TVE 20e jrg. nr. 2, mei 2002 Tussen Vecht en Eem Tijdschrift voor regionale geschiedenis

TIL ■ <“..... , É£.- . '

M .A A T

; * * | Huyzen

\ ¥ ~ \ ,5 vofVfrt* Hem

D E K - - F. y

$ E ! R //'rffc u w " J g t Z^<4 :i S E M E JR “ V4to6«&w\ t* , 1»* Ihilsurn k- A A A k i U - A t A - y AAAAW,

A A \R D ' E>^jR#VfyYgf?

La a fen ƒ

■ 1 ■ ■■■:■ /*/■'. . l\ ten > / ...... -e è i Si B lo lel an

Themanummerv \ Pol

Seaetitt %£r "' s»tv ■A I msae^ Bmj - 1. P'^Sduiuii

Bern truer ft y |

Eei ’< i v - * I * J^**JL?téirrv A br- ~ ƒ — 1 | * a» _vAV ji flitr v u k t, Baren Lan< jirrfV' » ■*■■ l ^ y.<%$ > ■^535^ ,

S Hilversum

KERKBRINK 6 2 februari t/m 2 juli 2002 1211 BX HILVERSUM GEOPEND: TELEFOON 035 6292826 DINSDAG T/M ZONDAG WWW .GOOISMUSEUM.NL 13.00 TOT 17.00 UUR GOOIS MUSEUM TVE 20e jrg. nr. 2, mei 2002

Tussen Vecht en Eem Tijdschrift voor regionale geschiedenis

' ?-

7 i.

Minmui

'AWÏkjlii.ihilffl I I I I 1 1 1 I I I I ,i ■■■■’ r—rrr-f r—f &SU5 r— t Ir w -n -r'1

Uitgegeven door de Stichting Tussen Vecht en Eem Redactioneel Inhoud

Op 8 juni aanstaande vindt de jaarlijkse OpenM.R.Th.J.G. Wolterink-Oremus Dag van TVE plaats in Baarn. Naast een drietalVoorwoord 55 inleidingen over lokale historische onderwer­ pen zijn er excursies langs villa’s en landhui­Open dag 8 juni te Baarn 56 zen en het Cantonpark. Om u alvast wat in deLeo Boudewijns stemming te brengen staat dit nummer geheelDe muzikaalste villa van Baarn in het teken van Baarn. Herinneringen aan ‘Hoog Wolde’ 57

Verder wil ik u vertellen over enkele wisselin­Hans Bronkhorst Pijnenburg, ‘uw gevels rijzen uit de bomen gen binnen de reactie. Oud-archivaris van met hun kruinen’ . Naarden, Muiden en Bussum Dirk DekemaEen landgoed uit de zeventiende eeuw 64 heeft zijn stokje doorgegeven aan de nieuwe archivaris Anne Medema. Daarnaast heeft ookCharlotte J.C. Broer Marijke Visser de redactie verlaten. De Sint-Paulusabdij in Utrecht en haar rechten in Baarn en omgeving 71

De redactie bedankt Dirk en Marijke voor hunJaap Kruidenier jarenlange inzet voor TVE en heet Anne har­Lieu de mémoire telijk welkom in haar midden. Het verdriet van het paard 81

Wellicht tot ziens op de O pen Dag! Henk Michielse Drakenburg Namens de redactie, Gemeenschapsoord en volkshogeschool te Baarn Oprichting en eerste jaren (1938-1955) 84 Ingeborg Laarakkers Frits Booy Conimex, een ‘exotische’ conservenfabriek te Baarn 93

Gerard Brouwer De gobelins en paneelschilderingen van Cuno van der Steene. ‘Hij was een perfectionist in zijn werk’ 98

Titelpagina: De voorgevel van Pijnenburg naar eenMatthijs Andreas ontwerp van Philips Vingboons (1608-1678). Mu­Archiefnieuws seum Flehite, Amersfoort. Atlas Coenen van ’s-Gra- De archieven van de gemeente Baarn 105 vesloot. A.C. 12-92-1. Kopergravure. Zie het artikel van Hans Bronkhorst vanaf p. 64. Bestuur en redactie Tussen Vecht en Eem 106

Het tijdschriftTussen Vecht en Eem is een uitgave van de Stichting Tussen Vecht en Eem en verschijnt vier maal per jaar.

Redactieadres Huizerweg 9, 1401 GD Bussum - 035-6918978 - e-mail: [email protected] Produktie Uitgeverij Verloren, Hilversum Druk Drukkerij Wilco, Amersfoort

©TVE 2002. Gedeeltelijk overnemen van artikelen is slechts toegestaan met uitdrukkelijke bronvermelding. Geheel overnemen is pas mogelijk na schriftelijke toestemming van het redactiesecretariaat.

ISSN 0169-9334

54 TVE 20e jrg. 2002 Voorwoord

Vrienden van het gebied tussen Vecht en Eem!±1280) vrouwen enige zeggenschap over de grond van dit gebied hebben gehad. Enige eeuwen geleden, zo moeten wij consta­ teren, stonden de grenzen van het gebiedVoorwaar, tus­ het is gelukkig historie waarover ik sen de rivieren Vecht en Eem omwille van eco­spreek. Het zou anders wellicht enige risico’s nomische belangen - turf en hout - ondermet zich brengen de Gooiers als burgemees­ voortdurende druk. ter, en notabene een vrouw, te ontvangen. De heersers, heren van Aemstel, graven van Pogingen om de grenzen af te bakenen met Holland en bisschoppen van Utrecht lietengeweld, knoestige knotsen en twee- of drietan- zich in hun aanspraken op dit gebied nietdige on­ vorken, alsmede spionageactiviteiten zijn betuigd. gelukkig boeiende verhalen geworden, boei­ end zowel om passief hiervan te genieten als Grenstwisten bleven feitelijk voortduren totactief in (verder) te onderzoeken. de achttiende eeuw. Wie de huidige grens be­Wij leven in pais en vree met elkaar ook al kijkt, zal tot de conclusie komen dat de grond­worden nog steeds grenzen tussen Utrecht en slag daarvoor eigenlijk al gelegd is in 1356 Hollandbij verlegd. het akkoord tussen bisschop Jan van Arkel Heten is daarom ook goed dat er ‘grenzeloze’ graaf Willem van Beieren. banden zijn tussen onze Historische Kring Tussen de (verdwenen) Leeuwenpaal en“Baerne” en de Stichting Tussen Vecht en het Goois Natuurreservaat (opvolger vanEem. 't Gooierbos) loopt de grens in een rechte lijnNa een aantal jaren is Baant graag wederom op de Domtoren toe, in het gebied vangastvrouw de en middelpunt van de ‘open dag’ Vuursche aangegeven door de Gooiergrachten bet speciale nummer vanTVE. ofwel Hollandse sloot. Nieuwe grenspunten zijn Kievitsdal en Bosoord geworden. Ik wens u op .3 juni 2002 een evenzoveel gren­ Thans mag een ieder deze grens overschrij­zeloos genoegen toe. den zonder het risico van geseling en verban­ ning!

Uit de geschiedenis van dit gebied heb ik be­ grepen dat Erfgooiers de neiging hebben kor­ te metten te maken met te eigengereide bur­ gemeesters die naar hun oordeel onvoldoen­ de burgemeester van Baarn, de aandacht schonken aan hun belangen. Zo­ Mw. drs. M.R.Th.J.G. Wolterink-Oremus als bijvoorbeeld in 1900 toen onder Floris Vos uit Huizen het burgemeestersbestuur het be­ heer over erfgooiersgronden werd ontzegd. Hij vormde met zijn achterban een nieuw be­ stuur van Erfgooiers, mannelijke bewoners van het Gooi, van Gooise ouders en wonend in het Gooi ofwel “Man uit man in het Gooi geboren”. Voorts bleek mij dat slechts tijdens de perio­ de van de abdissen van Elten (tussen 968-

TVE 20e jrg. 2002 55 Tussen Vecht & Eem, in samenwerking met de Historische kring Baerne

OPEN DAG 8 juni 2002 te Baarn

Locatie:“Het Brandpunt’, Oude Utrechtseweg 4a te Baarn. Dit gebouw ligt vlak bij het NS-station en er is ruimte voor parkeren op het terrein van de naast gelegen Gereformeerde kerk.

Thema: Aspecten van de Baarnse geschiedenis

Programma:

9.30 uur Ontvangst met koffie/thee 10.00 uur Opening door dr. H.C.M. Michielse, voorzitter van TVE 10.10 uur Welkomstwoord door mw. drs. M.R.Th.J.G. Wolterink-Oremus 10.20 uur Een drietal inleidingen over de geschiedenis van Baarn • dr. Charlotte Broer,De rechten van de Utrechtse Kerk (Sint-Paulusabdij) in Baarn en Kernland • Hans Bronkhorst,De Pauluskerk te Baarn • Jaap Kruidenier en Huub van derGeschiedenis Aa, en flora van het Cantonspark (de vroegere hortus botanicus van de Utrechtse Uni- versiteit)

12.30 uur: Aperitief aangeboden door de Gemeente Baarn,en lunch

14.00 uur: Excursie langs een aantal fraaie landhuizen en villa’s (aan de hand van een geïllustreerd gidsje) rondleidingen door het Cantonspark 15.45 uur: Concert in de fraai gerestaureerde Gereformeerde kerk, naast ‘Het Brandpunt’ 16.15 uur: Afsluiting en een drankje

De deelnameprijs bedraagt €11,50 (incl. lunch), over te maken op girorekening 3892084 t.n.v. Tussen Vecht en Eem, Bussum. Aanmelden, schriftelijk:TVE, Antwoordnummer- 549, 1400 VB Bussum; telefonisch: F.H. Bos,tel. 035-6941382.

56 TVE 20e jrg. 2002 De muzikaalste villa van Baarn

Herinneringen a a n ‘Hoop Wolde’ .. Leo Boudeioijns

Wanneer, in begin 1950, het gemeentebestuurEn zo kwam het dat de platenactiviteiten van Hilversum wat toeschietelijker was ge­van Philips werden gehuisvest in Baarn, een weest en aan de wensen van Philips’ Phono-mooi, groen en rustig dorp, waarvan echter graphische Industrie was tegemoet gekomen,geen enkele wereldster ooit had gehoord. Ja­ had Baarn geen schijn van kans gemaakt. Hil­renlang moesten de medewerkers aan hun in­ versum was de eerste keus van de Eindhoven-ternationale relaties uitleggen waar Baarn lag. se gloeilampengigant. Er werd gezocht naar‘In de buurt van Hilversum’, bleek meestal een kantoor van waaruit de muzikale planneneen afdoend antwoord. konden worden vormgegeven en uitgevoerd. Hilversum leek ideaal, het was immers de ra- diostad, de plek waar 'de populaire artiesten'Kunst uit de badkamer woonden, en die bovendien niet te veraf lag van het culturele centrum Amsterdam, metToen ik in 1954 voor het eerst naar Baarn reis­ zijn theaters en concertzalen. de voor een sollicitatiegesprek en de villa na­ De heer PR. Dijksterhuis, technisch direc­derde, klonk er uit de openstaande ramen teur en kwartiermaker van de jonge firma,muziek. H et was wel niet mijn muziek, want ik vond aan de Oude Utrechtseweg, tussen Hil­hield niet zo van het ensemble 'Vrij en Blij’, versum en Utrecht, een villa die geschikt leek:maar het stemde me toch vrolijk en hoopvol. 'De Zegetocht'. Een niet al te ingrijpende ver­Ik werd aangenomen voor de afdeling Pu­ bouwing en een kleine uitbreiding warenbliciteit, no­ die onder leiding stond van de flam­ dig om van het huis een kantoor (met techni­boyante Piet Beishuizen. Zijn assistente, Mar- sche faciliteiten) te maken. Dijksterhuis moestgreel Korsman, hield zich bezig met de ver­ voor een commissie verschijnen om zijn plan­vaardiging van de hoezen voor klassieke lang­ nen toe te lichten. Hij kreeg al meteen het ge­speelplaten. Aan haar werd ik toegevoegd, als voel dat zijn bedrijf niet welkom was. Zo ginghoezenmaker voor wat toen nog ‘lichte mu­ men wel akkoord met enkele verbouwings-ziek' heette. plannen, maar mochten de elektrische aan­De afdeling huisde in de vroegere badka­ sluitingen niet meer dan twee kilowatt bedra­mer van de villa.Waar in betere tijden dus de gen, absoluut onvoldoende voor het gesteldefamilie Sandberg zich had opgefrist, werd nu doel. De afkeer van de commissie voor hetverhit gewerkt aan opvallende, moderne hoe­ platenbedrijf bleek overduidelijk uit de zen, uit­ die, zoals later bleek, wereldbekendheid spraak van haar voorzitter: ‘Wij vinden in Hil­zouden verkrijgen. versum een boom belangrijker dan een indu­In de toch al kleine ruimte ontvingen we re­ strie.’ Dat deed voor Dijksterhuis de deurgelmatig bekende Nederlandse ontwerpers, dicht. Hij antwoordde: 'Gaat u dan met z’n al­schilders en fotografen, die hun schetsen en len in die boom zitten', en verliet verontwaar­andere visuele ideeën kwamen aanreiken. digd de vergadering. Cornelius van Velsen, Emmerich Weninger, Na verschillende andere villa’s te hebbenMax Keuris (vader van de later bekende com­ bekeken vond hij in Baarn de Villa ‘Hoogponist Tristan Keuris), Ger Vink, Flor Silves­ Wolde’, die leeg stond. Dijksterhuis wenddeter, Wim Bijmoer, Max Velthuys, Jan van Keu­ zich tot de burgemeester en ontving twee da­len en Dick Elffers waren geregeld terugke­ gen later al een positieve reactie: de nieuwerende bezoekers. firma was hartelijk welkom en mocht op alle De onlangs overleden fotograaf Paul Huf mogelijke steun rekenen. was hier een geziene gast. Zijn medewerking

TVE 20e jrg. 2002 57 ?rï

K i iflÉ

wg&m' ÉÜIÜ V -- mmsm Een uan éte éérsteinternationale conventies van Philips ’ Phonographische Indus trie, gehouden in Baam. In dit artikel ge­ noemde namen: v.l.n.r. Theo van Dongen (I), Nico Boer (7), PIL Dijksterhuis(II), E.B.W. Schuitema (14), K.K. Daan (16), Jack Philips (17), Piet Beishuizen (19), Otto Glastra van Loon (21), Com Solleveld (24). (roll. Leo Boudewijns) leidde in 1956 tot een opvallende serie kleu-Dat de eigentijdse aanpak van de lp-hoezen renhoezen voor klassieke platen. Hij fotogra­ook tegenstanders kende, werd duidelijk door feerde het Engelse fotomodel Ann Pickfordkritiek in uit de hoek van de altijd wat conserva­ allerlei standen en tegen verschillende, aan­tief ingestelde grammofoonplatenwinkeliers. sprekende achtergronden, voor muziek Hoezen van waren er uitsluitend om de consu­ Bach, Beethoven, Brahms en vele anderen.m ent te strikken, vonden zij, en er was nu een­ Miss Pickford werd door deze reeks een be­maal een groot aantal muziekliefhebbers dat kende figuur in Nederland, met als koosnaamniet van ‘die abstracte kunst’ hield. Annetje. Ter gelegenheid van Hufs vijfenze­Wij dachten daar geheel anders over. We ventigste verjaardag werd de complete serievonden eerder dat de muziek van de plaat een hoezen tentoongesteld in het Groninger extraMu­ dimensie kreeg als een grafisch kunste­ seum (1999); daarmee waren deze Philipshoe-naar daar zijn fantasie op los liet. Het formaat zen eindelijk tot kunst verheven, hetgeenvan wij dertig bij dertig centim eter was ideaal altijd al vonden. voor een pakkende illustratie. De tijd van de Ook de grafische hoogstandjes van grauwe, ge­ onartistieke, kraftpapieren hoezen noemde ontwerpers ondervonden veel bijval.was definitief voorbij. Een aantal creaties van Cornelius van Velsen - Lp-hoezen moesten vooral opvallen in de onder andere voor een spectaculaire jazzserieetalage en in de platenbakken. Daar stond te­ — werd met veel lof besproken, terwijl Emme­genover dat de Philipsplaat natuurlijk niet het rich Weninger internationaal hoog scoordeodium op zich mocht laden dat hij weliswaar met zijn inmiddels beroemde ontwerp voorfraai was opgenomen, muzikaal aan de hoog­ de lp van Lotte Lenya, die liedjes van Kurtste eisen voldeed, kunstzinnig was verpakt, Weill zong. maar vervolgens niet te verkopen bleek. In de

58 TVE 20e jrg. 2002 badkamer van ‘HoogWolde' is over dit onder­drijf, vanwege zijn internationale ambities, werp vaak en langdurig gediscussieerd: hoe­een visitekaartje moest krijgen en hij koos ver konden we te ver gaan? daarvoor de vorm van een prestigieus kwar- taalschrift, getiteldPhilips Music Herald. Zelf benoemde hij zich tot hoofdredacteur, een Music Herald klein team stond hem bij en de vormgeving werd toevertrouwd aan het Baarnse reclame­ Philips Eindhoven bezag de ontwikkelingenbureau Van Borssum Waalkes. Met dit bureau van die kleine, nog onaangepaste fonografi­onderhield PPI al vanaf het eerste begin een sche kwajongen met enige reserve, maar lietgoede relatie; ook op hoezengebied heeft hem gelukkig voldoende levcnsruimte. VBW Mu­ prachtige ontwerpen geleverd. ziek verkopen, wat een platenbedrijf in wezenIn het eerste nummer van Musicde Herald doet, was fundamenteel anders dan het slijtensprak Beishuizen zijn nog onbekende interna­ van gloeilampen, radio’s en zelfs grammo­tionale lezer als volgt toe: foons. Eindhoven was techniek, Baarn was muzikale emotie, en die twee zouden het dan‘Welcome reader! ook op weinig punten met elkaar eens wor­This magazine, which will appear four times a year, comes to you from Baarn, a beauty spot in den. The Netherlands, and the home of the central or­ In m aart 1950 werd de heer E.B.W. Schuite- ganization of Philips’ international records com­ ma benoemd. Hij zou, als mededirecteur, de munity.' commerciële verantwoordelijkheid op zich nemen. Gelukkig bezat hij gevoel voor kunstHet klonk iets grootser dan het in werkelijk­ en muzikale belangstelling. Het eerste wat hijheid was, maar wel geheel in overeenstem­ ooit tegen me zei, was: ‘Zo, bent u onze nieu­ming met wat het later zou worden. we kracht? Vergeet niet dat wij Philips' Phono- De vroege nummers van het tijdschrift ge­ graphische Industrie met drie maal ph schrij­ven een beeld van de muziekactiviteiten van ven. En de rest zal de heer Beishuizen u stelligPhilips in de jaren vijftig. Een greep: een arti­ bijbrengen.’ kel over Mahalia Jackson door Wint lbo (!), Piet Beishuizen was een kleurrijke figuur,een verslag van een optreden door het Con­ die eigenlijk niet paste in een streng georgani­certgebouworkest in de Scala te Milaan, een seerd Philipsbedrijf. Het was maar goed dat ergesprek met de dichter-zanger Georges Bras- in die eerste tijd veel geïmproviseerd moestsens door Ben Levi, indertijd een bekende worden, zodat de hiërarchische banden nietchansondeskundige, een verhaal over de al te zeer konden knellen. Spaanse volksmuziek door Melle Weersma en Beishuizen was een erudiete man, die hieldeen essay over verschillen en overeenkomsten van film en showbusiness, van jazz en klassieketussen Italiaanse opera’s en Amerikaanse mu­ muziek, en vooral van de artiesten en kunste­sicals door Goddard Lieberson, indertijd di­ naars die daarin werkten. Daarnaast bezat hijrecteur van Columbia Records in de Verenig­ een voortreffelijke pen, waarmee hij onderde Staten. andere een gevreesde, wekelijkse column inGeïllustreerd met prachtige foto’s of pren­ De Groene Amsterdammer schreef. Wanneer de ten, sommige speciaal voor Music de Herald inspiratie eens stokte en de deadline naderde,gemaakt, gedrukt op kunstdrukpapier en mo­ mocht niemand zijn kantoor meer binnendern en vormgegeven, was het blad zijn tijd ver werd de telefoon niet opgenomen. Want hoe­vooruit. Het werd gratis aan muziekliefheb­ wel zijn column nooit over het werk ging,bers, lees: actieve platenkopers, aangeboden, vond hij het de gewoonste zaak dat hij hemopdat zo zij nooit zouden vergeten dat Philips- nu en dan in kantooruren schreef. Margreetplaten stonden voor kwaliteit, muzikaliteit, ge­ Korsman en ik hebben nog wel eens een aar­durfd repertoire en moderne vormgeving. dig onderwerp aangedragen, dat natuurlijkH in et was voor mij een feest aan een zo fraaie eerste instantie werd verworpen, maar soms,uitgave mee te werken. En het werd pas echt in tijdnood, toch werd gebruikt. spannend, toen mijn mentor op een dag plot­ Beishuizen vond dat het nieuwe platenbe­seling aankondigde: ‘Ik ga woensdag naar We-

TVE 20e jrg. 2002 59 nen om een interview te maken met Robertbeginnen?’ Waarop Beishuizen, ad rem als al­ Stolz, en jij gaat mee.’ Ik geloofde mijn orentijd, antwoordde: 'Salaris, meneer Schuitema, niet. Ik was nog nooit in Wenen geweest, hadbedoelt u dat bakkie kippenvoer?’ zelfs nog nimmer gevlogen. Beishuizen zatAan de Torenlaan was in 1951 een m oderne daar niet mee, hij was een man van de wereld,platenfabriek gebouwd op het terrein van de voelde zich overal thuis. Ook bij Stolz dusNV en Zilgroba, een fabriekje in tl-armaturen. In zijn charmante gade Einzi. Er werd die mid­de jaren die daarop volgden, werden alle fa- dag veel slivovitsj geschonken en ik ruildebrieksactiviteiten die tot dan nog in Doetin- vaak mijn nog volle glaasje snel met Beishui-chern geconcentreerd waren, naar Baarn ge­ zens lege. Na afloop van het gesprek overhan­haald. Zo kon Philips eindelijk beginnen met digde de maestro ons elk een exemplaar vanhet professioneel veroveren van de wereld­ zijn autobiografie, met daarin een uitermatemarkt voor muziek, vanuit één strategisch ge­ hoffelijke opdracht. legen hoofdkwartier: Baarn, The Nether­ In de wolken vloog ik naar huis. Maar steedslands. vroeg ik mij af, of we onze tijd (en de mijns in­Ondanks alle artistieke en commerciële in­ ziens grote bedragen die we hadden gespen­spanningen bleven er aanvankelijk ook ontwa­ deerd) wel voldoende zakelijk hadden penende be­ provinciale elementen in de dage­ steed. Was er nu wel genoeg uitgekomen?lijkse gang van zaken merkbaar. Twee wille­ Had ik het nodige materiaal om er een inte­keurige voorbeelden: de eerste employé die ressant en vooral overtuigend artikel voorPPI de ooit aannam , was een tuinman! Deze had, Music Herald van te maken? Kon je zo’n aan­op eigen initiatief, het gras rond ‘Hoog Wol­ genaam verpozen nog wel onder werk rang­de’ gemaaid en daartegen waren protesten ge­ schikken? rezen van de georganiseerde hoveniers uit de omgeving. Om van het gezeur af te zijn heeft directeur Dijksterhuis toen deze tuinman, de Uitbreiding heer Muts, in dienst genomen. Hij heeft vele jaren het groen rond de villa verzorgd. Ondertussen groeide het bedrijf snel. De villaHet vervoer van platen tussen de fabriek en werd te krap en in de achtertuin verrees eenhet hoofdkantoor gebeurde sinds 1951 met nieuwe vleugel, die via een verbindingsgangeen bakfiets, die daarvoor speciaal was aange­ naar ‘Hoog Wolde’ voerde. De officiële in­schaft, zoals de annalen vermelden. Er is naar gang verplaatste men toen ook naar die gang;alle waarschijnlijkheid geen enkel muziekbe- de mooie voordeur van de villa, met de luifeldrijf ter wereld dat op deze folkloristische wij­ erboven, werd nog maar zelden gebruikt. Ookze de communicatie tussen zijn fabriek en het aan de Oude Utrechtseweg gelegen koets­kantoor onderhield. huis werd nu als kantoor ingericht. De rech­ terhelft daarvan bleef echter nog lange tijd het woonhuis van de directiechauffeur, dieDe in essentie: muziek! vroeger tijd de familie Sandberg had gediend en door PPI was overgenomen. Het koetshuisPPI kon niet voor alle voorkomende proble­ werd nu het terrein van de creatieve afdelin­men putten uit de bron van kennis in Eindho­ gen Reclame, Publiciteit, Hoezen en Publicven. Het hoofdkantoor bezat wel veel ervaring Relations. op gebieden als commercie, distributie en na­ Directeur Schuitema had de gewoonte omtuurlijk techniek, maar op artistiek terrein wa­ iedere morgen even in het koetshuis langsren te het leken. Men keek er zelfs met enige komen, naar boze tongen beweerden omscepsis te naar. Artiesten vond men ‘aangeklede kijken of de creatievelingen wel aan het werkaapjes'. Toen besloten werd om ‘in de muziek waren. Op een ochtend, tegen tienen, arri­te gaan', stond voorop het idee om met deze veerde Piet Beishuizen, juist nadat de direc­activiteit de naamsbekendheid en verkoop teur zijn rondgang was begonnen. Schuitemavan Philipsgrammofoons te vergroten. Het riep hem van verre toe: ‘Zeg Piet, vind je nietwas er dus niet in eerste instantie om begon­ dat je met jouw salaris tenminste op tijd kuntnen met muziek winst te maken. Men zag de

