Kulturowe I Polityczne Aspekty Mitu Międzymorza 431

Monika Jurkowska Uniwersytet w Białymstoku

KULTUROWE I POLITYCZNE ASPEKTY MITU MI ĘDZYMORZA

Świ ęte Cesarstwo Rzymskie, unia kalmarska, unia polsko-węgierska, Rze- czypospolita Obojga Narodów, Hanza, Stany Zjednoczone, NATO, ONZ, G-8, Unia Europejska, Organizacja Pa ństw Afryka ńskich, Liga Pa ństw Arabskich – to tylko niektóre powstaj ące na przestrzeni wieków koalicje, które w ró żnym charakterze trwały lub trwaj ą nadal. Sojusze mi ędzy pa ństwami, zawierane albo w celach ekspansywnych, albo obronnych, maj ą nie tylko podło że polityczno- gospodarcze. Kulturowy aspekt, niejednokrotnie pozostaj ący na marginesie bada ń naukowych, ze wzgl ędu na swój niemierzalny ekonomicznie charakter, stanowi jednak nie tylko podstaw ę budowania wspólnej to żsamo ści 1 członków koalicji, ale tak że jest cz ęsto podstawowym wyznacznikiem jej trwało ści. Pewnym fenomenem na tle wspomnianych powy żej sojuszy jest mityczna koncepcja Mi ędzymorza, która wła ściwie nigdy nie została zrealizowana 2. To zało żeniom tego sojuszu, który, co trzeba podkre śli ć na wst ępie, miał charakter obronny przed ekspansj ą Rosji, pó źniej tak że III Rzeszy i Turcji, zostanie po- świ ęcony niniejszy artykuł. Impulsem do podj ęcia tematu stała si ę publikacja Mi ędzymorze wydana w 1946 roku w Rzymie nakładem Klubu Federalnego Środkowo-Europejskiego. Jest to przedruk artykułów ukazuj ących si ę na łamach trzeciego tomu Sitwy Zgrupowania 5. Wile ńskiej Brygady Żubrów 3, wydawanej przez 5. Wile ńsk ą

1 Nale ży przy tej okazji podkre śli ć ró żny charakter korelacji kultur sojuszników. Mo żemy wskaza ć dwa rodzaje zale żno ści: równorz ędno ści kultur, b ądź nadrz ędno ści kultury jednego z sojuszników. Prowadzi to do ci ągłych interakcji mi ędzy kulturami, które powstaj ą na fun- damencie pozytywnych lub negatywnych odniesie ń do wolno ści w tworzeniu to żsamo ści swojej kultury. Nie zmienia to jednak faktu, że powstaj ąca historyczna zale żno ść mi ędzy kulturami mitologizuje powstaj ące relacje, tworzy stereotypy. 2 Niew ątpliwie pewn ą „namiastk ą” jest zawi ązany w 1991 r. sojusz mi ędzy Polsk ą, Czecho- słowacj ą a W ęgrami pod nazw ą Grupa Wyszehradzka , nawi ązuj ący do spotka ń królów Polski, Czech i W ęgier w Wyszehradzie w 1335 i 1338 roku. Jego nieformalny charakter i ograni- czony zasi ęg nie spełnia jednak zało żeń proponowanych w ramach omawianej tu koncepcji Mi ędzymorza. 3 Sitwa Zgrupowania 5. Wile ńskiej Brygady Żubrów , t. 3, Rzym 1946. Było to wydawnitwo (Drukarnia Tipografia Poliglota i Drukarnia Polowa Oddziału Kultury i Prasy 2. Korpusu)

430 Monika Jurkowska

Brygad ą Piechoty, która funkcjonowała w ramach 5. Kresowej Dywizji Piecho- ty 2. Korpusu Armii Polskiej 4. Jest to unikatowe spojrzenie na ide ę sojuszu federacyjnego, które podkre śla kulturow ą i historyczn ą wspólnotowo ść pa ństw Europy Środkowo-Wschodniej.

