T

Tabazoa de Hedroso (lug. e parroq. -Santa María- de ) ║ Tabazoa de Umoso (lug. e parroq. -San Sebastián- de Viana do Bolo).-- Estas dúas parroquias están ubicadas no corazón dun concello rico en augas e sucado por numerosos ríos ó que algúns chaman "a maxia verde de ". Pénsase que o topónimo reproduce unha base *Tab- descendente da raíz hidronímica indoeuropea *Tā-, "derreter, fluír", de pervivenza en múltiples hidrónimos galegos. (Podería ser un diminutivo de *Taba, Taba-tio-ola.) Sen embargo a prudencia aconsella considerar a posibilidade dalgunha conexión co lat. tabula, "táboa". Cumpriría documentación certamente antiga para ver os estadios previos do topónimo e dilucidar a verdadeira procedencia. (Para os determinantes ver Hedroso e Umoso. Estes mesmos determinantes -alusivos a dúas zonas do concello- están presentes tamén en dúas das 3 parroquias que en dito concello levan o nome de Quintela, a saber, Quintela de Hedroso -San Cosmede-, Quintela de Umoso -Padre Eterno- e Quintela do Pando -Sta. Isabel-.)

As Tabernas (San Vitoiro da Mezquita, ).-- Parece transparente. Do lat. taberna, "taberna, bodega, baiuca, tasca". Pero taberna no lat. clásico significaba tamén "choza, cabana".

Taboadela (lug., parroq. e Conc. da Com. de ║ Figueiroá, ║ Barxés, Muíños).-- Aínda que se soe considerar (e en moitos casos non ten dúbida) que os lugares chamados Taboada deben o seu nome a unha construción ponte de madeira, xe unha ponte (ponte tabulata) non ten por que ser sempre así: pode referirse tamén a unha chaira (unha táboa en sentido figurado) ou a un terreo de cultivo dividido en táboas. En calquera caso ó estar en diminutivo -como é o caso de (< tabulatella)- a relación cunha ponte ou outra obra é aínda máis improbable xa que se se tratase dunha construción pequena o sufixo levaríao a palabra hoxe elidida (ponte, obra, etc.) e non o adxectivo tabulata. Por outro lado se houbese un Taboada cerca, Taboadela sería aceptable coma diminutivo dese topónimo, pero non é o caso en ningún dos tres. Podemos concluír que é un diminutivo de "taboada" e esta p.p. de tabulare ,"dividir en táboas", sendo "táboa", aparte da acepción da madeira, un cacho de herdade que se sementa ou unha determinada medida de terra chan. Nunha destas dúas opcións (quizais na última) debe de estar a intención do topónimo. Xentilicio do Taboadela concello: taboadelés, -esa.

Taboazas (Couso, Avión ║ Parada, Lobeira) ║ As Taboazas (Queixa, ).-- Relacionado coa palabra "táboa" ben na súa acepción principal (peza de madeira) ben nalgunha por extensión, como son os cadros de cultivos ou un terreo chán. (No primeiro dos casos podería ser unha barraca ou cabana de madeira.) Parece vir do feminino do adxectivo latino tabulatus, a, um, "relativo ás táboas ou cousa entaboada". Outro punto de vista é o do portugués P. Ferreira (a propósito de Taboaço) quen di que o baixo latín tabulatium usábase para designar un souto grande de castiñeiros por ser outrora as táboas desta especie as táboas por excelencia. … mando meu corpo en sepultura a Santa María de e mando y commigo aquello que eu ey en Queyja, que o aia por herdamento por senpre ia mays, os quaes herdamentos son dous casares enas Taboaças, su signo de Santa Cruz… Testamento. 1291. Vida e fala dos devanceiros.

Tafona, A (Sta. Cruz de Arrabaldo, Ourense).-- Palabra común de orixe árabe. O árabe tahûna, "muíño", deu en galego tafona (forno ou panadería) e en castelán "tahona" (muíño ou panadería).

Taín (San Mamede de Urrós, Allariz ║ San Paio de Albán, Coles).-- De Villa Tagini (Vila de Tagino). Tagino ou Taginus é un nome celta (derivado de tagus, "río, charco, bulleiro") que perviviu no tempo ata polo menos o s. XI.

Tallón (Macendo, Castrelo de Miño).-- E palabra do vocabulario común aínda que en desuso. "Leira moi pequena ou anaco pequeno dunha leira maior separado para traballalo á parte ou como sementeiro" (DRAG.) Da familia do lat. taleare, "cortar, partir".

Tamagos (lug. e parroq, de Verín) ║ Tamaguelos (lug. e parroq. de Verín).-- Nestes dous topónimos do Concello de Verín pervive o xentilicio dos tamaganii, "os ribeiráns do Támega". Tamagos foi antes Tamaganos (985, 1041, …) e Tamaguelos é un diminutivo (en -ellus), tamén de Tamaganos, documentado como Tamaganellos (1029), Tamagelos (1226) ou Tamaguelos (1505). As dúas parroquias están próximas entre si e o diminutivo pode reflectir algunha certa dependencia administrativa dese lugar respecto de Tamagos.

Tamallancos (lug. e parroq. de Vilamarín).-- En 1004 era Tamaliancos. Formado sobre *Tamali-, posible nome dun río (¿o actual Formigueiro?) a teor da raíz indoeuropea tam- máis a partícula -ancos, de *ank, "combo, curvo". De ser así, o nome viría a ser “curva ou revolta do Tamali”. Hai moitos ríos formados con esa primeira raíz: Tambre, Támega, Támesis, …

Tamicelas (O Castro de Laza, Laza).-- Topónimo certamente orixinal e curioso se admitimos as pistas que o respecto nos facilita E. Bascuas. Sabido é que en hidronímia é moi socorrido o uso do diminutivo do nome dun río para nomear o curso inicial dese río ou dun afluente (Avión, ó principio do Avia; Ambiola, o do Ambía; Louzarela, do Lóuzara, etc.). No caso que nos ocupa a aldea de Tamicelas está xusto nunha confluencia de 3 ríos que continúan o seu percorrido unificado co nome de Támega. É certo que un deses tres ríos hoxe xa se chama Támega antes de recibir ós outros, pero isto (que non é máis ca unha convención) puido non ser así nun pasado remoto. É fácil imaxinar que en tempos cada un destes ríos (os tres ou cando menos dous) fose considerado como un "Támega pequeno" (sufixo -ella), é dicir, como unha "Tamicela" (*Tam-aka-ella = Tamicella). E ese sitio onde se xuntan polo menos dúas desas "tamicelas" está en plural e colle delas o nome, (as) Tamicelas.

Tanxil (Oseira, ).-- De (villa) Atanagildi, ou "(vila) de Atanagildus".

A Tapada (San Paio de Abeleda, ).-- Unha tapada é un terreo cercado, teña casa ou non.

As Tapias (Antes d'As Caldas, Ourense).-- Na Toponimia Galega a palabra "tapia" (igual ca de "tapada") soe facer referencia a herdades pechadas. É palabra prerromana é sigue presente en tódolos romances da península aínda que o significado non sexa exactamente coincidente.

Tarascón (Canedo, Ourense).-- Topónimo prerromano. Parte dunha raíz preindoeuropea tar-, que o mesmo pode ser hidronímica como oronímica. Dela deriva seguramente a palabra galega -hoxe en desuso- "tara" que algúns dicionarios definen como "relevo rocoso ó que só soben as cabras". Este Tarascón está entre o río Miño e un monte dese tipo. Hai un Tarascón francés que ó parecer está tamén sobre un rochedo ó pé do Ródano.

Tarendo (Desteriz, ).-- Segundo J. Piel pode ser (non o da como seguro) un derivado do antropónimo xermánico Attana-redus.

Tarrazo (lug. da parroq. e Conc. de ).-- Probablemente un derivado de terra, un hipotético terrazo con asimilación vocálica (>tarrazo).

Tarreirigo (parroq. e Conc. de ).-- 'Tarreirigo' parece unha variante de 'terreirigo', "horta". ║ Ou pode ser un orotopónimo formado sobre Tar-, raíz preindoeuropea co significado de elevación do terreo. ║ Tamén podería ter relación con outro hipotético topónimo Rairigo. Hay un así chamado na parroquia de Veiga, na Bola. Este está lonxe e non ten nada que ver, pero iso nos advirte de que ese antrotopónimo puido existir e de ser así este Tarreirigo sería unha aglutinación de "Tras Rairigo".

Teimende (parroq. e Conc. de ).-- Actualización dun arcaico *Tagi-mendi no que a primeira parte tanto podería ser un hidrónimo (*tagi = lama) como un antropónimo e sendo a segunda parte un xenitivo de posesor xermánico, Menendus, logo Meendo e Mendi.

O Teixedo (Gabín, Montederramo) ║ Teixeira (Cabanas, San Xoán de Río) ║ (lug. e Conc. da Terra de Caldelas ║ Brués, Boborás ║ Santa Baia de Anfeoz, ║ Castro de Escuadro, Maceda) ║ Teixido (lug. e parroq. do Bolo).-- Unha teixeira é un lugar ou bosque de teixos, sinónimo de Teixido. Podería ser tamén un cubil do teixo -tamén chamado teixugo e porco teixo-, pero neste caso sería máis probable "teixoeira" (en vez de "teixeira"), aínda que non se pode descartar un localismo ou unha evolución irregular. ║ Xentilicio da Teixeira Concello: teixeirés, -esa.

A Teixugueira (lug. da parroq. e Conc. de Cartelle) ║ As Teixugueiras (Sabucedo de Montes, Cartelle).-- Unha teixugueira é o cubil do teixugo, o mamífero Meles meles. Nótese que estes dous topónimos, case iguais, están no mesmo concello.

A Tellada (Meire, Allariz ║ Armariz, Nogueira de Ramuín ║A Abeleda, Xunqueira de Ambía)║ Telladas (San Martiño de , Porqueira)║ As Telladas (Barbantes, Punxín).-- Participio feminino do verbo "tellar", lat. tego, -is, -ere, "cubrir, pór cuberta". O suxeito está elidido. Puidera ser casa ou, o máis probable, algún tipo de construción rústica que non fose habitual cubrir. Se o fose non tería motivación para destacarse por esa característica. Podería ser unha corte, un curral, unha palleira, unha palloza, etc. (V. Tellado)

O Tellado (Acevedo do Río, ║ Señorín, O Carballiño ║ San Cosmede de Cusanca, ║ Penosiños, Ramirás ║ Viña, San Cristovo de Cea).-- Tellado ven do lat. tegula, "tella, cuberta", co sufixo -atu. Hoxe, especialmente nos sitios onde é o caso, diferénciase entre tellado (o de tellas), lousado (o de lousas) e colmo ou colmado (o de palla). Os topónimos referenciados non teñen por qué facer esta distinción actual e seguramente se referían na súa orixe a algún cobertizo tapado (co material que fose) no que a cuberta destacaba máis ca os elementos verticais. Por outro lado o sufixo -atu (> -ado) engade a idea de conxunto polo que -nalgún caso- tamén podería estarse a referir, simplemente, a unha morea de tellas.

O Tellado do Campo (Campo, O Irixo).-- Non é que este "tellado" cubra o campo senón que é un "tellado" que está na parroq. do Campo, distinto do homónimo de San Cosmede de Cusanca (V. anterior), no mesmo Concello.

A Telleira (Soutomaior, Taboadela ║ Albán, Coles ║ Ordes, ).-- Lugar de facer tellas. De un derivado do lat. tegula, -ae, "tella" que puido ser un tardío *tegularia, "telleira".

Tenencia de Zaín (Seixalbo, Ourense).-- "Tenencia" -do lat. vulgar tenentia, "posesión, propiedade"- soe recordar en toponimia a un territorio produtor de rendas propiedade dalgún señorío, xeralmente eclesiástico, coma un bispado, un mosteiro ou unha parroquia. A parte de ser unha división administrativa recibía ese nome, por extensión, o edificio ou almacén (para cobros en especie) onde se facían os pagos.