60 TVE 20e jrg. 2002 "TH

<£ssÉ wss**

Margreet Kmrsman, hoezenmaakster van het eerste uur, in haar kamer in ‘Hoog Walde’. (1955, roll. Leo Boudewijns) plaat als hulpmiddel om meer afspeeltoestel-repertoire centraal te regelen. Een grote len te verkopen, de opname als muzikale soft­moeilijkheid daarbij was dat vrijwel alle gearri­ ware dus. veerde kunstenaars in de wereld al een platen­ Het betekende dat de Baarnse medewer­contract hadden met een van de concurren­ kers van het eerste uur zichzelf dit moeilijketen. En PPI kon nog niet veel meer bieden vak moesten eigen maken. Er werden arties­dan enthousiasme, technische topkwaliteit en ten gecontracteerd, klassieke en vooral popu­een loyale ondersteuning. Wie nu die eerste laire, er moesten opnametechnici komen encatalogi bestudeert, kan niet anders dan tot studio’s. De fabriek diende een eersteklasde conclusie komen dat Van Loon en zijn me­ grammofoonplaat te produceren, die vervol­dewerkers volledig in hun opdracht zijn ge­ gens op adequate wijze werd gepresenteerd.slaagd. Nationale verkooporganisaties waren nodig.Nederlandse kunstenaars hebben er volop En tegelijkertijd een internationale afstem­van geprofiteerd. Het is niet overdreven te ming van repertoire, om te voorkomen datstellen dat hun internationale carrière zonder veel geld werd uitgegeven voor allerlei lokalePhilips een langere tijd had gevergd, zo hij al uitvoeringen van dezelfde muziekstukken.ooit tot stand was gekomen. Het Nederlands Otto Glastra van Loon, musicoloog en diri­Kamerkoor, de fluitist Hubert Bahrwasser, pia­ gent van het Philipsorkest en -koor, werd aan­nisten Cor de Groot, Hans Henkemans en gezocht om de klassieke catalogus op te bou­Theo van der Pas, vocalisten als Gré Brouwen- wen. Hij maakte snel contact m et het Residen­stijn en Aafje Heynis, de violist Herman Kreb- tie Orkest. Eind 1950 werd de eerste opnamebers en vele anderen hebben hun grote artis­ al gemaakt: Tsjaikowski’sVierde Symfonie en de tieke kwaliteiten via de Philipsplaat naar ge­ Peer Gynt Suite van Grieg, onder leiding vanbieden uitgedragen waar zij zelf nooit hadden Willem van Otterloo. opgetreden. Ook latere ervaringen onderstre­ Het was Van Loons opzet om het klassiekepen dit. De sopraan Elly Ameling werd bij

TVE 20e jrg. 2002 61 ^ P

MichielA. de Ruyter, jazzproducer (links) met Leo Boudewijns in dePhonogramstudio in ‘Hof van Holland’ le Hilversum, tijdens de opname vanf izde z lpbehind the dikes.(1956, coll. Leo Boudewijns)

haar eerste concert in Canada met een uit­lijk ook commerciële talenten nodig. Van be­ bundig applaus verwelkomd: haar platengin wa­ af aan had Schuitema zich met de beste ren haar vooruitgereisd. krachten omgeven. ‘Hema-boy’ (oen Solle- De klassieke afdeling wilde echter niet al­veld voerde de commerciële afdeling aan. (Bij leen Nederlands talent. Van Loon begaf zichPhilips Eindhoven had men een groep jonge, persoonlijk binnen het Europese muzikaleveelbelovende commerciële mensen in milieu en slaagde erin orkesten, ensembles endienst, die allemaal hetzelfde verdienden, en solisten vast te leggen. Niet altijd de eerstedaarom ‘Hema-boys’ werden genoemd. Als keus misschien, soms nog geheel onbekend,zich een gelegenheid voordeed, werden zij in­ maar er bleken zowel artistieke als commer­ gezet.) Samen met Evert Garretsen, ex-VARA- ciële verrassingen uit voort te komen. Zo werdomroeper, en Ernst van der Vossen, ex-ver- het Italiaanse kamerorkest I Musici exclusiefkoopleider van Vroom & Dreesmann, die het gecontracteerd, met als wereldbestseller Vival­ productmanagement voor respectievelijk po­ di’s Vier Jaargetijden, en werden er vele mooie pulaire en klassieke muziek uitoefenden, be­ opnamen gemaakt met de Wiener Symphoni-paalden zij het internationale gezicht van de ker, het Orchestre des Concert Lamoureux,jonge firma. Ook Theo van Dongen en Melle de Berliner Philharmoniker en uiteindelijkWeersma droegen daar veel toe bij. met het Concertgebouworkest, onze nationa­Ze ontdekten al gauw dat men nog zulke le trots. prachtige opnamen van klassieke meesterwer­ ken kan maken, zelfs met eersteklas uitvoe­ Naast begeesterde medewerkers op artistiekrenden, maar dat een erg groot deel van de gebied heeft een platenmaatschappij natuur­mensheid nu eenmaal niet van serieuze mu-

62 TVE 20e jrg. 2002 ziek houdt. In Nederland was de verhoudingcieel was. maar dat tevens, zeker in het begin, tussen de genres ongeveer 15% klassiek eneen avontuurlijk programmabeleid voerde, 85% populair. In Amerika haalde de klassiekewaardoor talloze onbekende werken werden muziek nog geen vijf procent. Het was dus uitgebrachtes­ en vele onbekende kunstenaars sentieel om veel aandacht te besteden aan po­hun kansen kregen. pulaire platen, er moesten zo gauw mogelijk hits komen! ‘Baarn wordt een internationaal muziekcen­ Terecht zag men in dat wereldhits niet intrum,’ schreef deBaamsche Courant van 25 Baarn zouden ontstaan. Daarvoor had PPIseptember 1951. Op die dag werd in Hotel haar landelijke organisaties nodig. InmiddelsZeiler en later in kasteel De Hooge Vuursche waren er succesvolle filialen opgericht in vrij­Philips’ Phonographische Industrie voorge­ wel alle Europese landen, in Zuid-Amerika ensteld. Onder de aanwezigen waren Philips’ het Midden-Oosten. Voor de Verenigde Sta­president ir. Otten, mr. J.M.L.Th. Cals, staats­ ten had PPI een uitwisselingscontract geslotensecretaris van Onderwijs, Kunsten en Weten­ met Columbia Records. schappen, Eduard van Beinum, Willem van In Nederland was Phonogram actief, enOtterloo, Theo Uden Masman en Jan Cordu- hoe! Met kleurrijke figuren als Jack Philips,wener. Een illustratieve gastenlijst, lijkt me: Reinhard Klaassen, Rolf ten Kate, Nico Boer,een beetje Philips, wat overheid maar vooral Jan de Winter en Rine Geveke beheerste Pho­muziek. nogram al vrij snel de Nederlandse platen- markt. Ook hiervan profiteerde het Neder­ landse talent volop: Willy Alberti, The KilimaGeraadpleegde bronnen Hawaians, The Three Jacksons, Annie de Reu­ ver, Thom Kelling, Tom Erich, het orkest Ma-Cassandra Bosters,Van ‘Minigroove tot multime­ lando, de Ramblers, het Trio Pia Beck, de Sky- dia’ , De geschiedenis van Polygram 1950-1997 masters, Eddy Chrisdani, zij allen maakten (niet gepubliceerd). hits in grote regelmaat, die soms ook in hetK.K. Daan, Kroniek van Philips’Phonographische buitenland werden gekocht. Malando zou Industrie,la­ (niet gepubliceerd). ter een bijna religieuze adoratie in Japan ge­K.K. Daan, Serie op band vastgelegde interviews nieten... met medewerkers van PPI (niet gepubliceerd). Philips Music Herald, Baarn, jaargang 1955/56 Hoewel Phonograms kantoor in Amsterdamnos 1 t/m 4. gevestigd was, kwamen vele artiesten graagPhilips Music Herald, special Piet Beishuizen issue, naar de villa ‘Hoog Wolde’. Daar werden in­Baarn, voorjaar 1986. ternationale promotieplannen besproken,Disco Discussies, Amsterdam, jaargang 1952. daar werd gediscussieerd over de vormgeving van hun volgende langspeelplaat, van daaruitLeo Boudewijns(geb. 1931) studeerde na de mid­ werd zo nu en dan een bezoek aan de fabriekdelbare school M.O. Engels te Amsterdam. Hij be­ gebracht, om het altijd weer boeiende pro­kleedde vanaf 1954 verschillende functies bij Philips in Baarn en bij Phonogram in Amsterdam. In 1971 ductieproces van de lp persoonlijk te aan­ werd hij benoemd tot directeur van Phonogram. schouwen. In 1977 vroeg de Nederlandse platenindustrie In de kamertjes van 'Hoog Wolde’, te middenhem directeur te worden van de overkoepelende or­ van het groene lover, is in het begin van deganisatie ja- NVPI. ren vijftig de basis gelegd voor een van deHij heeft een aantal publicaties over het platen­ meest interessante en zeker een van de meestvak geschreven, o.a.'n Hele Kunst, Honderd Jaar succesvolle platenbedrijven van de wereld.Rond, Hoezenmakers, Muziek uit en was Paul H u f Re­ Een maatschappij die de moeilijkste weg vancord Covers. Daarnaast verschenen van zijn hand de alle moest gaan: zonder enige ervaring in muziekverhalenbundelsde Verliefd op Polymnia, De To­ vercirkel, Matthaus Passion, Ken fonografisch geheugen showbusiness en met een moeder die de frivo­ en onlangsI)egeest van Maju. le kanten daarvan eigenlijk verafschuwde, een volwassen, internationale muziekproducent te worden. Een bedrijf dat natuurlijk commer­

TVE 20e jrg. 2002 63 Pijnenburg, ‘uw gevels rijzen uit de bomen met hun kruinen’ Een landgoed uit de zeventiende eeuw Hans Bronkhorst

Verscholen achter hoge sparren en beuken Eenligt schepping van Vingboons aan de Biltseweg, de weg van Paleis Soestdijk naar Bilthoven, aan de rechterkant, schuin Hoete­ Pijnenburg er in de zeventiende eeuw genover het Spiehuis, het eeuwenoude land­uitzag, weten we van een fraaie kopergravure huis Pijnenburg. De bouwgeschiedenis vanin dit een boek uit 1665 met de bouwkundige huis gaat terug tot het midden van de zeven­scheppingen van de Amsterdamse architect tiende eeuw. Al sinds 1860 is het in het bezitPhilips Vingboons (1608-1678). Dit grootfor­ van de familie Insinger, die al die tijd ook hetmaat boek is in 1665 uitgegeven door Cle­ uitgestrekte bijbehorende landgoed heeftm be­ ent de Jonge in de Amsterdamse Kalver- heerd. Dit landgoed, voornamelijk bos, heeftstraat, en het is getiteld:Gronden en Afbeeldsels een oppervlakte van 350 ha. Het is voor wande­der voornaamste Gebouwen van alle die Philips laars, fietsers en ruiters toegankelijk. Het is een Vingboons geordineert heeft. van de mooiste Baarnse natuurgebieden. Onder de prent met de voorgevel van Pij­ De tegenwoordige bewoner en eigenaar,nenburg staat links: ‘P. Vingboons, inventor’, Mr. J.H.O. Insinger, is ambassadeur geweest inwaarmee gezegd werd, dat Vingboons het ont­ Madrid en Brussel. werp had gemaakt. We zien op deze prent een gevel van drie traveeën, waarvan de middelste, die hoger is dan de andere twee, bekroond is Twee huizen met een fronton, met een versiering in het timpaan. Deze classicistische gevel doet den­ Als je de lange oprijlaan van Pijnenburg ken op­ aan die van de Amsterdamse grachtenhui­ gaat, kom je, tegenover een groot groen zen ga­ die door Vingboons gebouwd werden. Pij- zon, bij de tegenwoordige ingang, in hetnenburgs lin­ Vingboonsgevel bevond zich aan de kerdeel van het gebouwencomplex. Het tegenwoordige ge­ achterzijde van het oude huis. heel bestaat uit twee huizen, die tegen elkaar In het boek over de werken van Vingboons aangebouwd en onderling verbondenstaat zijn. Pijnenburg beschreven als: ‘Een be- Het linker huis is in oorsprong een zeventien-quaem Huys met veel Vertrecken daerin, en is de-eeuwse woning, die echter in de negen­zeer sterck en weldeurtimmert. H et is van buy- tiende eeuw, en vervolgens nog eens in dezeten rondom even schoon’. In het boek is ook eeuw, ingrijpend veranderd is. een plattegrond van het huis afgebeeld. We komen de bel-etage van dit oudste huisVingboons had in 1647 voor de bouw van nu binnen via een fraaie stenen buitentrap,Pijnenburg opdracht gekregen van Sara de en naast de deur zijn aan iedere kant tweeWael (1591-1652). Zij was de weduwe van Ja­ hoge vensters met groene houten luiken.cob Hinlopen, een Amsterdamse lakenhande­ Naast de trap is het souterrain, met nog eenslaar, die ook in koloniale waren deed, en sche­ twee vensters aan iedere kant. Op het afge­pen van Amsterdam was. De gefortuneerde platte schilddak, gedekt met dakpannen, zienSara de Wael, die in Amsterdam op de Heren­ we twee dakkapellen en vier schoorstenen (alsgracht woonde, liet Pijnenburg bouwen als die op het dak van het voormalige Baarnseeen buitenplaats en een zomerhuis, zoals an­ huisMes Délices). Deze linkerhelft is dus het dere rijke Amsterdammers omstreeks die tijd oorspronkelijke Pijnenburg, maar dat vroeg­in Baant buitens lieten bouwen. Toen Sara de ste huis is er nauwelijks in te herkennen, ten­Wael in 1652 overleed werd haar zoon Jan gevolge van de latere wijzigingen. Hinlopen, ook schepen van Amsterdam, eige-

64 TVE 20e jrg. 2002 naar, en het hnis is tot 1 720 in handen van dewaar ‘t woeste volk voorheen vergeefs op heeft ge­ familie Hinlopen gebleven. woed. Ginds nadert Amersfoort, omheind door groene wallen. Daar doet zich Naarden op, geverfd in burger­ Een hofdicht van Vos bloed.’

Op het Pijnenburg van de Hinlopens is door(In 1572 werd Naarden door de Spanjaarden uitge­ m oord). de Amsterdamse dichter Jan Vos (1620-1667), een tijdgenoot van Vondel, een kort hofdichtDe Hinlopens, die in het stadsbestuur van gemaakt, dat in 1662 werd gepubliceerd Amsterdam in een zware verantwoordelijkheid zijn verzamelde werkenAlle de gedichten. H et is hadden, konden op hun buitenplaats Pijnen­ een buitengewoon retorisch gezwollen vers,burg wat op adem komen, of zoals Vos dicht: waarin de dichter talrijke góden, als Pomona, ‘De Hinlopens, door de zorg voor d'onderdanen Flora, Bacchus, Ceres, Pan en Diana, te voor­ Van d’Amstel afgesloofd, verluchten hier ’t ver­ schijn haalt om dit ‘landprieel’ te prijzen. In stand. zijn gedicht spreekt Vos Pijnenburg toe alsofDe zorg wordt best verpoosd in schaduwrijke la­ het een persoon is en ieder couplet eindigtnen. met een levensles, of moraliserende uitspraak. Geen zwaarder lasten dan de last van stad en Hij vertelt hoe mooi Pijnenburg is gelegen:land. De staatszorg laat zich niet dan voor een tijd be­ 'Uw gevels rijzen uit de bomen met hun kruinen,palen. en steigeren naar de zon, «'aar die op ’t heerlijkstWie anderen dient, moet voor zichzelf ook adem straalt' halen.' F.n hij meldt hoe ver je vanuit de bovensteO p 29 juli 1720 heeft de laatste H inlopen die vensters van Pijnenburg kunt kijken: het huis in eigendom had Pijnenburg voor ƒ4750 verkocht aan Everard van Harscamp, ‘Hier ziet men van uw trans het oude Utrecht brallen, secretaris van de stad Utrecht.

; 2 * .iü s» mril

~ w:u/t

Pijnenburg (achterzijde, met links de ingang). Foto: Hans Bronkhorst.

TVE 20e jrg. 2002 65 Een prent naar Cornelis Pronk Een nieuwe bouwheer

In 1731 is een prent verschenen van L.P. Ser-Een gedenkwaardige datum in de geschiede­ rurier naar een tekening van C. Pronk. Denis van Pijnenburg is 18 december 1823. Voor Amsterdammer Cornelis Pronk (1691-1759)ƒ24.800 werden het huis en het landgoed van was een kunstenaar uit het tweede kwart vande toenmalige eigenaar, Jacob Marcus Roze- de achttiende eeuw, die naam heeft gemaaktnik, gekocht door Andries de Wilde (1781- als tekenaar van topografisch natuurgetrouwe1865). Hoewel De Wilde toen nog pas tweeën- afbeeldingen van kastelen, buitenplaatsen,veertigjaar oud was, had hij, als planter in Ne- dorpen en steden, onder meer van de Vuur-derlands-Indië, al een veelbewogen leven ach­ sche. De tekening van Pijnenburg is doorter de rug. (Over zijn overzeese avonturen is Pronk ter plaatse gemaakt op dinsdagmiddagdoor Cora Westland een ‘vie romancée’ ge­ 12 juni 1731, toen hij, op weg van Amsterdamschreven:De levensroman van Andries de Wilde). naar Kleef, ook tekeningen maakte van Drake-De Wilde, die voor de wintermaanden een stein en Soestdijk. Op Soestdijk dronk hij huiseen in U trecht bezat, kocht Pijnenburg als zo­ kopje thee bij Prins Willem IV en diens fami­merverblijf. Hij had een groot gezin met ne­ lie, aldus een reisverslag van Pronk. gen kinderen en hij constateerde, dat het ze- Op de prent van Pijnenburg herkennenventiende-eeuwse we Pijnenburg te klein was om duidelijk het Pijnenburg van Vingboons.door De zoveel mensen bewoond te worden. Dus zomerse voorstelling is verlevendigd met en­liet hij, door de architect Erik Homan, de villa kele figuren. Rechts loopt een jongen langsverbouwen en vergroten met een tweede huis, een heg, waarop zijn schaduw valt. Links opdat haaks op het oude gebouw kwam te staan. de voorgrond staat een dame in een lange wij­Als we tegenover de ingang van Pijnenburg de japon, met naast haar een hondje. Het staanis is dat het rechter huis. Aan de achter­ wellicht de vrouw van Everard Harscamp, dekant van het gebouwencomplex zien we nu toenmalige eigenaar. nog, hoog in de muur, de eerste steen van 6 Van Harscamp gaat het landgoed op 3 sep­april 1835. Aan een gevel van dit negentiende- tember 1738, voor ƒ8300, over op Jacob vaneeuwse huis is een bordes, een open portiek, Dorssen, ‘Canunnik ter Dom te Utrecht’, diewaarvoor vier zuilen staan met Ionische kapi­ het op 30 september 1750, met een kleinetelen. H ier was tot 1914 de hoofdingang. winst, voor ƒ8500, verkoopt aan HendrikAndries de Wilde heeft, in de eerste helft Coenraad Gomman, de Intendant van hetvan de vorige eeuw, ook voor een nieuwe aan­ aangrenzende Soestdijk. Vervolgens doetleg van hei park van Pijnenburg gezorgd, en Comman het voor ƒ22.000 op 5 oktober 1763hij had daarvoor de Utrechtse tuinarchitect over aan Elias Augier, die het op 22 septem berHendrik van Lunteren (1780-1848) aange­ 1790 verkoopt aan Mr. Franciscus Henricustrokken, die ook een tuin voor Drakestein Moorrees, ‘Advocaat in den Hove van Hol­ontwierp. Voor De Wilde was zijn landgoed land’ (De nieuwe eigenaar krijgt, met hetPijnenburg het ‘Herwonnen paradijs’. landgoed, het recht op ‘een gestoelte’ - eenAndries de Wilde, was een zeer veelzijdig, herenbank - in de kerk van de Vuursche).erudiet en ondernemend man. Hij was arts, Daarna komt het buiten in 1806 in het bezitzakenman, jager, kunstliefhebber en schrijver. van Mn Nicolaas Henricus Strick van Linscho-Zo publiceerde hij in 1841 het eersteNeder­ ten, die het op 23 juni 1810 voor ƒ16.000 duits-over­ Maleisch en Soendasch Woordenboek. Hij doet aan Jurrian Tetterode te Amsterdam. heeft op zijn landgoed Pijnenburg verscheide­ Op 3 juli 1810 heeft Lodewijk Napoleon, neop boerderijen laten bouwen en hij heeft van weg van Haarlem naar Oostenrijk, op Pijnen­heidegrond landbouwgrond laten maken. burg gelogeerd. Twee dagen tevoren had Omstreekshij, 1850 heeft hij zijn bezit uitgebreid als Koning van Holland, afstand gedaan metvan de hofsteden Veenhuizen en Ravenhorst. de troon, nadat zijn broer Keizer NapoleonHij had tientallen werklieden in dienst. Hij het hem onmogelijk had gemaakt verderliet te de Wieksloot, de scheiding tussen Soest en regeren. Hees, verder uitgraven. Volgens Hans Kruis­ wijk, schrijver van een studie over Pijnenburg,

66 TV E 20e jrg. 2002 ..

' *■ M __ _ .

l^i—■*? - ^

wütofWfi

nmffflïwwa

H

'sSSiLW niiifiiin urmnrur,

De voorgevel van Pijnenburg naar een ontwerp van Philips Vingboons (1608-1678). Museum Flehite, Amersfoort. Atlas Coenen van ’s-Gravesloot. A.C. 12-92-1. Kopergravure.

was De Wilde wellicht de eerste forens van De tijd van de Insingers Soest en Baant. Hij reisde soms wel enkele malen per week naar Amsterdam om zijn za­ Het huis Pijnenburg en het bijbehorende ken te regelen. Hij overleed op 27 april 1865landgoed werden op 15 september I860 door in Utrecht, waar hij met zijn gezin ’s winters Andries de Wilde verkocht aan Herman Al­ verbleef. Hij werd begraven op het kerkhofbrecht Insinger (1827-1911). de overgrootva­ van de Lage Vuursche, nadat het personeelder van de tegenwoordige eigenaar. Insinger van Pijnenburg de kist naar het open grafontving had soms koning Willem III. als die in de gedragen. Zijn schoonzoon, de Utrechtsebossen kwam jagen. H.A. Insinger, die Pijnen­ hoogleraar prof.j.|. van Oosterzee, hield de burg als zomerverblijf bewoonde, was direc­ grafrede, waarbij hij zijn schoonvader be­teur van de Amsterdamse Kanaalmaatschap­ schreef als een mensenvriend die afkerig waspij, die in 1876 het Noordzeekanaal zou aan­ van ijdele praal. De echtgenote van De Wilde,leggen. Hij was achtereenvolgens gem eente­ Cornelia Neil/el overleed pas zevenentwintigraadslid van Amsterdam, lid van de Provincia­ jaar later, in 1892, ook in Utrecht, en ook le zij Staten van Noord-Holland en in ’s-Graven- werd in de Lage Vuursche begraven. Hun grafhage lid van de Eerste Kamer der Staten-Ge- is nog op het kerkhof te vinden, dichtbijneraal. dat Hij woonde ’s winters in Amsterdam. van het geslacht Insinger. Als hij ’s zomers op Pijnenburg verbleef, ging

TVE 20e jrg. 2002 67 Abraham de Hoen (Amsterdam, 6.4.1707 - Amsterdam, IS. 174S) ‘Pijnenburg’, 12.6.1731. Gewassen pentekening 106 x 183 mm, Schetsboek III van C. Pronk,Rijksprentenkabinet, Amsterdam.

hij, vanuit het station Baant, niet de trein naarsumse architect J.H. Slot gebouwd. Een ge­ Amsterdam of Den Haag. Op latere leeftijd, denksteen in de muur herinnert daaraan. Ver­ toen hij inmiddels weduwnaar was geworden,meldenswaardig is nog dat deze Insinger in de is hij in Parijs gaan wonen. Pijnenburg bleefwijk Hees van Soest een school liet bouwen, die toen enige jaren onbewoond. nu dan ook de Insingerschool heet. Insinger Toen H.A. Insinger op 20 februari 1911was in getrouwd met A.W.C.E.M. Freiin von Uslar Parijs overleed, bleek hij Pijnenburg te heb­Gleichen, met wie hij op 17 november 1917 in ben vermaakt aan zijn negentienjarige klein­Wageningen in het huwelijk was getreden. zoon Edmond H.D. Insinger (1892-1951).Insinger was lid van de gemeenteraad van Deze nieuwe eigenaar heeft Pijnenburg per­Baarn en voorzitter van het waterschap De Pij- manent bewoond, dus ook in de wintermaan­nenburgergrift. Wegens zijn hulp aan joodse den. Hij liet in 1913 en 1914 het huis dooronderduikers de in de bezettingstijd werd hij na architect j.W. Hanrath verbouwen. De hoofd­zijn dood postuum onderscheiden met het ingang werd van de zuilengevel verplaatstVerzetsherdenkingskruis. naar de achterzijde van het oudste deel vanNa het overlijden van E.H.D. Insinger in het huis. Baarn op 24 december 1951, kwam Pijnen­ Deze E.H.D. Insinger, de vader van de te­burg toe aan diens zoon, mr. J.H.O. Insinger, genwoordige eigenaar, heeft niet alleen aandie het nu dus bewoont. Hij beheert zelf het het huis maar ook aan het landgoed veel huis,ver­ en hij heeft de zorg voor het landgoed beterd. Zo liet hij in 1917, door de Haagse overgedragenar­ aan zijn zoon mr. E.P. Insinger chitect J.A. Cramer een koetshuis, tevenste Bilthoven. dienstwoning bouwen. Het is dat fraaie ge­ bouw dat we vanaf de Biltseweg, aan de oprij­ laan van Pijnenburg, zien liggen. Ook voorEen wandeling door het park hotel-restaurant Groot-Kievitsdal aan de Hil- versumsestraatweg was E.H.D. Insinger de op­Het park van Pijnenburg heeft een oppervlak­ drachtgever. Het werd in 1923 door de Hilver-te van 31 ha. Door een bos met loofbomen en

