE H. (red.), De Brugse Burg. Van grafelijke versterking tot moderne stadskern, Brugge, 207-251.

HOLLEVOET Y. 1985: Archeologisch onderzoek in de gemeente Oudenburg. Prospectie-analyse-synthese, ongepubliceerde licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

KARDUX T. 1989: Het hof van Nedergem te Eppegem (Brab.), Archaeologia Mediaevalis 12, 27-30.

KARDUX T. 1990: Het Hof van Nedergem te Eppegem (Brab.), Archaeologia Mediaevalis 13, 29-30.

KINNAER F., LETTANY L., TROUBLEYN L. & WOUTERS W. 2004: Het archeologisch onderzoek op de site "Het huis van de Mechelaar" Befferstraat-Reuzenstraat-Zakstraat, Nieuwsbrief Stad Mechelen 5.

LALEMAN M.C. 1982: Vondstmeldingen. Vrijdagmarkt 34-35, Het Toreken, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 6 (1), 50-51.

LALEMAN M.C. 1990: Een bericht over archeologisch onderzoek naar de middeleeuwen en moderne tijden in de provincie Oost-Vlaanderen, VOBOV-info 38-40, 71-81.

LALEMAN M.C. 1997a: Het stenen verleden. Een beknopt overzicht van bouwactiviteiten, bouwkundige ontwikkeling en monastieke architectuur. In: DECLERCQ G. (ed.), Ganda & Blandinium. De Gentse abdijen van Sint-Pieters en Sint-Baafs, Gent, 115-146.

LALEMAN M.C. 1997b: Strijd tegen concurrentie. Over aardewerk in het 17de-eeuwse Vlaanderen. In: DE MEULEMEESTER J. (red.), Uit aarde en vuur. Keramiek in Vlaanderen (tentoonstellingscatalogus), Oudenburg, 38- 43.

LALEMAN M.C. 1999: Stadsarcheologie. In: ART J. (red.), Hoe schrijf ik de geschiedenis van mijn gemeente, deel 4. Archeologie, Gent, 451-473.

LALEMAN M.C. 2000: "Recent" en toch archeologie. Enkele aspecten van het onderzoek in Oost-Vlaanderen, VOBOV-info 52, 64-71.

LALEMAN M.C. 2001: Het prinselijk Hof ten Walle in Gent: recent onderzoek en nieuwe inzichten, Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent. Nieuwe reeks 55, 199-236.

LALEMAN M.C. 2007: Het geheugen van een stad: drie decennia Gentse stadsarcheologie, M&L. Monumenten, Landschappen & Archeologie 26 (2), 4-23.

LALEMAN M.C. & LIEVOIS D. 1991: Het tweede pandhof van het Karmelietenklooster, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 15 (4), 16-30.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 84 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 LALEMAN M.C., LIEVOIS D., STOOPS G. & SWIMBERGHE P. 1996: Hollands porselein uit Gent, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 20 (3), 5-55.

LALEMAN M.C. & RAVESCHOT P. 1983: Archeologische kroniek. Het stadsarcheologisch onderzoek in Gent, VOBOV- info 12, 20-21.

LALEMAN M.C. & RAVESCHOT P. 1992: L'hôpital de la Bijloke à Gent: premier bilan de la recherche archéologique, Actes du LIe congrès de la Fédération des Cercles d'Histoire et d'Archéologie de Belgique II, 129-135.

LALEMAN M.C. & STOOPS G. 1996a: Ontwikkeling en verdediging in Gent. Een beknopt overzicht van de stadsarcheologische bijdrage ca. 9de - 17de eeuw. In: VAN ROEYEN J. (ed.), Uit Vlaamse bodem. 10 archeologische verhalen, Sint Niklaas, 120-140.

LALEMAN M.C. & STOOPS 1996b: Stadsarcheologisch onderzoek in Gent (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 19, 46- 49.

LALEMAN M.C. & STOOPS G. 2000: Stadsarcheologisch onderzoek in Gent, Archaeologia Mediaevalis 23, 68-70.

LALEMAN M.C. & STOOPS G. 2001: Het archeologisch onderzoek in Gent, Archaeologia Mediaevalis 24, 101-103.

LALEMAN M.C., STOOPS G. & VERMEIREN G. 1997: Vondstmeldingen. Posteernestraat 21, Stadsarcheologie, Bodem en monument in Gent 21 (3-4), 102-103.

LALEMAN M.C., STOOPS G. & VERMEIREN G. 2002: Archeologisch onderzoek in Gent (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 25, 62-65.

LAMMENS W., DEWILDE M. & WYFFELS F. 2005: De abdij van Hemelsdale te Werken (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 28, 117-118.

CHARLES L. et al. (red.) 2000: Het Prinselijk Hof ten Walle in Gent, Jubileumuitgave Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent, Gent.

LECIEJEWICZ L., PESEZ J.M., RULEWICZ M. & TABACZYNSKI S. 1970: Sur le Lévezou. L'établissement médiéval de Saint- Jean-Le-Froid. In: Archéologie du village déserté, Cahier des Annales 27, Evreux, 55-93.

LEMAY N. 1995: De materiële cultuur in de Sint-Salvatorabdij te Ename (stad Oudenaarde, prov. Oost- Vlaanderen) 2. Een afvalput uit de keuken, Archeologie in Vlaanderen IV, 291-310.

LEMAY N. 1999: Opgravingen in de voormalige abdij Maagdendale (Oudenaarde) (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 22, 71.

LEMAY N., CALLEBAUT D. & BAUTERS L. 1995: Noodopgraving aan de muziekschool te Oudenaarde (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 18, 12-13.

LEMAY N. & LANGEN I. 2002: Noodonderzoek aan de Meerspoort in Oudenaarde (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 25, 69-70.

LEMAY N. & ROELS E. 2003: De toren van het Torregoed in Heurne (gem. Oudenaarde. prov. Oost-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen VII, 115-130.

LETTANY L. 1996: Afval? In de gracht! Archeologisch onderzoek in de Drie Hespenstraat, Berichten en Rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg 1, 84-107.

LETTANY L. 2003: Het ongeschreven Mechelen. Archeologisch onderzoek op de Grote Markt en de Veemarkt 2001-2003, Mechelen.

LOPPENS K. 1932: La région des dunes de Calais à Knocke , Coxyde.