TERRA DE CALDELAS (Comarca).-- Está formada polos concellos de Castro Caldelas, Montederramo, Parada de Sil e A Teixeira, os cales suman un total de 46 parroquias, 313,2 km2. e 3.141 habitantes. O nome adopta o determinante do municipio principal, Caldelas. Este é un diminutivo do lat. calda, "auga quente", que hoxe, en plural, significa "baños de augas minerais quentes". (Ver Castro Caldelas)

TERRA DE CELANOVA (Comarca).-- Comarca situada ó oeste da provincia, lindeira con Portugal polo S.O. e conformada polos concellos de A Bola, Cartelle, Celanova, , , Padrenda, , , Ramirás e . Estes á súa vez están repartidos en 91 parroquias. A comarca ten unha superficie de 513,56 km2 e unha poboación de 18.534 habitantes (2015). É un territorio moi irregular formado por varias serras e os vales dos ríos Deva e Arnoia cos seus afluentes. A cabeceira é a vila de Celanova da que toma o nome pola transcendencia histórica que o seu mosteiro tivo desde a súa fundación. (Ver Celanova)

TERRA DE TRIVES (Comarca).-- Comprende os concellos de Chandrexa de Queixa, , e San Xoán de Río. Abarca unha superficie de 431,7 Km2., unha poboación de 4.348 habitantes e unha división en 56 parroquias. O nome, alusivo á vila máis importante, recorda á tribo dos tiburos, de época prerromana. (Ver Trives)

A Terrachá (parroq. e lug., capitalidade do Conc. de ).-- Transparente. "A terra chá".

Terradas (Grou, ).-- Seguramente se refire a "(leiras) terradas". Terrar é botar, na cima da leira, a terra sacada do fondo, para igualar.

O Terrado (Acevedo do Río, Celanova ║ Mosteiro, Ramirás).-- Terrado é similar a balcón. Toponímicamente é un espazo descuberto e elevado desde o que se pode estender a vista. Vista do Terrado de Acevedo do Río

O Terrón (Rabal, Oimbra).-- "Terrón", aparte da coñecida acepción de "cacho de terra endurecida", serve tamén para designar un eido ou terreo, quizais cunha intención pexorativa.

Terroso (lug. e parroq. de Vilardevós).-- Alude a unha característica do terreo; lugar cuberto ou con predominio de terra. Provén do adxectivo terrosus, -a, -um.

Terzas (San Tomé, Cartelle).-- Igual que vimos en Sestos estamos ante outro numeral partitivo. Terzas son terceiras partes dunha propiedade e pódese referir tanto ó arrendamento dun terzo do terreo como ó pago dunha renda equivalente a un terzo do produto recolleito.

Texós (lug. e parroq. de Baltar).-- Da familia léxica do "toxo", posiblemente un diminutivo plural colectivo.

Tibiás (lug. e parroq. do Pereiro).-- Vén de Tivilanis ou Tibianes, nome dun posesor xermánico ou dun xentilicio.

Tintores (lug. e parroq. de Verín).-- Fala de tintureiros, persoas que teñen por oficio tinguir tecidos. Do lat. tinctore.

Tioira (lug. e parroq. de Maceda).-- Leva o nome dun río (o Río Tioira afluente do Arnoia) o cal nome é unha redución dun antigo *Tenoria, formado a partir do preindoeuropeo *tan--, "corrente de auga".

Tixosa (Santa Baia de Berredo, A Bola ║ Poulo, Gomesende).-- Figura como Togiosa na documentación medieval do Tumbo de Celanova. Esta forma, Togiosa, é un derivado da *togium (o arbusto coñecido como toxo en galego, escrito tojo en portugués). Ver O Toxal.

Toén (lug., parroq. e Concello).-- Documentado en 1032 como “villa de Tuen”. Probablemente derive do nome en latín e xenitivo dun posesor celta, *Tuginius. A evolución sería: Villa *Tǔgēnii > *Tǔgēnii > Tuén > Toén. O xentilicio é toenés, -esa. Toimiro (Vilanova, A Pobra de Trives).-- Probablemente do antropónimo Tudemirus.

A Tolda (A Barra, Coles ║ Reádegos, Vilamarín).-- Poden responder a dúas realidades e incluso, ó ser dous topónimos, podería ter cada un a súa orixe: Por un lado significa "cuberta, lobio, emparrado". Por outro, "espazo baixo o muíño onde xira o rodicio". Vendo esta última acepción coidamos que tamén cabe a posibilidade, mera conxectura, de que anteriormente tivese outro valor semántico máis amplo, por exemplo, todo o “charco” no que está instalado o muíño ou o conxunto de derivacións de canles que o forman. V. o seguinte.

Toldavia (Orbán, Vilamarin).-- O prefixo tol- suxire un hidrónimo ou un orónimo prerromano. Por outro lado, tol, segundo o P. Martín Sarmiento, é, nalgúns lugares, unha presa para o rego. Tamén tolda, segundo algúns dicionarios, é unha parte do muíño. Nesta acepción o dicionario Frampas localízaa, entre outros lugares, precisamente en Vilamarín. Da raíz *awer-, "auga, río", procede o nome do río Avia, e aínda que este río non ten nada que ver con este lugar ben puidera terse dado tal nome (d-avia) no pasado a algunha outra realidade hídrica hoxe esquecida. ║ Por outra parte toldar/atoldar é unha palabra da fala común na acepción de alodar un líquido. Se unimos isto último con auga (avia < awer) teríamos algo como "auga toldada" ou, mellor aínda, "tolda auga" ("toldador" de auga).

O Toledo (parroq. e Conc. de Castrelo de Miño).-- Segundo Johannes Hubschmid Toledo (o do centro da península) é un orónimo prerromano aplicado a alturas rochosas e abruptas. Ese mesmo topónimo repítese en moitos casos ó longo da península (Asturias, Huesca, Portugal, …) sendo comunmente aceptado que todos eles son orónimos formados a partir da raíz prerromana *Tol- asociada a "altura". No noso caso non hai motivo para dubidar de que non sexa o mesmo, pero poderíase formular unha "cautela": a aldea non está nunha cima, como sería de esperar, senón a pouco máis de 100 metros de altitude na ladeira, escarpada, iso si, do monte chamado hoxe Coto Novelle, cuxo cumio (impoñente sobre o encoro de Castrelo) se sitúa a 712 m. Para outros autores viría dun prerromano *toletu, que aludiría a lugares con moito barro, trollo, entullo. Ainda poderíamos admitir unha terceira posibilidade -con moitas probabilidades-, a de que se trate dun topónimo de importación ou, máis concretamente, de alusión a un residente ou propietario relacionado con aqueloutra orixe, cun apelido Toledo (que o hai) ou con ese alcume. Isto explicaría o artigo determinado que acompaña ó topónimo.

O Tombo (Covas, Pereiro).-- Orográfico. Do lat. tumulus e este dun preindoeuropeo *tumb, "oco". Sería unha lomba ou elevación, que moi ben puidera ter forma de tumba, ou unha mámoa.

Tomonte (Soutochao, Vilardevós).-- Pode vir dun nome de posesor chamado Theodemundus.

Tonxil (Placín, Manzaneda).-- Outro nome de posesor. Quizais Tanagildus a través do xenitivo Tanagildi.

Torán (lug. e parroq. de Taboadela).-- Documentado en 1164 como “villa de Toeran”, cunha redución irregular posterior (-oe- > -o-).

Torcela (parroq. de Piñor).-- Figura en 1571 como Torrezuela e no s. XVIII como Torrecela. É un diminutivo de "Torre".

Torguedo (Loeda, Piñor).-- O torgo é a raíz da torga, breixo ou uz. Antigamente usábase como combustible. Un torguedo é un lugar onde recoller torgos, igual ca un torgal ou unha torgueira. Tornadoiro (Leirado, Quintela de Leirado).-- Palabra do vocabulario común: lugar onde se tornaba a auga dun rego para outro.

Torneiros (lug. e parroq. de Allariz ║ San Xes de Vilariño, Lobeira ║ Río Caldo, Lobios).-- Lugares nos que habería varias tornas para desviar a auga dun rego. (V. Tornadoiro)

Torno (lug. e parroq. de Lobios).-- O mesmo que Tornadoiro. (V.)

Toro (lug. e parroq. de Laza).-- Duna base prerromana *tor-, "altura, monte".

A Torre (, A Merca ║ Santa Baia de Urrós e Seoane, Allariz ║ e Esposende, Cenlle ║ Albán, Coles ║ Zaparín, ║ Figueiroá, Paderne ║ Desteriz, Padrenda ║ Loeda, Piñor ║ lug. da parroq. e Conc. de Porqueira ║ Las, ║ Soutopenedo, San Cibrao das Viñas ║ Castrelo, San Cristovo de Cea) ║ A Torre de Rouzós (Rouzós, ) ║ A Torre Vella (lug. da parroq. e Conc. de San Xoán de Río).-- Topónimo abondoso en toda Galicia onde, nas diversas versións (con artigo, sen el e compostos), hai 208 núcleos. A primeira vista é unha palabra galega do latín turris, -is, "torre, fortaleza", podendo referirse a unha torre en sentido estrito, unha fortaleza, como, de forma figurada, a unha edificación alta e estreita. Pero non se pode descartar a posibilidade dunha relación coa prerromana *Tur- ou *Turr-, "fonte, río". ║ Esta palabra, no leste da península e a partir do século XII, aparte do seu significado militar de edificación defensiva, usouse tamén para expresar a idea de casa de campo con cultivos. Aquí podería terse dado algún caso similar entre os 16 mencionados.

O Torrón (Brués, Boborás ║ Señorín, O Carballiño ║ Alongos, Toén).-- Probablemente é o mesmo ca terrón. Torrón é unha variable viva e real (aínda que non sexa normativa) de terrón, "cacho de terra compactada". Tamén, en tempos, foi sinónimo de "terreo" e podería ser o aumentativo de "terra", con cambio de xénero incluído (feito que se da).

Toscaña (O Lago, ).-- Nome antigo de difícil explicación aínda que a dobre sufixación -no- e -ia- fai pensar nun hidrónimo ou nun topónimo prerromano, como Barbaña ou Moaña. Outra explicación sería a de que tivese algunha relación co latín tuscus, xentilicio, "etrusco", que logo pasou a significar "tosco, rudo, groseiro" polo comportamento dos veciños do barrio etrusco de Roma. Toponímicamente tosco equivalería a agreste ou abrupto. Frutos Fernández di (aínda que non o puiden confirmar en ningún dicionario) que 'toscania/toscaña' foi en Galicia palabra de uso común para designar un terreo ermo ou inculto.

… reuorado asssi que damos a vos a foro essa nossa erdade, que auemos nos casares de Toscayna, ... Foro.- 1287.- San Clodio do Ribeiro.

Tosende (lug. e parroq. de Baltar ║ Augas Santas, Allariz).-- De *(villa) Theodesindi, "(vila) de Theodesindus".

Toubes (parroq. de ║ Viña, San Cristovo de Cea).-- Nome de orixe paleoeuropea testemuñado na Idade Media como Touges. Probablemente proceda dunha forma *Taugos ou *Taugas relacionada coa idea de fango, lama ou limo.

Tourel (A Hedrada, Parada de Sil) ║ Tourille (Veiga, A Bola).-- Antrotopónimos. De *Villa Taurilli ou Taurelli. E dicir, "de Taurillus" ou "de Taurellus". Son nomes distintos e existiron os dous. Tourón (lug. da parroq. e Conc. de Melón).-- Posiblemente outro antrotopónimo. Este de Tauroni, "de Tauron". Aínda que tamén puidera tratarse dun zootopónimo, igual ó seguinte.

Tourós (Barxés, Muíños).-- Este é o plural de "tourón", nome dun animal. Dáselle tal nome a dúas especies distintas de mamíferos mustélidos: o Mustela putorius ("turón" en castelán) e o Meles meles, máis coñecido por teixo ou teixugo ("tejón" en castelán).

Toutelle (Vilardá, San Xoán de Río).-- Outro antrotopónimo. Esta vez de Tautelli, "de Tautellus".