68 TVE 20e jrg. 2002 WÊMê, WÊÊÊmSÊ: ' A t . V A 'é i r. ■ƒ. MËÉm

a lliliS S I

s m ü

Het landgoed Pijnenburg. Uit: C. Westland, De levensroman van Andries de Wilde,Wageningen z.j. coniferen, waaronder zeldzame exemplaren,oude ijskelder. H et ijs d at ’s w inters uit de vij­ als een tulpenboom en vroege Amerikaansevers werd gehakt, werd hier opgeslagen en het eiken, slingert zich de serpendnevijver. Vroe­kon de hele zomer, tot en met september, wor­ ger kon men over dit water met een punterden gebruikt. In deze ijskelder huizen nu een tochtje maken. Nu en dan is er een brug­vleermuizen, wier gedrag door biologen be­ getje om over te steken. Zo heeft men her­studeerd wordt. haaldelijk een fraaie doorkijk. Op een eiland is een ondoordringbaar bos ontstaan. Een van de lanen is nog door de tegenwoordige eige­De Pijnenburgergrift naar aangelegd. Waar eens een rozentuin was, zien we nu een fraai groen gazon, omzoomdIn dit verhaal over de geschiedenis van Pijnen­ met oude bomen. Er staan in het park enkeleburg is uitgegaan van het huis, zoals het er nu oude kassen. staat, waarbij het ontstaan is beschreven sinds Wandelend door dit uitgestrekte park zietde zeventiende eeuw. Maar de naam Pijnen­ men soms, tussen het geboomte boven een burgvij­ is ouder. ver, in de verte het huis Pijnenburg opdoe­Al in 1239 kreeg het Utrechtse Kapittel van m en. Sint Jan van de bisschop van Utrecht Otto de Onder een met gras bedekte heuvel zien weDerde verlof een wetering te graven van de ve­ de gerestaureerde gemetselde ingangspoortnen van de Vuursche naar de Eem, die uit­ met een vergrendelde deur van een mooiemondde op de Zuiderzee. Zo kon in een plat-

/ \ I. 2o, i,r. 2002 69 boomschuit, een vlet, ol' praam, de turf ver­park en het landgoed, na meer dan drie eeu­ voerd worden. Die wetering is omstreeks 1600 wen, nog bestaan en zo goed onderhouden verbeterd door ‘die van Pijnenburgh’, Jan vanworden, en dat we in het mooie bos kunnen Cuyck en Johan Bol, kennelijk de toenmaligewandelen. eigenaars van het landgoed. De wetering heet dan Pijnenburgergrift. Om deze historische reden bepleit de tegenwoordige bewoner vanBronnen Pijnenburg, dat de naamPijnenburgergrift, die dus al honderden jaren oud is, weer algemeen (Wonden en Afbeeldsels der voornaamste Gebouwen van gebruikt wordt, in plaats van de naam Praam­ alle die Philips Vingboons geordineert t’ Amstel- heeft, gracht. dam by Clement de Jonge in de Kalver-straat in de gekroonde Konst en Caart-winkel (Gedateerd 1665). Fred Gaasbeek, jan van 't Hof en Maarten Koen- Graven in de Vuursche ders, Baarn, geschiedenis en architectuur, Zeist 1994. Biltseweg 4. *** M. Pijnenburg, p. 206. Op het kerkhof van de Hervormde Kerk in deArie Jan Gelderblom: ’k Wil lijmen wal ik bouw. Twee Lage Vuursche vinden we het graf van Andries eeuwen topografische poëzie, Amsterdam 1994, p. 43. de Wilde (21.11.1781-27.4.1865), die dus 84 Jan Vos,Alle de gedichten, Amsterdam 1662. jaar oud werd, en zijn echtgenote CorneliaThera Coppens,Baarn.se Lusthoven en hun bewoners, Neitzel (19.4.1803-16.12.1892). De Wilde was Baarn 1990, p. 44. eigenaar van Pijnenburg van 1823 tot 1860. J.C. baron d’ Aulnis de Bourouill,Chronologische ge­ schiedenis van Baarn, deel II, Baarn 1886. (Manu­ Op dit kerkhof zijn twee grafmonumenten script in het archief van de Historische Kring van de familie Insinger, die sinds 1860 Pijnen­ Baerne) burg in bezit heeft. Een grafmonument vanCora Westland, lie levensroman veen Andries de Wilde, 1918 toont een viertal reliëfs met afbeeldin­ Wageningen z.j. gen uit het oude Egypte: geknielde jongeGenealogie Insinger, Nederland’s Patriciaat, 72e jaar­ vrouwen met lotusbloemen. De Egyptolooggang, 1988, p. 249. Centraal Bureau voor gene­ J.H. Insinger (1854-1918), die hier begraven alogie, s-Gravenhage. ligt, heeft in Egypte gewoond en is in CairoBaerne, 21e jaargang nr. 3, september 1997, p. 7 overleden. (Hij was de zoon van H erm an Al­ (Herschreven en aangevuld voor dit artikel); brecht en de vader van Edmond, H.D., maar ‘Een Egyptisch graf in de Lage Vuursche’, in: Baerne, 23e jaargang nr. 2, ju n i 1999,Baerne, p. 4; hij is zelf geen eigenaar van Pijnenburg ge­ 23e jaargang nr. 3, septem ber 1999, p. 7. weest). Op het andere graf, gedekt met een Willem Otten, Van Stulp tot Kerk, Lage Vuursche zwart marmeren steen, zien we het wapen van 1988, p. 41. de familie Insinger: twee zeemeerminnen bo­ Hans Kruiswijk,Vei van het gewoel der wereld. Een im­ ven elkaar. pressie van het landgoed Pijnenburg. 2001. (E.H.D. Insinger, de vader van de tegen­ S.E. Pronk Czn,Pronk-Stukken. Mededelingenblad van woordige bewoner van Pijnenburg, is niet opde Stichting Familiearchief Pronk, Nummer 6, december het kerkhof van de Lage Vuursche begraven,1974. (Reisverslag Cornelis Pronk. 1731) maar op de Algemene Begraafplaats aan de Utrechts Archief, R60-1. Inv.nr. 228, Pijnenburg Wijkamplaan in Baarn, Klasse I, Vak 18, Nr. 1) Leonard Kasteleyn, ‘Een Pronkende Haen’,Bul­ in: letin van het Rijksmuseum, jaargang 44, 1996, num ­ Aan de Hervormde Kerk werd in 1881, door m er 2, p. 91. de toenmalige bewoner van Pijnenburg, H.A. Insinger, een orgel geschonken. Indertijd hebben in de kerk twee herenbanken gestaanHans Bronkhorst(geb. 1922) is redacteur van het voor de bewoners van Pijnenburg: een voorhistorisch tijdschriftBaerne cn houdt zich verder be­ de familie en een voor het personeel. Bij de zig met de geschiedenis van Eemland en Baarn in jongste restauratie van de kerk zijn die ban­het bijzonder. Hij heeft veel studies gemaakt van achttiende-eeuwse topografische tekeningen en et­ ken niet opnieuw geplaatst. De familie is ove­ sen uit het Utrechts Archief, het Koninklijk Huis Ar­ rigens niet hervormd, maar luthers. chief, museum Flehite en het Rijks Prenten Kabi­ Pijnenburg heeft dus een rijke geschiede­n e t nis, en we mogen blij zijn, dat het huis, het

70 TVE 20e jrg. 2002 De Sint-Paulusabdij in Utrecht en haar rechten in Baarn en omgeving1 Charlotte J. C. Broer

()m\ angrijk zijn de bezittingen en rechten diedotaties of schenkingen gedaan van goederen de Utrechtse abdij van Sint-Paulus in Baarn inen rechten, die bedoeld waren om de kloos­ de Middeleeuwen heelt gehad, niet geweest,terlingen een materiële basis te verschaffen maar ze betroffen wel een vrij belangrijk rechten waarvan de opbrengsten en inkomsten als het patronaats- of collatierecht van de kerkdienden voor hun levensonderhoud. en ook tiendrechten in een (klein) deel vanDeze schenkingen vinden we omschreven Baarn. Het ging hierbij bovendien om rech­in een tweetal bevestigingsoorkonden voor de ten die - geheel ingebed in de uitgebreidereabdij, daterend uit respectievelijk 1028 en bezittingen van de abdij in Eemland - direct1050.- In deze oorkonden worden ook ver­ te herleiden zijn tot de ontstaanstijd van descheidene bezittingen en rechten in Eemland kloostergemeenschap, die - vóór ze in 1050genoemd, in de min of meer nabije omgeving door bisschop Bernold van Utrecht (1027-van de oorspronkelijke vestigingsplaats van de 1054) naar de bisschopsstad werd overge­kloostergemeenschap op de Hohorst. bracht - gevestigd was op de Hohorst bij Amersfoort. In dit artikel zal worden geschetst hoe de abdij precies haar rechten in BaarnEemland sinds de achtste eeuw verwierf en vooral ook wat hiervan de achter­ gronden waren. Sprekend over Eemland hebben we het over het direct ten oosten van de Utrechtse Heu­ velrug gelegen stroomgebied van verschillen­ De kloostergemeenschap op de Hohorst de beken die vanuit het zuiden en het oosten bij Amersfoort samenkomen en vandaar als ri­ Op de Hohorst, later ook wel Heiligenberg ge­vier de Eem verder naar het noorden stromen noemd, was omstreeks het jaar 1000 door bis-om daar ten slotte in het Almere, de latere schop Ansfried van Utrecht (995-1010) een celZuiderzee, uit te monden. Sinds een schen­ gesticht waar hij zich bij tijd en wijle voor ge­king van Karei de Grote in 777' van onder bed en bezinning placht terug te trekken.meer de in dit gebied gelegenvilla o f het do­ I lierbij ontstond een kleine gemeenschap vanmein Lensden met allerlei toebehoren en ook lieden die - anders dan op dat moment een in viertal waarschijnlijk grotere bosgebieden Utrecht zelf mogelijk was - een duidelijk mo­aan weerszijden van de Eem gold de Utrecht­ nastiek georganiseerd religieus leven wenstense kerk onder leiding van haar bisschop hier te leiden. Deze gemeenschap werd voorts inals de belangrijkste gerechtigde. de vroege jaren twintig van de elfde eeuw doorOorspronkelijk zullen de zandgronden in Ansfrieds opvolger bisschop Adelbold (1010-dit gebied een vrijwel ononderbroken bosbe­ 1026) met hulp van de kloosterhervormergroeiing hebben gekend, afgewisseld met tus­ Poppo van Stavelot georganiseerd als benedic­sen de zandruggen en met name in de Gel­ tijner abdij en ten slotte omstreeks 1050 naarderse Vallei gelegen veengebieden. Dergelijke Utrecht verplaatst, waar ze als Sint-Paulusabdij veengebieden strekten zich ook meer naar een plaats kreeg naast de kapittels aldaar. het noorden toe uit, terwijl verder het oor­ Bij deze gelegenheden van stichting, nade­spronkelijk zeer brede mondingsgebied van re organisatie en verhuizing van de gemeen­di- Eem gedurende lange tijd, tot ver in de schap zijn door de genoemde bisschoppentwaalfde eeuw, aan de invloed van de zee on­ vanuit het algehele vermogen van de Utrecht­derhevig was. Geleidelijk zouden door het se kerk, het zogeheten bisdomsgoed, steedsontstaan en de uitbreiding van nederzettin-

TVE 20e jrg. 2002 71 Amersfoort, Lensden en de Hohorst in het stroomgebied van de Eem en de beken die erin uitmonden. Tekening M. W.J. de Bruijn.

AMERSFOORT !/7,eveldse beekdüerlj( of

LEUSDEN Hohorst

gen als die van Leusden de genoemde bossenLensden bestond in elk geval in de achtste in verschillende delen uiteenvallen. De oud­eeuw. Hees, ten zuidwesten van Soest, wordt ste middeleeuwse bewoning in dit gebied tref­in de bronnen vermeld in de negende eeuw.4 fen we aan langs de (noord)oostelijke randenEn hoewel ze pas in de elfde eeuw voor het van de hoge zandgronden van de Heuvelrug.eerst worden genoemd5, is het niet onwaar­ Dat waren de gronden die door hun natuurlij­schijnlijk dat toch ook nederzettingen als ke gesteldheid voor bewoning en bewerkingSoest en Maarn hun bestaan terugvoeren tot het meest geschikt waren. Deze bewoningde negende en tiende eeuw. breidde zich in de periode vanaf de achtste totVan Baarn zijn helaas geen werkelijk zeer en met de tiende eeuw geleidelijk uit. De ne­oude eerste vermeldingen bekend. De ligging derzettingen namen in aantal en omvang toe,echter - op een uitloper van de hoge zand­ hetgeen ontginning heeft ingehouden. grondenDaar­ van de Heuvelrug, waar in het alge­ onder verstaan we hier steeds: het omzettenmeen de oudste bewoning en nederzettingen van grond van welke aard dan ook in bouw­te vinden zijn - en de algehele structuur van land. In de vroegste tijd, de achtste en negen­de plaats, zoals bijvoorbeeld de aanwezigheid de eeuw, betekende dat vooralsnog op ofvan aan een eng, wijzen erop dat het ook hier de randen van de hoger gelegen zandgron­waarschijnlijk gaat om een oude, in de negen­ den voornamelijk het rooien van bos. Pas laterde of tiende eeuw ontstane nederzetting. is men in staat geweest om ook meer lager ge­Rond het jaar 1000 heeft waarschijnlijk ook legen gronden - hooi- en weilanden en veen­Amersfoort als nederzetting al wel bestaan. gronden - te ontginnen en permanent inEen ge­ eerste vermelding van deze plaats vinden bruik te nemen als akkerland. we in de oudste bevestigingsoorkonde voor de Omstreeks het jaar 1000, wanneer we hier abdij op de Hohorst uit 1028." de abdij van Hohorst op het toneel zien ver­Elk van de genoemde nederzettingen zal schijnen, moeten we ons Eemland voorstellenomgeven zijn geweest door uitgebreide on­ als een nog maar ten dele bewoond gebied.ontgonnen gronden. Gedeelten daarvan zul­ Wanneer precies bepaalde nederzettingenlen wel in gebruik zijn geweest bij inwoners zijn ontstaan, is niet met zekerheid te zeggen.van de nederzettingen en daarom ook tot die

72 TVE 20e jrg. 2002 nederzettingen gerekend zijn. Echt scherptere af­ (geleidelijk steeds meer naar het noor­ gebakende grenzen waren er waarschijnlijkden toe opschuivende) ontginningsactivitei­ nog niet toen de nederzettingen geringten in leiding werd gegeven. aantal en ontvang en er voldoende woeste gronden waren. Meer naar het noorden toe zal verder sprake zijn geweest van een uitge­De oudste bezittingen strekte onbewoonde wildernis van bos- van en de abdij op de Hohorst veengronden. Zoals gezegd lijkt de periode van de achtsteNa deze korte en zeer globale schets van Eem­ en een deel van de negende eeuw een tijdland te omstreeks liet jaar 1000 richten we onze zijn geweest van het ontstaan en de uitbrei­aandacht op de schenkingen zoals die vanaf ding van nederzettingen, hetgeen steeds metdie tijd aan de kloostergemeenschap op de ontginningen gepaard ging. In de loop Hohorstvan de en de abdij in LItrecht zijn gedaan. elfde eeuw nemen opnieuw grote ontginnin­We kunnen dan stellen dat vanuit het in de gen een aanvang. De periode daartussen,achtste eeuw verworven en daarna in de loop vooral de tweede helft van de negende eeuw,van de eeuwen toegenomen bezit van de wordt in het algemeen geschetst als duister.Utrechtse kerk in dit gebied de bisschoppen Noormannenaanvallen op Dorestad delen en hebben genomen, die met nog verschil­ Utrecht zorgden voor een sfeer van onrustlende en andere bezittingen en rechten elders grote onzekerheid. De bisschop - en met hemwerden toegekend aan de kloosterlingen, om waarschijnlijk het grootste deel van de aan tede dienen als bestaansbasis voor hun gemeen­ Utrechtse kerk verbonden geestelijkheidschap. - De dotatie van Ansfried omvatte voor week zelfs uit naar veiliger oorden en keerdewat betreft Eemland allereerst de kerk van eerst in de loop van de tiende eeuw, om­Leusden en verder een zekere hoeveelheid streeks 920 vanuit Deventer terug naar de bis­(veertien hoeven) land met toebehoren in schopsstad, waarvan hij toen de wederopbouwSoest en Hees. Bisschop Adelbold vulde deze ter hand nam. schenking aan m et eveneens landbezit (zes en Over het algemeen wordt ervan uitgegaaneen halve hoeve) in Soest en bepaalde tiend­ dat de effecten van dit alles ook merkbaar zijnrechten in onder meer Amersfoort. Bisschop geweest op het platteland en dat ze daar eenBernold ten slotte doneerde enig landbezit onderbreking of op zijn minst een stagnatie(een in halve hoeve) in Lensden. de ontwikkeling en uitbreiding van de bewo­Zo op het eerste gezicht lijkt dit alles niet ning en daarmee van de ontginningsactivitei-een echt omvangrijk bezit en geheel van rech­ ten in deze streken veroorzaakt hebben. Hetten. Niettemin betekenden deze schenkingen is in dit verband bijzonder interessant dat datwe de abdij in later tijd naast de bisschop de voor Eemland niet alleen kunnen vaststellenbelangrijkste - afzonderlijke gerechtigde in bijvoorbeeld archeologisch - dat die onder­Eemland was. Dit had allereerst te maken met breking of stagnatie zeer kort heeft geduurd,het feit dat achter de betrekkelijk summiere maar dat wellicht zelfs rekening mag wordenomschrijvingen van het bezit in de oorkonden gehouden met een min of meer doorlopendeomvangrijker en complex samengestelde ontwikkeling vanaf de negende tot in de elfderechten schuilgingen. Bovendien zouden ook eeuw.7 In delen van Eemland zijn namelijkdoor ontginningen in die in de vroege elfde niet alleen voor de vroege elfde, maar zekereeuw in deze streken al plaatsvonden maar ook voor de latere tiende eeuw - en misschienook gedurende de verdere Middeleeuwen zelfs eerder - ontginningsactiviteiten aan werden te voortgezet, het oorspronkelijke bezit nemen. Met name betrof dit ontginningenen in de rechten van de abdij geleidelijk zowel in de omgeving van Amersfoort, namelijk op ontvanghet als betekenis toenemen. Hogeland." In Amersfoort zelf was mogelijk al In verband met de latere rechten van de ab­ in de tiende eeuw een hof gevestigd, die dijals ten aanzien van de kerk en zekere tienden centrum diende voor de bisschoppelijkein do­ Baarn is met name de schenking van bis­ meingoederen in deze contreien en van waar­schop Ansfried van belang, die betrekking uit aan deze betrekkelijk vroege, maar ookhad la­ op de kerk van Leusden en daarbij de

TVE 20e jrg. 2002 73 weliswaar in de oorkonden niet genoemde,ambt kon voordragen aan de aartsdiaken, die maar toch wel bij de schenking inbegrepeneen dergelijke voordracht dan feitelijk niet tiendrechten. echt kon negeren en bij gebleken formele ge­ schiktheid de kandidaat officieel benoemde. De voordrachten of zogeheten collaties door De kerk van Leusden de abt van Sint-Paulus voor de verschillende en haar dochterkerken kerken in Eemland vinden we in de bronnen in onder meer het abdijarchief terug. Van deze kerk - bedoeld is de kerk van (Oud-)Bezien we dan welke kerken in Eemland als Leusden - mag worden aangenomen datdochterkerken ze van Lensden kunnen worden uiterlijk in de late tiende eeuw gesticht is, alsbeschouwd, dan beginnen we allereerst toch dochterkerk afgesplitst van de dom met in een kerk te noemen waarvan dat niet het Utrecht.’1 Ze is daarmee de oudste kerk ingeval is geweest, namelijk Amersfoort. We stel­ Eemland en geldt daarom als moederkerk inlen voor deze plaats vast dat we van het be­ dit gebied. Dat wil zeggen dat in beginselstaan van parochiekerk, gewijd aan Sint-Joris, praktisch heel Eemland, voorzover het toen­niet eerder dan omstreeks het midden van de tertijd bewoond was, tot de parochie Leusdendertiende eeuw vernemen. Wanneer deze behoorde en dat alle andere, later ontstanekerk gesticht is weten we eenvoudigweg niet. kerken in dit gebied - op de kerk van Amers­Maar de stichter zal de bisschop zijn geweest, foort na - dochterkerken van Leusden zijn.die we in later tijd nog in het bezit zien van De schenking door Ansfried van de kerkhet collatierecht of voordrachtsrecht voor het van Leusden betekende dat deze tot dan pastoorsambt.toe Van rechten van de abt van bisschoppelijke eigenkerk werd tot een eigen­Sint-Paulus, als patroon van de kerk van Lens­ kerk van de kloostergemeenschap, dat wil zeg­den, op de kerk van Amersfoort als mogelijke gen dat deze gemeenschap zich voortaan dochterkerkals van Leusden blijkt in het geheel eigenaar van de kerk kon beschouwen, datniets. de Het optreden van de bisschop als kerk­ abt daarom de pastoor mocht benoemen stichter,en op grond waarvan hem het patro- dat een deel van de opbrengsten van de kerknaatsrecht van de kerk toekwam, en het feit - offeranden bijvoorbeeld, maar ook betalin­dat hij dit recht ook steeds voor zich gehou­ gen die de gelovigen in de parochie verschul­den lijkt te hebben, zal verband hebben ge­ digd waren bij dopen en begrafenissen -houden in met fle aanwezigheid in Amersfoort plaats van alleen aan de parochiepriester ofvan de bisschoppelijke hof. pastoor ook vooral aan de monniken vanDenkbaar de is dat aan deze - waarschijnlijk Hohorst ten goede zouden komen. Op zich­dus in de tiende eeuw gestichte - hof van zelf was het bezit van een kerk in de elfdemeet af aan een kapel verbonden was ten aan­ eeuw dus belangrijk en lucratief. En dat zouzien in waarvan bisschop Ansfried zich de rech­ de loop van de tijd alleen maar verder toene­ten voorbehield, toen hij omstreeks 1000 de men, omdat de bevolking sinds die tijd groei­kerk van Lensden overdroeg aan de gemeen­ de en er ook in verschillende (reeds bestaan­schap van de Hohorst. Een kapel geëximeerd de maar ook nieuw ontstane) nederzettingenten opzichte van de parochie Leusden, kan op kerken werden gesticht, die als dochterkerkeneen gegeven moment zijn verheven tot pa­ van Leusden golden en waarvan dus de rech­rochiekerk. Waarschijnlijk is dit echter ge­ ten aan de abdij als patroon van de moeder­beurd toen in noordelijk Eemland al verschil­ kerk bleven behoren. lende andere nederzettingen waren ontstaan, Het oorspronkelijk eigenkerkrecht ontwik­voor wier inwoners - omdat er in Amersfoort kelde zich in de loop van de twaalfde en der­geen kerk bestond - oorspronkelijk de kerk tiende eeuw tot wat men noemt het patro-van Leusden als parochiekerk dienst deed en naats- of collatierecht. Dat wil zeggen dat deer in sommige gevallen ook zelfs al eigen ker­ abt voor zowel de voormalige Leusdense ken ei­ waren gesticht. Dat geldt dan voor de ker­ genkerk als de nieuw ontstane dochterkerkenken van Soest, Baant, Scherpenzeel, Hoevela­ de pastoors niet helemaal direct meer kon be­ken, Eembrugge, Eemnes-Buiten, Eemnes- noemen, maar wel een kandidaat voor ditBinnen en Bunschoten."1

74 TVE 20e jrg. 2002 De kerken in het oosten van het Neder- sticht, met name in het dekenaat Gooi­ Al me re land. Tekening M. W.]. de Bruijn, ont­ leend aan: Dekker, I Iet Kromme Rijngebied in de middeleeuwen, Eemnes-Buiten4. afb. 51, p. 310.