LUX G. & THYSSEN W. 1979: De voormalige kerk van Alden- Biezen. In: Conspectus MCMLXXVIII, Archaeologia Belgica 213, 164-167.

MATTHYS A. 1971: Les grès communs de Bouffioulx et Châtelet (XVIe-XVIIe s.). Catalogue des pièces conservées dans les collections du Musée archéologique de Charleroi, Bruxelles, Nationaal Centrum voor Oudheidkundige navorsingen in België, série B: les collections.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 85 van 95 MATTHYS A. 1975: L'archéologie médiévale en Belgique. État des recherches et bibliographie 1945-1972, Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters 3, 261-303.

MATTHYS A. 1981: De mote van Kessenich, Archaeologia Belgica 240, Brussel.

MECHELSE VERENIGING VOOR STADSARCHEOLOGIE 1995: Het Carmelietenklooster op de veemarkt te Mechelen (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 18, 28.

MEERSSEMAN G. & DE SMIDT F. 1942: De kerk van Torhout in het licht der jongste opgravingen, Antwerpen.

MERCKEN J. 1984: Huisraad van de bewoners van "Vrouwenpark" te Rotselaar, Archaeologia Mediaevalis 7, 62- 63.

MERCKEN J. 1985: Huisraad en gebruiksvoorwerpen van de bewoners van "Vrouwenpark" te Rotselaar, Archaeologia Mediaevalis 8, 13-16.

MERLIER R. 1976: De landelijke bewoning in de Sint-Pietersheerlijkheid door de eeuwen heen in Desselgem, Beveren-Leie, Deerlijk en Waregem, ongepubliceerde licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

MERTENS J. 1950: De oudheidkundige opgravingen in de Sint-Lambertuskerk te Muizen (Brab.), Archaeologia Belgica 3, Brussel.

MERTENS J. 1952: Sint Verona's graf te Leefdaal, Eigen Schoon en de Brabander 35, 145-153.

MERTENS J. 1955a: Opgravingen in de Sint-Pieterskerk te Leuven, Berichten van het Koninklijk Oudheidkundig Verbond 19, 9-11.

MERTENS J. 1955b: Opgravingen in de Sint-Donaaskerk te Brugge, Wetenschappelijke Tijdingen 15, 246-248.

MERTENS J. 1956: Hooglede (W.-Vl.). Sint-Amanduskerk, Archeologie 1956 (1), 130.

MERTENS J. 1957a: Oudheidkundig onderzoek van de Sint-Martinuskerk te Genk, Limburg 1957 (36), 137-161.

MERTENS J. 1957b: Genk (Limb.): Sint-Martinuskerk, Archeologie 1957 (1), 149.

MERTENS J. 1960: Zoutenaaie. Primitieve dorpskern, Archeologie 1960 (29), 422-423.

MERTENS J. 1970: Oudenaarde-Eine: Sint Eligiuskerk, Archeologie 1970 (2), 91-92.

MERTENS J. 1978: De parochiekerk te Oudenburg (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 1, 15-16.

MERTENS J. 1988: De verdwenen kerk van Roksem. In: BERINGS G., HOSTE A., VAN DER BAUWHEDE D., THERRY M., MERTENS J., MEULEMEESTER J.L. & LANNO L. (red.), Kerkschatten uit Oudenburg, Tentoonstellingscatalogus, Oudenburg, 45-56.

MERTENS J. 1990: De voor-Romaanse kerken van Anseremme, Arlon, Berg, Erpekom, Fosse-sur-Salm, Fosses- Menneville, Grobbendonk (Ouwen), Huizingen, Landen, Neder-Heembeek, Orp-le-Grand, Ronse (S. Hermes), Tavigny, Tenneville, Waha (S. Martin). In: OSWALD F., SCHAEFER L. & SENNHAUSER H.-R. (red.), Vorromanischen Kirchenbauten. Katalog der Denkmäler bis zum Ausgang der Ottonen, München, s.p.

MERTENS J. & DE BOE G. 1967: Meldert (O.-Vl.): Sinte Walburgakerk, Archeologie 1967 (1), 10-11.

MINNEN B., CAES W. & HOOFT P. 2000: Het archeologisch onderzoek van de kerk en het kerkhof van de Cisterciënzerinnenabdij Vrouwenpark (Rotselaar, België) 1997-1999, Cîteaux: Commentarii cistercienses 51, 167-184.

MINSAER K. & BOGAERTS B. 2005: Archeologische begeleiding bij de heraanleg van de Leien, een tussentijds bilan, BRABOM: Berichten en rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg VI, 229-232.

MINSAER K. & BOGAERTS B. 2006: Resultaten van de archeologische begeleiding heraanleg leien in 2005. Aanvullend onderzoek naar de Antwerpse versterkingsgordel ter hoogte van de Nationale Bank (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 29, 69-73.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 86 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 MOENS J. 2004: Het leer. In: BEECKMANS L., WELLEMAN G., MOENS J., ERVYNCK A., VAN NEER W., VAN PETEGHEM A. & BASTIAENS J., Een middeleeuws stadswoonhuis met half-ingegraven ruimte langs de Markt te Geraardsbergen, VOBOV-Info 60, 31-35.

MOENS J. 2005: Onderzoek in de O.L.V.-Hemelvaartkerk van Hofstade bij Aalst (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 28, 32.

MOENS J. 2007a: Het leer. In: TROUBLEYN L., KINNAER F. & ERVYNCK A. (red.), Het steen en de burgers, Onderzoek van de laatmiddeleeuwse gevangenis van Mechelen, Mechelen, 115-123.

MOENS J. 2007b: Leervondsten. In: BEECKMAN D. & LAMBRECHT G. (red.), De Cop doorgespoeld: een 16de-eeuwse beerputvulling anders bekeken, Mechelen, 101-103.

OOST T. 1981: Een gouden sierknoop uit de 16de eeuw, gevonden in Antwerpen (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 4, 7.

OOST T. 1986: Stadsarcheologisch onderzoek te Antwerpen (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 9, 63-65.

OOST T. 1991: Beeldjes en plaketjes: archeologische gegevens uit Antwerpen over een volksgebruik. In: Liber Amicorum prof. dr. Jozef Van Haver, Brussel, 283-296.

OOST T. 1992: Halfproducten, steunstukken en misbaksels: afval van een majolicawerkplaats. In: VEECKMAN J. (red.), Blik in de bodem. Recent stadsarcheologisch onderzoek in Antwerpen, Antwerpen, 99-108.