A Touza (parroq. de Taboadela ║ Santa Tegra de Abeleda, Castro Caldelas ║ lug. da parroq. e Conc. de Esgos ║ Armeses, Maside ║ Eiras e Navío, San Amaro ║ Castrelo, San Xoán de Río ║ San Cibrao, Viana do Bolo) ║ O Touzal (Gabín, Montederramo).-- Palabra galega co significado, entre outros, de "lugar de moito mato" aplicable a carballeira, bouza, terreo de mato. Tal palabra ten unha orixe prerromana. O P. Sarmiento di: "Touza. Es casi lo mismo que bouza, salvo que bouza no es cerrada, y la touza es como cerrada."

O Toxal (Sabucedo, Porqueira) ║ Toxediño (Parada de Outeiro, ) ║ O Toxedo (San Miguel de Campo, Nogueira de Ramuín).-- "Lugar de toxos", igual que toxeira ou toxeiro. Palabra galega derivada do lat. togetum, formada –á súa vez e igual que toxo- a partir dun prerromano *tŏig-io-

Toxo (lug. da parroq. e Conc. de Rairiz de Veiga).-- É o coñecido arbusto bravo tan abundante nos montes galegos. Especie Ulex europaeus. Pénsase que a voz ten unha base *toju pertencente a un sistema prerromano ibero-vasco.

Trabazón (Espiñeira, O Irixo).-- Ver o primeiro parágrafo do seguinte. Este sería un aumentativo do "Traba" aí mencionado.

Trabazos (lug. e parroq. de Castro Caldelas ║ Placín, Manzaneda ║ Oseira, San Cristovo de Cea).-- E. Bascuas, estudando a raíz indoeuropea *Ter-, "fretar, atravesar", di que sen ser necesariamente hidronímica puido dar topónimos desa categoría e recoñece as limitacións a "la hora de ir en busca de un pasado remoto…" Pero desa raíz procede a base *Traw-, da que proceden os nomes de moitos ríos chamados Traba, os cales. á súa vez, deron despois nome a lugares das súas ribeiras, a un par de parroquias e a un condado histórico. Algúns deses ríos actualmente teñen outro nome, pero os lugares consérvano coma unha testemuña. Pois ben, Trabazos é un derivado de Traba, aínda que non poidamos precisar o seu exacto sentido. ║ N. Ares da outra explicación: Di que "Trabazo" é unha evolución do xentilicio latino Trebatius e que este, á súa vez, puido proceder do antropónimo Trevoatius. A tradución actual do topónimo sería "Os Trebacios".

A Trabe (Berrande, Vilardevós).-- Topónimo máis complicado do que á primeira vista parece. A súa etimoloxía é doada, (lat. trabs, -bis, "trabe e árbore elevada") e, incluso, a palabra correspóndese cunha de uso común (a pesares de ir perdendo forza a favor da castelán "viga"). O problema é que non é fácil deducir cal puido ser a motivación do topónimo. O Dicionario Estraviz (que escribe "trave") da unha segunda acepción que é a de "tronco gordo dunha árbore", a cal responde ó dobre significado que figura nos dicionarios latinos. De ser así o topónimo ben puido estar inducido no seu día pola existencia dunha árbore grosa que destacase no sitio. Por outro lado E. Bascuas ve como posible que o étimo non sexa o indicado senón unha raíz indoeuropea, *traw- de valor hidronímico (Ver o anterior).

Trado (parroq. de Pontedeva) ║ Trado Pequeno (lug. da parroq. anterior).-- Escrito Talatro en 1086, Táádro en 1254, Tããdro en 1262 e xa Trado en 1270 parece referirse ó instrumento chamado "trado" (hoxe tamén trade). Pode referirse a un taller ou obradoiro no que usasen tal ferramenta que, dalgún xeito, resultase preponderante.

Tralorrío (Eiras, San Amaro).-- Esta aldea está situada á beira esquerda do regato da Fareixa, o cal desemboca no Miño cerca de Xubín. Enfronte está outra aldea chamada A Reguenga e desde esta, efectivamente, a que comentamos está "tra-lo río".

Trambasaugas (lug. da parroq. e Conc. de Rubiá).-- Lat. "inter ambas aquas", sendo "ambas" unha palabra celta co significado de "río" o que produce unha redundancia. Lugar na confluencia do Regueiro de Reporicelo co Río Cigoño (afluente do Sil).

Trandeira (Trabazos, Castro Caldelas) ║Trandeiras (A Pena, ).-- Chámase "trandeira", entre outras acepcións, a unha vara longa horizontal posta sobre outros paus verticais para formar un cerramento de leiras. Estes topónimos poden referirse a fincas cercadas con táboas ou paus.

A Trapa (Abavides, ).-- Trapa, trampa e atrapar son palabras da mesma familia léxica. Trapa, orixinariamente, foi unha trampa para animais formada por unha tapa, falsa, cubrindo un foxo. Suponse que a orixe da voz é onomatopeica, trap! ou tramp!, polo ruído do animal ao caer dentro. O topónimo quizais responda á circunstancia de que alí, antes de haber casas, puxesen unha desas trampas, o que serviría de referencia para nomear o lugar e, posteriormente, ó obrar, aínda que faltase esa trampa, mantería o nome. Hai polo menos 8 en Galicia.

Trarigo (Carpazás, Bande).-- Pode ser un antrotopónimo derivado do nome Trasaricus.

Tras do Hospital (parroq. de Ourense).-- Referenciado co Hospital Provincial vello, hoxe Campus Universitario.

Tras do Río (lugares de Albán e de Santo Eusebio da Peroxa, ambos en Coles).-- Formas transparentes ou analíticas seguidoras de Traslo Rio (1346) e Tras el Rio (1349). Refírese ó río da Barra que separa A Peroxa de Coles.

Trasalba (lug. e parroq. de Amoeiro).-- Na Idade Media houbo unha extensa xurisdición real que comprendía parte dos actuais concellos de Amoeiro, Vilamarín e A Peroxa. Chamábase "Alva de Búbal" e tiña a cabeza (onde un cabaleiro rexía en nome do rei) no castelo de Alba, no lugar do Formigueiro. (Alba é un topónimo hispánico -que non ten nada que ver co latín alba, "branca"- de orixe prerromano e co significado de "outeiro, lugar elevado", e logo, "castelo".) A 3 Kms. deste castelo estaba (e está) Trasalba, lugar que xa estaba fóra da xurisdición e que era coñecido como "Tras Alva" (máis alá de Alva) > Trasalba. (V. O Formigueiro)

Trasariz (lug. e parroq. de Cenlle).-- De *(villa) Trasarici, é dicir, "(vila) de Trasaricus". No século IX chamábase Transarici.

Traseirexa (Santa María de Traseirexa, Vilardevós).-- Composto transparente: Tras eirexa = Tras da igrexa.

Trasestrada (parroq. de Riós).-- Transparente: Tras da estrada.

Trasmiras (lug., parroq. e Conc. da Com. da Limia ║ Acevedo do Río, Celanova).-- Deben o nome ó antropónimo gótico Trasmiro. ║ Para Xaverio Ballester podería ser un híbrido latino-céltico co significado de "entre ambos ríos". ║ O xentilicio do concello é trasmirao, -rá. A Travesa (A Guía, Gomesende ║ Desteriz, Padrenda).-- Refírese a un cruzamento ou un desvío nun camiño.

Traveso (lug. da parroq. e Conc. de Castrelo de Miño).-- O adxectivo "traveso", lat. transversus, a, um, "transversal, transverso, cruzado", formaría parte dun sintagma cuxo nome se deixou de dicir. Este nome tanto podía ser un equivalente de paso como de eido. É dicir, tal sintagma estaría a mencionar tanto un travesío para cruzar dun lado a outro coma un terreo que estivese disposto en perpendicular ós demais.

Trelle (lug. e parroq., Toén).-- Nome antiquísimo no que pervive unha forma paneuropea tere- con algún significado hidronímico ou oronímico.

Trellerma (Trelle, Toén).-- A mesma palabra que Trelle aglutinada co galego "ermo", concordando en feminino con Trella.

Tremiñá (Veigamuíños, ).-- Lugar hoxe integrado no núcleo urbano do Barco que deriva o seu nome do adxectivo Termiñana e este de terminus, "termo / linde, marco / fin", quizais relacionado coa Vía Nova (a Vía XVIII do Itinerario de Antonino) que pasaba por estas proximidades.

O Trevoedo (Santa Comba de Trevoedo, Maside).-- Abundancial de trevo, a herba Trifolium pratense, trebol en castelán.

Trez (lug. e parroq. de Laza).-- Toma o nome dun río homónimo, afluente do Támega. Hidrónimo milenario que E. Bascuas supón dunha raíz paleoeuropea *TrH-ki (que daría > *Trice > Trez) e que podería conter o sentido de "camiño". Algún outro autor pensa no xenitivo dun antropónimo como Tresius ou Thesius.

O Trigal (A Portela do Trigal, ) ║ Trigás (lugares das parroquias de Lobás e Sagra, ambas do Carballiño) ║ A Trigueira (San Lourenzo de Fustáns, Gomesende ║ lug. da parroq. e Conc. de Pontedeva) ║ A Portela do Trigal (parroq. de Carballeda de Valdeorras).-- Derivados de "trigo", a gramínea de varias especies do xénero Triticum das que se obtén fariña para a fabricación de pan. A 1ª e a 3ª son colectivos, a 2ª un plural da 1ª.

Triós (parroq. –San Pedro- de Esgos e lug. e parroq. –tamén San Pedro- de ).-- Por distintos escritos está establecida a secuencia das súas evolucións fonéticas: Tredones (ano 942 e outros) > Trioes > Trioos > Triós. Tredones é, probablemente, un xentilicio celta derivado do nome dun devanceiro desa etnia, que podería ser, quizais, "Tredio".

Trives (predicado dos nomes do lug., parroq. (Sto. Cristo) e Conc. de A Pobra de Trives ║ nome doutro lug. e parroq. (Sta. María) do mesmo Conc.) ║ San Mamede de Trives (outro lug. e parroq. do mesmo Conc.).-- Conservan o nome xentilicio dos Tiburos, unha etnia ástur segundo Ptolomeo, pero que puidera ser celta ou precelta. A súa capital sábese que era Nemetóbriga, situada nalgún lugar da zona. No Parroquial suevo está citado Teporos e posteriormente aparece como Tiberos, (territorio) Tibros, Tybris, Tibres e Trives. A Pobra de Trives e outros lugares conservan -nos seus nomes- ecos dos primitivos poboadores da zona, os tiburos.

Tronceda (lug. e parroq. de Castro Caldelas) ║ Troncoso (Astariz, Castrelo de Miño).-- Relacionados con "tronco", talo leñoso das árbores, que ven do lat. truncus, adxectivo co sentido de "decotado, sen polas". Aludirán a unha arboreda "tronzada" (decotada), un bosque de toradas.

Tuño (Paizás, Ramirás).-- Esta aldea toma o nome do río Tuño, afluente do Arnoia. O lugar está cerca do nacemento do tal río. O nome, milenario, contén o radical Tu-, baseado na raíz *Ta-, "derreterse, fluír", que son formas típicas (entre outras) da hidrotoponimia paleoeuropea. Suponse un previo *Tunio. Con esa mesma formación temos, por exemplo, os ríos Tuña e Tuñón (en Asturias), o Tua e Tuela (afluentes do Douro), Tuno (en Ciudad Real), Turia (en Levante), Turón (en Asturias e Málaga), etc.

Turbisquedo (O Souto, A Peroxa).-- O arbusto Daphne gnidium ten na lingua normativa a forma "trobisco", pero vulgarmente é coñecido como "trubisco", "trubisca", "torbisco" ou "turbisco". Desta última forma deriva o colectivo "turbisquedo". Dito arbusto chámase trovisco en portugués e torvisco en castelán. Do lat. hispánico "turbiscus", derivado de turbiscare, "envelenar a auga dos ríos".

Turei (Beiro, Ourense ║ Penosiños, Ramirás).-- Da expresión latina *(villam) Toderedi, "vila de Toderedus". (Ou Theodoredus.)

Turzavella (O Souto, Peroxa).-- Nome composto e híbrido formado por unha palabra de orixe paleoeuropea, Turza-, e outra latina/galega, "vella". O 1º compoñente probablemente sexa derivación dun orónimo prerromano, *Turkia, aínda que tamén podería ser derivada do hidrónimo (igualmente de orixe paleoeuropeo) *Turtia. En A Rioja hai tamén unha aldea chamada Turza situada en terreo montañoso. (Por alí pensan se o nome virá do vasco. Por aquí, non.)