Eemnes-E^innen + Bunschoten/' / Eembrugge / / Baarn+

Leusden

+ UTRECHT Woudenberg + Zeist Scherpenzeel punnik

Doorn

Nederlangbroek + Leersum Overlangbroek Amerongen'

Van hoe zoiets in z’n werk ging vernemeneen eerste vermelding van deze kerk dateert we in het geval van Hoevelaken, waar in 1132uit 129412 - gold deze als dochterkerk van die door de bisschop aan een aantal lieden eenvan Lensden en bleef ook het collatierecht er­ concessie werd verleend tot het ontginnenvan behoren aan de abt van Sint-Paulus. van liet gebied." Naast de rechten van de ont-Soortgelijke regelingen zijn weliswaar niet ex­ ginners-kolonisten werden ook hun plichtenpliciet bekend voor andere plaatsen in Kern­ omschreven. Onder meer werd toen bepaaldland, maar zijn misschien toch wel meer ge­ dat, zolang er in Hoevelaken zelf geen eigentroffen. parochiekerk was, men in Leusden ter kerke diende te gaan. Wanneer er op dat moment in het dichterbij gelegen Amersfoort een vol­Soest en Baarn waardige parochiekerk had bestaan, zou het voor de hand hebben gelegen dat HoevelakenDe kerken van Soest en Baarn vinden we niet onder deze kerk was gaan ressorteren en nietvóór de veertiende eeuw in de bronnen, dat onder die van Lensden, die niet alleen verderwil zeggen de leen registers van de abdij, te­ weg gelegen, maar ook in andere handen danrug. Soest en wellicht toch ook Baarn mogen, die van de bisschop was. Toen er uiteindelijkzoals we zagen, echter worden gerekend tot wel een kerk in Hoevelaken werd gesticht de- oude nederzettingen in Eemland die ont-

TVE 2(h' jrg. 21)02 75 staan zijn globaal gesproken in de periode van de achtste tot en met de tiende eeuw en waar­ voor in beginsel de kerk van Leusden als pa­ rochiekerk fungeerde. Naderhand gestichte kerken - de eerste vermelding van de kerk van Soest dateert van 133113, die van de kerk van Baarn van 138514 - zullen eveneens op ba­ sis van deze band met Leusden ter collatie hebben gestaan van abt van Sint-Paulus. Van de latere vermeldingen van collaties voor de kerk van Baarn is met name een interessante die uit 1543'\ omdat daar blijkt dat de kerk van Baarn gewijd was aan Sint-Nicolaas en niet, zoals door Joosting en Muller16 gesteld en daarop steeds aangenomen is, aan Sint- Paulus. Verdere kerkstichtingen in deze contreien waren er in de dertiende eeuw en veertiende eeuw, in nederzettingen als Eembrugge, de beide Eemnessen en Bunschoten. Ook hier betrof het dochterkerken direct van Leusden, of indirect via de kerken van Soest en/of Baarn. De relatie tussen een moeder- en een dochterkerk blijkt in later tijd soms nog uit betalingsverplichtingen van (de pastoor van) de dochterkerk ten opzichte van (de pastoor van) de m oederkerk17, bij wijze van compensa­ tie voor door de afsplitsing van een deel van de moederparochie weggevallen inkomsten. Met betrekking tot vrijwel al deze kerken in Eemland vinden we in de bronnen in het ab- dijarchief of elders vermeldingen van collaties (voordrachten aan de aartsdiaken) door de abt van Sint-Paulus. \ \ \ vj*!

D e tien d en

Opgemerkt is al dat het bezit van een kerk, zo­ als de kloostergemeenschap dat in Leusden door de schenking van Ansfried verwierf,Nieuwe op Kaart van den Lande van Utrecht, Bernard de zich als een lucratief recht gold. Niet alleen Roy 1696. Fragment, met Baarn en het grensgebied met had de eigenaar, later de patroon van de kerkSoest en Hees. recht op een deel van de offeranden, onlos­ makelijk met de kerk verbonden was in dievan Leusden betekende dus - zonder dat het tijd ook het zeer belangrijke tiendrecht. Ditoverigens in de oorkonden van 1028 en 1050 hield in dat van de opbrengsten van het bouw­expliciet vermeld was - dat vanuit een groot land maar ook van de meeste nieuw-geborendeel van de parochie Lensden, in elk geval in dieren door de boeren een tiende deel moestde oudere nederzettingen Leusden, Soest en worden afgestaan ten behoeve van de kerk,Hees en wellicht ook Scherpenzeel, die tien­ maar in de praktijk aan de eigenaar van deden aan de kloostergemeenschap op de Ho­ kerk. De schenking van Ansfried van de kerkftors! toevielen. In andere in die tijd bewoon-

76 TV E 20e jrg. 2002 de delen van Eemland, en dan niet name Ditin gebeurde na bemiddeling door de bis­ en rond Amersfoort, heeft evenwel de bis-schop, die deze tienden vervolgens van leen- schop deze tienden voor zichzelf behouden.roerigheid bevrijdde19, dat wil zeggen dat het Misschien was dat omdat deze tienden in diekapittel deze tienden niet in leen hield van de tijd nog golden als nieuwe tiendenvovalia, of bisschop maar ze als zijn allodiaal of vrijeigen dal wil zeggen tienden die geheten werdenbezit mocht beschouwen. Het kapittel bezat van (betrekkelijk) recent in cultuur gebrachtereeds het tiendrecht in de Vuursche, mogelijk of ontgonnen gronden, die in het algemeenop grond van eerdere bisschoppelijke schen­ geacht werden de bisschop toe te behoren.king.2" Het bezit van de tienden van Baarn Later zien we dat de bisschop deze tienden slootin duidelijk territoriaal op dit oudere bezit leen heeft uitgegeven aan heren van Amers­aan. foort die oorspronkelijk waarschijnlijk de mei­De genoemde Everard van Stoutenburg die ers (beheerders namens de bisschop) van dein 1310 afstand deed van zijn rechten, stamde hof aldaar zijn geweest. Nadien zijn deze he­uit bet ministerialengeslacht Van Amersfoort. ren van Amersfoort zich naar hun andere be­Leden van deze familie waren naar alle waar­ zit in de omgeving ook heren van Stouten-schijnlijkheid ooit de meiers, dat wil zeggen burg gaan noem en. de beheerders, van de bisschoppelijke hof in Van de tienden nu die de abdij in Leusden,Amersfoort, die wellicht in die hoedanigheid Soest, Hees en Scherpenzeel verwierf, diendeook de tienden van Baarn in handen hebben een deel - meestal een derde deel - weliswaar gekregen. Van deze Baarnse tienden zou dan te worden aangewend voor het onderhoudkunnen worden aangenomen dat ze oor­ van de pastoor, maar het merendeel van despronkelijk - misschien in de tiende en zelfs opbrengsten kwam toch direct ten goede inaan de vroege elfde eeuw nognovalia als - ver­ de kloosterlingen, zonder dat die hiervoorbonden zijn geweest met de hof en vooral de veel meer hoefden te doen dan ze zelf te ha­tienden in Amersfoort, die als zodanig uitge­ len of te laten halen. Uit later tijd zijn er be­zonderd waren van Ansfrieds schenking aan richten over mensen, die vanwege tie abdij dein Hohorst van de kerk en tienden van Leus­ de velschillende plaatsen deze tienden (in na-den en toen vooralsnog aan de bisschop zijn tura) gingen innen, waarna degenen dieblijven in behoren. Soest en Hees land hielden van de abdij enToch bezat de abdij in Baarn in een klein ge­ mede daarom tot allerlei diensten verplichtbied zekere tiendrechten, en wel van het goed waren, de opbrengsten met wagens naarDe Lult.21 Gebleken is evenwel dat de grens­ Utrecht dienden te brengen om ze daar af scheidingte tussen de gerechten Baarn en Soest leveren in de korenschuur van de abdij.12 Hoe­ooit noordelijker lag dan later het geval was. wel we geen bronnen hebben over hoe dit voor de allervroegste periode geregeld was, valt aan te nemen dat die opbrengsten oor­De grens tussen Soest en Baarn spronkelijk in de abdij op de Hohorst zelf zul­ len zijn gebracht. Daar zullen ze immers in deTussen Soest en de zandgronden van Baarn eerste plaats voor het levensonderhoud lag van oorspronkelijk een veengebied, dat al­ de monniken bestemd zijn geweest. thans voor een deel gerekend lijkt te zijn tot In Baant was - gezien de veronderstelde ou­Soest, maar dat in tegenstelling tot bijvoor­ derdom van de nederzetting toch wel enigs­beeld het Soester- en Hezerveen geen deel zins opmerkelijk - niet de abdij van Sint-Pau-uitmaakte van de meentgronden. Er blijkt lus maar de bisschop de voornaamste en oor­niets van gebruiksrechten van bewoners van spronkelijke tiendgerechtigde, die in de veer­Soest en Hees of van de andere kant van be­ tiende eeuw hier ook de rechtsmacht nogwoners in van Baarn. Dit woeste veen, waarvoor handen had en liet uitoefenen door eerst een in het laatste kwart van de veertiende schout. Die tienden in Baarn werden tot 1310eeuw sprake lijkt te zijn van een systematische van de bisschop in leen gehouden doorexploitatie22, Ever- werd geacht toe te behoren aan ard van Stoutenburg, die ze in dat jaar ver­de bisschop, die er ten behoeve van anderen kocht aan het kapittel van Sintjan in Utrecht.vrij en naar believen over kon beschikken.

TVE 20e jrg. 2002 77 Soest en Hees. 'tekening M.W. J. de Bruijn.

De Slaag H o e st -3 Hameien- J eGracht HOOGLAND

Vuurschep Het Hart

Dolder;

Waterweg, die in 1239 als wetering Meer in de bronnen wordt genoemd en in 1399 en 1424 als ‘Oude Gracht’ Hoog-Hees wordt aangeduid. Thans de Praam- of Pijnenburgergracht onder Hees N o n n e n - f H ’Eng De Paltz en de Oude Gracht onder Soest. veen ‘Nieuwe Gracht’, verbreed en ge­ graven in de dertiende eeuw, ver­ meld in het eerste kwart van de veertiende eeuw. Ewijkshoeve. 't Hoge Huis. Oudere grens tussen Soest-Hees en Zeist; Oostelijke Nonnengroep. Wieksloot als grens tussen Laag- Hees of Hezerveen en Soest(erveen). 7. Veensloot; waarschijnlijk gegraven omstreeks 1398. 8. ‘Nieuwe Gracht', vermeld in 1424. 9. Oudere grens tussen Soest en Baarn.

In 1239 kreeg het kapittel van Sint-Jan vanaan de overzijde van de Eem gelegen Soest- de bisschop toestemming om over deze hembroek en Soestmaat worden in de bronnen toebehorende gronden gelegen onder vermeldSoest als behorend tot het gerecht Soest.25 een wetering aan te leggen naar de Eem, be­ Dat met ‘Nieuwe Gracht’ de huidige Praam­ doeld voor de afwatering van het aan hetgracht ka­ bedoeld wordt211 en dat Soest-Hees zich pittel toebehorende veen bij de Vuursche.21inderdaad verder dan later, in de vijftiende Het is in het eerste kwart van de vijftiendeeeuw, het geval was naar het noorden en eeuw (1424) waarschijnlijk deze wetering - noordwesten heeft uitgestrekt, blijkt uit de dan ter onderscheiding van een inmiddelsomschrijving van het goed De Eult, zoals die in aangelegde ‘Nieuwe Gracht’ als Oude Grachtde veertiende-eeuwse vermeldingen van dooi­ aangeduid - die de grens tussen Soest-Heesde Van Lokhorsten en Van Abcoudes van de en Baarn vormde. Eerder echter strekte - blij­abdij in leen gehouden (tiend)rechten voor­ kens een grensomschrijving in een oorkondekomt.27 Gelet op de daar beschreven situering uit 1324/5’1 - het gerecht Soest zich verder uitvan het vanuit Soest gezien aan de overzijde over wat dan genoemd wordt de ‘Nieuwevan de Praamgracht gelegen goedtusschen - Gracht’, daarbij rakend aan het Ridderveendie Nije graft ende sceijdinghe van Zoy.s ends Baerne bij de Vuursche en doorlopend tot aan - een kan er haast geen twijfel over bestaan of met sloot die de grensscheiding vormde tussen‘Nieuwe Gracht’ de tegenwoordige Praam­ Soest en Baarn. Ook het vanuit Soest geziengracht is bedoeld. Wanneer we tenslotte zien

78 TVE 20e jrg. 2002 dat dit goed De Kult in 1350, wanneer Goedeeen altaar in de dom, De Eult nog gesitueerd Staal ten behoeve van een altaar in de domin het gerecht Soest. In de daaropvolgende aan de bisschop het allodiaal bezit ervan over­erfpachtverlcning door de bisschop wordt ver­ draagt om het goed daarna in erfelijke pachtmeld dat het goed wasgheleghen tusschen Soest terug te ontvangen, gesitueerd wordt in hetende ge­ Baerne hi der Ouder Graftd" In 1394 is bij de recht Soest1'8, dan is zonder meer duidelijk datverlening van land dat behoort tot De Eult de toenmalige grens van het aan de abdij be­sprake van een situeringin den gerichte van horende gerecht Soest noordelijker moet heb­Baerne." De grensverlegging moet dan dus in­ ben gelegen dan later het geval was. middels hebben plaatsgehad. Hiermee is dan de op het eerste oog vreem­ Mogelijk is dit omstreeks 1379 gebeurd. In de verdeling van de tiendrechten in dit grens­de bisschoppelijke rekening van dat jaar wordt gebied van Soest en Baant te verklaren. Sint-melding gemaakt van een onderzoek naar en Paulus bezat de tienden van het (van de bis­vaststelling van de grensscheiding tussen Soest schop in leen gehouden) goed De Eult, daten in Baarn.11’ Dit onderzoek hield verband met later tijd steeds geacht werd deel uit te makende in het laatste kwart van de veertiende eeuw van het gerecht Baant, waar de bisschop langeaangevangen intensieve exploitatie van dit tijd de voornaamste en oorspronkelijke tiend-veen tussen Soest en Baarn. En hoewel er niet gerechtigde was. Oorspronkelijk gelegen on­met zoveel woorden van een grensverlegging der Soest was De Eult echter evenals de overi­sprake is, achten we het toch niet ondenkbaar ge landerijen in de omgeving - op gronddat van omstreeks die tijd de bisschop de greep op de schenking van Ansfried van kerk en tien­wat hij beschouwde als zijn rechten op de den van Leusden - tiendplichtig aan de abdij.woeste gronden zo sterk mogelijk heeft willen Denkbaar is dat het hier gaat om een klein ge­doen zijn. Wellicht daarom heeft hij het wen­ bied. dat misschien in de elfde, anders wel­selijk geacht deze onontgonnen veengronden licht in de twaalfde eeuw - in elk geval veelniet langer te laten behoren tot het aan de eerder dan het omliggende veengebied - mo­Sint-Paulusabdij behorende gerecht van Soest, gelijk na uitgifte door de bisschop, ontgon­maar ze juist bij het aan hem zelf behorende nen werd. Bij een dergelijke uitgifte kan dangerecht van Baarn te voegen. Bekend is hoe er zijn bepaald dat de tienden,novalia waarover in diezelfde tijd over het innen van novale de bisschop kon beschikken, zouden toeko­tienden in deze streken (met name in Lens­ men aan de abdij als tiendgerechtigde inden, Soest en Hees) onenigheid heeft bestaan Soest. Toen dan later als gevolg van een grens­tussen de bisschop en de Sint-Paulusabdij.’3 wijziging De Eult in plaats van tot SoestHet veiligstellen van de rechten van de bis­ (-Hees) tot Baarn ging behoren, bleven dezeschop door de verlegging van de grens tussen tiendrechten van de abdij onaangetast. Baarn en Soest dient dan wellicht ook in het Waar nu precies de oude grens tussen Soestlicht van die verwikkelingen te worden gezien. en Baarn gelopen heeft is moeilijk uil te ma­Een concrete regeling omtrent deze grenswij­ ken. Voor tijdgenoten en betrokkenen zalziging de is ons echter niet bekend. in de veertiende eeuw genoemdeslote daer die Hiermee hebben we nagegaan en achter­ sceijdinge gaet tusschen Zo\s en de Baernr' als haald wat de herkomst en oorsprong is van de grens misschien duidelijk zijn geweest, voorrechten en bezittingen die de abdij in later ons biedt ze als geografische afbakening wei­tijd had in Baarn, te weten het patronaats- nig houvast. Meer dan te stellen dat het gaatrecht ten aanzien van de kerk en het recht op om een ons verder onbekende sloot die ergensbepaalde tienden binnen wat nu Baarn is. ten noorden van de huidige grens tussen SoestDeze rechten kunnen uiteindelijk allemaal en Baarn van de Vuursche naar de Eem gelo­worden teruggevoerd tot het alleroudste bezit pen moet hebben, lijkt aldus niet mogelijk.van de kloostergemeenschap op de Hohorst, Voor wat betreft het tijdstip van de grensver­namelijk de van de grondlegger van de ge­ legging ten slotte, deze moet ergens tussenmeenschap, bisschop Ansfried van Utrecht, 1350 en 1394 hebben plaatsgehad. In hetafkomstige schenking van de kerk van Leus­ eerstgenoemde jaar werd, toen Goede Staalden met de daarmee verbonden tienden in de afstand deed van zijn goed ten behoeve parochie,van waartoe toen ook Baarn hoorde.

TVE 20e irg. 2002 79 N oten ceerd), nr. 211; zie ook A.J. Maris,Eemnes. Rechtsgeschied- kundige ontwikkeling van gemeente en waterschap, Utrecht 1947, p. 17. 1 Dit artikel is hoofdzakelijk gebaseerd op mijn in okto­ 20 aST/II, nr. 582 (1207-1212 vóór december 5). Zie met ber 2000 verschenen dissertatie (Charlotte J.C. Broer, betrekking tot de rechten van Sint-Jan bij de Vuursche Uniek in de stad. De oudste geschiedenis van de kloosterge­ ook E.N. Palmboom,Het kapittel van Sint-Jan te Utrecht. meenschap op de Hohorst bij Amersfoort, sinds 1050 de Sint- Een onderzoek naar verwerving, beheer en administratie van Paulusabdij in Utrecht: haar plaats binnen de Utrechtse kerk het oudste goederenbezit (elfde-veertiende Amsterdam­ eeuw), en de ontwikkeling van haar goederenbezit (ca. 1000-ca. se Historische Reeks, grote serie, 20, Hilversum 1995, p. 1200), Utrecht 2000). Gekozen is bij dit artikel voor een 248-253. beperkte annotatie; voor een uitgebreider notenappa­ 21 Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 30, f. 192v.-193. raat, een uitvoerige literatuurlijst en een behandeling Deze tienden werden van de abdij in leen gehouden van een ruimere context van het hier besproken abdij- door de Van Lokhorsten, die er in 1371 afstand van de­ bezit in Baarn wordt in zijn algemeenheid verwezen den ten gunste van de deken en het kapittel van Sint­ naar voornoemde publicatie. jan (Maris,Eemnes, p. 17; Het Utrechts Archief, Kapittel 2 Oorkondenboek van Holland en Zeeland uitgave tot 1299, van Sintjan, nr. 213). A.C.F. Koch, ’s-Gravenhage 1970 (hierna aangehaald 22 Rekeningen van het bisdom Utrecht, 1378-1573, uitgave K. als Koch,OHZ I), nr. 76 en nr. 81. Heeringa, 3 delen, Werken uitgegeven door het Histo­ 3 Diplomata Belgica ante annum millesimum centesimum scrip- risch Genootschap, 3de serie, 50, 59, 60, Utrecht 1926- ta I, uitgave M. Gysseling en A.F.C. Koch, z. pl. [Brussel] 1932, 1,1, p. 202-203 (anno 1379). 1950, (hierna aangehaald alsDD belg. I), nr. 178. 23 OSUII, nr. 943 (anno 1239). 4 DD belg. I, nr. 182 (anno 838). 24 Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 30, f. 162v.-163. 5 Koch,OHZA, nr. 76 (anno 1028). 25 Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 30, f. 162v. 6 Koch,OHZA, nr. 76. 26 Deze hier als ‘Nieuwe Gracht’ aangeduide Praamgracht 7 Zie in dit verband ook C. Dekker,Het Kromme Rijngebied was misschien al in de dertiende, anders in de vroege in de middeleeuwen. Een institutioneel-geografische studie, veertiende eeuw aangelegd als een nieuwe vaarverbin- Stichtse Historische Reeks, 9, z. pl. [Zutphen] 1983, p. ding vanaf het Hart naar de Eem, dit ter vervanging van 265 en Broer,Uniek in de stad, p. 279-281, p. 304. dat deel van de Oude Gracht onder Soest, dat waar­ 8 Zie hiervoor uitvoerig Broer,Uniek in stad, p. 304-316. schijnlijk voor de afvoer van turf niet geschikt was en in 9 Dekker,Het Kromme Rijngebied, p. 311. tegenstelling tot diezelfde Oude Gracht onder Hees 10 Collatierechten van de abt van Sint-Paulus ten aanzien daarvoor ook niet geschikt te maken viel (zie in dit ver­ van (vrijwel) al deze kerken vindt men onder meer ver­ band uitvoerig Broer,Uniek in de stad, p. 288-301). meld in Het Utrechts Archief, Sint-Paulus (inventaris: 27 Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 30, f. 192v.-193. G.A. van Kalveen,Inventarissen van de archieven van de S. 28 Het Utrechts Archief, Dom, 2801. Paulusabdij te Utrecht, 1307-1804, en de S. Laurensabdij 29 Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 30, f. 162v.-163. van Oostbroek te De Bilt, 1346-1800, Utrecht 1993), nr. 31, 30 Het Utrechts Archief, Dom, nr. 2802. f. 34-34v. en Het Utrechts Archief, Dom (inventaris: K. 31 A.J. Maris,Repertorium of) de Stichtse leenprotocollen uit het Heeringa,Inventaris van het archief van het kapittel ten landsheerlijk tijdvak, 1. De Nederstichtse leenacten (1394- Dom, Utrecht 1929), nr. 3367. 1581), ’s-Gravenhage 1956, p. 29, nr. 36. 11 Ocrrkondenboek van het Sticht Utrecht tot 5 delen, 1301, uit­ 32 Rekeningen van het bisdom Utrecht 1378-1573, 1,1, p. 203. gave S. Muller Fz., A.C. Bonman e.a., Utrecht/’s-Gra­ 33 Broer,Uniek in de stad, p. 273. venhage 1920-1959 (hierna aangehaaldOSU); als deel I, uitgegeven door S. Muller Fz., Utrecht 1920, nr. 341. 12 OSUV, nr. 2614. 13 Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 30, f. 28v. Charlotte J.C. Broer(1959) studeerde middeleeuw­ 14 Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 30, f. 42v.-43. se geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. 15 Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 34, f. 35v. 16 Bronnen voor de geschiedenis van de kerkelijke rechtspraakIn in oktober 2000 promoveerde zij op een proef­ het bisdom Utrecht in de middeleeuwen, uitgave J.G.C. Joos- schrift over de vroegste geschiedenis van abdij op ting en S. Muller Hz., Eerste afdeeling:De indeelingvan de Hohorst bij Amersfoort, later de Sint-Paulusabdij het bisdom, uitgave S. Muller Hz., 2 delen,Werken derver- in Utrecht. Tevoren publiceerde zij al artikelen over eeniging tot uitgave der bronnen van het Oude Vaderlandscheonder meer de positie van de vrouw in de Middel­ Recht, 2de reeks, nrs. 8, 17, ’s-Gravenhage 1906-1915, II,eeuwen, de eerste Utrechtse kerken (samen met dr. p. 378. M.W.J. de Bruijn) en de ontginningsgeschiedenis 17 Zo bijvoorbeeld nog in de zestiende eeuw in het geval van Eemland. Recentelijk verscheenHet Utrechts ker­ van Bunschoten aan de kerk van Ter Eem of Eembrug- ge (Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 33, f. 43-43v.kenkruis. Feit of fictie? Charlotte Broer is thans werk­ (anno 1521). Eenzelfde betaling aan de pastoor vanzaam bij het Nederlands Centrum voor Volkscul­ Eembrugge werd ook gedaan vanwege zowel de kerktuur in Utrecht, publiceert in de daar verschijnende van Eemnes-Binnen als die van Eemnes-Buiten. tijdschriftenTraditie en Alledaagse Dingenen geeft re­ 18 Het Utrechts Archief, Sint-Paulus, nr. 209. gelmatig lezingen over tal van onderwerpen. 19 Het Utrechts Archief, Bisschoppen van Utrecht (inven­ taris: S. Muller Fz., Catalogus van het archief der bisschop­ pen van Utrecht, Utrecht 1906), nr. 302; Het Utrechts Ar­ chief, Kapittel van Sintjan (inventaris niet gepubli­

80 rfVE 20e jrg. 2002 Lieu de mémoire

Het verdriet van een paard T _ . , Jaap Kruidenier

Tegen een vooruitstekend muurtje van koning de te vragen het nieuwe wapen te mogen Nieuwe Baarnse School aan de Smutslaan invoeren. En wat vooreen wapen! Baarn zit een levensgroot wit paard. Het ‘Een veld van lazuur, beladen met een maakt een enigszins bedroefde indruk springend en paard van zilver, getoomd van keel kijkt de voorbijganger wat lodderig aan, alsof(rood) en geleid door een Romeinse slaaf van hel Ie diep in het glaasje heeft gekeken en nugoud; het schild bedekt met een gouden gra­ herstellende is van een forse kater. Op zijnvenkroon; onder het schild een lint van keel, buik staat in rode kapitalen de latijnse spreuk:waarop het motto: Vis Temperata Fortior.’ Vis Temperata Fortior (Beteugelde kracht isHoe de zinspreuk op het vredige Baarn moest sterker). Er zullen hoogstwaarschijnlijk maarworden toegepast ontging de goegemeente weinig voorbijgangers zijn, die dit beeld ooitvolledig; ook begreep men niet wat zo’n woest hebben opgemerkt en vermoedelijk zijnpaard er en een slaaf uit de oudheid in Baarn te nog minder mensen, die de functie en de his­zoeken hadden. De Hoge Raad van Adel torische achtergrond van dit beeld kennen.noemde de verandering zelfs ‘hoogst zonder- ling ■ Toch verleende op 6 maart 1867 koning Het wapen van 1867 Willem lil zijn hoge goedkeuring aan het nieuwe embleem. Sint Nicolaas was na vijf Na jarenlang terugkerende discussies in deeeuwen verdrongen door een man-met-paard. gemeenteraad, kreeg Baarn in 1969 eindelijk het uit de veertiende eeuw daterende ge­ meentewapen terug, waarop een gouden SintDe charmes van de barones Nicolaas staat afgebeeld in een veld van la­ zuur. Hiermee verdween het wapen met deHoe burgemeester Laan aan deze vreemde Romeinse slaaf en het paard, dat meer danwapenfiguur kwam is voor velen een bekend een eeuw had dienstgedaan. De komst van verhaal.dil Baronesse Hulft-Taets van Ameron- laatstgenoemde wapen is in Baarn een beken­ de, maar nog altijd vermakelijke geschiedenis. In 1866 namelijk stelde burgemeester Laan de raad voor om het gemeentewapen te ver­ anderen. Als reden gaf hij op dat de vroegere gemeente niet meer bestond, omdat de Vuur- sche bij Baarn was gevoegd. Die samensmel­ ting had echter al tien jaar eerder plaatsge­ vonden; bovendien was nergens bepaald dat bij toevoeging van een buurtschap een ge­ meente zou ophouden te bestaan. Er hoefde dus helemaal geen nieuw wapen te komen. Hoe dan ook, burgemeester Laan verraste Het ontwerp voor de aanwezigen met een gloednieuw ontwerp. het gemeentewapen De brave raadsleden, blijkbaar gespeend van uit 1867 door ba­ elk gevoel voor historie en traditie, hechtten ronesse H uift Taets van Amerongen. zonder meer hun goedkeuring aan de schets, (roll. Historische die hun getoond werd. Men besloot aan de Kring Baeme)