OOST T. & ACKERMANS J. 1988: Bakken en misbakken: middeleeuwse pottenbakkersafval aan de Korte Ridderstraat te Antwerpen, Archaeologia Mediaevalis 11, 14-15.

OOST T., BUNGENEERS J., VEECKMAN J., ERVYNCK A. & SORBER F. 1993: Onder de kathedraal - Archeologisch bodemonderzoek tijdens de restauratiewerken. In: AERTS W. (ed.), De Onze-Lieve-Vrouwekathedraal van Antwerpen, Antwerpen, 305-338.

OOST T. & VEECKMAN J. 2002: Majolica in Antwerp: the archaeological evidence. In: VEECKMAN J. (red.), Majolica and glass: from Italy to Antwerp and beyond. The transfer of technology in the 16th-early 17th century, Antwerp, 51-68.

OPSTEYN L. 1996: Grote vondsten uit de Kleine Gete. Recent archeologisch onderzoek te Zoutleeuw, De Brabantse Folklore en Geschiedenis 289, 3-126.

PATROUILLE E. 2002: Laatmiddeleeuwse baksteenindustrie te Zeebrugge (prov. West-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen VI, 243-260.

PAUWELS D. 2006: Bilzen: de oude Hasseltsepoort. In: CREEMERS G. & VANDERHOEVEN A. (red.), Archeologische kroniek van Limburg 2001, Limburg - Het Oude Land van Loon 85 (1), 17-19.

PAUWELS D. 2007: Een donjon bij de Demer in Aarschot: de middeleeuwse woontoren bij het Kasteel van Rivieren te Gelrode komt even aan de oppervlakte, Archeologie 2007, Recent archeologisch onderzoek in Vlaams-Brabant (Provincie Vlaams-Brabant), 3-5.

PAUWELS D. & VYNCKIER G. 2006: Zolder (Heusden-Zolder): noodonderzoek in de Sint-Vincentiuskerk, Limburg - Het Oude Land van Loon 85 (1), 63-67.

PEDE R. & AMEELS V. 2007: Laat-middeleeuwse bewoning langs de Hoogstraat te Oudenaarde (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 30, 75-77.

PIETERS M. 1993: Archeologisch onderzoek te Raversijde (stad Oostende, prov. West-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen II, 247-264.

PIETERS M. 1994: Laat-middeleeuwse landelijke bewoning achter de Gravejansdijk te Raversijde, Archeologie in Vlaanderen III, 281-298.

PIETERS M. 1995: Een 15de-eeuwse sector van het verdwenen vissersdorp te Raversijde (stad Oostende, prov. West-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen IV, 219-236.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 87 van 95 PIETERS M., COOLS E., KOLDEWEIJ J. & MORTIER A. 2002: Middeleeuwse en latere insignes en devotionalia uit Raversijde (gemeente Middelkerke en stad Oostende, prov. West-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen VI, 261-301.

PIETERS M., COOREMANS B., ERVYNCK A. & VAN NEER W. 1994: Van akkerland tot Heilige Geestkapel. Een kijk op de evolutie van de bewoningsgeschiedenis in de Kattestraat te Aalst, Archeologie in Vlaanderen III, 299-329.

PIETERS M., ERVYNCK A., VAN NEER W. & VERHAEGHE F. 1995a: Raversijde: een 15de-eeuwse kuil, een lens met platvisresten, en de betekenis voor de studie van de site en haar bewoners, Archeologie in Vlaanderen IV, 253-277.

PIETERS M., DEWILDE M., IMPENS Y. & TRATSAERT B. (m.m.v. BAETEMAN C. & KERCKHOF F.) 1995b: Zes eeuwen bewoningsgeschiedenis op het Mijnplein te Oostende (prov. West-Vlaanderen). Interimverslag, Archeologie in Vlaanderen IV, 187-203.

PIETERS M., SCHIETECATTE L., ERVYNCK A., VAN NEER W. & CALUWÉ D. (m.m.v. DE BUYSER F., EECKHOUT J., HOUBRECHTS D. & MUYLAERT L.) 2003: De Visserskaai te Oostende (prov. West-Vlaanderen): archeologie van een in de 17de eeuw zwaar geteisterde stad, Archeologie in Vlaanderen VII, 231-276.

PIETERS M., SCHIETECATTE L., ZEEBROEK I., CALUWÉ D., COOREMANS B., DEFORCE K., DEMERRE I., EECKHOUT J., ERVYNCK A., GEVAERT G., HOLLEVOET Y., KIGHTLY C., TYS D., VANDENBRUAENE M., VANHOUTTE S. & VAN NEER W. 2005: Oostende: Stadsvernieuwing en archeologie. Een balans van 10 jaar archeologisch onderzoek van het Oostendse bodemarchief, Oostende.

POLET C. & ORBAN R. 1996: Observations anthropologiques sur l'alimentation des moines de l'abbaye des Dunes à Koksijde (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 19, 67-68.

POTTIER W. 1986: Lokalisatie en verspreiding van Antwerpse pottenbakkers, Archaeologia Mediaevalis 9, 62-63.

PROVOOST A. 1981: Rotselaar: abdij Vrouwenpark. In: PROVOOST A. (red.), Blik op het bodemarchief van Oost- Brabant. Opgravingen in Bierbeek, Hoegaarden, Holsbeek, Landen, Leuven, Opheylissem, Orp-le-Grand, Orsmaal, Rotselaar en Tienen, Leuven, 206-214.

PYPE P. 2007: Analyse van kanonkogels en kogels voor handvuurwapens uit de Tachtigjarige Opstand aangetroffen op de kasteelsite van Middelburg-in-Vlaanderen (gem. Maldegem, O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 30, 83-87.

PYPE P., DEWILDE M. & WYFFELS F. 2004: Het kasteel van Diksmuide, Archaeologia Mediaevalis 27, 84.

RAVESCHOT P. 1986: Een middeleeuwse spade uit Gent, Archaeologia Mediaevalis 9, 61-62.

RAVESCHOT P. 1989: Het glas uit de beerput van Oudburg 21, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 13, 35-46.

ROBBERECHTS B., TROUBLEYN L., RIBBENS R. & KINNAER F. 2007: Mechelen en de stedelijke dienst archeologie, M&L. Monumenten, Landschappen & Archeologie 26 (2), 35-47.