Turzas (Augas Santas, Allariz).-- Ver o dito no apartado anterior. Podemos engadir, como mera curiosidade, que tamén existiu o antropónimo latino Turcius.

Tuxe (lug. e parroq. do Bolo).-- Evolución do xenitivo dun nome de posesor, concretamente do visigótico Theodoigius.

U

A Uceira (Arcos, O Carballiño).-- Transparente. Monte ou terreo poboado de uces. Uz, urce, breixo ou torga, é un arbusto da familia das ericáceas do que existen varias especies, como a Erica erborea e outras. En portugués dinlle "urze" ou "brejo" e en castelán "urce" ou "brezo".

Ucelle (lug. e parroq. de Coles).-- Antrotopónimo. Procede de 'Occellii', xenitivo do nome persoal latino Occellius.

Umoso (Quintela de Umoso, Viana do Bolo) ║ Quintela de Umoso (lug. e parroq. de Viana do Bolo)║ Tabozoa de Umoso (outro lug. e parroq., tamén de Viana do Bolo).-- Umoso é un topónimo problemático, aínda que está ben estudado, xa que tanto pode ser un fitónimo coma un hidrónimo. No primeiro caso (tratado por G. Navaza que recoñece as dúas posibilidades) pode estarse a referir ó umeiro (tamén chamado olmo ou ulmeiro), árbore do xénero Ulmus, ó que acompaña o sufixo -osu (abundantivo habitual na fitonimia). No segundo caso (seguindo a E. Bascuas) estaríamos ante un derivado do tema *um- [como en Umia, Uma, Eume (E-ume), O Mao (< Omano), etc.] propio da raíz *wegw- "húmido, mollar". [Raíz que deu en latín (h)umidus > galego "húmido"; (h)umor > gal. "humidade, humor", etc.] Neste caso o topónimo viría dun hipotético e híbrido *Um-osum, onde o sufixo latino -osus volvería a dar a idea de abundancia. Igual que no caso anterior, salvo que non sabemos se falamos de abundancia de olmos ou de augas, sendo factibles ambas realidades.

Untes (parroq.de Ourense).-- É o nome dunha parroquia (Santo Estevo) do Concello de Ourense non habendo ningún lugar concreto con ese nome. É un topónimo único en Galicia totalmente opaco. Frutos Fernández aventura que podería ter relación coa palabra protoxermánica under e ter un significado de "abaixo, debaixo". ("Unter" no alemán actual e "under" en inglés.) Realmente todo o territorio da parroquia está á beira do Miño, no fondo do monte. Cara arriba xa é parroquia de Palmés V

A Vacariza (San Lourenzo de Siabal, Paderne de Allariz).-- Do lat. vaccaricia está nomeando un lugar no que abondan as vacas, o gando vacún.

Val (Leirado, Quintela de Leirado) ║ O Val (A Mezquita, A Merca ║ San Xes da Peroxa, A Pero­ xa ║ Paradela, Castro Caldelas ║ Mourillós, Celanova ║ Laias, Cenlle ║ A Carballeira, Nogueira de Ramuín ║ Arrabaldo, Ourense ║ Sacardebois, Parada de Sil ║ lug. e parroq. de Punxín ║ lug. e parroq. de Rubiá ║Vilaseco, San Cristovo de Cea ║ León, Vilamarín).-- Transparente ou case. Val é o berce dun río, pero –en moitas partes, en toponimia- tamén pode ser o río en si. Isto fai pensar que é posible que así fose historicamente. ║ Val é masculino en galego, pero o étimo vallis, -is, "val", era feminino en latín. Como todos os amentados levan artigo masculino hai que supoñer que foron formados xa en romance.

Val da Gola (Cudeiro, Ourense).-- Castro primitivo. Gola é un paso de montaña. (No levante peninsular é un paso acuático.) ║ Existiron os nomes xermánicos Golinus e Gollia ¿Terían algunha relación con este determinante?

Val de Boi (San Martiño de Berredo, A Bola).-- O val é o do río do Porto (afluente do Ourille que o é do Arnoia) e o determinante (a pesar da homofonía co nome do coñecido animal vacún) correspóndese coa base "boi" que significa "pedra". Lémbrese que no litoral de Galicia hai moitos penedos coñecidos como "Boi" e en terras do interior tamén é bastante frecuente. Neste val, e na contorna de lugar ó que se lle aplica o nome, hai varios 'bois'. Calquera deles puido ser o que serviu de referencia.

Val de Miotos (Castrelo, San Xoán de Río).-- "Mioto" é un nome alternativo (en galego e portugués) do miñato. Latín milvus. Falaría dun val con abundancia desta ave de rapina. (Alguén apunta a unha variante da palabra "miñoto" -habitante da zona do río Miño, especialmente do portugués,- pero non é tan convincente.)

Val de Pereira (Ventosela, ) ║ Val do Pereiro (San Miguel do Campo, Nogueira de Ramuín) ║ Val dos Gozos (Cudeiro, Ourense).-- Topónimos sintagmáticos co compoñente "val".

Val do Regueiro (Cudeiro, Ourense).-- Transparente e redundante.

O Valado (Chandrexa, Parada de Sil) ║ Valados (As Cabanas, San Xoán de Río).- Do lat. valatio, "valo, valado, cercado".

Valboa (Xurenzás, Boborás ║ Lamas, ).-- Composto derivado de vallis e bonus, -a, "val" e "bo". (Vallis bona). Formado no tempo (o do latín) en que val aínda era feminino. Hoxe sería "Val bo".

Valbuxán (Vilaseco, ).-- Palabra composta de "val" e "Buxán" que é un antrotopónimo xa visto. (Ver Buxán)

Valdanta (lug. e parroq. do Bolo).-- Parece unha aglutinación do sintagma "Val da anta", sendo "anta" algún monumento megalítico. Valdarias (Gabín, Montederramo).-- "Val de Arias" sendo Arias un nome propio e logo un apelido, de moita antigüidade.

Valdemiotos (A Hedrada, Parada de Sil).-- O mesmo que "Val de Miotos" tratado máis arriba. (Ver)

Valdegodos (lug. da parroq. e Conc. de Vilamartín de Valdeorras).-- Lugar próximo ó río Sil cuxo nome suxire un asentamento histórico de godos.

VALDEORRAS (nome dunha comarca aplicado como predicado ós concellos de Carballeda de Valdeorras, O Barco de Valdeorras e Vilamartín de Valdeorras así como ás parroquias da Rúa de Valdeorras (no Conc. da Rúa), O Castro de Valdeorras, Vilanova de Valdeorras e Vilamartín de Valdeorras).-- É a comarca máis oriental da provincia cunha superficie de 969,2 Km2 e unha poboación de 26.762 habitantes (2015). Comprende 112 parroquias repartidas entre os concellos de O Barco de Valdeorras (onde está a capitalidade), O Bolo, Carballeda de Valdeorras, , Petín, A Rúa, Rubiá, e Vilamartín de Valdeorras. A Veiga, cunha extensión de 290,5 Km2, é o concello máis grande da provincia. O relevo da comarca é elevado contando co maior cumio de Galicia, a Pena Trevinca (2.127 m. de altitude). Con todo, de leste a oeste, ese relevo está moi rebaixado polo curso do río Sil. Os primitivos habitantes foron os chamados "gigurros" (Plinio) ou "egurros" (Ptolomeo). Baixo o Imperio Romano foron asignados ó Convento Asturicense (o de capital en Astorga). A capital dos Gigurros era o "Forum Gigurrorum", no actual lugar da Cigarrosa, cerca da Rúa, onde houbo unha "mansio" da romana Vía XVIII, de Braga a Astorga. Ó lado do Barco formouse unha cidade romana, Calubriga, no actual barrio de Calabagueiros. O topónimo aparece citado como Valde Gigurris nun documento do s. X que, parece claro, traduce e alude ó "Val de Gigurros". Sen embargo hai autores que defenden que Valdeorras procede do latín vallis ("val") + a voz prerromana orr ("val entre montañas"). Neste caso estaríamos falando dunha tautoloxía formada nun composto híbrido. Esta repetición sería totalmente factible pois o paso do tempo e dos usos lingüísticos facilita que ao esquecer o significado dun topónimo se siga utilizando pero engadindo algo coñecido. De ser así o nome completo do Barco, por exemplo, incluiría 3 testemuñas redundantes: /Barco/, /Val/ e /orras/. Pode que as dúas teorías referidas sexan conciliables porque é factible que o nome dos gigurros xa equivalese a algo así como "habitantes do orr (o val)".

Valderrique (Marrubio, Montederramo).-- Puidera ser dun *(villa) Baldericci, "(vila) de Baldericus".

Valdesenda (Albarellos, Boborás).-- Probablementer sexa un antrotopónimo, "Val de ...", sendo o posesor ou titular unha persoa co nome xermánico Senda ou Semita.

Valdín (lug. e parroq. da Veiga).-- Dun *(villa) Baltini, "(vila) de Baltinus".

Valdolide (Vilar de Astrés, Ourense).-- Podería ser o mesmo que Valladolid (Castela) a pesar de que para este non se poñan de acordo os tratadistas. Os máis propugnan un árabe Balad al-Walid , “Lugar de Walid”. Neste caso as evolución serían: Castelán: baladwalid > baladulid > Valladolid. Galego: baladwalid > baladulide > Valdolide. ║ E. Bascuas propón Vallis Oliti (documentado no caso de Valladolid en 1143 como Ualledolit), e decir, Val de Olitus, que daría en galego este Valdolide. En Galicia hai, cando menos, outros dous lugares con este nome: un no Concello de Touro (A Coruña) e outro no da Pobra do Brollón (Lugo).

Valduíde (Loureiro.O Irixo).-- Topónimo similar ó de Valdolide. (Ver). Pode ser un "Val de Olitus" (Vallis Oliti). Está á beira de dous regatos chamado un, precisamente, Rego de Valduíde e sendo o outro o rego Pedriña que recolle as augas do anterior e desemboca no Arenteiro.

Valdumeira (lug. da parroq. e Conc. de Pontedeva).-- Umeiro é un sinónimo de olmo (Ulmus campestris). Na formación do topónimo pode que o feminino umeira sexa unha adxectivación do "val" por unha abundancia de "umeiros".

Valeiras (A Piteira, O Carballiño).-- Unha valeira é un val extenso.

Valencia do Sil (lug. e parroq. de Vilamartín de Valdeorras).-- Este topónino formado a partir do lat. valentia, "forza, vigor, valentía", soe facer referencia a fortalezas antigas. Neste caso trátase dun castro celta.

A Valenzá (lug. e parroq. de Barbadás).-- De (Villa) Vallentiana. Vallentiana é adxectivo de Vallentius, nome latino.

Vales (lug. e parroq. de San Cristovo de Cea ║ Cesures, O Barco de Valdeorras).-- Un máis dos tantos topónimos descritivos dun terreo con forma de val. (Do plural do lat. valle, "val".)

Valfarto (Trasestrada, Riós).-- Do lat. valle fartus, "val abundante, rico, abastado". A falta de concordancia do xénero fai pensar nunha aplicación tardía.

Valfrío (Lobás, O Carballiño).-- Composto transparente: Val frío.

Valilongo (Sistín, A Teixeira).-- De vallis longus, alteración do xénero primitivo.

Valiñas (Moldes, Boborás ║ Pazos de San Clodio, San Cibrao das Vilas) ║ O Valiño (Trado, Pontedeva).-- Diminutivo de val. Unha valiña é un val pequeno, mantendo o xénero latino ou, quizais, chamado así, en feminino, con connotacións afectivas. A propósito do xénero gramatical ver o dito en "Val".

Valmourisco (lug. da parroq. e Conc. de Melón).-- Composto de "val" e un derivado do preindoeuropeo *mor-, "pedra, rocha". Ver Mourisca. ║ Pero tamén puidera ser o que parece á primeira vista: un val de mouriscos, e dicir, un val no que asentaran mouriscos, "mouros convertidos ao cristianismo despois de terminar a Reconquista".