Narodziny idei Mi ędzymorza

Polityczna idea Mi ędzymorza (Intermarium), wysuwana przez Józefa Pił- sudskiego 5 w okresie mi ędzywojennym, zakładająca utworzenie federacji pa ń- stw Europy Środkowej i Wschodniej, docelowo obejmowała obszar mi ędzy morzami Adriatyckim, Bałtyckim a Czarnym („Morza ABC”), a konkretnie Białoru ś, Czechosłowacj ę, Estoni ę, Jugosławi ę, Litw ę, Łotw ę, Polsk ę, Rumu- ni ę, Ukrain ę, Węgry oraz ewentualnie Finlandi ę. Piłsudski uwa żał, że jej powstanie pozwoli unikn ąć pa ństwom Europy Środkowej dominacji Niemiec czy Rosji. Przyczyn niepowodzenia w realizacji planu mo żna wskaza ć kilka. Sprze- ciw wobec tej idei płyn ął nie tylko z Rosji, ale i wi ększo ści zachodnich mocarstw (z wyj ątkiem Francji), które obawiały si ę wzrostu znaczenia Polski na arenie mi ędzynarodowej. Tak że narody byłej Rzeczypospolitej, które d ąż yły do niepodległo ści: Litwini, Ukrai ńcy i Białorusini, nie wyra żały zainteresowania przyst ąpieniem do unii. Graniczne konflikty mi ędzy Polsk ą a jej s ąsiadami – Rosj ą Sowieck ą, Ukrain ą, Litw ą i Czechosłowacj ą równie ż zmniejszyły szanse na urzeczywistnienie koncepcji Piłsudskiego. W Polsce głównym przeciwni- kiem idei federacyjnej Mi ędzymorza był Roman Dmowski, lider Narodowej Demokracji, który d ąż ył do stworzenia jednolitego etnicznie pa ństwa polskiego i polonizacji mniejszo ści narodowych. Ostatecznie realizacj ę projektu federacji pa ństw Europy Środkowej i Wschodniej przekre śliła wojna z Rosj ą (1919– 1921). Fiasko przedsi ęwzi ęcia skłoniło Piłsudskiego do reinterpretacji idei federacji i stworzenia koncepcji sojuszu pa ństw nadbałtyckich i bałka ńskich. W unii tej miały si ę poł ączy ć Polska, kraje bałtyckie, Skandynawia, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Jugosławia, Bułgaria, Włochy oraz Grecja. Porozumienie

zawieraj ące nie tylko sporawozdania, reporta że czy wspomnienia ze szlaku bojowego wilnian słu żą cych w 5. Kresowej Dywizji Piechoty. Wydawnictwo podejmowało tak że tematy współczesne ówczenej redakcji, jak sprawa Katynia, powstania warszawskiego czy kształtu przyszłej Europy. Na swych łamach propagowała idee Mi ędzymorza. 4 Zob. J. Kowalik, Czasopi śmiennictwo , [w:] Literatura polska na obczy źnie 1940–1960 , red. T. Terlecki, t. 2, Londyn 1965; K. Jaworska, Wydawnictwa i działalno ść informacyjna Dru- giego Korpusu w j ęzyku włoskim , „Pami ętnik Literacki” (Londyn) 1991, t. 16. 5 Por. T. Szczepa ński, Mi ędzymorze. Polityka środkowoeuropejska KPN , Warszawa 1993; A. Izdebski, W drodze do Mi ędzymorza. Od Piłsudskiego do Moczulskiego , Kraków 1999; P. Okulewicz, Koncepcja „Mi ędzymorza” w my śli i praktyce politycznej obozu Józefa Piłsud- skiego w latach 1918–1926 , Pozna ń 2001.