ROOSENS H. 1957: Een zestiende-eeuwse muntschat te Denderhoutem, Cultureel Jaarboek voor de Provincie Oost-Vlaanderen 1952 (1), 295-301.

ROOSENS B. 1984: Een laat-middeleeuwse stadstoren te Lier. In: Conspectus MCMLXXXIII, Archaeologia Belgica 258, 167-169.

ROOSENS B. 1988: Het kasteel "Jonkholt" te Hoelbeek, Archaeologia Mediaevalis 11, 36.

ROOSENS B. 1991: Archeologisch en bouwhistorisch onderzoek van de Sint-Pieterskerk te Puurs, Archeologie in Vlaanderen I, 237-256.

ROOSENS B. & VYNCKIER P. 1982: De middeleeuwse versterkingen op de Warande te Diest. In: Conspectus MCMLXXXI, Archaeologia Belgica 247, 122-124.

ROOSENS H. & MERTENS J. 1950: De oudheidkundige opgravingen bij Sint-Hermes te Ronse, Archaeologia Belgica 1 (3), 333-399.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 88 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 SCHAAF A. 1992: Een afvalput op de Guldenberg. In: VEECKMAN J. (red.), Blik in de bodem. Recent stadsarcheologisch onderzoek in Antwerpen, Antwerpen, 63-71.

SCHIETECATTE L. 2003: Laat- en postmiddeleeuws leer uit het verlaten vissersdorp Walraversijde (stad Oostende, prov. West-Vlaanderen), Archeologie in Vlaanderen VII, 141-200.

SIEBRAND M., DEMETER S. & DE POORTER A. 2001: Sondages sur le tracé du rempart, rue du Vieux-Marché-aux- Grains (1995). In: BLANQUAERT P., DEMETER S., DE POORTER A., MASSART C., MODRIE S., NACHTERGAEL I. & SIEBRAND M. (red.), Autour de la première enceinte/Rond de eerste stadsomwalling, Archeologie in Brussel 4, Brussel, 130- 152.

SMEETS M. 2005: Een dame ontwaakt. Het archeologisch onderzoek in het cisterciënzerinnenklooster van Herkenrode in 2004, Novi Monasterii 4, 57-76.

SMEETS M. & VAN IMPE L. 2005: Herkenrode, abdij onder de zoden (Limb.), Archaeologia Mediaevalis 28, 35-38.

SMEETS M. & DE MAEYER W. 2002: Aardewerk uit het Mechelse. Een inventaris. In: DE MAEYER W. & SMEETS M. (red.), Opgetekend Verleden 1. Jaarboek van de Mechelse Vereniging voor Stadsarcheologie, Mechelen, 131- 152.

STOOPS G. 2007: Abdijkerk I in de Gentse Bijloke: de opgravingen 2006 (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 30, 91- 94.

STROOBANTS A. 1985: Archeologisch onderzoek te Dendermonde (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 8, 55.

STROOBANTS A. & BALTHAU E. 1991: Ceramiek en glas uit de Zwijveke abdij te Dendermonde, Stedelijke musea Dendermonde catalogus 2, Dendermonde.

SWINNEN M. 1985: De Minderbroederskerk te Mechelen, Archaeologia Mediaevalis 8, 59-61.

SWINNEN M. 1987: Stadsarcheologisch onderzoek te Mechelen (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 10, 62-63.

TACK L. 1982: Archeologisch onderzoek van de gemeente Nokere (Kruishoutem). Prospectie-analyse-synthese, ongepubliceerde licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

TEMMERMAN S. 2001: De site Oud Kasteel in Oudenaarde, een archeologische analyse van de ceramiek en het glas uit een 19de-eeuwse context, 3 delen, ongepubliceerde licentiaatsverhandeling VUB, Brussel.

TERMOTE J. 1983a: Het Jonkershof te Jonkershove (Houthulst). In: Conspectus MCMLXXXII, Archaeologia Belgica 253, 114-117.

TERMOTE J. 1983b: Prospectie van het verdwenen vissersdorp Nieuwe Yde te Oostduinkerke (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 6, 54-55.

TERMOTE J. 1984: Het onderzoek in de Ten Duinenabdij te Koksijde, Archaeologia Mediaevalis 7, 66-67.

TERMOTE J. 1987: De verdwenen dorpskern van S'Heerwillemskapelle (Veurne), Archaeologia Mediaevalis 10, 69-70.

TERMOTE J. 1988a: De stadsversterkingen uit de Bourgondische periode in Kust-Vlaanderen, Archaeologia Mediaevalis 11, 58-59.

TERMOTE J. 1988b: Onderzoek van de Leeuwentoren te Ieper, Archaeologia Mediaevalis 11, 60.

TERMOTE 1988c: Archeologisch/topografisch onderzoek van de site van de Duinenabdij te Koksijde, Archaeologia Mediaevalis 11, 73.

TERMOTE J. 1988d: Een site met walgracht te Leffinge (gem. Middelkerke), Westvlaamse Archaeologica 4 (2), 55- 61.

TERMOTE J. 1989a: De Leeuwentoren te Ieper. Bijdrage tot het onderzoek van de Bourgondische stadsversterkingen in Kust-Vlaanderen, Westvlaamse Archaeologica 5 (1), 17-29.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 89 van 95 TERMOTE J. 1989b: De situs van de Sint-Laurentiuskerk te Nieuwpoort (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 12, 39- 40.

TERMOTE J. 1989c: Opgravingen op het Sint-Maartensplein te Wervik, Stedelijke Oudheidkundige Commissie Wervik. Jaarboek 1989, Wervik, 143-147.

TERMOTE J. 1990: Archeologisch onderzoek in en om de Sint-Andreaskerk te Woumen (Gem. Diksmuide), Westvlaamse Archaeologica 6 (1), 18-30.

TEUGELS N. 2004: Analyse en interpretatie van de laat-18de- tot 19de-eeuwse ceramiek uit een afvalcontext in het centrum Elzenveld (Oud Gasthuis Sint-Elisabeth), Antwerpen, ongepubliceerde licentiaatsverhandeling VUB, Brussel.

TEUGELS N. 2006: Analyse en interpretatie van de laat-18de- tot 19de-eeuwse ceramiek uit een afvalcontext in het centrum Elzenveld (Oud Gasthuis Sint-Elisabeth), Antwerpen. In: DECKERS P., GOEMINNE N., HOORNE J., JEHS D., NOENS G., VAN BAELEN A. & WUYTS F. (eds), Terra Incognita. Annual Review of Archaeological Master Research in Flanders (Belgium). Academiejaar 2004-2005, I, 201-215.