TVE 20e jrg. 2002 81 Een meer kunstzinnige vormgeving van het wapen metSint de Nicolaas, hel oorspronkelijke wapen vanBaarn. (coll. slaaf en het paard. (coll. H KB) HKB) gen, hofdame van koningin Sophie, hadinwoners tij­ van Baarn besloten in 1919 om po­ dens haar reis met de koningin naar Stutt­gingen in het werk te stellen tot terugkrijgen gart in het park van het Kurhaus een prach­van het oude gem eentewapen m et de bis- tig marmeren beeld gezien. De familie Taets schop. In oktober 1938 informeerde burge­ van Amerongen was bevriend met de familiemeester Van Reenen bij de secretaris van de Laan en op een ontvangst bij de burgemees­Hoge Raad van Adel of er een redelijke kans ter werd een door de barones gemaakte teke­bestond op inwilliging tot herstel van het ning van het beeld getoond. Bij het afscheidoude wapen van Baarn. Het antwoord was be­ ‘vergat’ de enthousiaste hofdame haar kunst­moedigend. Er kwam echter oppositie uit de werk mee te nemen. En hier beginnen de ge­Christelijke Historische hoek. De CH-kiesver- ruchten. De burgemeester zou buitenge­eniging verzocht de raad tijdens een zitting in woon gecharmeerd zijn geweest van de baro­1939 het voorstel van Burgemeester en Wet­ nes en wist blijkbaar geen groter bewijs vanhouders herinvoering van het oorspronkelij­ verering te schenken dan om haar tekeningke wapen niet aan te nemen. De kiesvereni­ om te zetten in een nieuw gemeentewapen.ging was bevreesd dat ‘het overgrote deel der Maar nog een andere mogelijkheid deedBaarnsche burgerij welke de Protestantse be­ zich voor: was de heer Laan in zijn hart mis­ginselen is toegedaan, aan een bisschop aan­ schien anti-katholiek en hinderde de bis-stoot zou kunnen nemen’. Als tweede argu­ schopsfiguur hem? ment schoof men de financiële consequen­ ties naar voren. Dit laatste bezwaar was door­ slaggevend en het voorstel werd voorlopig te­ De terugkeer van Sint Nicolaas ruggenomen. Sint Nicolaas verdween tot na de Tweede De burgerij was kennelijk niet zo gelukkigWereldoorlog in de ijskast en bleef daar tot de met het nieuwe wapen. Al spoedig klonkenjaren zestig. Pas in de raadsvergadering van 4 schimpscheuten en in het begin van dezejuni 1969 werd unaniem besloten tot herstel eeuw sprak men spottend over 'de badmeestervan het oude gemeentewapen. met het paard van Kuyer’. Rooms-katholieke

82 TVE 20e jrg. 2002 nieuwe vleugel aan de school. Donald Duk kreeg de opdracht om een beeld te maken Sp||§§; voor de kinderspeelplaats, dat niet alleen aan­ ... trekkelijk voor kinderen moest zijn, maar dat ook als klimobject dienst zou kunnen doen. Omdat hij als Hagenaar niets van Baant wist, raadpleegde hij een boek over heraldiek en stuitte daarbij op de geschiedenis van het Baarnse wapen. Medelijden deed hem beslui­ ten het weggestuurde paard te laten terugke­ ren. Uit massief kunststof gegoten kijkt het ons verdrietig aan. Wat mij betreft mag het tot tcmfe s w \ WFOKhöR in lengte van dagen Baant blijven verfraaien.

Literatuur - ' ^ ] W.H.G.F. Hubers,De geschiedenis van hel wapen van Baarn 1867- 1969, Baarn 1985. E. Witsenburg- Horsman, 'Geschiedenis van het wa­ pen van Baarn', in:Baerne, jaargang 9 (1985) , nummer 1, p. 9-1 1. J. Kruidenier. 'Het medelijden van Donald Duk', in: Het teruggekeerde paard tegen de gevel van de NieuweBaerne, jaargang 18 (1989) nummer 4, p. 25-28. Baarnse School, (roll. Kruidenier) T. Pluim, Vil de geschiedenis wm Baarn, Baarn 1932.

Het beteugelde paard Jaap Kruidenier(geb. 19.36) was werkzaam als do­ cent wis-en scheikunde. In 1971 medeoprichterwan Door alle feestvreugde om de terugkeer vande I listorische Kring Baerne ei: sinds die tijd lid van Sint Ni< olaas, was men het arme weggejaagde de redactie van het tijdschriftBaerne. Publiceerde diverse artikelen over Baarn. zilveren paard met zijn gouden slaaf vergeten. Niemand toonde medelijden, terwijl ze toch meer dan honderd jaar het wel en wee van de Baarnse bevolking hadden meegemaakt. W aar de R om ein gebleven is. is tot op h e­ den onbekend. Het paard is echter terugge­ vonden. Het heeft zich bedroefd, maar ook wat angstig teruggetrokken in een donker hoekje op het schoolplein van de Nieuwe Baarnse School. Zijn kracht lijkt voorgoed be­ teugeld en is waarschijnlijk niet sterker, al staat er anders op zijn buik geschreven. Leu­ nend tegen een muurtje zit het berustend te wachten op de schoolkinderen, die het mo­ gen beklimmen.

Medelijden

De schepper van dit beeld is de Haagse beeld­ houwer Donald Duk (zonder ck) en het is in 1985 geplaatst na het totstandkomen van de

7’t 20e jrg. 201)2 83 Drakenburg Gemeenschapsoord en volkshogeschool te Baarn Oprichting en eerste jaren (1938-1955) Hmk Mlchidse

In 1938, tegen het einde van de Crisisjaren, gin­Doel van het bouwkamp was tweeledig. Aan gen de eerste spaden in de grond voor de een ene kant ging het er om jonge katholieke bouwkamp van jonge katholieke werklozenwerklozen op tussen 16 en 25 jaar enkele maan­ het fraaie landgoed Drakenburg, gelegen inden het in een leef- en werkgemeenschap bij el­ westen van de gemeente Baarn, grenzend aankaar te brengen voor ‘nuttige, leerzame, zo­ het territorium van Laren en Hilversum en ge­veel mogelijk vakkundige arbeid’ in een ge­ noemd naar het vroegere kasteel van die naam.zonde omgeving en onder goede leiding en Het kamp was gereed in september, het werd inaan de andere kant hen door ‘positieve vor­ gebruik genomen in oktober en op 25 januariming en opvoeding’, zowel van geestelijke als 1939 werd het officieel geopend door een verte­vakmatige aard wat mee te geven voor de toe­ genwoordiger van het Ministerie van Sociale komst.Za­ Het gaat niet alleen om werkver­ ken en ingezegend door de aartsbisschopschaffing, van schreefDe Gooi en Eemlander (24 ja­ Utrecht Mgr. J. de Jong, de latere kardinaal. Innuari 1939) in een positieve reportage, maar dit bouwkamp zouden werkloze jongerenom ei­ het opvoeden van de jongens tot nieuwe, genhandig het katholiek Gemeenschapsoordbewuste werkende leden van de gemeen­ en Volkshogeschool Drakenburg gaan bouwenschap: ‘Zoo hoopt men de jongens, die door en daarmee ook de grondslag leggen voorde een lange werkloosheid hun evenwicht zijn karakteristiek stulje socio-culturele geschiede­kwijtgeraakt, weer te vormen tot krachtige le­ nis. Toen het hoofdgebouw gereed was, konden het der maatschappij.' eigenlijke werk van start gaan - vormingsbijeen­De jongens hadden tot taak een gebouwen­ komsten voor alle lagen van de bevolkingcomplex - en neer te zetten, waarvan het interieur daarmee ook de spanning die zat opgeslotenvan in een ‘waardige eenvoud’ was, maar niettemin de termen ‘katholiek gemeenschapsoord’ ‘een en zekere verfijning inhoudt die de vrucht is ‘volkshogeschool’. De eerste term verwijst naarder beschaving’ en waarvan het exterieur reke­ de verzuiling en de tweede juist naar pogingenning moest houden met het fraaie landschappe­ om die te overwinnen. lijke karakter van de omgevende natuur. Het kamp werd beheerd door een ‘kamp- commissie’, waarin twee vertegenwoordigers Het bouwkamp zaten van het RKWV, een van de Jonge Werk­ man, een priester en Jan Beerends namens de Het plan om in het kader van de jeugdwerklo-in 1933 in het leven geroepen Stichting Ge­ zenzorg een ‘katholiek, nationaal cultuurcen­meenschapsoord. De dagelijkse leiding berust­ trum ’ te bouwen dateerde al van 1932, maarte bij Jan Beerends als ‘kam pcom m andant’, het kon pas gerealiseerd worden toen in 1936een aalmoezenier en een viertal leiders. Ook het Rooms Katholiek Werklieden Verbondde jongens hadden wat in te brengen. De ver­ (RKWV), de latere K.A.B. (Katholieke Arbei­ schillende vakgroepen vormden zogenaamde dersbeweging), zich geheel achter het planarbeidsgildes, die onder leiding stonden van plaatste uit ‘een ruim en diep begrip van deeen volwassen voorman en een leider uit de sociale en culturele nooden van ons volk’groep, en terwijl alle leiders in de zogenaamde geld ter beschikking stelde voor de aankoop‘werkraad’ zaten. In het eindverslag van het van de grond en de lasten van het kampwerk.bouwkamp is sprake van ‘een geregeld zelfbe­ Daarnaast kwam er ook subsidie van het Na­stuur uit en door de kampgenooten’. tionaal Crisis Comité en de regering. De stichters van het kamp wilden er geen

84 TVE 20ejrg. 2002 Officiële opening 25 januari 1939 in aanwezigheid van aartsbisschop /. de Jong. (foto: part. coll.)

•»*'

\

‘gesticht’ van maken, de sfeer moest prettigIndrukwekkend vormingsprogramma zijn en het werk-object zowel technisch-mate- rieel als ideëel aantrekkelijk. In het eerste jaar Al moest de sfeer prettig zijn, de dagorde in werkten er in totaal 234 jongeren, gemiddeldhet katnp was pittig. Om 6.30 uur opstaan, zo’n 70 per periode. Van mei 1940 tot beginwassen en ochtendgymnastiek, om 7 uur naar 1941, toen Drakenburg gevorderd werd dedoor Mis, om 8.15 uur samenkomen rond de de bezetter voor de Nederlandse Arbeids­kampvlag en daarna onder het zingen van dienst, was de gemiddelde bezetting 95 man.kampliedjes afmarcheren naar het werk. Dat Door hen werd heel wat gepresteerd. F.r moestwerk duurde tot 12 uur en ’s middags van grondwerk worden verricht, zoals de aanleg13.00 tot 17.00 uur. Na het avondeten was er van een (i kilometer lange hoofdweg, wandel­het avondprogramma, dat deels op ontwikke­ wegen door bos en hei, plantsoenen en ling een en deels op ontspanning was gericht. En­ moestuin. Daarnaast was er allerlei ambachte­ kele middagen per week werd er aan lichame­ lijk werk: metselen, timmeren, smeden, schil­ lijke oefening en sport gedaan. deren, meubelmaken, tuinieren enzovoort. H et vormingsprogramma was indrukwek-

TVE 20e jrg. 2002 85 ÊSSS

HISSES mmmwimm r! (I

De barakken van het werkkamp, (foto: part, roll.) kend. Het viel uiteen in een verplicht en eenTijdens de vormingsavonden zijn in de loop vrij deel, enerzijds op cultureel gebied en an­van de tijd zo’n honderd, voor de jonge werk­ derzijds op dat van de elementaire en vakkun­lozen vaak zware, onderwerpen behandeld, dige scholing. Op cultureel gebied waren ver­naast toneel- en filmvoorstellingen en decla- plicht: de wekelijkse vormingsavond, de weke­matieavonden. Een reeks avonden was gewijd lijkse volkszangavond, het wekelijkse boeken-aan ‘de Christelijke Cultuur’. Daarnaast typi­ uurtje en de liturgiecursus van drie uur persche volkshogeschool-onderwerpen als ‘Aard week. Wat scholing betreft moesten de jon­en karakter van het Nederlandse volk’, ‘Het gens zowel cursussen volgen op hun vakge­volkskarakter in onze letterkunde’, ‘Neder­ bied als een cursus Nederlandse taal van 75landse volksgebruiken’, ‘Geestelijke stromin­ minuten per week. Tot het vrije programmagen in Nederland’ en ‘Vlaanderen en Noord- behoorden sociale lessen, een kunstnijver-Nederland’. En verder thema’s als ‘Beginse­ heidscursus, clubs voor natuurstudie, een lenvor- der maatschappij’, ‘Geschiedenis van de mingsgroep, kerkzang, een uitgebreide cursusarbeidersbeweging’, ‘Naar en in Lourdes’ en Nederlands, taallessen en boekhouden. Met‘Het leven van de heilige Tarcisius’. steun van de katholieke openbare leeszalenHoe het al die jongens verder is vergaan en uit Laren en Hilversum was er een wisselendewelke invloed het bouwkamp op hen heeft ge­ collectie van 100 boeken. Later kwam er eenhad, is nooit onderzocht. Wel heb ik zelf bij bibliotheek met 450 eigen boeken en toeval een twee van die (inmiddels overleden) leestafel met daarop alle katholieke krantenmannen leren kennen, de een uit Laren en tie en de bladen van de katholieke vakbonden,ander uit Best. Voor beiden geldt, dat zij later waarvoor volgens het eindverslag ‘intense sociaal-actievebe­ en kritische mensen waren met langstelling’ bestond. meer dan gewone belangstelling voor samenle-

86 TVE 20e jrg. 2002 ving en cultuur. Het doelDe dat Gooi en Eemlan- schappelijk deelgebied waren er katholieke der omschreef lijkt dus wel gerealiseerd te zijn. organisaties, van de katholieke partij, het ka­ tholieke onderwijs, de katholieke pers en de KRO tot aan de befaamde katholieke geiten- Verzuiling fokvereniging. Toen anderen met vormingsin- ternaten begonnen, zoals de algemene volks­ Hoe moet de oprichting van Drakenburghogescholen als en het sociaal-democratische geineenschapsoord en volkshogeschoolTroelstra-oord cul- (gelieerd aan het ‘Instituut tuur-historisch geplaatst worden? Ongetwijfeldvoor Arbeidersontwikkeling’), konden de ka­ past deze in de lange historische trend die mentholieken niet achterblijven. iiel burgerlijk beschavingsoffensief is gaanIn de sfeer van de verzuiling horen ten dele noemen, het streven van de hogere klassenook de initiatieven van de groep rondjan Bee­ sinds het einde van de achttiende eeuw naarrends. In 1928 kwam zij met het idee een ka­ ontwikkeling en vorming van de lagere entholiek in vakantieverblijf op te richten met na­ de nog veel langere trend van disciplineringdruk en op tic culturele strekking ervan, maar het heropvoeding van het volk door de institutiesRKWV ging er uiteindelijk niet op in. Tenslot­ van kerk en staat. In de katholieke Hel krant te werd in 1933 de Stichting Gemeenschaps­ Centrum (2.12.1933) schreef Paul Knijpers bijoord in liet leven geroepen die uitvoering de oprichting van de Stichting Gemeenschaps-moest geven aan het plan om via een werklo­ oord: ‘Negentienhonderd jaar Christendomzenproject tot een eigen katholiek cultureel waren niet toereikend om miljoenen zwakke­centrum tc komen, waarbij ‘cultureel’ niet zo­ ren tot betere mensen te vormen. Het proleta­zeer staat voor ‘kunstzinnig’, maar voor more­ riaat zonk weg in een staat, waarvan de ver­le omvorming van individu en samenleving. heffing niet langer meer een hoog sociaal ide­In het bladBouwen (maart 1938) gaf de aal is, maar een noodzakelijke voorwaarde voorgroep een kijkje in haar ideële achtergrond. het voortbestaan van een volk'. Er wordt verwezen naar een mislukt idee van Meer specifiek past de oprichting van Dra­Nijmeegse studenten om in navolging van de kenburg in de cultuur-historische conjunc­Franse Equipes sodales te komen tot discussie­ tuur van dejaren dertig en veertig: aan de enegroepen van studenten, jonge arbeiders en kant de emancipatie van de Nederlandse ka­soldaten. Er kwamen wel 100 werklozen op af, tholieken en hun organisatie in de eigen maar ka­ geen studenten. ‘Bittertafel-geredeneer tholieke zuil en aan de andere kant het stre­om de maatschappij te hervormen' Bou- zag ven van jonge intellectuelen sinds de jarenwen als ‘de eigenaardigheid van de studenten­ dertig om de verzuiling juist te overwinnen.gemeenschap’, maar het idee om ‘intellectu­ Het initiatief tot de stichting van Draken­elen en werklozen’ bij elkaar te brengen sprak burg als gemeenschapsoord en volkshoge­de groep wel aan. school was genomen door een groep katholie­Jan Beerends zelf zet zich in de lijn van het ke jongeren, waaronder de latere eerste direc­katholieke sociale denkenBouwen in af tegen teur Jan Beerends. De groep had een spreek­het ‘dwaalbegrip van de klassenstrijdtheorie’, buis in het in 1931 opgerichtte maandbladmaar ook tegen de ‘verwrongen levensprak­ Bouwen - loopmare voor katholieke, cultuur. tijk’ bij hen die deze theorie verwierpen. Wel Aanvankelijk leek deze groep geheel te pas­wist men, schrijft hij. het katholieke volksdeel sen in de katholieke verzuiling. De Neder­principieel te organiseren in vak- en standsfor­ landse samenleving was grotendeels georgani­maties, maar door de maatschappelijke wan­ seerd langs levensbeschouwelijke lijnen. Naastverhoudingen werden die vaak in een vechtpo- de protestants-christelijke zuil en de zoge­sitie tegenover elkaar gedrongen. Zo ontston­ naamde ‘Rooie Familie’ van sociaal-democra-den er zulke kloven, ‘dat de volkscultuur als tische organisaties was de machtigste van allegeheel daardoor ernstig werd geschaad en de de katholieke zuil; eigenlijk niet zozeer eengeestelijke eenheid van het volk aangetast.’ ‘zuil’ maar eerder een gotische pijlerbundelI let was nodig ‘de weg terug naar het volle le­ met een hoofdzuil en een oneindige reeks venne­ der gemeenschap’ op te zoeken, de ‘gees­ venzuiltjes ter ondersteuning. Voor elk maat­telijke volkseenheid' te herstellen.

TVE 20e jrg. 2002 87 Volkshogeschoolbeweging ‘volksopvoeding’ en pleitte voor het samen­ gaan van sociaal-democraten, katholieken en Met deze laatste gedachte komt Jan Beerendsprotestanten in een nieuwe partij die moest dicht in de buurt van de volkshogeschoolbe­breken met de vooroorlogse verdeeldheid, de weging. Als voorbeeld van het verlangen naarPartij van de Arbeid. herstel van de geestelijke volkseenheid noemtIntussen streefde de Vereniging tot Stich­ hij niet voor niets expliciet, naast zijn eigenting van Volkshogescholen er naar om in elke katholiek gemeenschapsoord, het volkshoge-provincie een algemene volkshogeschool van schoolwerk te Bakkeveen. de grond te krijgen. Dat lukte maar ten dele. Het volkshogeschoolwerk stamt uit Dene­De Vereniging had tegen het eind van de ja­ marken, waar de dichter en theoloog N.S.F.ren veertig volkshogescholen gesticht in Bak­ Gruntvig vanaf het midden van de negentien­keveen (Fr), Markelo (Ov), Havelte (Dr), Ber­ de eeuw uit verzet tegen het opdringen vangen ra­ (NH), Uithuizen (GR), Rockanje (ZH) tionalisme, liberalisme en urbanisatie pro­en Eerbeek (Gld), maar m.n. in de zuidelijke beerde het platteland te emanciperen. In Ne­provincies kreeg zij geen voet aan de grond. derland gaf de grote crisis van de jaren dertigIn de kring van de Vereniging had men dan de stoot tot de oprichting van de Verenigingook grote moeite met de oprichting van ka­ tot Stichting van Volkshogescholen (1931).tholieke volkshogescholen zoals in Limburg, De eerste volkshogeschool werd gestart inBorne en Baarn; men zag het als een contra­ Bakkeveen (1932), waar in internaatsverbanddictio in terminis, ‘katholiek’ en ‘volkshoge­ cursussen werden georganiseerd voor jongeschool’ sloten elkaar eigenlijk uit. boeren, werklozen en studenten. Doel van de vereniging was ‘het geven van een zedelijk- geestelijke ontwikkeling aan volwassen perso­Spanning nen als grondslag voor de vernieuwing van de volkscultuur en ter versterking van de volksge­In de nieuwe stichting Drakenburg kwamen meenschap’. dus twee, nogal contradictoire, strevingen bij De volkshogeschoolgedachte werd voorna­elkaar. Aan de ene kant het katholiek ge­ melijk gedragen door jonge (niet-confessio-meenschapsoord, dat tot taak had de eenheid nele) intellectuelen. Eind jaren dertig van devan de katholieke cultuur en het katholieke twintigste eeuw komen we hen tegen bij hetvolksdeel te bevorderen boven klassentegen­ bladHet Gemenebest, waarin de eenheid van hetstellingen en aan de andere kant de volksho­ Nederlandse volk en de Nederlandse cultuurgeschoolgedachte die de eenheid vanhele het bepleit werd boven de verdeeldheid van klas­Nederlandse volk en de Nederlandse cultuur sen, zuilen en gewesten. Onder de oorlog tref­beoogde. fen we hen aan in de Nederlandse Unie vanJan Beerends c.s. waren zich van deze span­ De Quay, Enthoven en Linthorst Homan, diening wel bewust. Verschillende voormannen het Nederlandse volk wilden verenigen tegen­van katholieke gemeenschapsoorden en over de bezetter, maar tegelijk autoritairevolkshogescholen waren lid of sympatisant ideeën hadden over de vernieuwing vanvan de de NVB, ook in het bestuur van Draken­ Nederlandse samenleving in een geest van na­burg. Beerends zelf was ‘een graag geziene tionale eenheid. De hoofdleider (directeur)gast’ in Bakkeveen en tijdens de oorlog werkte van Bakkeveen was secretaris van de Unie. Enhij mee aan een algemene volkshogeschool- na de oorlog zijn ze weer te vinden in de Ne­cursus in Noord-Holland. derlandse Volksbeweging (NVB), die zijn wor­In 1935, toen de Stichting Gemeenschaps­ tels had in het gijzelaarskamp St. Michielsge­oord nog geen eigen gebouw bezat, had Jan stel en die vernieuwing van de samenlevingBeerends op een conferentie al een inleiding nastreefde in de geest van hetpersonalisme'. gehouden over ‘De beteekenis eener Katholie­ ‘dat is de idee van de polariteit van de bewus­ke Volkshogeschool’, naast Prof.dr. j.B. Kors te, gevormde mens in de rechtvaardige, har­o.p., die sprak over ‘Grondslagen en richtlij­ monische gem eenschap’ (H. de Vries Rei-nen der Katholieke Cultuur’. Snel na de her­ lingh). De NVB propageerde krachtig deopening van Drakenburg na de bezetting werd

88 TVE 20e jrg. 2002 er in het bestuur gediscussieerd over de bete­ kenis van de volkshogeschool. Men noemde Drakenburg, ook als volkshogeschool, ‘strikt confessioneel’, al streefde het wel naar goede samenwerking met 'Bakkeveen'. Het bestuur was het allesbehalve eens met de theoreticus van het Limburgse Gemeenschapsoord en Volkshogeschool Prof.dr. J.A.J. Peters c.s.s.r., hoogleraar te Nijmegen, die de katholieke sfeer daar rechtvaardigde in het katholieke ka­ rakter van het gewest. Dit was volgens Draken­ burg, gewild of ongewild, het standpunt van de ‘Bakkeveense groep’. Voor Drakenburg kon deze rechtvaardiging niet gelden; het lag immers niet in een homogeen katholieke win; streek. Een gesprek met Prof. Peters over deze kwestie werd ‘zeer teleurstellend’ gevonden. Maar ook in het bestuur van Drakenburg zelf werd er verschillend over gedacht. Dr.Ir F. Tcllegen, zocht het uitgangspunt van het ".O- volkshogeschoolwerk voor Drakenburg niet in het religieuze, doch in het nationale en het maatschappelijke. Men moest een formule­ ring zoeken, waarmee Limburg én de Bakke­Drakenburg kort na de bouw. (foto: part. colt.) veense groep het eens zouden kunnen zijn. Ook Jan Beerends sprak zich uit voor een inbe­ 1949 in een federatie (in 1951 kerkelijk paalde eensgezindheid en samenwerking metgoedgekeurd) en gingen nauw samenwerken de Bakkeveense groep. In de folder van Dra­met de Bakkeveense groep. In de statuten van kenburg uit 1948 staat, dat de volkshoge­D rakenburg uit 1948 werd het doel nog om­ school is gericht ‘op de innerlijke vernieuwingschreven als: het scheppen van een centrum van mens en samenleving in christelijke zin vanen katholieke Nederlandse cultuur (volksho­ wordt gedragen door een geest van verbon­geschool) en het bevorderen van gemeen­ denheid met de gehele Nederlandse volksge­schappelijke culturele of sociale arbeid (volks­ meenschap.' Zij sloot haar deuren niet voorhogeschoolwerk). In 1959 wordt het doel om­ andersdenkenden, integendeel: het gingschreven juist zoals Beerends datDe in Tijd had ge­ ‘om de ontmoeting van verschillende gezind­daan en komt er geen verwijzing meer in voor ten in een geest van wederzijds begrijpen.’ naar het katholicisme, al zou Drakenburg nog In 1955 zei BeerendsDe in Tijd, dat het Dra­ wel 9 jaar officieel een ‘volkshogeschool op kenburg er om ging ‘de vrije ontplooiingkatholieke van grondslag’ blijven. de menselijke persoon, in relatie tot de ge­ meenschap te bevorderen’ en dat men koos voor de volkshogeschool omdat daarin deRuzie ge­ met de K.A.B. meenschap werkelijk beleefd kon worden. Het ging om een ‘open katholicisme’; het ka­Na de oorlog gaat de Stichting Gemeen­ tholieke volksdeel maakte deel uit van eenschapsoord Drakenburg daadwerkelijk exploi­ groter geheel en daarom stond Drakenburgteren en het volkshogeschoolwerk opzetten, ook open voor niet-katholieken. In 1938met had steun van Kardinaal de Jong die daarvoor een andere oprichter, Bernard Verhoeven,het bedrijfskapitaal ter beschikking stelde. Drakenburg al verbonden met het ‘katholiekMaar de vreugde werd spoedig vergald door humanisme’. een langlopend heftig conflict met de Katho­ Drakenburg en de andere volkshogescho­lieke Arbeidersbeweging (tot in 1955). len op katholieke grondslag verenigden zichToen in 1936 het RKWV (later K.A.B.) het