O Valoiro (San Martiño de Grou, Lobios).-- Acunchado no val do Limia parece que equivale a "Val dourado". Debe ser unha formación tardía porque se fose no primeiro latín sería Valoira (de valle aurea).

Valongo (parroq. de Cortegada).-- A primeira impresión fai pensar nun "val longo", pero P. Celdrán di que é topónimo celta, de bel , "brillante", e ongo, "fonte", pero que a etimoloxía popular trocou o "bel" en "val".

Valverde (Requeixo de Valverde, Allariz ║ San Paio de Abeleda, Castro Caldelas).-- Composto transparente: Val verde.

O Vao (Rabiño, Cortegada ║ Manín, Lobios ║ Reigada, Manzaneda ║ Tuxe, O Bolo).-- Un vao, como é ben sabido, é aquel lugar dun río polo que se pode atravesar a pé. Lat. vadum.

Varalongo (Viñoás, Nogueira).-- En preindoeuropeo a raiz *war denota auga. ¿Podería ser un nome composto que evolucionase (ou se traducise) en parte pero que quixese dicir río- longo? Varille (Partovia, O Carballiño).-- Aparte de nome dunha aldea é tamén dun regato que pasa cerca dela. Frutos Fernández propón que se trata dun antrotopónimo formado sobre o nome Barilli ou Barhild. Efectivamente puidera ser o lugar que aparece citado nun docu­ mento de Oseira de 1274 como Villa Virilli.

Item mando predicto monasterio quoatur casalia que habeo in terra de Insula in filigresia sancte Eolalie et de Sonan et in Villari Carvallosio et in Villa Virilli, et abeat Alfonsus Petri, sobrinus meus ius suum in eis que habeo in Decia et Insula. Testamento. 1274. Santa María de Oseira.

Vascós (A Costa, Maceda).-- Parece -igual que Bascois- un topónimo de orixe étnica referido a un colectivo vascón, pero con distinta morfoloxía do plural (en consonancia coas zonas dialectais) e con distinta ortografía. Ese colectivo que consideramos 'vascón' puidera ser, máis exactamente, un descoñecido pobo antigo que en latín chamaban 'velascones'.

Os Vázquez (Lumeares, A Teixeira).-- Nome de familia. Ver o dito en "". (No Dic. Madoz figura como "Casa-dos-Vázquez")

Vecoña de Abaixo e Vecoña de Arriba (2 lugs. de Moreiras, Boborás) .-- Antrotopónimo certa­ mente antigo baseado no nome persoal celta Veconius, -a.

Veiga (lug. e parroq. da Bola ║ Noalla, San Cibrao das Viñas) ║ A Veiga (lug., parroq. e Conc. da Com. de Valdeorras ║ Pedrafita, A Teixeira ║ Carballeda, ║ Trabazos, Castro Caldelas ║ San Lourenzo de Fustáns, Gomesende ║ San Clodio, Leiro ║ Sas do Monte, Montederramo ║ O Barón, O Carballiño ║ Ponte Veiga, O Carballiño ║ lug. da parroq. e Conc. de Pontedeva ║ Penosiños, Ramirás ║ Salamonde, San Amaro ║ lug. da parroq. e Conc. de )║.-- Veiga é palabra común de moita antigüidade, probablemente dun prerromano baika, "terreo regable e ás veces anegado", que á súa vez ven de inai, "río" (que inda é hoxe así en vasco). A partir de aí o significado foi variando no tempo e lugares. Hoxe, basicamente, é un terreo amplo e fértil, xeralmente á beira dun río, pero tamén "terreo de pastos", "labradío", "prado de regadío", etc. ║ O concello da Veiga ten como xentilicio o nome de veigués, -sa.

Veiga de Cabo (lug. da parroq. e Conc. do Barco de Valdeorras) ║ Veiga de Nostre (Parada da Serra, ) ║ A Veiga do Seixo (Castrelo de Cima, Riós) ║ A Veiga de Abaixo e A Veiga de Arriba (lugs. de Oseira, San Cristovo de Cea) ║ A Veiga das Meás (Osoño, Vilardevós) ║ Veigas de Camba (parroq. de Vilariño de Conso).-- Sintagmas varios de Veiga.

A Veiga de Cascallá (lug. e parroq. de Rubiá).-- O apelativo, segundo J. Caridad, é unha forma posesiva -Cascallana- do antropónimo prerromano Cascalius.

Veigachá (Niñodaguia, Xunqueira de Espadanedo) ║ Veigamuíños (A Proba, O Barco de Val­ deorras).-- Compostos de Veiga. Co cualificativo “chá” no primeiro caso e o substantivo “muíños” no segundo.

Os Veigas (Chaguazoso, Vilariño de Conso).-- O artigo masculino plural fai pensar nun apelido, nunha familia ou nun lugar de orixe. Nótese que na veciña parroquia de Conso hai un lugar chamado A Veiguiña. Os oriúndos de alí ben poderían ser "Os Veigas". A Veiguiña (Trasestrada, Riós ║ Conso, Vilariño de Conso).-- Diminutivo de veiga. Pode recibir este nome cada eido cultivado que forma parte dunha veiga máis extensa.

Velle (lug. e parroq., Ourense).-- De (Villam) Bellii = (Vila de) Bellius. Nome persoal de orixe latina.

"…ab hac die villa de Belli sit cautata per terminum qui est inter sautum de Casceligo et sautum de Sabatelli, deinde per muradellan usque ad Nidum de Corvo, deinde iuxta Sanctum Thomam et intra Laoniam ad portum de Menendi et vadit per venam de Laonia ad venam de Mineo usque ad canare de Sancto Mamete, deinde inter Quintanelam et Sanctum Mametem et vadit inter ecclesiam de Sancta Marta…" 1153, Doazón. San Pedro de Rocas

"…todas las vinas e erdades que eu ey, que jazen ena freyguesía de Santa Marta de Belle, hu chaman Periquino, e o Cortineiro…" 1376. Cambio. San Pedro de Rocas

Venceáns (lug. e parroq. de Entrimo).-- Antrotopónimo. Do nome xermánico Vincila ou do celta Vintianis. (Segundo distintos autores.)

Vences (lug. e parroq. de ).-- Antrotopónimo de orixe celta. De Vencius / Vincius / Vintius, nome persoal que algunha vez se corresponde co nome dunha divindade que os romanos asimilaron a Marte.

A Venda (Cantoña, Baños de Molgas ║ San Martiño de Moreiras, Pereiro de Aguiar ║ Trado, Pontedeva ║ Candás, Rairiz de Veiga ║ Soutopenedo, San Cibrao das Viñas ║ Parada de Outeiro, Vilar de Santos) ║ A Venda da Capela (Parada da Serra, A Gudiña ║ Veigas de Camba ║ Vilariño de Conso) ║ A Venda da Teresa (Pentes, A Gudiña) ║A Venda Nova (Mesón de Calvos, Taboadela) ║ A Venda do Bolaño (Veigas de Camba, Vilariño de Conso) ║ A Venda do Espiño (lug. da parroq. e Conc. da Gudiña) ║ A Venda do Río (Santiago da Rabeda, Taboadela) ║ As Vendas (Vilar de Ordelles, Esgos ║ Desteriz, Padrenda) ║ As Vendas da Barreira (lug. da parroq. e Conc. de Riós).-- Antigas vendas ou pousadas nos camiños. Do lat. vendita, do verbo vendere, "vender". Determinados establecementos situados ás beiras dos camiños nos que se vendían cousas ampliaron a súa actividade a dar pousada, pero quedoulles o primeiro nome de vendas.

Ventosa (Xurenzás, Boborás) ║ A Ventosa (Trabazos, Castro Caldelas ║ Celeiros, Chandrexa de Queixa).-- Á primeira vista parece que fala dun sitio no que azouta o vento. Sería unha expresión cun xenérico perdido (¿aldea?, ¿terra? …) e con "ventosa" de adxectivo. Agora ben, pode que esta sexa unha visión cómoda e inexacta. Entre os celtas había un nome de persoa, Ventus, moi extendido e que incluso foi usado polos romanos. De el derivaron outros como Vindosa ou Vindossus. Calquera deles puido estar na orixe do topónimo. Sobre todo no primeiro caso, o que non leva artigo.

Ventosela (lug. e parroq. de Ribadavia ║ Melias, O Pereiro de Aguiar ║ Ourantes, Punxín).-- Parece saído do adxectivo ventosa, derivado do latín vĕntu, "vento", pero puidera ser de aplicación o dito no parágrafo anterior e non ter nada que ver co vento senón co nome celta Ventus. Iten, mando ao dito Garçía Gomes, meu criado, toda quanta erdade eu ey na Veiga e en Ventosela, tan ben cassas como viñas e erdades de pam que a min y perteeçen, en qual quer maneira. Testamento. 1361. Vida e fala dos devanceiros.

Ventoselo (lugs. das parroqs. de e Navío, San Amaro).-- Diminutivo do topónimo "Ventosa" ou do común "ventoso". (Ver os dous anteriores)

Ver de Cima, Ver de Fondo e Ver de Miogo (Os 3 de Armariz, Nogueira de Ramuín).-- "Ver" procede dun antropónimo, Valerius, concretamente do xenitivo Valerii. (Valerii > Valeri > Vaer > Ver) Os predicados distinguen "arriba" (Cima), "abaixo" (Fondo) e "do medio" (Miogo). Esta é unha forma vulgar de meogo, palabra presente en escritos medievais na expresión "en meogo de" (en medio de), evolución do lat. in medio loco.

Verducedo (San Cosme, Montederramo).-- O sufixo (lat. -etu) é o dun colectivo e a raíz alude ao adxectivo verde (lat. viridis, "vigoroso, vivo"). O significado toponímico refírese a esa cor, pero non pola cor en si, senón polo seu significado de brotes ou renovos.

Verea (parroq. e Conc. da Terra de Celanova).-- Palabra común aínda que en desuso. Do lat. vereda que designaba un camiño principal que servía de ruta de posta. Con anterioridade por este lugar pasaba a vía romana que ía de Bande a Lugo. O mecanismo de formación do topónimo foi o mesmo que o dos máis modernos "estrada" ou "carretera" (castelán). Xentilicio: vereao, -eá.

Veredo (Paredes, Montederramo ║ O Mesón de Calvos, Taboadela) ║ O Veredo (Codosedo, Sarreaus).-- ¿Será similar a "verea"? Verea (en castelán vereda) formouse do baixo latín vereda, pero esta, á súa vez, derivaba de veredus, "cabalo de posta". Podería vir directamente de aí.

Vergazas (O Val, Gomesende).-- Poderíase aplicar todo o dito en Bergaza, pero habería que engadir que o cognome Virgatus do que alí se fala estaba formado sobre a palabra virga, "verga, vara", co que puidéramos estar ante un derivado directo desta palabra e non indirecto a través daquel antropónimo.

Verín (Vila, Conc. e cabeza de Com.).-- Debe o nome a un tal Verinius a través de Verinii, o seu xenitivo latino. Xentilicio: verinés, -sa, ou verinense.

VERÍN (Comarca).-- Comarca do sur da provincia, con capitalidade na vila homónima, da que colle o nome. Ás veces, popularmente, dáselle o nome de Monterrei, en recordo do antigo condado desa denominación. Está formada por 8 concellos: Castrelo do Val, , Laza, Monterrei, Oímbra, Riós, Verín e Vilardevós. Agrupa a 82 parroquias, nunha superficie de 1.007,1 Km2 e cunha poboación (no 2015) de 27.081 habitantes. É a comarca máis extensa da provincia.

A Veronza (lug. da parroq. e Conc. de Carballeda de Avia).-- E. Bascuas relaciona este topónimo con outros hidrónimos procedentes da raíz *wer-, "auga, río, chuvia". Na aldea da Veronza hai un área recreativa con varios muíños reconstruídos no actual río Maquiáns (afluente do Avia). Tamén, como confirmación de que Veronza é un hidrónimo, temos cerca de Ribadavia unha praia fluvial, á beira do río Avia, chamada igualmente A Veronza.

... damos et outorgamos a foro a vos Afonso Peres, morador en Veronça, freygisia de san Migeel de Caruvaleda,... San Clodio do Ribeiro. Foro. 1407

A Vesada (Feás, Boborás).-- É termo agrícola común. Vesar é labrar a terra dándolle a volta. Do lat.versare, "dar volta, revolver". A Vesada puido ser antes "(terra) versata".