TIRI W. 1999: De voormalige Cisterciënzerinnen-abdij van Roosendael in Sint-Katelijne-Waver (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 22, 35-36.

TIRI W. 2001: De luxe van de nonnen in abdij Roosendael (Sint-Katelijne-Waver) (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 24, 60-61.

TIRI W. 2006: Een waterput vol leven. In: YPERMAN W., TIRI W. & DEVOS W. (red.), Opgetekend Verleden 4. Jaarboek van de Mechelse Vereniging voor Stadsarcheologie, Mechelen, 100-121.

TREFOIS C.V. 1978: Ontwikkelingsgeschiedenis van onze landelijke architectuur, Antwerpen 1950, Sint Niklaas.

TROUBLEYN L. 2007: De ceramiek. In: TROUBLEYN L., KINNAER F. & ERVYNCK A. (red.), Het Steen en de burgers. Onderzoek van de laatmiddeleeuwse gevangenis van Mechelen, Mechelen, 104-113.

TROUBLEYN L., KINNAER F. & ERVYNCK A. (red.) 2007: Het Steen en de burgers. Onderzoek van de laatmiddeleeuwse gevangenis van Mechelen, Mechelen.

TROUBLEYN L., RIBBENS R. & ROBBERECHTS B. 2005: Het archeologisch onderzoek op de sites Minderbroedersklooster en Begijnenstraat, Mechelen.

TROUBLEYN L., RIBBENS R. & ROBBERECHTS B. 2006: Het archeologisch onderzoek op de sites Minderbroedersklooster en Begijnenstraat, Nieuwsbrief Stad Mechelen 9, 6-9.

TYS D. 1998: De rijkdom van grijs. Het middeleeuws reducerend gebakken aardewerk uit enkele Antwerpse sites, Berichten en Rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg 2, 161-199.

TYS D., SCHIETECATTE L., VAN EENHOOGE D., PIETERS M. & ZEEBROEK I. 2003: Leffinge (gem. Middelkerke, W.-Vl.): archeologisch onderzoek van de Onze-Lieve-Vrouwekerk (1985 en 1999), Archaeologia Mediaevalis 26, 56-57.

VAN BELLINGEN S. 1981: Abdij van Dieleghem (Jette), Archaeologia Mediaevalis 4, 33.

VAN BELLINGEN S. 1984: De abdij van Affligem (Br.), Archaeologia Mediaevalis 7, 42.

VAN BELLINGEN S. 2000: Het Hof ter Eeken te Opwijk, Archaeologia Mediaevalis 23, 48-49.

VAN BELLINGEN S. 2004: De verdwenen Sint-Gorikskerk te Kobbegem (gem. Asse, Vl.-Brab.), Archaeologia Mediaevalis 27, 30-31.

VAN BELLINGEN S. 2006a: Het kasteel van Gaasbeek (gem. Lennik, prov. Vlaams Brabant): de oostelijke sector - Interimverslag 1996-2000, Relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen 2, 153- 195.

VAN BELLINGEN S. 2006b: Onderzoek naar de verdwenen Sint-Gorikskerk te Kobbegem (gem. Asse) (Vl.-Br.), Archaeologia Mediaevalis 29, 178-179.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 90 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 VAN BELLINGEN S., DE BUYSER F., MUYLAERT L. & WOUTERS W. 1997: De Blokpoort en haar omgeving te Mechelen, Archaeologia Mediaevalis 20, 68-69.

VAN BELLINGEN S., DEWILDE M. & MUS O. 1994: De verdwenen Sint-Michielswijk te Ieper (prov. West-Vlaanderen). Interimverslag 1993, Archeologie in Vlaanderen III, 255-280.

VAN BELLINGEN S. & SIMILLION H. 1998: Onderzoek in het kasteel van Gaasbeek (gem. Lennik) (Vl.-Brab.), Archaeologia Mediaevalis 21, 16.

VAN BELLINGEN S. & VERKEYN J. 2000: Archeologisch onderzoek in het kasteel van Gaasbeek, Archaeologia Mediaevalis 23, 49-50.

VAN BEUNINGEN H.J.E., KOLDEWEIJ A.M. & KICKEN D. 2001: Helig en profaan 2. 1200 laat-middeleeuwse insignes uit openbare en particuliere collecties, Rotterdam Papers 12, Cothen.

VANBRABANT K. & LODEWIJCKX M. 2001: Noodopgraving van het Bethaniaklooster te Zoutleeuw (Vl.-Brab.), Archaeologia Mediaevalis 24, 121-123.

VAN BULCK G. & SMETS G. 2006: Patacons uit het Mechelse Dijleslib: een spiegel van het volksleven van de 17de tot de 20ste eeuw. In: YPERMAN W., TIRI W. & DEVOS W. (red.), Opgetekend Verleden 4. Jaarboek van de Mechelse Vereniging voor Stadsarcheologie, Mechelen, 6-54.

VAN DAMME H., BEECKMANS L., BORREMANS E., BORREMANS W., DE LEEUW E. & VANDEN BERGE M. 1997: Stadsarcheologie in Geraardsbergen, Archaeologia Mediaevalis 20, 68.

VANDEKERCHOVE V. 1998: De archeologische zoektocht naar de middeleeuwse Leuvenaar (Vl.-Brab.), Archaeologia Mediaevalis 21, 57-60.

VANDEKERCHOVE V. 1999: Archeologisch noodonderzoek te Leuven (Vl.-Brab.), Archaeologia Mediaevalis 22, 75- 78.

VAN DE KONIJNENBURG R. 1981: Bree (Limb.): stadswallen, Archeologie 1981 (2), 97.

VAN DE KONIJNENBURG R. 1984: Het archeologisch bodemonderzoek van de abdijkerksite te Sint-Truiden (opgravingen 1982), Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum Tongeren 30, Tongeren.

VAN DE KONIJNENBURG R. 1985: Het kasteel d'Aspremont-Lynden te Rekem, Archaeologia Belgica 1 (2), 99-102.

VAN DE KONIJNENBURG R. 1987: Het kasteel d'Aspremont-Lynden te Rekem (gem. Lanaken), Archaeologia Belgica 3, 237-239.