TVE 20e jrg. 2002 89 0

Slaapzaal in de barak van het bouwkamp. (foto: part. coll.) geld verschafte voor het terrein en de bouw­stuur ook het benoemingsrecht had. Vervol­ materialen, had de Stichting Gemeenschaps-gens maakte het hoofdbestuur van de K.A.B. oord als voorwaarde gesteld, dat zij zelfstandigbezwaar tegen een studiebijeenkomst over so­ zou blijven. In 1937 werden er twee bestuur­ciaal werk met allerlei katholieke organisaties. ders van het RKWV in het bestuur van het Ge-Het was woedend over een afspraak van Dra­ meenschapsoord benoemd en er zoudenkenburg voor cursussen met de diocesane geen voorwaarden aan de samenwerking wor­K.A.B.-Utrecht, noemde dit 'ongediscipli­ den gesteld. Maar in 1939, toen het bouw­neerd en onorganisatorisch’ (het ergste ver­ kamp al gestart was, ontstonden de eerstewijt binnen de arbeidersbeweging) en ver­ strubbelingen. Het landgoed Drakenburgbood was zulke afspraken buiten het hoofdbe­ aangekocht ten behoeve van het gemeen-stuur om. En tenslotte verbood het hoofdbe­ schapsoord, maar het RKWV wilde ineens ookstuur van de K.A.B. aan D rakenburg om zich zijn vakantiecentrumNieuwenoord op het ter­ rechtstreeks voor steun te richten tot de af­ rein bouwen. Anderhalf jaar voorbereidingzonderlijke vakbonden, aangesloten bij de gingen verloren; de architect moest een bijnaK.A.B. geheel nieuw plan maken, stelde Beerends la­Bemiddelingspogingen door Nederlandse ter bitter vast. bisschoppen hielpen niet. Ook niet, dat het Bij de start in het najaar van 1945 werdenepiscopaat Drakenburg benoemde tot ‘lande­ de afspraken tussen Drakenburg en hetlijke culturele centrale' en evenmin dat in RKWV nog eens op een rijtje gezet; voor de1947 belangrijke katholieke voorlieden adhe­ 486.000 die het RKWV' ter beschikking had siebetuigingenge­ ondertekenden voor de vrij­ steld, zou Drakenburg maximaal 4% rente be­heid van het cursuswerk in Drakenburg, zoals talen; de Stichting had het recht om het oordde latere kardinaal Bernard Alfrink, Anton in eigendom te verwerven. Maar in 1946 gingvan Duinkerken, Marga Klompé en Jo Cals. het definitief mis. Eerst was er een geschil Van beide kanten werden advocaten aange­ over de vraag of de K.A.B. naast het voordra­trokken, maar ook dat leidde niet tot een de­ gen van twee vertegenwoordigers in het finitievebe­ oplossing. Vanaf 1953 kreeg Draken-

90 TVE 20e jrg. 2002 burg hulp van het zogenaamdeComité tot be­ Het eigen werk groeide gestaag. In 1946 be­ houd. Lid waren onder andere hoogleraren als droeg het aantal eigen bijeenkomsten 12, met Rogier (Nijmegen) en Verberne (Tilburg). 846 deelnemers en 3872 mandagen (het aan­ Het comité verzamelde zo’n 180 handtekenin­tal deelnemers maal het aantal dagen). In gen van vooraanstaande katholieken onder1949 ging het om 22 bijeenkomsten, 1705 per­ een adhesiebetuiging, waarbij weer die van sonen en 5251 m andagen en in 1952 om 41 Bernard Alfrink, toen bisschop-coadjutor vanbijeenkomsten, 2298 personen en 12.166 Utrecht. De Hilversummer Middelhof!' wees mandagen. Trots berekende Jan Beerends, in een brief aan de secretaris van het comité, dat er in de periode 1946-1952 in totaal Dr. Bernard Delfgaauw, op het belang van11.669 deelnemers waren geweest, tegen Drakenburg voor het Gooi, als ‘gesprekscen- 1 1.000 in Bakkeveen. Drakenburg stond dus trum voor iedereen’. Het conflict zou voort-‘aan de top’. slcpen tot juli 1955, toen uiteindelijk de Stich­ Beerends verzette zich tegen de kritiek van ting het gebouw Drakenburg met omliggendBernard Delfgaauw, dat er te weinig arbeiders terrein van de K.A.B. kon kopen voor de somkwamen. Bijeenkomsten als die over ‘Brug­ van ƒ225.000. genbouw tussen de standen’ en ‘Emigratie- Wat waren de motieven van de K.A.B. om contactdagen’ trokken veel arbeiders. Maar zo’n ‘ongenoeglijk’ conflict aan te gaan? hij moest toegeven, dat dit vooral ongeorgani­ Op basis t an de stukken in het archief vanseerden waren en dat er inderdaad te weinig Drakenburg zie ik er een drietal. Op de eer­ uit de katholieke arbeidersorganisaties afkom­ ste plaats zag de K.A.B. zich door de aankoopstig waren vanwege het verzet van de K.A.B. van het terrein en de bemoeienis met het Daarnaast kwamen er ook groepen gezinsver- bouwkamp als de eigenlijke eigenaar. Op dezorgsters, naaisters en winkelmeisjes en ook tweede plaats deelde het hoofdbestuur bij zij behoorden, aldus Beerends, tot ‘de arbei­ een bemiddelingspoging door kardinaal dedersstand'. Jong mee Drakenburg te willen hebben als Wat de weekends en studieweken met open centrum voor de eigen, pas opgerichte 'cul-inschrijving betrof ging het in 1948/49 om tuurdienst’; een zelfstandig Drakenburg zouthema's als: daar een ongewenste concurrent tan zijn.• Christendom en communisme Tenslotte, en dat was waarschijnlijk de diepste • Duitsland als Europees probleem reden, waarschuwde het hoofdbestuur van de• Wezen en karakter van de volkscultuur K.A.B. volgens Jan Beerends tegen de ‘perso­• Christendom en humanisme nalistische mentaliteit’ die op Drakenburg • Het Nederlandse geestesmerk zou heersen. De K.A.B. had haar eigen ‘be­ • Gezinscultuur. trouwbare instellingen’ en wilde geen ‘roof­ bouw op de akkers der standsorganisatie’.Daarnaast waren er bijeenkomsten voor v olks­ ‘Personalisme’, dat stond voor de ‘doorbraak’ zang, reidansen, handenarbeid en folklore. In en daarmee voor het ondergraven van de ka­de loop van de tijd gingen Drakenburg en de tholieke organisatiestructuur ten behoeveandere volkshogescholen op katholieke van algemene instellingen. grondslag ook meedoen met de drie-weekse cursussen van de Bakkeveense vereniging voor medewerkers uit grote bedrijven. Vormingswerk

Ondertussen ging Drakenburg door met hetPostscriptum werk, aan de ene kant de door haar zelfgeorga­ niseerde volkshogeschoolbijeenkomsten voorDat laatste, de toenemende samenwerking allerlei groepen en rond allerlei thema's en aanmet de Bakkeveense groep, is kenmerkend de andere kant de bijeenkomsten van andere voor de ontwikkeling van Drakenburg. De organisaties (in 1946 en 1947 in totaal 112) twee groepen volkshogescholen groeiden waarbij de staf van Drakenburg overigens vaaknaar elkaar toe. Drakenburg werd steeds meer ook een deel van het programma verzorgde.een ‘gewone’ volkshogeschool. In 1968 fu-

TVE 20e jrg. 2002 91 hoek van Baarn. Er dreigt wel gevaar. Het be­ stuur beslist in juli of het oude gebouw wordt afgebroken en vervangen door een moderne ‘doos’. Zo ja, dan zal er weer een karakteris­ tiek stuk cultuurgeschiedenis verloren gaan. Helaas. K * té

Bronnen en literatuur

Archief van de Stichting Katholiek Gemeenschapsoord en Volkshogeschool Drakenburg, 1928-1966. (Het be­ treft een beperkte collectie in het Utrechts Ar­ chief afkomstig uit de nalatenschap van Jan Bee- rts lUiD- rends, de eerste directeur). Hans Bronkhorst, ‘Drakenburg, een verdwenen Baarns kasteel. Twee tekeningen uit het Rijks­ Gevelsteen boven de hoofdingang, (foto: part. coll.) prentenkabinet’, in:Baeme, 2000 nr. 3. Fons Erens,Als een rode draad — een Limburgse Volksho­ geschool. Geschiedenis van haar ontstaan en groei, seerden drie volkshogescholen op katholiekeMerkelbeek 1992. grondslag - Drakenburg, Valkenburg en Bor­Henk Michielse,Welzijn óf discipline - van tuchthuis ne - na langdurige discussie met de Bakke- tot psychotherapie: strategieën en technologieën in het so­ veense vereniging in de nieuwe algemeneVer­ ciaal beheer, Amsterdam 1997 (2e druk). eniging van volkshogescholen, die zich met een Henk Michielse,De burger als andragoog - een geschie­ denis van 125 jaar welzijnswerk (1848-1972), Am­ mond vol als doel stelde ‘volwassenen en hen sterdam 1984 (4' druk). die op de drempel van de volwassenheid staanKarei Roessingh e.a.,Een halve eeuw Volkshogeschool- in internaatsverband mogelijkheden te bie­ werk - een bundel opstellen over het volks hogeschool- den tot een verdere ontplooiing van de per­iverk in dejaren 1931-1981, Amersfoort 1981. soon en hun de waarde te doen ervaren vanCees Stapel, ‘Een “Exercitio Spiritualis” - de discus­ het als mensen in gelijkwaardigheid samen le­ sie over de “algemeenheid” van de volkshoge­ ven, -werken en -spreken, in gerichtheid opschool’, in:Bericht aan de leden - Uitgave van de het vinden van hen gezamenlijk bindendeVereniging voor Volkshogeschoolwerk, herfst waarden, en inspirerend tot het vandaaruit 1998. C^ees Stapel, ‘De archieven van het volkshogeschool­ vorm geven aan het samenleven in hun eigen werk in Nederland - verantwoording’, in: Mr C. tijd’. E in d jaren tachtig dwong een CDA-mi- Stapel (samensteller),De archieven van het volksho­ nister deze vereniging te fuseren met de fede­ geschoolwerk in Nederland, Bakkeveen 1999. ratie van christelijke en katholieke vormings­H.D. de Vries Reilingh,De Volkshogeschool, Gronin­ centra en de Woodbrookers (religieuze socia­ gen 1946. listen). Kort daarna werd ook een fusie afge­H.G.W. van der Wielen,Geschiedenis, doel en wezen der dwongen van de vele instellingen tot een tien­Volkshogeschoolbeweging, Amsterdam 1956. tal grote - vooral op de commerciële markt gerichte - VTA-instellingen (Vorming, Trai­Dr. H.C.M. Michielse(1934) studeerde geschiede­ ning, Advies); de naam ‘volkshogeschool’ ver­nis in Nijmegen en promoveerde in Amsterdam in de sociale wetenschappen. Hij werkte ondermeer dween overal, al kon het werk - gedeeltelijk - als journalist en sinds 1972 als universitair hoofddo­ doorgaan. De Volkshogschool Drakenburgcent in de sociale faculteit van de Universiteit van ging samen met de Woodbrookers van Bent­Amsterdam. Hij publiceerde onder andereDe burger veld in Travers, dat het maar kort uithield. De als andragoog - een geschiedenis van 125 jaar welzijns­ fusiegolf zette door tot nog nog grotere VTA-werk 1848-1972 (Amsterdam 1977) enWelzijn ó f dis­ instituten. In Baarn stopte dit werk. Nu is Dra­cipline - Van tuchthuis tot psychotherapie: strategieën en kenburg een conferentieoord tussen heel veeltechnologieën in het sociaal beheer(Amsterdam 1989). andere, maar het ligt nog altijd in de fraaie Momenteel is hij voorzitter van TVE. omgeving van het oude landgoed in de west­

92 TVE 20e jrg. 2002 Conimex, een ‘exotische’ conservenfabriek te Baarn

Frits Booy

Hoewel Baarn vooral bekend staat als een fraaiin contact met bet echtpaar Millenaar, dat in aangelegd villadorp in het Gooi (wat niet klopt,Hilversum een uitzendbureautje voor Indische want het ligt in Eemland), waren en zijn er ookmaaltijden had. Zij was NederlandsTndische en vele bedrijven te vinden, waaronder een aantalhij was Hollander, had in het KNIL gezeten en landelijk bekende zoals Philips’ Phonographi-was gepensioneerd. Mevrouw Millenaar heeft sche Industrie1, de muisjesfabriek van De Ruy-de recepten gegeven en de schoonvader van ter en Conimex, rijsttafelproducten. Over deSchouten, apotheker Kauffeld, die in Neder- geschiedenis van Conimex tot de laatste verhui­lands-Indië woonde, kende Indische-kruidenle- zing naar het Baarnse industrieterrein in 1980veranciers in Batavia. gaat dit artikel. Zo werd ‘Conimex, rijsttafelproducten’ gebo­ ren. Het kantoor en de productie-afdeling van het bedrijf werden gevestigd in het verbouwde Van goeden huize koetshuis van de notaris. Daar was ook een ma­ gazijn voor blikken, flesjes, verpakkingskarton Het is allemaal begonnen in 1932 in bet koets­en dergelijke. Toen de familie van tuinman Bas- huis van de Baarnse notaris Schouten met hettiaanse uit het tuinmanshuis vertrok, werd dat ‘kind’ van de ondernemende notariszooneen A.E. dienstwoning voor het bedrijf. 'Kwaliteit en (Ton) Schouten, die zijn bedrijfje ‘Conimex’voorlichting’ was sinds 1936 het devies. In 1939 doopte: CONserven IM- en EXport. 1 lij legdewerd het koetshuis uitgebreid, er kwamen een zich voornamelijk toe op de import van Spaan­grote loods en nieuwe machines en de produc­ se producten als ansjovis, sardines en olijfolie,tie van steeds meer Indische artikelen werd in die hij door vakanties had leren kenneneigen en band genomen. waarderen. Later kwamen er producten uit Ita­ Er werd begonnen met een stuk of tien men­ lië zoals macaroni en spaghetti bij. De bestellin­sen, die nasi goreng en bami in blik en allerlei gen werden toen met fiets bij de winkels be­soorten sambal en kruidenpoeder in flesjes zorgd, maar de jonge Schouten wilde zijn om­produceerden. In de buurt vond men het Indi­ zet vergroten. sche luchtje niet echt lekker: het straatje bij het In 1936 vond hij een compagnon inkoetshuis zijn werd al snel de 'uiensteeg’ genoemd. jeugdvriend A.J.M. (Fons) Sterneberg, telg uitDe mensen die uit Nederlands-Indië kwamen, een eeuwenoud ondernemersgeslacht. Notarisvonden de nasi en bami van Conimex niet pit­ Schouten woonde en werkte in de grote wittetig genoeg, maar om de Nederlandse markt te villa ‘Mariënhof’ aan de Eemnesserweg, metveroveren wilde het bedrijf zich aanpassen aan een achtertuin die helemaal achter de huizende Nederlandse smaak. Achteraf een verstandi­ aan de Mollerusstraat liep tot aan de percelenge keuze. aan de Laanstraat. Het gezin van tabaksfabri­ kant Sterneberg woonde op Mollerusstraat 3. De achtertuinen van deze twee families grens­Het productieproces van toen den aan elkaar en doordat er geen afscheiding was, beschikten de kinderen Schouten en Ster­Het productieproces zat als volgt in elkaar: neberg over een groot speelterrein met klimbo-Schouten kocht de kruiden in de havens van men, vijvers, doolhof en schommels, een waarAmsterdam en Rotterdam, deze werden ge­ kinderparadijs. droogd tussen de rozenperken van de f raaie no­ Beide jonge ondernemers kwamen bij toevaltaristuin. De rijst uit Indië kwam in balen van

TVE 20e jrg. 2002 93 n.v: ^mBAARN

fabrikanten van rijsttafelprodukten-coiaserven import-export

Het logo van ‘Conimex rijsttafelproducten \ honderd kilo op een trailer aan, deze werdTijdens in de Tweede Wereldoorlog een gebouwtje opgeslagen, het gashok, totdat dat helemaal vol was. Dan werd het hok pot­In de oorlog kwam de productie op een laag dicht afgesloten en kwam er een firma uit Am­pitje te staan, ook al doordat de aanvoer van sterdam met een heel grote pot blauwzuurgas.rijst en andere producten uit Nederlands-Indië Dat werd dan aangestoken en zo werd al het on­stokte. Dankzij de in het Westland gekweekte gedierte dat uit Nederlands-Indië was meegeko-Spaanse pepers kon de productie van sambal men, gedood. Dat moest ook wel, want er zatenworden gehandhaafd. Voor het overige werd zogenaamde klanders bij (=kalanders, dat zijnhet roer noodgedwongen omgegooid en men vraatzuchtige zwarte insecten). Na veertien da­ging over tot het produceren van geheel ande­ gen gingen deur en raam van het hok re weer artikelen als soeppasta, surrogaatchocolade- open en werd alles doorgetocht. Daarna gingen jusblokjes. In september 1944 kwamen de alle rijst naar boven. meeste bedrijven, dus ook Conimex, volledig De rijst werd gekookt in drie heel grote pottenstil te liggen. In één opzicht kon het bedrijf met grote zeven erin. Tien kilo werd, na gekooktzich nog verdienstelijk maken: er werden fles­ te zijn, circa twintig kilo. De zeef met rijst werd er sen met pekelwater gemaakt, waarmee het vlees vervolgens uitgehaald en op een tafel leeggegooidvan de slacht lang goed kon worden gehouden. en uitgestreken tot deze koud werd. De rijst werdMen vroeg er bij de boeren geen geld voor, dan op een wagen naar de keuken gebracht.maar In de ruilde deze flessen tegen voedsel. maalderij werden groente en kruiden vermalenTijdens de eerste maanden van de Tweede en daarna naar de keuken gebracht. Daar werdWereldoorlog al­ zaten drie jongens van 18 a 19 les gekookt en met gekookt vlees en uien jaar goed in het gashok ondergedoken. Ze hadden met de rijst vermengd. Het aldus ontstane pro­het hok aangekleed met vloerkleden en meu­ duct ging dan naar een tafel met twee weegscha­bels van de dochter van de notaris, die uit haar len. Daar werden de porties afgewogen, in blikkenhuis had gemoeten. De inboedel van dat huis gedaan en aangestampt. Daarna gingen de blik­was in een loods op het terrein opgeslagen. ken naar de flensmachine die de deksels eropMaar de Duitsers kregen lucht van dat gashok deed, waarna elk blik vacuüm werd gezogen. Allesen wensten hun gasmaskers daarin uit te probe­ liep langs een soort railtjes, waardoor er niets af­ren. Dus moest het hok zeer snel worden leeg­ viel - de blikken duwden elkaar voort. De flesjesgeruimd door de drie onderduikers. Tweemaal werden nog lang met de hand gevuld, dat wasper een week kwamen groepen Duitse soldaten van heel gedoe. Zo moest dat bij de sambal met een40 a 50 man op het terrein om dat hok in te trechter en een spatel gebeuren en dat met eengaan. Dat werd dus te gevaarlijk voor de onder­ productie toen van veertigduizend flesjes perjaar!duikers, bovendien wist heel Baarn op een ge­ Tenslotte kwamen blikken en flesjes op de ver-geten moment dat je bij Conimex makkelijk pakkingsafdeling, papieren wikkels werden erom­kon onderduiken. Toen moesten de jongeman­ heen gedaan en alles werd in dozen gezet, klaarnen voor hun eigen veiligheid vertrekken. voor vervoer naar de klanten. De directeuren waren erg goed voor hun per­ In het begin was de marine de grootste afne­soneel. Ze haalden ook grappen met elkaar uit. mer van het bedrijf, want daar stond eens perZo vroeg Fons Sterneberg eens midden in de week nasi goreng op het menu. Na 1945 werdoorlog aan de jonge medewerker Jan Dijkhorst dat Albert Heijn. of hij bij Ton Schouten, die toen al erg aan een

94 I'VE 20e jrg. 2002 spierziekte leed, voor Sinterklaas zou willen spe­de. Fons ging vaak naar het Koloniaal Instituut len. Fons zou dan voor pakken zorgen en(nu: een Tropenmuseum) in Amsterdam om er in kleine collega zou Zwarte Piet zijn. Ze moestende bibliotheek te 'studeren' en schreef zelfs zich verkleden en laten schminken bij kappereen boekje over Indisch eten. De aanvoer van Egtberts, in de Laanstraat. Dijkhorst kreeg ookgrondstoffen kon de eerste jaren natuurlijk een groot dik rood boek met een vel metniet in­ uit Indonesië komen, maar de benodigde structies erin en maakte zelf er nog wat tekst bij.kruiden en andere zaken kon men elders uit de ’s Avonds traden ze op in de kamer van Tonwereld bo­ betrekken en ook het Westland bleef ven in de villa. Daar waren naast de verpleegsterSpaanse pepers leveren, later kwamen ze uit toevallig ook de oude notaris en Fons aanwezig.Zuid-Europa en Marokko. Conimex begon met Dijkhorst speelde zijn rol goed. Ton zat zichde te productie van kroepoek, mie, ketjap enzo­ verbijten om flink te reageren, maar dat kon voort.na­ De Nederlandse markt werd moeiteloos tuurlijk niet bij Sinterklaas. Maar de andere mor­veroverd, want concurrentie bestond er nauwe­ gen moest Dijkhorst bij directeur Schouten lijks. ko­ De zaak breidde zich enorm uit en kreeg men. Die zei dat hij wel wist wie Sinterklaas ge­ van lieverlee vele agenturen in geheel Europa weest was en dat een ander het geplaag verzon­en over de hele wereld. Ook daar bleef concur­ nen had. Maar hij had er erg van genoten;rentie dat uit. De kantoren kwamen in het notaris­ viel dus mee voor Dijkhorst. Helaas is Ton Schou­huis, waaraan in later jaren steeds meer ruim­ ten in 1944 aan zijn ernstige ziekte overleden.ten werden gebouwd. Ook de reclame werd stevig aangepakt: het Baarnse reclamebureau Van Borssum Waalkes Stijgende vraag naar rijsttafelproducten werd ingeschakeld, talloze folders werden ge­ drukt en waren in winkels te verkrijgen, en er Vanaf 1946 werd de vraag naar Indische pro­werden vele winkeldemonstraties en causerieën ducten veel groter door teruggekeerde solda­voor huisvrouwen verzorgd. Ook op diverse ten en talloze gerepatrieerde Indische Neder­tentoonstellingen en beurzen betreffende voe­ landers die de smaak daar te pakken haddendingsproducten en aanverwante zaken was Co­ gekregen. Nasi en bami kwamen in de eetmo-nimex nadrukkelijk aanwezig. De toenemende l

•1 ------

wÊÊKKKÊÊÊ De villa ‘Mariënhof’ van notaris Schouten aan de Eemnesserweg in Raam, alwaar ook het notariskantoor was gevestigd, (foto: part. coll.)