Viana do Bolo (Vila, Conc. e cabeza de Com.).-- A opinión máis común sobre Viana (nome que se da tamén en Portugal e outras partes de España) é que procede do lat. via, "camiño", que co sufixo -ana daría un adxectivo de "xunto ó camiño". E así unha expresión coma, por exemplo, "Villa viana" sería a orixe do topónimo. O proceso daríase en tempos do latín pois de ser posterior o máis probable é que se perdese o "n" intervocálico.║ Sen embargo tamén hai quen aduce que puidera significar "Dous ríos" porque sería un híbrido formado polo lat. bis (dous) e o celta ana, "río". En Viana do Bolo dáse esta realidade. Xentilicio: vianés, -sa.

Viana do Bolo. Probablemente sexa un odotopónimo (derivado das vias de comunicación) pero tamén podería ser un híbrido celta-latino co significado de "dous ríos".

VIANA (Comarca).-- Comarca do oriente ourensán, entre as comarcas de Valdeorras e Verín. Comprende os concellos de A Gudiña, A Mezquita, Viana do Bolo e Vilariño de Conso que suman un total de 746 km2, 6.153 habitantes (no 2015) e 62 parroquias. O nome é unha réplica do de Viana do Bolo, a capitalidade.

Vidalén (Covas, Montederramo).-- Pode ser unha aglutinación do sintagma "Vila de Alén" ou unha derivación do cognome Vitalis.

Vide (lug. e parroq. de Baños de Molgas) ║ Vide de Miño (lug. e parroq. de Castrelo de Miño).-- Transparente. A vide -ou videira- chamada cos mesmos nomes en portugués e co de "vid" en castelán, é a planta (Vitis vinífera) que da as uvas. Videferre (lug. e parroq. de Oimbra).-- É un composto no que a segunda parte pode ser un antropónimo formado sobre o nome familiar Ferrus. A primeira parte -vide- poidera ser ben unha alusión á planta vide, ben unha síncope de "vila de".

Vieiro (Portela, Verea) ║ O Vieiro (As Marabillas, Cartelle ║ Parada de Outeiro, Vilar de Santos).-- Vieiro é unha palabra galega do léxico común, sinónima de verea ou sendeiro. Deriva do lat. vía, "camiño", pero podería ser unha palabra derivada do tamén lat. venario, "veta ou filón dun mineral".

Vigueira de Abaixo (Nogueira, Montederramo) ║ Vigueira de Arriba (Covas, Montederramo).-- Topónimos "emparentados" co de Vigo, derivados do lat. vicus, "conxunto de casas fóra da cidade, aldea, barrio" co sufixo latino -aria (feminino de -arius). ║ Vigo hai 40 en toda Galicia, pero ningún en Ourense. Vicus non prevaleceu no léxico común, pero si o seu derivado "veciño" (

Vila (lug. e parroq. de Calvos de Randín ║ lug. e parroq. de Carballeda de Valdeorras ║ lug. de Alcázar de Milmanda, Celanova ║ lug. da parroq. de Campo, O Irixo) ║ A Vila (Augas Santas, Allariz ║ Pazos de Arenteiro, Boborás ║ lug. da parroq. de Lobeira, capitalidade do Conc. de Lobeira ║ Araúxo, Lobios ║ Vilela, Punxín ║ Pereda, San Cristovo de Cea ║ Toubes, A Peroxa) ║ Vila de Rei (lug. e parroq. de Cenlle ║ lug. e parroq. de Trasmiras) ║ Vila Pequena (lug.de San Cosme, Montederramo).-- Hoxe unha vila é un núcleo de poboación de tamaño intermedio entre a cidade e a aldea. Pero non sempre foi así. "Vila" (escrito villa) designaba en latín primeiramente unha "casa de campo ou granxa", e dicir, unha explotación agraria coas súas dependencias. Máis tarde, unha aldea e, logo, alá polos séculos XII e XIII, unha poboación xa máis grande, xeral­ mente con algúns privilexios recoñecidos. Os moitos topónimos (ó redor de 1000 en toda Galicia) que usan esa palabra puidéronse xerar -segundo a época- con calquera deses 3 significados. (No momento en que se pasou do 1º o 2º significado o recambio ou substitu­ ción do 1º fíxose coa palabra 'vilar'.)

Vilaboa (l e parroq. de A Veiga ║ lug.da parroq. e Conc. da Merca ║ Carracedo, A Peroxa ║ Navea, A Pobra de Trives ║ lug. da parroq. de Allariz ║ Parada de Amoeiro, Amoei­ ro ║ Sabadelle, O Pereiro de Aguiar ║ Santa Mariña de Albán, Coles ║ ls. de Paizás e Rubiás, Ramirás ).-- Composto transparente. Do lat. "villa" + "bona".

Vilachá (lug. e parroq. da Merca ║ Feás, Boborás).-- De Vilam planam, "Vila chá".

Vilacova (Fustáns, Gomesende).-- Cova actúa de adxectivo de vila no senso de se referir a un terreo deprimido. (Ver Cova)

Viladequinta (lug. e parroq. de Carballeda de Valdeorras).-- Nome composto (Vila de quinta) que case expresa unha redundancia.

Vilaescusa (Valenzá, Barbadás).-- Do lat. tardío absconsus,"escondido, oculto". [abscosa > as­ cusa > escusa]

Vilaflor (Paizás, Ramirás).-- Informa G. Navaza que este topónimo, de menos dun século, "naceu como nome dunha "casa de indiano" bautizada en castelán como Villa Flor polo seu dono".

Vilagarcía.-- (Paizás, Ramirás).-- Vila propiedade de alguén chamado García de nome ou de apelido.

Vilamaior (Carracedo, A Peroxa ║ Vilamaior de Caldelas, Castro Caldelas║ Vilamaior do Val, Verín) ║ Vilamaior da Boullosa (lug. e parroq. de Baltar) ║ Vilamaior de Caldelas (parroq. de Castro Caldelas) ║ Vilamaior do Val (parroq. de Verín).-- Composto transparente. De villa e maiore. Hai 20 lugares así chamados en toda Galicia aparte de varias parroquias. É prudente lembrar que "maior" aparte de adxectivo tamén foi nome persoal, Maior.

Vilamarín (lug., parroq. e Conc. da Com. de Ourense).-- De Villa Marinii (Finca de Marinius). Vilamarín, Vila Marín ou Vila Marini, apunta ó nome latino dun posuidor.

Vilamartin de Valdeorras (Conc. da Com. de Valdeorras).-- Derivado de *villa Martini, e dicir, "de Martinus". O xentilicio é martinego, -ga, ou o máis amplo de valdeorrés, -sa.

Vilameá (lug. e parroq. de Bande ║ lug. e parroq. de Paderne de Allariz ║ lug. e parroq. de Ramirás ║ Calvos, Bande ║ Ambía, Baños de Molgas ║ O Castro de Laza, Laza ║ Río Caldo, Lobios ║ Corneda, O Irixo).-- Do lat. villam medianam, sendo medianus, -a -um = "que está no medio". Refírese a un núcleo de poboación que está intermedio, e di­ cir, no medio doutros dous, aínda que para algúns tratadistas sería un lugar que está a media altura do monte. ║ Na Coruña e Pontevedra, por mor de diferenzas evolutivas, hai lugares, co mesmo significado, pero chamados Vilameán.

Vilamoure (lug. e parroq. de Punxín).-- Provén de *villa Mauri, ou sexa "de Maurus"; Mauro, nome latino.

Vilanfesta (Loeda, Piñor ║ Oseira, San Cristovo de Cea).-- Composto: Villa infesta ="Vila ergui­ da", empinada, que está nunha encosta. O adxectivo infestus, -a, -um, en principio cualifi­ caba a unha cousa como contraria, perigosa, incómoda, pero unha evolución semántica deixouna en erguida, alzada, levantada. E así, aínda hoxe, un terreo "enfesto" é aquel que ten moita elevación. O mesmo étimo deu en castelán a palabra "enhiesto".

Vilanova (lug. e parroq. da Pobra de Trives ║ lug. e parroq. da Veiga ║ Vilanova de Valde­ orras, O Barco de Valdeorras ║ lug. da parroq. e Conc. da Peroxa ║ Cameixa, Bo­ borás ║ lug. da parroq. e Conc. de Castro Caldelas ║ A Barra, Coles ║ Rivela, Coles ║ Gabín, Montederramo ║ A Carballeira, Nogueira de Ramuín ║ Canedo, Ourense ║ Penosiños, Ramirás ║ Soutopenedo, San Cibrao das Viñas ║ Correxais, Vilamartín de Valdeorras ║ Armariz, Xunqueira de Ambía).-- Compostos transparentes de dous sons latinos e galegos. Do lat. "villa" + "nova", "vila de fundación recente".

Vilanova da Barca (Valongo, Cortegada).-- Aínda que está cerca do río Miño ese "Barca" parece corresponderse máis cun fondal do terreo que cunha actividade navegante. Ver o dito en Barcia e O Barco.

Vilanova de Valdeorras (parroq. do Barco de Valdeorras) ║ Vilanova dos Infantes (lug. e parroq. de Celanova).-- Compostos transparentes: vila nova. O predicado do primeiro é de tipo xeográfico (V. Valdeorras) e o segundo alude ó lat. infans, -antis que pri­ meiro significou "infante, que non fala" e máis tarde "fillo/a de rei". En documentación antiga pode lerse "Villa Noba das Infantes"(1461) ou "Vila Nova das Infantas" (1493). Vilar (lug. e parroq. de Bande ║ lug. e parroq. de Chandrexa de Queixa ║ lug. e parroq. de Taboadela ║ lug. e parroq. de Verea ║ Pardavedra, A Bola ║ S. Xes da Peroxa, A Pe­ roxa ║ Barroso, Avión ║ Ponte Ambía, Baños de Molgas ║ Randín, Calvos de Randín ║ Servoi, Castrelo de Val ║ Venceáns, Entrimo ║ Vilardecás, Maceda ║ Vilar de Ce­ rreda, Nogueira de Ramuín ║ Ponte Veiga, Carballiño ║ lugares das parroquias de Prexigueiró e Triós, ambas en Pereiro de Aguiar ║ Figueiroá, Paderne de Allariz ║ San Pedro da Torre, Padrenda ║ Forcas, Parada de Sil ║ Torcela, Piñor ║ Ourantes, Punxín ║ Anllo, San Amaro ║ Orbán, Vilamarín) ║ O Vilar (lug. da parroq. e Conc. de Toén).-- Villaris, -e, foi primeiro un adxectivo de villa ("granxa") e logo, na Idade Media, substantivouse para designar unha granxa con varias casas e anexos. Un villaris era un agrupamento de casas, unha incipiente urbanización, en fin, unha aldea. Villaris deu "vilar" en galego e "villar" en castelán, pero son palabras que hoxe, fóra da toponimia, apenas se se usan.

Vilar da Barra (Ucelle, Coles) ║ Vilar da Ponte (Anfeoz, Cartelle) ║ Vilar de Astrés (lug. e pa­ rroq. de Ourense) - Ver Astrés.-- Sintagmas varios de "Vilar".

Vilar de Barrio (lug. parroq. e Conc. da Limia).-- Sintagma redundante porque tanto Vilar (pala­ bra de orixe latina) como Barrio (de orixe árabe) fan referencia a lugares habitados e a ex­ presion resulta estrana. Pero, dado que houbo o antropónimo latino Barrius, poderíamos estar ante unha relación de pertenza, o que resultaría máis comprensible. Xentilicio: ba­ rriés, -esa.