VAN DE KONIJNENBURG R., VANDERHOEVEN A. & DE BOE G. 1987: Tongeren, site gerechtshof: een steenbakkersoven (Limb.), Archaeologia Mediaevalis 10, 63-64.

VANDELEENE C. 1982: Archeologisch onderzoek van de gemeente Nazareth. Prospectie-analyse-synthese, ongepubliceerde licentiaatsverhandeling UGent, Gent.

VANDENBERGHE S. 1986: Middeleeuwse glasramen uit opgravingen, Archeologie 1986 (1), 27.

VANDENBERGHE S. 1988: Metalen voorwerpen uit recent archeologisch onderzoek te Brugge. In: DE WITTE H. (red.), Brugge onder-zocht: tien jaar stadsarcheologisch onderzoek, Archeo-Brugge 1, Brugge, 160-191.

VAN DEN HOVE P. 2003: Het archeologisch onderzoek in de O.L.V.-Basiliek van Tongeren (1999-2001) (Limb.), Archaeologia Mediaevalis 26, 133-134.

VAN DEN HOVE P. & VYNCKIER G. 2003: Noodonderzoek in de Sint-Jan-De-Doperkerk van Tongeren (Limb.), Archaeologia Mediaevalis 26, 134-137.

VANDERHOEVEN A., VYNCKIER G., COOREMANS B., ERVYNCK A., LENTACKER A., VAN NEER W. & DE GROOTE K. 2007: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Mombersstraat te Tongeren (prov. Limburg). Eindverslag 2005, Relicta. Archeologie, Monumenten- en Landschapsonderzoek in Vlaanderen 3, 93-158.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 91 van 95 VANDERHOEVEN, A., VYNCKIER G. & WOUTERS W. 2002: Het oudheidkundig bodemonderzoek aan de Zijdelingsestraat te Tienen (prov. Vlaam-Brabant). Interim-verslag 1995-1996, Archeologie in Vlaanderen VI, 133-160.

VAN DE SIJPE L. & VAN LAERE R. 1999: Een 18de-eeuwse muntschat te Hamont (prov. Limburg), Archeologie in Vlaanderen V, 325-330.

VANDEVELDE J. 2006: Onderzoek naar de voormalige Sint-Pietersabdij in Oudenburg (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 29, 102-103.

VAN DE WALLE A. 1961: Excavations in the Ancient Centre of Antwerp, Medieval Archæology 5 (1), 123-136.

VAN DE WALLE R. 1984: Archeologisch leder. Gent (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 7, 12-13.

VAN DOORNE G. & VAN DOORNE V. 1980: Opgravingen aan de stadsgracht te Deinze (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 3, 46-47.

VANDOORNE K. 2003: Het grafveld van de abdij Ter Duinen in Koksijde: nieuw onderzoek, Anthropologica et Praehistorica 114, 161-163.

VAN DOORNE V. 1980a: Bennesteeg. Laat-middeleeuwse afvalput, Stadsarcheologie 4 (2), 2-25.

VAN DOORNE V. 1980b: Dobbel Slot/4. Houten mestvaalt, Stadsarcheologie 4 (3), 2-7.

VAN DOORSELAER A. & VERHAEGHE F. 1974: Excavations at het XIVth century village of Roeselare (Sint Margriete) (East Flanders, Belgium), Dissertationes Archaeologicae Gandenses 15, Brugge.

VAN EENHOOGE D. 1991: Het Isabellafort te Oostende (W.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 14, 12-13.

VAN EENHOOGE D. 1994a: Het kasteel van Egmont te Zottegem (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 17, 22.

VAN EENHOOGE D. 1994b: Onderzoek in de Vlamingstraat te Brugge, Archaeologia Mediaevalis 17, 57-58.

VAN EENHOOGE D. 1995: Archeologisch onderzoek in de Sint-Salvatorskerk te Brugge (1992-1994), Handelingen van het Genootschap voor Geschiedenis, "Société d'Emulation" te Brugge CXXXII (1-2), 117-139.

VAN EENHOOGE D. 1998: Archeologisch onderzoek in de Sint Michaëlskerk te Sint-Lievens-Houtem, Archaeologia Mediaevalis 21, 8.

VAN EENHOOGE D. 1999: Grafelijk afval. Onderzoek van een beerput uit het Hof van Hoogstraten te Brussel, Archeologie in Vlaanderen V, 263-302.

VAN HEE D. & HOORNE J. 2006: Vergeten (graf)relicten nabij de kerk van Lovendegem (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 29, 186-188.

VANHEUSDEN R. & VANVINCKENROYE W. 1980: De bouwgeschiedenis van de voormalige O.L.Vrouwkerk van Munsterbilzen, Publicaties van het Provinciaal Gallo-Romeins Museum Tongeren 28, Tongeren.

VAN HIEL T. 2006: De geur van het verleden. In: YPERMAN W., TIRI W. & DEVOS W. (red.), Opgetekend Verleden 4. Jaarboek van de Mechelse Vereniging voor Stadsarcheologie, Mechelen, 128-149.

VAN HOVE R. 1986: Het Bordburehof te Bazel (O.-Vl.): een laat-middeleeuwse site met walgracht en pre- middeleeuwse nederzettingssporen. Een overzicht van de onderzoeksresultaten (1979-81), Bijdragen van de Archeologische Dienst Waasland 1, 129-179.

VAN HOVE R. 1988: Melsele (Beveren, O.-Vl.): Hof ten Damme, Archeologie 2, 174-175.

VAN HOVE R. 1995: Archeologisch onderzoek in de H.-Kruiskerk te Vrasene (Beveren, O.-Vl). Van prehistorische bewoning tot Romaanse kerk, Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 98, 461-502.

VAN HOVE R. & DE CLERCQ L. 1996: De O.-L.Vrouwkerk te Melsele (Beveren, O.-Vl): van Romaanse tot laatgotische kerk. Archeologische en interieurhistorische vaststellingen, Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 99, 373-400.

VAN IMPE L. & CREEMERS G. 1997: De Sint Quintinuskathedraal te Hasselt, Archaeologia Mediaevalis 20, 24-26.

VAN ISEGHEM K. 2007: Sint-Baafsplein: het vondstenmateriaal uit een afvalput. In: BRU M.A. & VERMEIREN G. (red.), Archeologisch onderzoek in Gent 1999-2006, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 2 (1), 121-152.