TVE 20e jrg. 2002 95 : ONl MÉx TagM - ïïgm m m

Het Conimex-compkx in circa 1980. Er is bedrijfsruimte aan het voormalige notarishuis vastgebouwd. Na een fikse brand op de zolderverdieping is deze gesloopt, waardoor de herkenbaarheid van de oude villa min o f meer verdween. Helemaal rechts het aangebouwde woonhuis van meneer joop Stemeberg. (foto: part. colt.) welvaart die de gewoonte om buitenshuis toen te de grootste klant van Conimex geworden. gaan eten stimuleerde, vergrootte de omzetDe kantoren kwamen in het notarishuis, dat ze­ enorm. Ook al maakte men in 1940 wel zeven­ker wat de directiekamer betreft in stijl werd ge­ tien soorten sambal, de diversiteit van de pro­houden: donker hout, antiek meubilair en fraaie ducten bleef toenemen: in 1967 is er sprake vanzaken aan de muur. Ook de panden 11 en 13 wel meer dan honderd verschillende artikelen!aan de Mollerusstraat werden bij het bedrijf be­ Naast Fons Stemeberg (meneer Fons of A.S.) trokken. Fons Stemeberg bleef in zijn ouderlijk kwamen nog meer broers Stemeberg voor of bijhuis wonen. Hij was een tijd gemeenteraadslid de zaak werken. P.A.M. (Paul) Stemeberg was en wethouder van Baarn, medeorganisator van eerst sigarenfabrikant zoals zijn grootvader, va­de bloemendefilés op Koninginnedag, lid van der en ooms Stemeberg. Daarna verzorgde hijhet 5 mei-comité en vele jaren bestuurslid en de kroepoekproductie voor Conimex achtervoorzitter van de watersportvereniging ‘de Eem’. zijn huis aan de Faas Eliaslaan. In 1950 kwam Joop in de directie. Hij moest In 1946 kwam broer J.A.M. (meneer Joop ofveel reizen voor de zaak; hij bezocht, soms sa­ J.S.) Stemeberg bij het bedrijf. Deze had eerst men met broer Fons, agenten in Duitsland, Bel­ in Amsterdam bij het passagebureau De Vries & gië, Frankrijk en Zwitserland, meestal per auto Co en later bij notaris Schouten gewerkt. Hij be­met chauffeur R. Taling. Maar ook onder andere gon als vuiler van sambalflesjes en bediener vanAustralië, Hongkong, Amerika, Brazilië, de Ne­ de mie-machine. Zo werkte hij zich in en op.derlandse Antillen en Canada werden door Joop Tenslotte beheerde hij de afdeling Personeels­bezocht. Hij wist dat interesse in relaties de ver­ zaken en moest hij in de fabriek alles doorlopenkoop doet stijgen, maar hij had sowieso veel be­ in verband met de menselijke aspecten. Daarlangstelling voor mensen. Ook hij zat-als opvol­ was hij zeer geschikt voor, hij was vriendelijk geren van zijn broer Fons - in de organisatie van sociaal maar stelde eisen aan het personeel. het défilé op 30 april. Hij richtte de Contact­ Na de oorlog kocht Conimex het hele terreingroep Baarnse Bedrijven op, die een succes van de erven Schouten en de grote notaristuinwerd, en was een tijd lang voorzitter van het be­ werd bij de Sterneberg-tuin getrokken. Het ‘Ro­stuur van de Baarnse Openbare Bibliotheek. meinse’ borstbeeld dat er stond, werd toen gek­In augustus 1953 werd het bedrijf opgeschrikt scherend ‘Albert Heijn' genoemd, want die wasdoor een grote brand, waarbij naast al het on-

96 TVE 20e jrg. 2002 misbare verpakkingsmateriaal ook de zolder vanflesje sambal van de band, beheerste Conimex de villa verloren ging. Veertien dagen na de 85% van de Nederlandse markt en bestreek de brand echter draaide de productie weer op vol­ export 43 landen over de hele wereld. Bij de le toeren! In circa 1954 liet Joop een klein huisovername werd als voorwaarde gesteld dat er aan het Conimexkantoor aan de Eemnesserwegeen Sterneberg in de directie zou blijven om de bouwen, waar hij circa vijfentwintigjaar met zijn overgang makkelijker te maken. Dat werd dus vrouw heeft gewoond. Bij het zilveren jubileummeneer Joopmet naast hem een Engelsman. van het bedrijf in 1957 werkten er 115 mensen,Eons stopte er in 1972 na bijna veertig jaar mee die voor een omzet zorgden, die vijfentwintigen werd onder andere daarom benoemd tot maal zo groot was als die in 1932! In praktisch Ridder in de orde van Oranje-Nassau. Joop alle landen van Europa, in talloze delen van dewerd in 1977 gepensioneerd, maar hij bleef aan wereld zoals Amerika, Canada, Australië, Nieuw als commissaris; toen was Fons al een jaar dood. Zeeland en Afrika werden en worden Conimex-Er waren toen 250 werknemers. producten verkocht. In 1980 kwam het nieuwe bedrijfscomplex van R&C in Baarn gereed, dat werd feestelijk geopend door de toenmalige Britse ambassa­ Verplaatsing en vernieuwing deur in Nederland, waarbij ook de president-di- recteur van R&C, de commissaris van de konin­ In 1972 verhuisde het productiedeel van Co- gin in Utrecht, de directeur-generaal van het nimex onder zachte druk van de gemeente we­ ministerie van economische zaken en de burge­ gens stankoverlast naar het industrieterrein 'Demeester van Baarn aanwezig waren. Conimex Noordschil' in Baant en werd het hele produc­ werd in 1990 verkocht aan C.P.C. International tieproces gemoderniseerd. Het assortiment (U.S.A.), die het met onder andere Knorr on­ werd uitgebreid met verscheidene andere Indi­ derbracht in een aparte divisie: Bestfoods Bene­ sche en Chinese producten. De directie en de lux B.V. Dat is nu van Unilever.2 afdelingen verkoop, inkoop, administratie en marketing bleven echter in het verbouwde nota­ rishuis. De opening van de nieuwe fabriekshalLiteratuur en hel veertigjarig bestaan van het bedrijf wer­ den groots gevierd, met onder andere een re­ Conimexpost, maart 1957 ceptie in authentieke Indische stijl. In 1980 ver­ Bert Stomp, 'lil gesprek met Joop Sterneberg’, in: huisden ook de kantoren naar het industrieter­ Baerne, 20' jaargang nr. 4, 1996, p. 11-16. rein en een paar jaar later werd het oude com­ plex gesloopt; er werden 66 kleine woningen en het dienstencentr um 'De leuning’ aan de rand Noten van het terrein neergezet. De vroegere notaris­ 1 Zie voor de geschiedenis van Philips’ Phonographische tuin, te vinden achter en naast het complex Industrie in Baarn het artikel in dit nummer van Leo ‘Lommeroord’ aan de Eemnesserweg, is nog Boudewijns, p. 57. steeds te betreden. De fraaie perken van deze 2 Met dank aan de heren J. Dijkhorst, A.G. Everard en tuin zijn helaas verdwenen, gelukkig bleven de J.A.M. Sterneberg. oude bomen en de kleine doolhof gespaard. Frits (F.J.) Booy (geb. 1942) behaalde na de middel­ (Merkwaardig is trouwens dat dit complex bare school de aktes Nederlands M.O. A en B. Hij was ‘Lommeroord’ genoemd is. de naam van een 34 jaar leraar Nederlands, waarvan ruim 30 jaar aan ooit verderop gelegen villa van notaris Van Dits-Het Baarnsch Lyceum. Begin 2001 ging hij met ver­ huizen, die stond waar nu ‘Brinkendael’ is. Het vroegd pensioen, maar hij bleef als archivaris aan het nieuwe wooncomplex had eigenlijk ‘MariënhofLyceum verbonden. Hij is voorzitter van de Stichting moeten heten, naar de villa van notaris Schou­Geschiedenis Kinder- en Jeugdliteratuur en bestuurs­ ten, waarvoor het in de plaats is gekomen.) lid van de Stichting Nationaal Sint Nicolaas Comité. (ionimex kwam in 1972 in handen van de En­Sinds kort zit hij in de redactie vanBaerne, tijdschrift gelse multinational Reckitt & Colman, die het van de Historische Kring “Baerne”. Regelmatig publi­ ceert hij artikelen over oude kinderboeken en over de bedrijf heel aantrekkelijk moet hebben gevon­ geschiedenis van het sinterklaasfeest en van Baarn. den: na veertig jaar kwam het vijftigmiljoenste

TVE 20e jrg. 2002 97 De gobelins en paneelschilderingen van Cuno van den Steene

‘Hij ivas een perfectionist in zijn werk ’ Gerard Brouwer

Van Rotterdam naar Baarn Samenwerking met weverij De Cneudt

Cunegondus(Cuno of Cuun)Theodorus InEmi­ 1937 was Edmond de C neudt in Huize le van den Steene werd op 6 juli 1909 geboren‘Middelwijck’ aan het Kerkpad te Soest een in Rotterdam. Hij bracht zijn jeugd door in handweverij en tapijtknoperij begonnen. Vier Maastricht, waar hij de lagere school doorliep.jaar later kocht hij de villa ‘Courbe voie’ aan Hij zei hierover: de Eemnesserweg in Baarn (door de eau-de- cologne fabrikant J.J. Boldoot gebouwd in ’dat verblijf in Zuid-Limburg is, geloof ik, van in­1885). De villa richtte hij in als woonhuis en vloed geweest voor mijn ontwikkeling als schilder kantoor; in het gebouw erachter werden de en tekenaar, want in Maastricht werd ik voor het eerst tot schilderen en tekenen geïnspireerd’.1 handweverij en de tapijtknoperij onderge­ bracht. Zijn talent voor tekenen en schilderen was ‘H et was Handweverij Edm ondt de Cneudt, zonneklaar en zo ging hij op zeventienjarigedie mij in 1942 opdracht gaf een ontwerp te leeftijd studeren aan de Academie van Beel­ maken voor ’n wandtapijt, voorstellend “De dende Kunsten en Technische Wetenschap­Apostel Paulus”, groot plm. 3 m2.’2 Deze eerste pen in Rotterdam. Hij volgde lessen in schil­opdracht werd in 1943 uitgevoerd voor me­ deren, tekenen, etsen en lithograferen van vrouwde E. van Spaendonck in Tilburg.5 (toen) bekende lithograaf Molijn en de etser Na de Tweede Wereldoorlog bloeide de tapij- Derkzen van Angeren. tweefkunst in Nederland. Omstreeks 1950 wa­ Van den Steene’s eerste baan, om zijn ren er in ons land verscheidene handweverijen. avondstudie aan de Academie die drie en een Behalve De Cneudt was er het Paapje in Voor­ half jaar duurde, te kunnen bekostigen, wasschoten, de Knipscheer in Laren en De Uil in leerling-etaleur. Dat duurde maar even, om­Amsterdam, om de bekendste te noemen. Als dat het hem niet beviel. Zijn tweede betrek­ gevolg van de grote bouwactiviteit in ons land - king beviel hem beter: het schilderen van re­in het kader van de wederopbouw - was er veel clameborden voor bioscopen, vermoedelijk inbehoefte aan monumentale kunst: in openbare dienst van het Atelier Engelman. Tijdens zijngebouwen, scholen, directiekamers enz. Gewe­ academietijd ontmoette Cuno van den Steeneten wandtapijten waren zeer in trek: zij Ver­ Reina Muller, m et wie hij op 16 januari 1935warmden' het kale en ongezellige beton van de trouwde. In dezelfde tijd maakte hij kennis nieuwe architectuur. Ook in Baarn maakte, met de wat oudere Edmond de Cneudt, die in dankzij De Cneudt en onder meer Van den 1922 aan de Academie was komen studeren. Steene, de tapijtweefkunst een bloeitijd door, Rond 1930 studeerde Van den Steene af. Na totdat in 1984 het bedrijf van De Cneudt als ge­ een vijftal jaren in Rotterdam te hebben ge­ volg van faillissement werd gesloten. woond, vluchtte het gezin Van den Steene inVan 1942 tot 1968 werkten Van den Steene de meidagen van 1940 naar Baarn. Zij vondenen De Cneudt nauw samen. Ruim dertig klei­ woonruimte in de Laanstraat 41d, boven eenne en grote wandtapijten zijn in die samen­ winkel. In Baarn ontmoette hij Edmond dewerking ontstaan, meestal voor bedrijven, een Cneudt opnieuw. De hernieuwde kennisma­enkele keer voor een particulier zoals de vier king met Edmond de Cneudt en zijn vrouwportretten van de dochters van dr. Drost. groeide uit tot vriendschap tussen beide echt­Soms was Van den Steene opdrachtgever van paren. een wandtapijt, dan weer De Cneudt.

98 TVE 20e jrg. 2002 ✓

Wandtapijt voor aiddec roomvan de 'Statendam' Holland-Amerika Lijn, jaartal onbekend, (foto Klein Baarn)

In 1944 werd ‘De legende van Westenschou­Van den Steene droeg in niet onbelangrijke wen’ geweven, een gobelin met de afmetin­mate bij aan de monumentale kunst, o.a. door gen 17

TVE 20e jrg. 2002 99 wolprijzen maakten echter deze opzet onmo­ren ook Pander en De Klerk opdrachtgevers gelijk, waarna het ministerie van O. K. en W. voor wandtapijten. financiële steun verleende, zodat de serie als In 1961 werd een tweede ‘Legende van regeringsopdracht werd voltooid.’ Schouwen’ gemaakt, nu met andere afmetin­ De tentoonstelling van deze wandkledengen (180 x 290 cm) voor een firma of particu­ was op veel plaatsen in Nederland te zien, o.a.lier in Zwitserland (De jong, volgens het pro- in het Prinsenhof in Delft, in 1952 en in hetductie-overzicht van Ric de Cneudt). Beide Gemeentemuseum Den Haag in 1953. gobelins waren, op één uitzondering na, de grootste die zij samen lieten weven in het ate­ ‘(...) dat er ook in Nederland op het gebied der lier van de Cneudt, dus ook de tijdrovendste, tapijtweefkunst - zie vooral de bijzonder mooie omdat één weefster één maand werkte aan toegevoegde tapijten van Bayens en V.d. Steene - iets gaande is, daar geeft deze kleine tentoonstel­ één vierkante meter.1" ling zeker blijk van’.6 In 1968 ontwierp Van den Steene zijn laat­ ste en tevens grootste gobelin (315 x 535 cm): ‘(...) Een bijgevoegd wandtapijt van Van den een voorstelling van St. Martinus van Tours. Steene is misschien nog mooier, statievoller dan Het wandtapijt kreeg een plaats in de aula van zijn (Kees Andrea wordt hier bedoeld,gb ) bijdra­ ge tot deze parabel (...)’.7 het Ziekenhuis Lievensberg in Bergen op Zoom, waar het nu nog steeds hangt.11 en ‘(...) Het best geslaagd zijn Kees Andrea, Bayens en Cuno van den Steene. Vooral die beide laat-De kruiswegstaties sten die al eerder ervaring in deze kunst opde­ den, leverden prachtig werk (...)’.’ 'In opdracht van De Knipscheer ben ik mo­ menteel bezig met het ontwerpen van 14 car­ In 1956 ontwierp Van den Steene het wandta­ious voor een kruisweg, die bestemd is voor pijt voor het hoofdkantoor van de Steenkoleneen Brabantse parochiekerk. Dit is de eerste Handels Vereniging in Utrecht, met - hoe kan maal, dat in Nederland aan een tapijtweverij het anders - steenkool als onderwerp: eenopdracht gegeven is een kruisweg te weven. man die een grote zak met steenkool op zijnDit ontwerpen van tapijten is voor mij een sa­ rechterschouder draagt. menvatting van mijn intenties op beeldend Ter gelegenheid van het 70-jarig bestaan in gebied, die ik, monumentaal componerend in 1960 van de firma Bendien, confectiefabrie­ kleur, tot eigen leven tracht te brengen.,|2 ken met vestigingen o.m. in Almelo en Nijme­ Handweverij ‘De Knipscheer’ (ook spinnerij gen, weefden de dames Mies van Os en Lokke en ververij) werd in 1933 opgericht door Wiek Laurijssens op het atelier van De Cneudt het Claessen, in een eeuwenoude Saksische boer­ tapijt ‘Martinus’. In het wandtapijt werden derij in het hart van Laren (NH). Wiek Claes­ 148 kleuren verwerkt, onmogelijk voor Vansen was een baanbreker m.b.t. de m oderne den Steene om op de ontwerpcartons aan tehandweefkunst. Vanaf 1939 werkte hij samen geven, aldus de weefsters. Voortdurend con­met Cor van Mourik. In de bloeitijd van het tact met elkaar was dus vereist. Het weven van bedrijf werkte er 40 weefsters, spinsters en het gobelin duurde bijna 1000 uur!9 knoopsters. Van bekende kunstenaars als Leo Het tapijt vertoont veel overeenkomst metGestel, Jaap Bouhuvs, Theo Kurpershoek, Nel het gelijknamige gobelin voor het ziekenhuis Klaassen en Jean Lurcat (F) werden opdrach­ in Bergen op Zoom. Opvallende verschillenten uitgevoerd. Naast gobelins werden er, in tussen beide zijn de datering in Romeinse cij­ de Saksische boerderij, ook tafelkleden, tapij­ fers, de afmetingen en de ingeweven mono­ten, bekledings- en gordijnstoffen geweven. grammen van Bendien en Bergen op Zoom. H et handelsm erk van de weverij was een klein schaartje.11' Tussen 1950 en 1960 ontwierp Van den Stee­ In 1977 hield ‘De Knipscheer’ op te be­ ne rijf wandtapijten voor de de Nederlandse staan, na het overlijden van Cor van Mourik.1'- Dok- en Scheepsbouw Maatschappij en de Voor ‘de Knipscheer’ ontwierp Van den Holland-Amerika Lijn. In diezelfde jaren wa­ Steene in 1954 veertien gobelins, voorstellen-

100 TVE 20e jrg. 2002 Paneelschildering op ‘Rotterdam de ’ Holland-Amerika Lijn, voorstellen­ de motieven van de Aegische Zee (1959). (foto: Artifon Rotterdam)

de de Kruisweg. Zij waren een geschenk aanAan de veertien staties is een jaar later het ta­ pastoor dr L.J.L.M. de Gruyter van de Pa­pijt ‘De Verrijzenis' door Van den Steene toe­ rochie H. Hart van Jezus in Eindhoven, vangevoegd, vervolgens ook nog een tapijt voor­ zijn parochianen, ter gelegenheid van zijn stellende25- Christus als koning/Overwinnaar.14 jarig jubileum. De gobelins hadden alle een afmeting van'(...) Na de stut its. gehouden in de donkere, so­ lm x 1,25 m. Ook bij dit project was zijn aan­ bere tonen van de Passie, ontwierp Cuno van den wezigheid voor de weefsters van groot belang.Steene de ‘Verrijzenis' in een kleurengamma van Cuno van den Steene, soms vergezeld van zijntriomferende pracht. Vanuit tie achtergrond, die geweven is in blijde lichte en donkere blauwen, zoon Mark. ging dan ook vaak op de brom­ rijst de I leer uit zijn graf, gehuld in een wit kleed, mer naar Laren. DagbladDe Tijd van 14 juli doorweven met zachte grijze nuanceringen. De 1954 berichtte hierover: feestelijke gloed van de scharlaken mantel wer­ velt zich om het lichaam en een nimbus van stra­ ‘(■■■) een en ander heeft aan Cuno van den Steenelende gouden en gele tinten omstraalt het. De grote eisen gesteld. Door de prachtige samenwer­ dunne staf met het vaandel wuift naar links en king met de vechters zijn de tapijten van een gro­geeft een speels accent aan de krachtige compo­ te schoonheid geworden. Zij die- door hun theore­sitie, die alle aandacht naar de omhoogrijzende tische ingesteldheid zouden menen, dat het on­figuur van de Verlosser trekt. De grillige decora­ derwerp zich niet voor de wandtapijten leent, zul­tieve figuren aan de linker- en rechterzijde geven len bij de kruisweg van Cuno van den Steene on­door hun kleurwerking van roze, groene, grijze getwijfeld tot andere gedachten komen (...) en gele tinten een heel eigen werking aan de dy-

TVE 20e jrg. 2002 101 namische uitbeelding van de centrale figuur. Devervaardigd in de gebouwen van Schunck wa­ voorstelling wordt omsloten door een sobererenhuizen in Heerlen en Vroom en Drees- diep-grijze omlijsting’.15 mann in Den Haag; paneelschilderingen voor Het moet de gelovige Cuno van den SteeneDAF in Eindhoven en voor het schip ‘Keizers- veel genoegen hebben gedaan de opdrachtwaard’ van de VNS. voor de kruiswegstaties te krijgen en die ver­ volgens uit te voeren. Voor de grote vergaderzaal van het nieuwe kantoorgebouw van Van Doorne’s Automobielfa­ brieken te Eindhoven schilderde ik een paneel van 315 x 180 cm. Verder krijg ik regelmatig op­ De huiskamer als atelier drachten voor paneel- en wandschilderingen voor schepen. Zo heb ik voor de lounge van de In het huis aan de Balistraat 22 in Baarn, waar ‘Maasdam’ drie wandschilderingen gemaakt en het gezin Van den Steene van de Laanstraat heb ik in opdracht van de Ned. Dok- en Scheeps­ naartoe was verhuisd, was de woonkamer inbouw Mij. o.m. wandschilderingen aangebracht gebruik als werkruimte voor het maken vanin voor Finland, Noorwegen en Ierland bestemde paneelschilderingen. Zo nodig werd zelfs hetschepen. Ik wil hier nog aan toevoegen, dat ik vo­ plafond eruit gehaald, zoals gebeurde bij derige week een grote wandschildering van 30 m2 paneelschildering voor de ss ‘Rotterdam’ vanvoltooid heb voor een nieuw Warenhuis aan de Hoogstraat in Rotterdam.17 Ik heb hieraan met de Holland-Amerika Lijn: panelen met een veel voldoening gewerkt, omdat ik er door in de oppervlakte van 150 m2, met motieven van degelegenheid werd gesteld ook een klein steentje Aegeïsche zee. Zijn grootste opdracht ooit enbij te dragen bij de opbouw van de nieuwe city één die vele maanden van werk betekende envan Rotterdam (...)’.la waar het gehele gezin aan meedeed. De panelen van de Aegeïsche zee werdenIn 1956 maakte Cuno van den Steene samen per vier tegelijk beschilderd, terwijl Van denmet zijn zoon Reinald de wandschildering ‘At­ Steene op een door hem zelf gebouwde stel­lanta’ voor de ontvangsthal van het KNSM ge­ ling in de woonkamer stond. Hij werkte aanbouw in Amsterdam (nu hel Open Haven Mu­ de schildering vanaf het linkerpaneel, warenseum). Deze opdracht was een gevolg van de er vier panelen klaar dan nam hij het linker­grote tevredenheid van de zijde van de KNSM, paneel weg, schoof de drie overgebleven stuksover de door Van den Steene gemaakte wand­ naar links, en voegde een nieuw paneel toeschilderingen op haar schepen; decoraties die rechts van de drie beschilderde panelen. Som­waren uitgevoerd onder leiding van de scheeps- mige panelen waren gebogen, dat betekendearchitectjohan van Tienhoven (1907-1971). dat er ook gebogen balken bij hoorden om deOpmerkelijk is de wijze waarop de schilde­ panelen vast te schroeven.16 ring in de ontvangsthal is uitgevoerd. De voor­ Wanneer de van meubelplaat gemaakte pa­stelling is grotendeels geschilderd in een nelen klaar waren, werden ze in aan elkaar ge­denkbeeldige mozaïekstructuur, waardoor het plakte kranten vervoerd naar de spuiter lijkt in alsof we met een oud, verweerd Romeins Rotterdam. Zelf noemde Van den Steene demozaïek te maken hebben. De voorstelling is wandschilderingen ‘geslepen lakwerk’, omdatniet omkaderd maar loopt aan alle kanten op de panelen alléén glad beschilderd kondenonregelmatige wijze af. Van den Steene expe­ worden; en omdat deze werden gespotenrimenteerde met deze werkwijze van al rond voordat ze in het ss ‘Rotterdam’ werden beves­1950. Een identieke uitvoering was ook terug tigd, op de gebogen voorwand van de grotete vinden in zijn wandschilderingen voor de danszaal ‘Ritz Carlton’, op het promenade­Oranjestad, de Willemstad en de Maasdam.16 dek, in de eerste klasse van het schip. Ongeveer een jaar geleden werden de zoons Voor het m.s. ‘De Prins der Nederlanden' vanvan Cuno van den Steene, Reinald en Mark, de KNSM maakte Van den Steene in 1957 dedoor ‘Het Open Haven Museum’ benaderd, paneelschildering ‘Het Vrouwtje van Stavo­omdat het museum de wandschildering wilde ren’, bestemd voor de eetzaal van het motor­laten restaureren. Men wilde weten welke verf schip. Wandschilderingen werden door hemvoor de wandschildering was gebruikt, een

102 TVE 20e jrg. 2002 1 l ü

mm

Detail van paneelschildering ‘Het vrouwtje van Stavoren’ op de ‘Prins der Nederlanden’ KNSM (1959). (foto: Spies) vraag die Reinald van den Steene kon beant­Noten woorden. Volgens een medewerker van liet museum, die vertelde dat de slaat van de1 ‘Gehoord en opgetekend’ (XII), gesprek met Cuno van wandschildering redelijk is, maar dat het den Steene, in deBaamsche Courant van 20 november 1953. kunstwerk schoongemaakt moet worden2 Idem. (door o.a. nicotine vervuild), is de restauratie3 Catalogus ‘Eeuwen Wandtapijt’, 1969, uitgave Neder­ op dit moment nog niet begonnen.20 lands Textielmuseum Tilburg ter gelegenheid van de tentoonstelling van gobelins in de Katholieke Hoge­ school te Tilburg van 3 april 1969 t/m 31 mei 1969, een expositie waaraan Van den Steene met het wandtapijt Artibus ‘Apostel Paulus’ deelnam. 4 Artikel inDe Rotterdammerxan 30 september 1950. Een van de laatste opdrachten die Cuno van5 den Artikel inElseviers Weekbladan x 14 maart 1953. 6 Recensie inHet Vrije Volkxan 25 februari 1953. Steene uitvoerde, voordat hij les ging geven7 aan Recensie inDe Haagsche Courant van 28 februari 1953. de Kunstacademie Artibus in Utrecht, was een8 Recensie in deVolkskrant van 14 maart 1953 (het deel 150 nr grote wandschildering in de nieuwe te­van de parabel dat Cuno van den Steene voor zijn reke­ aroom van Vroom en Dreesmann in den Haag,ning nam was ‘de feestmaaltijd na de terugkeer’). 9 Hel oog van de naald, personeelsorgaan van Bendien’s voorstellende het uitgaansleven rond 1900.-’ Confectiefabrieken n.v., jubileumnummer februari 1960. In het begin van de jaren zestig liep het aan­10 Gesprek met Ric de Cneudt op 28 februari 2001. tal opdrachten dat Van den Steene kreeg sterk11 Brief van Ziekenhuis Lievensberg - van de heer J. Staps terug. Dat was de reden dat hij deeltijd-docentpastorale dienst - van 3 juli 2001. 12 ‘Gehoord en opgetekend’ (XII), gesprek met Cuno van grafische vakken werd aan de academie voorden Steene, in deBaamsche Courant van 20 november middelbaar kunst- en nijverheidsonderwijs in1953. Utrecht, de stichting Artibus, van 1964 tot 1970.13 Artikel ‘Nederlands Textiel traditie en vernieuwing Op 5 juli 1971 overleed Cuno van den Stee­1950-2000’ door Caroline Boot, conservator beeldende kunst van het Nederlands Textielmuseum te Tilburg ne in het Algemeen Ziekenhuis aan de Toren­(uitgave van genoemd museum). laan in Baant, op de avond voor zijn tweeën­14 Brief van 4 mei 2001 van pastoor drs E. Seidel van de zestigste verjaardag. Parochie van het Heilig Hart van Jezus in Eindhoven.