Vilar de Carracedo (Carracedo, A Peroxa) ║ Vilar de Cas (Souto de Limia, Muíños) ║ Vilar de Cervos (lug. e parroq. de Vilardevós) ║ Vilar de Condes (lug. e parroq. de Carballeda de Avia) - Ver Condes ║ Vilar de Corvelle (Gueral, A Peroxa) - Ver Corvelle ║ Vilar de Covelas (Covelas, Os Blancos) ║ Vilar de Flores (Os Espiñeiros, Allariz).-- Nome rea­ daptado. Antes era Vilar de Porcos. ║ Vilar de Goia (Quintela de Umoso, Viana do Bolo) ║ Vilar de Gomareite (Bóveda, ) ║ Vilar de Lebres (lug. e parroq. de Tras­ miras) ║ Vilar de Oleiros (Vilamaior, Castro Caldelas) ║ Vilar de Ordelles (lug. e parroq. de Esgos) ║ Vilar de Paio Muñiz (lug. e parroq. da Merca) ║ Vilar de Rei (lug. e parroq. de Cenlle) ║ Vilar de Santos (lug., parroq. e Conc. da Limia) (Xentilicio: vilasantés, -esa.) ║ Vilar de Vacas (lug. e parroq. de Cartelle) ║ Vilar de Xeos (Quereño, Rubiá).-- Sintag­ mas varios de "Vilar".

Vilarchao (Santo Eusebio da Peroxa, capitalidade do Conc. de Coles ║ Calvelle, O Pereiro de Aguiar ║ Vilar de Lebres, Trasmiras).-- Composto de vilar e chao, referido este (normativo chan, adxectivo) á superficie chá.

Vilarchao, capitalidade do concello de Coles, está nunha gran chaira que xustifica o seu nome.

Conoçuda cousa seia a todos que eu don Iohan Pérez coengo d ' Ourense arrendo a uos Monio Paez de Vilarchao e a uossa moller Orraca Eanes e a uos Pedro Afonso de Vilarchao e a uossa moller María Dominguiz todo aquel erdamento que Roy Diaz coengo que fuy d ' Ourense auia en Vilarchao,

Arrendamento. 1280. Catedral de Ourense

Vilardecás (parroq. de Maceda).-- Composto transparente de villaris + canes.

Vilardemilo (lug. e parroq. de Viana do Bolo).-- Posiblemente sexa un antrotopónimo.

Vilardesilva (Pardollán, Rubiá).-- Composto de vilar e un "silva", este probablemente co valor de monte.

Vilardevós (Conc.da Com. de Verín).-- Procede de "villare de aviolos", sendo aviolos un diminutivo do lat. avus, "avo". Ou sexa "Vilar de avoíños", o que parece unha fórmula agarimosa para nomear un vilar no que vivirían uns anciáns queridos. Xentilício: vilarexo, -xa.

Vilarello (lug. e parroq. de Vilardevós ║ Toubes, A Peroxa ║ Oseira, San Cristovo de Cea) ║ Vilarellos (Tronceda, Castro Caldelas ║ Zorelle, Maceda).-- Diminutivo de Vilar. Obxecti­ vamente é o mesmo que Vilariño, pero pode que tivera connotacións pexorativas. (Na mesma parroquia de Oseira hai un "Vilarello" e un "Vilariño". Na de Toubes hai "A Vila" e "Vilarello".) ║ Hai que ter presente que "Vilarello" tamén é un xentilicio aplica­ do -polo menos- ós procedentes de Vilar de Cerreda (Nogueira de Ramuín). Os dous últimos citados con forma de plural poderían responder a esta motivación.

Vilares (San Mamede de Urrós, Allariz) ║ Os Vilares (Freixo, Celanova).-- Evidentemente es­ tán formados co plural de "vilar". Agora ben, puidera ser (especialmente no 2º caso, co artigo) que estivesen motivados polo apelido Vilar. Ver o dito a propósito de "Os Blancos".

Vilariño (lug. e parroq. do Pereiro de Aguiar ║ Olás de Vilariño, A Merca ║ Couso, Avión ║ Lama Ma, Baños de Molgas ║ Randín, Calvos de Randín ║ Carballeda, Carballeda de Avia ║ Monte Longo e San Xes de Vilariño, Lobeira ║ Santigoso, O Barco de Val­ dedorras ║ O Castro de Beiro, Ourense ║ A Canda, Piñor ║ Paizás, Ramirás ║ lug. da parroq. e Conc. de Xunqueira de Espadanedo).-- Diminutivo de Vilar. Vilar peque­ no.

Vilariño da Veiga (Bobadela a Pinta, Xunqueira de Ambía) ║ Vilariño das Poldras (Couso de Limia, Sandiás) ║ Vilariño das Touzas (Progo, Riós) -- Sintagmas varios de "Vila­ riño".

Vilariño de Conso (lug., parroq. e Conc.da Com. de Viana) Ver Conso. Xentilicio: vila­ riñés, -esa. ║ Vilariño de Tras do Convento (parroq. e Conc. de Allariz) ║ Vilariño do Río (Armaríz, Xunqueira de Ambía).-- Sintagmas varios de "Vilariño".

Vilariño dos Palleiros (Castrelo, San Xoán de Río).-- Transparente, se ben hai que consi­ derar que o predicado tanto se podería referir a medas de palla como a cabanas cu­ bertas de palla.

Vilariño Frío (lug. e parroq. de Montederramo ║ Oseira, San Cristovo de Cea ║ Paradiña, Sarreaus) ║ Vilariño Pequeño (Vilariño Frío, Montederramo).-- Sintagmas de "Vila­ riño".

Vilarmeao (lug. e parroq. de Viana do Bolo).-- Equivale a "vilar do medio".

Vilarnaz (Melias, Coles).-- Era a "vila de Arnatius". Ou "de Arnassius". Nun texto latino de Santo Estevo de Ribas de Sil, de 1220, lese Villa Arnaz. Posteriormente, noutro de Oseira, en galego, de 1361, fala da "freygrysia de Vilarnaz". ║ Arnaz tamén podería ser un hidrotopónimo derivado dun preindoeuropeo *arn ou *arna, "leito dun río", "depresión fluvial", como é o caso do Arnoia (afluente do Miño) ou do Arnego (afluente do Ulla).

que vos nos asy aforamos: o noso lugar do Çerbal, que está eno couto de San Miguel de Bóbeda, como parte con o lugar de Bylarnaz e con o lugar de Madrosende, e parte con o lugar de Toorey e parte con o lugar do Forno ... Foro. San Clodio de Avia - 1517

Vilarrubín (lug. e parroq. de A Peroxa).-- Antrotopónimo. De Villa Rubinii, Vila ou finca de Rubinius. Nome latino.

Vilaseca (lug. e parroq. de Trasmiras).-- Do lat villa seca, "vila seca".

Vilaseco (lug. e parroq. do Bolo ║ lug. e parroq. de San Cristovo de Cea) ║ Vilaseco da Serra (lug. e parroq. de Viana do Bolo).-- Do lat. villar seco, "vilar seco" ou de Vila (de) Sicco. Nome persoal, en lat. Siccus.

Vilasusá (O Souto, Peroxa) ║ Vilasuxá (Moura, Nogueira).-- Susá/Suxá quere dicir "arriba, no alto". É un derivado do adverbio sursum, a través de sursana. (Ver Xuxá, que é o contrario.)

A Vilavella (lug. e parroq. da Mezquita).-- Composto de dúas palabras transparentes: Vila ve­ lla (Villa vetula). Con todo resulta estrano que ó fundar unha vila se lle conoza como "ve­ lla". Ou tiña antes outro nome (¿Vila a secas, por exemplo?) ou non se entende

Vilaverde (Podentes, A Bola ║ Acevedo do Río, Celanova ║ Refoxos, Cortegada ║ Leiro, Leiro ║ Quins, Melón ║ Figueiroá, Paderne de Allariz ║ Xagoaza, O Barco de Valdeorras).-- Aparentemente é o lat. villa viridis, "vila verde", pero tamén pode vir dunha vila de Viridius, Villa Viridii ou, incluso, (como pensa Álvaro Galmés de Fuentes) dunha raiz hidronímica precelta, verd-, co que teríamos unha "Vila do río".

Vilavidal (Santo André de Penosiños, Ramirás).-- G. Navaza remite a un Villa Vidal, una casa nomeada así polo seu dono. Vidal era un nome persoal na Idade Media (formado sobre o adxectivo vitalis); hoxe é apelido.

Vilaza (lug. e parroq. de Monterrei).-- Aumentativo de "vila".

Vilela (parroq. de Punxín ║ lug. e parroq. da Rúa ║ lug. e parroq. de Cualedro ║ Os Baños, Bande ║ Macendo, Castrelo de Miño║ Refoxos, Cortegada ║ Castrelo, San Cristovo de Cea ║ Tintores, Verín).-- Diminutivo de "Vila". (Villa + -ela)

Vilerma (Graíces, Peroxa) ║ A Vilerma (Gomariz, Leiro ║ Punxín, Punxín).-- "Vila erma". "Erma" referido a unha vila quere dicir despoboada ou con menos habitante dos que tiña. ║ Fronte a esta interpretación supostamente ortodoxa J. Caridad propón un antrotopónimo baseado no nome xermánico Wilhelm, que ten formas hispánicas como Guillermo, Villelme ou Guillén.

Viloira (lug. e parroq. do Barco de Valdeorras).-- Topónimo formado a partir de "Villa Aurea", así documentado, e que faría referencia a algunha cor dourada do entorno ou a un posesor chamado Aurius.

Vilouriz (Loña do Monte, Nogueira de Ramuín).-- De Villa Honorici, "Vila de Honoricus". Ver Ouriz.

Vilouxe (Cerreda, Nogueira de Ramuín).-- Puidera ser un Villa Ursi, sendo isto último o xenitivo do nome persoal Ursus, equivalente ó común "oso". (Piel da esta explicación para o parecido Vilaúxe, nome dunha parroquia de Chantada. Bascuas, en clara oposición, asimila Vilaúxe a Viloxe. Ver seguinte.)

Viloxe (San Cosme de Montederramo, Montederramo).-- Antiquísimo nome de posesor. De Villa Uxi, xenitivo latino dun nome celta, *Uxius. (Sería igual que o Vilaúxe de Chantada -Lugo-, testemuñado no 1094 como villa Uxi e en 1303, uillauje.)

Vimieiro (lug. e parroq. de Castro Caldelas).-- Transparente. Vimieiro (Salix viminalis) é o arbusto a cuxas polas se lle chaman vimes ou vimbios. En portugués son vimeiro (o arbusto) e vime (a pola). En castelán, mimbrera e mimbre.

O Vinteún (Antes de Cudeiro, Ourense).-- Este lugar, hoxe urbano, en tempos –cando Canedo era Concello- pertencía á parroquia de Cudeiro, pero moi cerca da parroquia das Caldas e do lugar de A Ponte, e nel –nun gran campo- celebrábase unha feira de gando tódolos días 21 de cada mes. A expresión “o campo da feira do vinteún” foi sufrindo elipses ata quedar reducida a "O Vinteún".

Viña (parroq. de Vilamarín ║ lug. e parroq. de San Cristovo de Cea) ║ As Viñas (San Pedro da Torre, Padrenda ║ Navío, San Amaro) ║ Viñal (O Pao, Gomesende) ║ Viñal do Rei (Laias, Cenlle) ║ O Viñal (Nigueiroá, Bande ║ Ambía, Baños de Molgas).-- As viñas (terreos plantados de vides, a "vitis vinifera") non podían faltar como motivos toponómicos nesta provincia tan viñateira. Viña, do lat. vinea. (Non se pode descartar -quizais nalgún caso- unha posible relación con Vinia, un nome celta.)

O Viñao (parroq. e Conc. de Punxín).-- Enigmático. Juán J. Moralejo cita un medieval "Oviniano". Nese caso sería unha forma popular de cualificar un sitio de viñedos. Algo así como… "aviñoado". Posteriormente sufriría un falso corte por interpretar como artigo a primeira letra. G. Navaza (que fala do río Obiniano) pregúntase se non será un xentilicio.

Viñoa (Banga, O Carballiño) ║ A Viñoá (Cudeiro, Ourense) ║ Aviñoá (Proente, A Merca) ║ Viñoás (lug. e parroq. de Nogueira de Ramuín).-- Aínda que parezan distintos son todos o mesmo: un diminutivo de viña (lat. vineola), so que con distintas solucións evolutivas. O sufixo latino –ola deu tres resultados distintos en Galicia: -os, -o e, na comarca de Ourense, –oá.