VAN LAERE R. 1994: De muntslag vanaf de eenmaking door Filips de Goede tot Filips V en de muntschatten uit Zuid-Oost-Vlaanderen. In: ROGGE M. & BEECKMANS L. (red.), Geld uit de grond - Tweeduizend jaar muntgeschiedenis in Zuid-Oost-Vlaanderen, Publicaties van het Provinciaal Archeologisch Museum van Zuid- Oost-Vlaanderen – site Velzeke. Buitengewone reeks 2, Zottegem, 145-170.

VAN NEER W. 1985: Het grafveld van de duinenabdij te Koksijde, Archaeologia Mediaevalis 8, 22-24.

VAN NULAND E. 2006: Patacons: verbeelding in de Aalsterse volkscultuur. Archeologisch en iconografisch onderzoek van productieafval uit de Peperstraat te Aalst, Van Mensen en Dingen: tijdschrift voor volkscultuur in Vlaanderen 4 (4), 331-350.

VAN ROEYEN J.-P. 2000: Opgravingen. Kemzeke-verkeerswisselaar, Jaarverslag Archeologische Dienst Waasland 1999-2000, deel 2, Sint Niklaas, 4-6.

VAN ROEYEN J.-P. & VAN VAERENBERGH J. 2006. Waasmunster - Onze-Lieve-Vrouwkerk (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 29, 193.

VAN ROEYEN J.-P., VERBRUGGEN C., KLINCK B. & MEERSSCHAERT L. 2001: Het Deurganckdok te Doel (Beveren, O.-Vl.). Paleolandschappelijk en archeologisch onderzoek, Annalen van de Koninklijke Oudheidkundige Kring van het Land van Waas 104, 439-484.

VAN STAEYEN G. & VAN IMPE L. 1987: Het archeologische onderzoek in het kasteel de Renesse te Oostmalle (gem. Malle) Interimverslag 1986, Archaeologia Belgica 3, 251-256.

VAN VINCKENROYE W. 1987: Middeleeuwse kerk onder de Sint-Evermaruskapel te Rutten, Limburg 46, s.p.

VAN VOOREN E. 1980: De laat-middeleeuwse kerk van Nieuw-Roeselaere te Sint-Margriete (gem. Sint-Laureins) (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 3, 45-46.

VAN VOOREN E. 1983: Een verdwenen dorp. Woestijne te Aalter (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 6, 50-52.

VEECKMAN J. (red.) 1992: Blik in de bodem. Recent stadsarcheologisch onderzoek in Antwerpen, Antwerpen.

VEECKMAN J. 1994a: Een majolica-oven aan de Steenhouwersstraat te Antwerpen (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 17, 5-7.

VEECKMAN J. 1994b: Iberian unglazed pottery from Antwerp (Belgium), Medieval Ceramics 18, 9-18.

VEECKMAN J. 1995: Stadsarcheologisch onderzoek in Antwerpen (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 18, 51-53.

VEECKMAN J. 1996a: Onderzoek in de Antwerpse Sint-Pauluskerk (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 19, 81-82.

VEECKMAN J. 1996b: Een waterput in het Groot-Sarazijnshoofd in de Antwerpse Hoogstraat, Berichten en Rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg 1, 47-85.

VEECKMAN J. 1996c: Uit zand en as ... Een uitzonderlijke glasvondst uit de Zwartezustersstraat, BRABOM: Berichten en rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg I, 11-38.

VEECKMAN J. 1997a: Resten van de laatmiddeleeuwse versterking rond Antwerpen: de Kronenburgtoren (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 20, 54-55.

VEECKMAN J. 1997b: Verder onderzoek in de Antwerpse Sint-Pauluskerk (Ant.), Archaeologia Mediaevalis 20, 17- 18.

VEECKMAN J. 1998: Belangrijke resten van de Antwerpse Sint-Michielsabdij opgegraven, Archaeologia Mediaevalis 21, 66-67.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 93 van 95 VEECKMAN J. 1999a: Antwerpen: stadsarcheologisch onderzoek in 1998 (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 22, 82-85.

VEECKMAN J. 1999b: Maiolica in sixteenth- and early seventeenth-century Antwerp: the archaeological evidence. In: GAIMSTER D. (ed.), Maiolica in the North, British Museum Occasional Paper 122, London, 113-124.

VEECKMAN J. (ed.) 2002: Maiolica and glass: from Italy to Antwerp and beyond. The transfer of technology in the 16th-early 17th century. Proceedings of the glass and maiolica conference, Antwerp 3/6-5/6/1999, Antwerp.

VEECKMAN J. & BELLENS T. 2005: Een majolicabakker in de Aalmoezenierstraat, BRABOM: Berichten en Rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg VI, 213-214.

VEECKMAN J. & BELLENS T. 2007: Stadsarcheologie in Antwerpen, M&L. Monumenten, Landschappen & Archeologie 26 (2), 48-57.

VEECKMAN J., DENISSEN S., GEYSKENS L., ERVYNCK A. & VAN NEER W. 1992: De materïele leefwereld van onze voorouders. Opgravingen aan de Zwartzustersstraat. In: VEECKMAN J. (red.) 1992: Blik in de bodem. Recent stadsarcheologisch onderzoek in Antwerpen, Antwerpen, 31-47.

VEECKMAN J. & DUMORTIER C. 1999: De voorwerpen in majolica uit een afvalput in het Steen te Antwerpen, Berichten en Rapporten over het Antwerps Bodemonderzoek en Monumentenzorg 3, 135- 192.

VEECKMAN J., VAN HOOF W., COOREMANS B., ERVYNCK A. & VAN NEER W. 2000: De inhoud van de afvalput van de Groote Schalien Loove: speuren naar 17de-eeuwse bewoners, Bulletin Antwerpse Vereniging voor Bodem- en Grotonderzoek 1998 (1-4), 115-190.

VERBEECK M. 1984a: Het archeologisch onderzoek van het kasteel van Roost te Haacht (Br.), Archaeologia Mediaevalis 7, 24-28.

VERBEECK M. 1984b: De opgravingen van het kasteel van Roost te Haacht. Een historisch en archeologisch onderzoek, Acta Archaeologica Lovaniensia 23, 17-86.

VERHAEGHE F. 1977: De middeleeuwse landelijke bewoningssites in een deel van Veurne-Ambacht. Een bijdrage tot de middeleeuwse archeologie, ongepubliceerd doctoraatsproefschrift UGent, Gent.