TVE 20e jrg. 2002 103 15 Deel van artikel in onbekend dagblad (ongedateerd). den in de Caraïbische zee, waarop de KNSM 16 Gesprek met Mark van den Steene op 19 juni 2001. lijndiensten onderhield; 17 Het betreft hier de muurschildering in het nieuwe 1956: wandtapijt voor het kantoor tan de SHV te pand van de manufacturenhandel Martens en Co., ont­ Utrecht; worpen door architect E. Kraayvanger, gebouwd in 1957: paneelschildering Het Vrouwtje van Stavoren 1952. De m uurschildering was een geschenk van het personeel. op het ms Prins der Nederlanden en paneel­ 18 ‘Gehoord en opgetekend’ (XII), gesprek met Guno van schildering op het ss Oranje-Nassau beide den Steene, in de Baamsche Courant van 20 november van de KNSM; 1953. 1959: paneelschildering op liet ss Rotterdam van 19 O nna, Edwin van,Inrichting en decoratie van de voormalige de HAL voorstellendemotieven van de Aegïsehe passagiershal der KNSM, uitgave Open Haven Museum zee; Amsterdam, mei 1994. 1959: wandobject op het ms Prinses Irene van de 20 Telefoongesprek op 27 januari 2002 met een medewer­ Oranjelijn; ker van ‘Het Open Haven Museum’. 21 De wandschildering bevindt zich nu in de directieka­ I960: wandtapijt voorde firma Bendien te Almelo; mer van Vroom en Dreesmann (aldus Mark van den 1961: twee wand- of paneelschilderingen op de Steene in het gesprek van 6 februari 2001). Nieuw-Amsterdam IV van de HAL.

Uitgevoerde opdrachten (een selectie): Literatuur

Wandtapijt ‘Oud-Rotterdam’voor het nieuwe hoofd­ H olderm an, R., Holland-Ametika Lijn zo was uitg. het, kantoor Rotterdamsche Bank Rotterdam Christina, Almere Haven z.j. Wandschildering in chapelle ardente r.k. wees- en Prospectus s.s. ‘Rotterdam', Holland-Amerika lijn, z.j. bejaardentehuis Rotterdam (?) Het oog van de naald, personeelsorgaan van Ben- Wandschildering Vroom en Dreesmann Den Haag dien’s confectiefabrieken n.v., Almelo, 14' jrg no Wandschildering(en) in warenhuizen A. Schunck 7, jam febr 1960. 1 lecrlen ('Schuttersfeest' e n /o f CarnavaC)‘ Eeuwen wandtapijt, catalogus tentoonstelling van 3 Wandschildering in hoofdbureau politie Den Bosch april 1969 t/m 31 mei 1969 in de Katholieke Ho­ (?) (gebouw is gesloopt) geschool te Tilburg, uitg. Nederlands Textielmu­ Paneelschildering voor DAF te Eindhoven (grote seum Tilburg. vergaderzaal) Pieter A. Scheen, Lexicon Nederlandse, beeldende kunste­ Paneelschildering op het schip de ‘Keizerswaard’ naars 1750-1950, 1970. van de VNS Grote Winkler Prins encyclopedie, 9' druk, Elsevier, Am­ (jaartallen mij onbekend); sterdam 1992. Haam, geschiedenis en architectuur, door Fred Gaas­ 1944; wandtapijt Legende van Westenschouwen (in beek, Jan van ’t Hof, Maarten Koenders, eindre­ 1958 geplaatst in raadhuis Zierikzee); dactie Roland Blijdenstijn, Uitgeverij Kercke- 1949: wandtapijt voor fa Allan in RotterdamGraal­ bosch BV - Zeist; Spou/Utrecht 1994. ridders; begin jaren ’50: paneelschilderingen Onna, Edwin van,Inrichting en decoratie van de voor­ en wandtapijten op het ss OranjestadGezicht malige passagiershal /Ier KNSM, uitg. Het Open Ha­ op Aruba en het ss Willemstad Dagelijks leven ven Museum, Amsterdam, mei 1994. in Z.uid-A menka beide van de KNSM; Berg, Henk,Over stalles en parket, Rotterdam en het wit­ beginjaren ’50: wandschilderingen op Noorse, Fin­ te doek, uitg. Ad Donker, Rotterdam 1996. se en Ierse schepen van NDSM; Productie-overzicht van Ric de Cneudt d.d. 28 fe­ 1952: opdracht wandtapijtDe. verloren zoon i.o. Ned. bruari 2001. Regering; 1952: wandschildering voor fa Martens (manufactu- Gerard Brouwer(1942) was van 1977 tot 1979 voor­ renhandel)aan de Hoogstraat te Rotterdam; zitter van de Historische Kring Baerne. In diezelfde 1951: drie wandschilderingen en het wandtapijt periode was hij lid van de redactie van liet tijdschrift Neptunus op de Maasdam van de HAL; Baerne. Hij schreef over de Baarnse geschiedenis in 1955: 14 w andtapijten voor Heilig H artkerk te onder meer Baerne, Flehite en Tussen Vecht en Eem. Eindhoven Kruiswegstaties; later nog twee Vanaf januari 2001 maakt hij opnieuw deel uit van wandtapijten toegevoegd; de redactie van Baerne. 1956: wandschildering in KNSM gebouw in Amster­ dam (nu Open Haven Museum) voorstellen­ de o.m. de 6 boven- en benedenwindse eilan­

104 TVE 20e jrg. 2002 Archiefnieuws De archieven van de gemeente Baarn Matthijs Andreas

In de eerste helft van de jaren negentig van kwamde pas in 1811 tot stand. De tweedeling van twintigste eeuw kwam in Eemland een modelbestuur en rechtspraak is ook in de archieven van archiefsamenwerking tot stand tussenvan de gerechten terug te vinden. De archief­ Amersfoort, Bunschoten, Baarn, Lensden,stukken die voortvloeiden uit de rechterlijke Soest en Woudenberg. Iedere gemeente bleeftaak zijn in het begin van de negentiende zelfstandig opereren maar koos in de persooneeuw gescheiden van de stukken die voort­ van de gemeentearchivaris van Amersfoortvloeiden uit de bestuurlijke taak. De bestuur­ voor een bundeling. lijke stukken werden op het gemeentehuis be­ In de loop der jaren is deze samenwerking uit­heerd. De rechterlijke stukken belandden na gegroeid tot een centrale archiefbewaarplaatsveel omzwervingen in het Utrechts Archief. voor de archieven van deze gemeenten te Amers­Voor genealogisch onderzoek is een veelvul­ foort. Inmiddels zijn ook het waterschap Valleidig geraadpleegde en al langer in Amersfoort en Eem en de gemeente Eemnes aangesloten. berustende bron de in 1811 ingevoerde regis­ Met als doel een betere dienstverlening voorters van de Burgerlijke Stand en het uit 1850 het publiek zijn de oude archieven van Baarnstammende bevolkingsregister. In de Burgerlij­ en De Vuursche over de periode 1603 tot 1950ke Stand worden bepaalde gebeurtenissen vast­ overgebracht van het Baarnse gemeentehuisgelegd: geboorte, huwelijk en overlijden. Het naar de archiefbewaarplaats in Amersfoort. bevolkingsregister legt vast wie er per woning in Recentelijk zijn hier ook de tot dan toe bij hetde gemeente woont. Daarbij wordt geregis­ Utrechts Archief ondergebrachte archieventreerd wanneer de bewoners daar zijn komen van de dorpsgerechten Baarn en De Vuurschewonen, waar ze vandaan komen en als ze ver­ en de Doop-, Trouw- en Begraafregisters en ar­trekken waarheen ze zijn gegaan. Deze registers chieven van Baarnse notarissen aan toege­hebben nu een belangrijke aamnlling gekre­ voegd. Hiermee is al het oude overheidsar­gen met de van vóór 1811 daterende retroacta chief van Baarn op één plaats verenigd. van de Burgerlijke Stand, beter bekend als de Voor 181 1 sprak men nog niet van gemeen­kerkelijke Doop-, Trouw- en Begraafregisters. ten en was het bestuur op het platteland vanDe derde categorie uit Utrecht ontvangen Utrecht onderverdeeld in ‘gerechten’. Dearchieven zijn die van Baarnse notarissen over term gerecht werd niel alleen gebruikt voorde periode 1800-1915. Als gevolg van de inlij­ het bestuur van dat gerecht, de schout en deving van het Koninkrijk Holland bij Frankrijk buren of schepenen, maar ook voor het werd ge­ op 1 januari de Franse wet op het nota­ bied waarin iemand de rechtsmacht bezat. De risambt van 25 Ventóse an XI (16 maart 1803) taak was dus tweeledig; enerzijds bestuursor­van kracht. Dit hield in dat in geheel Neder­ gaan en anderzijds rechterlijk college. De be­land notariële standplaatsen werden ge­ stuurlijke taak beperkte zich veelal tot waters-creëerd en dat de vrijwillige rechtspraak die taatszaken en het innen van belastingen. Be-door de gerechtshesturen werd uitgeoefend, langrijker was de rechterlijke functie. liet ge­op de notaris overging. Voor Baarn betreft het recht was bevoegd in zowel civiele als straf­ de archieven van de notarissen Collat'd, Cam- rechtelijke zaken. Maar ook voor de vrijwilligebier van Nooten, Beets, Van Dithuyzen en di­ rechtspraak was het gerecht het bevoegde ge­verse leden van de familie Pen. Deze zijn ont­ zag. Hieronder vielen overdrachten van rech­sloten door inventarissen en in te zien, behal­ ten en eigendommen, bezwaring van onroe­ve de notariële archieven jonger dan 94 jaar. rende goederen, openbare verkopingen en niet-gereformeerde huwelijken en echtschei­Archiefdienst Amersfoort, dingen. Een in onze ogen vanzelfsprekendeStadhuisplein 7, A m ersfoort scheiding tussen bestuur en rechtspraakTel.: 033-469 50 17.

TVE 20e jrg. 2002 105 Colofon Bestuur en redactie Tussen Vecht en Eem

De Stichting TVEis een samenwerkingsverband van meer dan 30 lokale en regionale organisaties op histo­ risch en aanverwant gebied. De Stichting bevordert en verbreidt de kennis op historisch gebied betreffende de streek. Voorts ijvert zij voor het behoud van cultuurhistorische en karakteristieke waarden. Donateurs van de Stichting TVE ontvangen het tijdschrift gratis.

Donatie/abonnement Donateurs kunnen zich aanmelden bij: mw. P.L.H.M. Perry-Vlasveld, Braam 34, 1273 EA Huizen - 035-5266848 Voor opgave als donateur kunt u gebruik maken van het Antwoordnummer 549, 1400 VB Bussum. De mini­ mum donatie bedraagt € 13,50 per jaar. Girorekeningnummer Postbank 3892084. Extra nummers van het tijdschrift zijn te bestellen onder Antwoordnummer 549, 1400 VB Bussum (portvrije enveloppe).

Dagelijks bestuur dr. H.C.M. Michielse (voorzitter) - Huizerstraatweg 37, 1411 GL Naarden - 035-6944091 Mw. H. Lustig (secretaris) - Karei Doormanlaan 65, 1271 CB Huizen - 035-5267945 F.H. Bos (penningmeester) - Stargardlaan 10, 1404 BD Bussum - 035-6941382 dr. J.D.C. B ranger- ’s-Gravelandseweg 86/62, 1217 EW Hilversum - 035-6310288 T. Kruijmer-Vos — Botterstraat 7a, 1271 XL Huizen - 035-5251713 L. van Eijle - Geuzenweg 284, 1221 CB Hilversum - 035-5882835 drs. E.J.J. de Paepe - Ludgeruslaan 139, 1216 SZ Hilversum — 035-6241026

Algemeen bestuur Vertegenwoordigers van: Historische kring “Baerne” I Historische kring Bussum I Historische kring Blaricum I Historische kring Eemnes I Historische kring “In de Gloriosa” Ankeveen, ’s-Graveland, Kortenhoef I Hilver- sumse historische kring “Albertus Perk” I Historische kring Huizen I Historische kring Laren I Historische kring Loenen aan de Vecht I Historische kring Loosdrecht I Historische kring Muiden I Stichting “Comité Oud Muiderberg” I Vereniging Werkgroep Vestingstad Naarden I Historische kring Nederhorst den Berg I Historische kring Weesp I Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland, afdeling Naerdincklant I Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek, Hilversum I Stads- en Streekarchief Naarden, Muiden, Bus­ sum te Naarden I Stadsarchief Weesp I Vereniging Curtevenne, ’s-Graveland I Vereniging van Vrienden van het Gooi I Dudok Stichting, Hilversum I Nederlandse Genealogische vereniging, afdeling Gooi en Eemland I Geologisch Museum Holland, Laren I Stichting Couleur Locale, Blaricum I Stichting tot bevordering van de belangen van het Goois Museum, Hilversum 1 Stichting “Hilversum, Pas Op!” I Stichting Huizer Museum I Stichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht- en Eemstreek I Werkgroep klederdrachten Eem en Gooiland I Singer Museum, Laren I Stichting Vrienden van het Nederlands Vestingmuseum, Naarden I Stichting De Hof, Hilversum I Stichting Weesp Kijk Uit!, Weesp I Stichting Behoud het Oude Dorp, Huizen

Redactie drs. I.B. Laarakkers (hoofdredacteur) - Comeniuslaan 20, 1412 GP Naarden - 035-6781333 drs. E.C. Schild-Schofaerts (secretaris) - Huizerweg9, 1401 GD Bussum - 035-6918978 G.M. Abrahamse - Diependaalselaan 294, 1215 KH Hilversum - 035-6292646 (kantoor) dr. J.D.C. Branger - ’s-Gravelandseweg 86/62, 1217 EW Hilversum - 035-6310288 drs. A. Kos - Bovenmaatweg 105, 1274 RE Huizen - 035-5252242 dr. P.H.D. Leupen - Burg. Lambooylaan 15, 1217 LB Hilversum - 035-6245704 A. Medema - De Wetering 5, 8939 BN Leeuwarden - 035-6957815 (kantoor)

106 TVE 20e jrg. 2002 Uitgeverij Verloren

René Cleverens, De Koningsuleugel.Geschiedenis uan de particuliere appar­ tementen in het Paleis Noordeinde. 176 blz., gebonden, geïllustreerd in kleur, isbn 90-6550-659-4, € 23,- Koning Willem I, koning Willem III, koningin Emma, koningin Wil- helmina en prinses Juliana hadden hun privé-vertrekken in de zoge­ naamde Koningsvleugel. Iedere bewoner richtte de kamers opnieuw in, naar eigen of eigentijdse smaak. Cleverens beschrijft en toont hoe zij dat deden.

Antheun Janse , Ridderschap in Holland.Portret van een adellijke elitein de late Middeleeuwen,( adelsgeschiedenis 1), 514 blz., gebonden, geïllu­ streerd, ISBN 90-6550-667-5, € 29,95 Op basis van biografische gegevens van een groot aantal edelen schetst Janse een boeiend groepspor­ tret van de Hollandse ridderschap tussen 1275ca. en 1475. Er veranderde veel in deze periode, maar wat bleef waren de relatieve geslotenheid van de ridderschap en haar maatschappelijke positie.

Din i H elmers, ‘Gescheurde bedden’.Oplossingen voor gestrande huwelijken, Amsterdam 1753-1810. 426 blz., ingenaaid, geïllustreerd,ISBN 90-6550-701-9, € 3 0 ,- Aan de hand van rechtbankverslagen, notariële akten en verhalen van getuigen vertelt Dini Helmers de trieste maar soms ook smakelijke verhalen van i8e-eeuwers die van hun huwelijk af wilden. Zij laat zien hoe formele scheidingen verliepen en welke alternatieven gekozen werden.

Clé Lesger , Handel in Amsterdam ten tijde uan de Opstand.Kooplieden, commer­ ciële expansie enverandering in de ruimtelijke economie uan de Nederlanden ca. 1550-CieL esger ca. 1630.( ahr gs 27), 296 blz., gebonden, geïllustreerd,isbn 90-6550- Mandei in 686-1, € 2 8 ,- Amsterdam ten tijde De uitzonderlijke commerciële bloei van Amsterdam rond 1600 wordt in ver­van de band gebracht met de herstructurering van het havensysteem, veroorzaakt doorOpstand Opstand en scheiding. Lesgers benadering van dit fenomeen leidt ook tot een nieuwe kijk op de organisatie van de vroegmoderne handel in het algemeen.

iililisèsiS; K ees Ribbens, Een eigentijds verleden.Alledaagse his­ a torische cultuur in Nederland, 1945-2000. 382 blz., inge­ naaid, geïllustreerd, ISBN 90-6550-658-6, €31,- Aan de hand van drie thema’s (historisch toerisme, herdenkingen en de ver­ beelding van het verleden op de Nederlandse televisie) geeft historicus Kees Ribbens een verrassend beeld van enkele kenmerkende verschijningsvormen eigentijdsvan historische belangstelling bij ‘gewone’ Nederlanders. verleden

Postbus 1741,1200bs Hilversum | Larensewegi23,1221cl Hilversum t | 035-6859856F 035-6836557| | info(pverloren.nl | www.verloren.nl | Onze boeken zijn verkrijgbaar in de erkende boekhandel. Bij directe bestellingen worden verzendkosten in rekening gebracht.

TVE 20e jrg. 2002 107 Een goed advies voor al Uw inlijstwerk Kunsthandel Lijstenmakerij

Scheel Frame Design

Hoofdstraat 10 tel. 035 54 153 02 Baarn

Het adres voor vakkundig inlijsten en vrijblijvend advies: restauratie-, in- en verkoopadvies In- en verkoop van Uw overtollige kunst, ook in consignatie Taxatie- en restauratie-advies altijd gratis, kom gerust eens binnen U bent welkom dinsdag t/m vrijdag van 11.00 tot 17.30, zaterdag van 10.30 tot 16.00 uur

BAUME & MERGER — GENEVE-1830 ------

juwelier m e j van doorm

Brinkstraat 14 -16 3741 AN Baarn Tel.: 035 - 5413107 Fax:035 -5416963

C atw alk AUTHENTICALLY SWISS

108 TVE 20c jrg. 2002 APOTHEEK JULIUS Sinds 1886 M.A. Smulders-de Jong en W.P.J. Goemans Apothekers

UW GENEESMIDDEL - ONZE ZORG

Laanstraat 26, 3743 BG Baarn Telefoon (035) 5412432 Fax (035)5421021 e-mail [email protected] Prins Makelaars met meerwaarde!

MMMJSHMR

Prins makelaar» 3» ï’n ii inakclaur» “•

t e m m m '

: p

m Ê Ê È Ê Ê Ê m Eemnesserweg 55 3740 AE Baarn Tel.: (035) 541 20 00 Fax(035)541 30 31 [email protected] NVM www.prinsmakelaars.nl

TVE 20e jrg. 2002 109 [pT H 1 L ^ 1 Voor nu en later

Rabobank Soest-Baarn» Ik A U il' I ' 'I ra

110 TVE 20e jrg. 2002 Leuker leven dan je van n was

U waardeert de fijne dingen in het leven. Conservatrix biedt hoogwaardige verzekeringsproducten die daar bij passen. En dat doen we al 125 jaar. Vraag uw verzekerings­ adviseur naar onze zorgvuldig afgestemde pensioenen, interessante combinaties van sparen en beleggen of scherpe hypotheektarieven. Kijk op www.conservatrix.nl of bel ons op (035) 548 08 72. Conservatrix levensverzekeringen

T\ '!■: 20i' jrg. 2002 111 Smit & Delen NOTARISSEN

Eemnesserweg 12 • Postbus 97, 3740 AB Baarn Telefoon: (035) 541 33 21 Telefax: (035)541 81 53

Gerrit van der Veenlaan 1a Postbus 117 3740 AC Baarn Tel. 035-5420145 Fax 035-5420140

112 TVE 20e jrg. 2002 ♦ fcftsöïW'-L^k.™ ,;£•*

l i l ! Ü A i U i ï ï : :

Ka s t eeIGrde ne ve ld Nationaal centrum voor bos, natuur en landschap

Kasteel Groeneveld in Baarn is zo'n drie eeuwen jong. Landhuis en park bieden een zeer boeiende kijk op ons verleden. Zo heeft het huis nog ori­ ginele18 de-eeuwse behangselschilderingen in de grote ontvangstzaal. Terwijl het park - gerestaureerd in de Engelse landschapsstijl - her en der nog sporen toont van de oudere Franse Stijl die er'onder' ligt.

In deze setting van pure geschiedenis worden dynamische tentoonstellin­ gen met betrekking tot kunst, natuur en landschap georganiseerd.

Voor meer informatie: 035 - 54 20 446 en www.kasteelgroeneveld.nl Kasteel Groeneveld, Groeneveld 2, 3744 ML Baarn Openingstijden: dinsdag t/m zondag 11.00 tot 17.00 uur

rn i : 20e jig . 2002 113 «SNfwïi

(?? r

Sinds 1886 BOEKHANDEL DEN BOER Laanstraat 69 - 3743 BC Baarn - Telefoon 035 - 542 68 51 Fax 035 - 542 68 60 - www.denboer.nl

Gespecialiseerd in literatuur, kunst- en kinderboeken

114 TVE 20e jrg. 2002 In een klein stationnetje...

De bruine tafels langs de muren Zo slinken weg de zomerdagen De piano zwart van rookgenot De winter kruipt hier als een muis Staat stom verstild te turen Hier komt men om de koffie vragen Naar alles wat hier wordt bespotOf om de rode wijn van ’t huys

De kranten horen vaak de zuchtenZo komt en gaat de gaande man Van gasten over dat van toen Passanten op het paard in dromen De koffie met gebak en vruchten Met stok, nu het nog even kan Soms vragen ogen om een zoen Hier weet je dat je graag mag komen

Zo gaat het door In dit station wordt alles goed En op het spoor De dagen worden hier geen nachten Denderen de treinen De glans van eeuwigheid is zoet Tussen de wijnen De ouderdom geeft hier geen klachten

Eethuys-Café ’De Generaal’

LT. GENERAAL VAN HEUTSZLAAN 5 3743 JL BAARN-TEL. (035) 542 17 84

TVE 2(k jrg. 2002 115 Hét ware huis

Vari Berkum Makelaars

Van Berkum Makelaars bv | Makelaars in en taxateurs van onroerende zaken Nieuw Baarnstraat 93 Postbus 135 3740 AC Baarn | lid NVM Wonen - BOG telefoon (035) 541 84 45 | [email protected]

116 TVE 20e jrg. 2002 FLAVA art gallery

* { r . ' ^ ■I.

“Gooiersgracht”, 45 j : 85, olieverf op doek, Johan Meijer, Blaricum, 1885 - 1970

♦ 19e / 20e eeuwse traditionele schilderkunst

♦ inkoop / verkoop / schoonmaak / restauratie ♦ speciale aandacht voor Gooische schilders / lokaties

Werken van o.a.: C. Artz, C. Bouter, B. Brouwer, D. Schulman, J. Meijer, J. Knikker, A. Knikker, H. Dekker, G. Delfgaauw, G. Munthe, D. Smorenberg, W. Vester, A. Verhoesen, G. v. Emmerik, P.A. Schipperus, W. v. Soest, H. v. Moerkerken.

Openingstijden: woensdag: 13.00 - 17.00 vrijdag: 14.00 - 18.00 en 19.00 /- zaterdag:21.00 13.00 - 17.00 Kapelstraat 26, 1404 HZ Bussum, Tel/Fax: 035 - 6 91 43 50 Mu y d k x

't K aste el •> i ]• .■..- ‘ • ; > M u/^v Cl € MuvtWbo # F o 1 i ;ju7 T - T ^ - J ' r * M o i r y : ) v - ï oosten i %/■ JU. t

art ^ £ r ' Jabifen» A\> ? < w A w 2L J . / I S i % « ^ T S w l y j >•*»»«*{ • Ê ;iu>cr; A « ^ 5r i “ ^ > * /p n 3C^ n |?6 V i ' 1 o i (I. t: r " . w ^ r y t o e ü /^ P c d i > ■Aid H onfiwycker ~ K I

H K e v e r D y L s c K t F T \ v *»« r r> i / f ■%■• u

f t IPST j

5 P l E iE1 K\ « t i n » | y 1 o IS A A R D K li

V i JS e 1 R ' ^ X B o r l a n d M E E R

v t / . t M o l e n . . A / j N t / s v ,'') 5 P o l J c r • / ' j / ' « s c /,, f \ A ' / X 4 l f r ï v e v j e ' A nkeveen.se C-V.v.-. b .-ü -••%

'-^k. A Tsr k e v / e e x V d w w n J c CW!’>-/ «,/ . -CtinA'n. P o l e l e i

/ . t/*Una ■' ~ _ A : V fn £

L

■

O \ H o r s t e r

0 M e e r , s < : A : .

È ' M I C

T"“ V r e l a n d R ' -I ‘ v . Mc, ' i 2 a V m r - s - . Hi) ■

. v H :l

“ 5 A.. A

: I : f / = r *