A Viriña (Beariz, San Amaro).-- O carballo viriño defíneo Rivas como "Clase de roble de hoja verde, limpia, de ramas más derechas y menos nudosas que el llamado carballo cerquiño". Por outro lado sabemos que -cando menos en Ourense- unha carballa ven sendo un carballo máis voluminoso e desenrolado. Así pois aquí estamos ante unha "carballa viriña", da que, elidido o nome, queda "A Viriña".

Os Viros (Tras do Hospital, Ourense).-- Podería ser un deverbal de "virar" aplicado as revoltas dun camiño. Recorda ó celtismo "virar", pero tamén podería proceder do paleoeuropeo *wer, "auga, chuvia, río".

O Viso (O Val, Gomesende ║ Corneda, O Irixo ║ Cudeiro, Ourense ║ Santo André de Penosiños, Ramirás).-- Palabra galega inda que hoxe sexa pouco usada. Do lat. visus, "viso, lugar alto e con boas vistas", como efectivamente é este viso / Viso.

Vispín (Graíces, A Peroxa).-- Antrotopónimo procedente dun nome latino de posesor, Vespinius.

Vista Fermosa (lug. e parroq., Ourense).-- Transparente e laudatorio.

Viveiro (lug. e parroq. de Celanova).-- Viveiro, en terras do interior, alude a un "lugar onde se cultivan plantas novas para logo seren transplantadas" (DRAG). Do lat. vivarium.

Vivenzo (Quins, Melón).-- De *(villa) Viventio, "(vila) de Viventius".

Vixide (San Cosmede de Cusanca, O Irixo).-- De *(villa) Vigiti, "(vila) de Vigitus".

Vixueses (Foncuberta, Maceda).-- Esta palabra é o xentilicio plural de Viseu, cidade e distrito de Portugal. [Costas González, Xosé-Henrique - 2016] É a forma histórica pois modernamente soe verse vicenses ou viseenses. Quizais sexa difícil demostrar ó asentamento de vixueses neste lugar, pero de non ser así sería moita casualidade. X

Xagoaza (parroq. do Barco de Valdeorras).-- Pensa G. Navaza que pode ser unha alteración (basicamente cambio da consoante inicial, x por ch) do nome do arbusto chaguazo, sinónimo de carpaza (Cistus hirsutus). (V. O Chaguacedo.)

Xagrade (Orbán, Vilamarín).-- Nicandro Ares di que antes (1248) figuraba como monte de Segreda ou (1193) como montem Esegrada. Estes nomes poderían remitir a un nome persoal como Scrateius.

Xamirás (Acevedo do Río, Celanova).-- De *(villa) Iamiranis, "(vila) de Iamiro" ou de *(villa) Salamiranis, "(vila) de Salamiro". É parello ó coruñés Samiráns (de A Laracha).

Xandente (Rubiás, Ramirás).-- Antrotopónimo composto. Nome "Xoán" e apelido ou alcume "Dente"

Xaravedra (Os Pensos, Esgos).-- Podería vir do sintagma senara vetera, seara vedra, seara vetusta.

Xeás (Torno, Lobios).-- Antrotopónimo derivado do nome Egila a través do xenitivo irregular (xermanizante) Egilanes. (> Gilanes > Giás > Geás)

Xendive (lug. e parroq. de Boborás ║ Torno, Lobios).-- De *(villa) Genitivi, "(vila) de Genetivo". Genetivus foi un cognome latino coa idea de "nativo" ou "vernáculo".

Xermeade (lug. e parroq. de Muíños).-- De *(villa) Germinati, xenitivo do nome latino Germinatus.

Xesteira (Moldes, Boborás ║ Xuvencos, Boborás) ║ A Xesteira (Mudelos, O Carballiño).-- Fitotopónimos transparentes. Sitios cubertos de xestas, coñecido arbusto da familia das leguminosas do que existen varias especies. En Galicia hai 36 lugares con este nome, a maioría co artigo.

Xestosa (lug. e parroq. de Toén) ║ A Xestosa (San Cosme de Montederramo, Montederramo).-- Do vocabulario común ou do latín. En calquera dos casos é lat. genista + o sufixo abundancial –osus, -osa. "Lugar de xestas". Son o mesmo que os anteriores con cambio de sufixo.

Xinzo de Limia (Vila e Conc. da Com. da Limia) Xentilicio: limiao, -á ou limego, -ga.-- Continúa...

Xinzo (Eiras, San Amaro) ║ Xinzo da Costa (Vilardecás, Maceda) ║ Xinzo das Teixugueiras (Sabucedo de Montes, Cartelle) ║ Xinzo de Deva (lug. da parroq. e Conc. de Pontedeva).-- Antroponímicos, alusivos á propiedade duns Genicius, aínda que tamén podería ser un haxiotopónimo adicado a sanctu Genesiu (como Sanxenxo -Pontevedra-). E mando e dou quanta herdade eu agyo en Giinzo a Santa Maria de Monte de Ramo, se mia fila Dominga Pérez morer sen semen. Testamento. 1255. Vida e fala dos devanceiros

Xirei (Parada de Labiote, O Irixo).-- De *(villa) Giredi, "(vila) de Giredus".

Xoane (Astureses, Boborás).-- Antrotopónimo formado co nome hebreo latinizado Iohannes, (hoxe Xoán).

Xocín (Lama Má, Baños de Molgas ║ San Martiño de Porqueira, Porqueira ║ Rubiás, Ramirás).-- Antrotopónimo de orixe latina. De *(villa) Ioacini, "(vila) de Ioacinus". (Ou Xohaquinus.)

Xociños (lug. da parroq. e Conc. de Taboadela).-- Igual ó anterior. *(Villa) Ioacini, "(Vila de) Ioacinus".

Xubande (Sabadelle, Pereiro).-- De (Villa) Iubandi, "(Vila de) Iubandus", nome latino.

Xubín (Razamonde, Cenlle - capitalidade do Conc.-).-- Antrotopónimo lationo. De *(villa) Iovinii, "(vila) de Iovinius". Iovinius era un hipocorístico de Iovius. (Hai outros 6 en Galicia.)

Os Xugueiros (lug. da parroq. de Santiago de Allariz e Conc.de Allariz).-- Parece a referencia a un oficio, o de xugueiro, é dicir, o fabricante de xugos. Sería a residencia duns xugueiros ou dun grupo familiar alcumado así.

Xuio (Lobás, O Carballiño).-- Antrotopónimo a partir do nome latino Xuio (hoxe Xulio).

O Xunquedo (As Cabanas, San Xoán de Río).-- Derivado colectivo de "xunco". (V. Xunqueira)

Xunqueira de Ambía (vila, parroq. e Conc. da Com. de Allariz-Maceda) ║ Xunqueira de Espadanedo (vila, parroq. e Conc. da mesma Com. de Allariz-Maceda) ║ Xunqueira (parroq. de Pobra de Trives).-- Xunqueira e palabra común para designar un "terreo moi húmido onde abundan os xuncos" (DRAG). O nome "xunco" responde a distintas especies dos xéneros Cyperus e Juncus. (Para os complementos ver Ambía e Espadanedo.) Os dous concellos teñen o mesmo xentilicio: xunqueirao, -rá.

Xunqueiroá (lug. da parroq. e Conc. de Xunqueira de Ambía).- De iuncariola. É un diminutivo, pero non do motivo (a xunqueira) senón do propio topónimo xa que hai outro Xunqueira maior, a capitalidade do concello.

Xurenzás (lug. e parroq. de Boborás).-- É un antrotopónimo formado sobre o nome Gerontius (Xeroncio). Antes foi Geronzanes, pero discuten os expertos sobre a categoría dese sufixo -anes. Para uns é un xenitivo anómalo (influenciado polas declinacións xermánicas) e para outros sería a desinencia dun xentilicio ou un patronímico.

… no casar do Penedo de Susano, que e en friigresia de san Pedro de Giroçaens et de sancta Maria de Juvencos, o qual … Santa María de Oseira. Venda. 1274

Xuriz (Parada, Amoeiro).-- De villa Osorici, e dicir "vila de Osorico". Este étimo tería que dar Oxuriz (como explica Nicandro Ares respecto a O Xuriz de Guntín-Lugo-), pero probablemente pasou por ese estado intermedio con falso artigo (O Xuriz) quedándose sen el ó final.

Xuvencos (parroq. de Boborás. Nesta parroq. está o lugar de Boborás, capitalidade do Concello homónimo).-- Reproduce o nome persoal latino Iuvencus. Tamén podemos dicir que xuvenco (normativo "xovenco") é un becerro de dous ou tres anos (do lat. iuvencus, "xato, xovenco"). A coincidencia en lat. do nome propio e do común déixanos na dúbida de cal dos dous propiciou o topónimo.

Xuxá (Guillamil, Rairiz de Veiga).-- Do mesmo xeito que na toponimia castelá hai unha distin­ ción, entre Suso e Yuso (mosteiros de San Millán de la Cogolla) no sentido de que Suso -do lat. sursum- significa "de arriba" e Yuso - lat. deorsum- significa "de abaixo" en galego temos formas paralelas como son Susá (de arriba) e Xusá (de abaixo). O Xuxá que aquí contemplamos é unha variante dese último (quizais por asimilación fonética) como se pode constatar na observación do lugar que está nun fondal, por debaixo dunha pequena lomba. (O adverbio latino deorsum, "abaixo, cara abaixo" transformouse no baixo lat. en iusum, iosum e formas parecidas. Logo, de iusum formouse o adxectivo iusanus, a, um, que deu a evolución do feminino iusana > xusana > xusá e, neste caso concreto, Xuxá.)

Z

Zacarade (San Cosmede de Cusanca, O Irixo).-- De "(Villa) Zacariatis", ou (Vila) de Zacarías. O xenitivo culto do nome Zacarías sería Zacariae, pero aquí empregouse un xenitivo vulgar, Zacariatis.

Zafra (A Piteira, O Carballiño).-- Zafra é palabra do vocabulario común. Designa á peza de ferro na que o ferreiro traballa os metais. ("Yunque" en castelán.) Seguramente neste caso, por un fenómeno de metonimia, se está a referir a unha forxa ou ferrería que habería nese lugar.

Zaín (Seixalbo, Ourense).-- Dun (villa) *Zanini ou *Zaninui, xenitivo de *Zaninus, posesor..

Zamoiros (Vales, San Cristovo de Cea).-- Asentamento dalgún grupo de xente procedente de terras de Zamora.

A Zamorana (Pazos de San Clodio, San Cibrao).-- É crenza xeral que se refire a unha venda rexida por unha zamorana.

Zamorela (Requeixo, Chandrexa de Queixa).-- Igual que Zamoiros.

Zapateiros (lug. da parroq. e Conc. de Lobios).-- Parece estarse a referir ó oficio de zapateiro, o que fai, remenda ou vende zapatos. Tamén recibe o nome de zapateiro un insecto he­ míptero de patas moi longas que vive na superficie das augas, pero esta motivación é me­ nos probable ca anterior.

Zarracós (lug. e parroq. da Merca).-- Puidera ser un antrotopónimo formado a partir do nome vasco Zarraco. O P. Flórez menciónao na súa España Sagrada (Tomo XVII, ano 1763) e, supoñendo que alí estivo a mansión viaria de Aqvis Qverqvennis, deduce que o nome é "un vestigio de los Quarquernos".

Zarza (Souto, San Cristovo de Cea).-- Unha zarza é unha silva (Rubis fruticosus). É palabra de orixe incerta que en Galicia foi desprazada pola voz "silva". En Portugal aínda din "sarça", ademais de "silva".

Zorelle (lug. e parroq. de Maceda).-- Polas proximidades deste lugar pasan 3 pequenos ríos: o Axirei (tributario do Maceda) e dous dos seus afluentes. É posible que algún deles se chamase anteriomente Zorelle. E. Rivas sospeita que este topónimo, procedente dun *Soriculo, sexa un hidrónimo pola presencia da base *S-R, igual que pasa, polo menos, con outros dez ríos que cita: Sar, Ser, Sor, Ambosores, etc. ║ J. Caridad derivao de *Sorellus (xenitivo en latín: Sorellii), un antropónimo celta.

Zumento (A Carballeira, Nogueira).-- Zumento é algo que ten zume, que zumega. Pero ¿que? ¿Sería, acaso, un terreo que zumegaba auga?