VERHAEGHE F. 1981: Moated sites in Flanders: features and significance. In: HOEKSTRA T., JANSSEN H. & MOERMAN I. (eds), Liber Castellorum - 40 variaties op het thema kasteel, Zutphen, 98-121.

VERHAEGHE F. 1986: Les sites fossoyés du Moyen Age en basse et moyenne Belgique: Etat de la question. In: C.N.R.S. (ed.), La Maison Forte au Moyen Age. Table Ronde. Nancy-Pont à Moussn, 31 mai-3 juin 1984, Paris, 55-86.

VERHAEGHE F. 1988a: Middeleeuwse en latere ceramiek te Brugge. Een inleiding. In: DE WITTE H. (red.), Brugge onder-zocht: tien jaar stadsarcheologisch onderzoek, Archeo-Brugge 1, Brugge, 71-114.

VERHAEGHE F. 1988b: Post-medieval pottery research in Flanders and the Waasland. In: VERHAEGHE F. & OTTE M. (eds), Archéologie des temps modernes: actes du colloque international de Liège, 23-26 avril 1985, Etudes et recherches archéologiques de l’Université de Liège 26, Liège, 227-326.

VERHAEGHE F. 1990: Archeologische sleutels op 'Middeleeuws' Vlaanderen. In: DE MEULEMEESTER J. (ed.), Vlaamse Archeologie. Opgravingen in binnen- en buitenland, Tielt, 33-40.

VERHAEGHE F. 1993: Medieval and later ceramic studies in Flanders: methods and current problems. In: CLEVIS H. & THIJSSEN J. (eds), Assembled Articles. 1 Symposium on medieval and post-medieval ceramics, Nijmegen, 2-3 september 1993, Nijmegen & Zwolle, 5-27.

VERHAEGHE F. 1996: Aspects sociaux et économiques de la céramique très décorée. Quelques réflexions. In: PITON D. (red.), La céramique très décorée dans l’Europe du nord-ouest. Actes du Colloque de Douai, Nord-Ouest Archéologie 7, 105-120.

VERHAEGHE F. 1997: Middeleeuwse keramiek in Vlaanderen. Productie en consumptie. In: BONNEURE F. & MEULEMEESTER J.-L. (red.), Uit aarde en vuur. Keramiek in Vlaanderen, Vlaanderen 46 (3), Tielt, 13-29.

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// pagina 94 van 95 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden 2021 VERHAEGHE F. & JACOBS M. 1980. Laat-middeleeuws pottenbakkersafval op de potterierei te Brugge, Het Brugs Ommeland 20 (2), 79-95.

VERHAEGHE F. & OTTE M. 1988: Introduction. In: VERHAEGHE F. & OTTE M (eds), Archéologie des temps modernes: actes du colloque international de Liège, 23-26 avril 1985, Etudes et recherches archéologiques de l'Université de Liège 26, Liège, 5-14.

VERHULST A. 1967: Note pour servir à l'étude archéologique de villages désertés en Belgique. In: Génicot L. & Verhulst A. (eds), L'archeologie du village médiéval 6, Leuven & Gent, 123-132.

VERMASSEN T. 1991: Het porselein uit de beerput van de Schepenhuisstraat, Stadsarcheologie. Bodem en monument in Gent 15 (1), 43-51.

VERMEIREN G. 2001: Archeologisch onderzoek in de Sint Hermeskerk te Ronse (O.-Vl.), Archaeologia Mediaevalis 24, 134.

VERVOORT R. 2006: Opgravingen in Dendermonde (Kerkstraat-Sas), Archaeologia Mediaevalis 29, 121-122.

WAEGEMAN T. 1987a: De burchtsite van Millen (Riemst), Archaeolgia Mediaevalis 10, 22-23.

WAEGEMAN T. 1987b: De romaanse Sint-Dyonysius en Sint-Niklaaskerk te Gotem (Borgloon), Archaeologia Mediaevalis 10, 45.

WARLOP E., DESPRIET P. & VERCAEMST E. 1986: Moorsele. Heerlijkheid, kasteel en kasteelheren, Archeologische en Historische Monografieën van Zuid-West-Vlaanderen 13, Kortrijk.

WILLEMSEN A. 1998: Kinder delijt: middeleews speelgoed in de Nederlanden, Nijmegen.

WOUTERS W. 1994: De Sint-Martinuskerk te Bilzen (Limb.), Archaeologia Mediaevalis 17, 38.

WOUTERS W. & COOREMANS B. 1995: Noodonderzoek in de Sint-Mauritiuskerk te Bilzen (prov. Limburg), Archeologie in Vlaanderen IV, 169-186.

WOUTERS W., DE MAEYER W. & RIBBENS R. 2003: Archeologisch onderzoek op de Zoutwerf in Mechelen (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 26, 81-82.

WOUTERS W., ERVYNCK A., COOREMANS B., VAN NEER W. & VAN BULCK G. 1995: Een postmiddeleeuwse beerput aan de Hasseltse Poort te Tongeren (prov. Limburg), Archeologie in Vlaanderen IV, 323-363.

WOUTERS W. & PEERSMAN J. 1994: Een opgraving heropgegraven. Norbertijnen in Ninove, Archeologie in Vlaanderen III, 339-357.

WOUTERS W. & ROOSENS B. 1986: Oude vondsten van het kasteel Jonkholt te Hoelbeek, Archaeologia Belgica 2 (2), 227-240.

WOUTERS W. & SMEETS M. 2003a: De Onze-Lieve-Vrouwkerk van Aarschot (Vl.-Brab.), Archaeologia Mediaevalis 26, 81.

WOUTERS W. & SMEETS M. 2003b: De Onze-Lieve-Vrouwkerk van Tielt-Winge (Vl.-Brab.), Archaeologia Mediaevalis 26, 79.

WULLUS L. 1997: Studie van metalen voorwerpen uit de opgravingen van het middeleeuwse vissersdorp Walraversyde te Raversijde (Oostende), ongepubliceerde licentiaatsverhandeling VUB, Brussel.

YPERMAN W. & RIBBENS R. 2005: Voorlopig rapport over het onderzoek in het Paardenstraatje te Mechelen (Antw.), Archaeologia Mediaevalis 28, 138-140.

/////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

2021 Onderzoeksbalans: late middeleeuwen en moderne tijden pagina 95 van 95