Kulturowe i polityczne aspekty mitu Międzymorza 431

rozci ągałoby si ę wówczas nie tylko pomi ędzy Bałtykiem a Morzem Czarnym, ale te ż mi ędzy Morzem Śródziemnym a Oceanem Arktycznym. Niestety, tak że i ta unia nie została zrealizowana, z jednej strony, ze wzgl ędu na napi ęte stosunki Polski z Litw ą i Czechosłowacj ą, z drugiej ze wzgl ędu na skłócenie pozo- stałych pa ństw mi ędzy sob ą. Jedyne osi ągni ęcie, jakie ta koncepcja przyniosła, to sojusz polsko-rumu ński 6. Sama idea unii federacyjnej pa ństw środkowo- i wschodnioeuropejskich nawi ązywała do jagiello ńskich tradycji wielokulturowej Rzeczypospolitej Ob- ojga Narodów. Ta tradycja sojuszu polsko-litewskiego ewaluowała jeszcze w okresie istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Postulowano bowiem wyodr ębnienie Ksi ęstwa Ruskiego, poł ączonego z Polsk ą i Litw ą uni ą realn ą w ramach Rzeczypospolitej Trojga Narodów 7. Inny wariant idei odnowienia wspólnoty polsko-litewskiej du żo wcze śniej, bo w latach 1832–1861, czyli pomi ędzy powstaniem listopadowym a stycznio- wym, popierał ksi ążę Adam Jerzy Czartoryski, działacz polityczny stoj ący na czele konserwatywnego Hôtelu Lambert w Pary żu. Projekt Czartoryskiego za- kładał odtworzenie polsko-litewskiej wspólnoty sfederowanej z Czechami, Słowacj ą, Węgrami, Rumuni ą i wszystkimi Słowianami Południowymi. Liczył ksi ążę na wsparcie rz ądów francuskiego, brytyjskiego i tureckiego. Szansa na zrealizowanie tej koncepcji wydawała si ę na chwil ę mo żliwa podczas Wiosny Ludów w latach 1848–1849. Jednak brak poparcia Zachodu, wzrost niemieckiego nacjonalizmu oraz konflikty W ęgier ze Słowacj ą, Czechami i Rumuni ą przeszkodziły w tym planie 8. Jak wskazuj ą powy ższe rozwa żania, Morze Czarne jest nieodł ącznym ele- mentem stworzonej w Dwudziestoleciu Mi ędzywojennym koncepcji federacji Mi ędzymorza. Jak czytamy na stronie Ministerstwa Gospodarki Morskiej i Że- glugi Śródl ądowej:

Dla Europy żegluga stanowiła od zawsze jeden z podstawowych warunków rozwoju gospodarczego i osi ągni ęcia dobrobytu. Usługi transportu morskiego maj ą

6 A. Wierzbicki, Wschód – Zachód w koncepcjach dziejów Polski. Z dziejów polskiej my śli historycznej w dobie porozbiorowej , Warszawa 1984; J. Juchnowski, Federalizm i integracja europejska w my śli politycznej socjalistów polskich (1922–1939) , [w:] Federalizm. Teorie i koncepcje , red. W. Bokajło, Wrocław 1998. 7 Zob. Z. Kuderowicz, Polska filozofia pokoju. Historia idei pokoju w kulturze polskiej do 1939 roku , Warszawa 1992; J. Ślusarczyk, Idea pokoju w europejskiej i polskiej my śli politycznej do 1939 roku. Kompendium , Warszawa 1995; M. Maciejewski, G. Har ęż a, Zarys dziejów polskich idei federacji europejskiej (XV–XX w.) na tle zachodnioeuropejskich koncepcji zjednoczeniowych , [w:] Społecze ństwo w przełomie. Polska, Niemcy i Unia Europejska , red. M. Ma- ciejewski, Wrocław 1999. 8 Zob. E. Zasławski, Czartoryski i jego Liga Narodów , „Nowa Polska” t. IV, z. 2; B. Pilawski, Adam Czartoryski – projekt Ligi Europejskiej , „Pa ństwo i Prawo”1950, nr 2; H. H. Hahn, Dy- plomacja bez listów uwierzytelniaj ących. Polityka zagraniczna Adama Jerzego Czartoryskie- go, 1830–1840 , Warszawa 1987; K. Bal, Z tradycji polskiej my śli federalistycznej , „Zbli żenia Polska-Niemcy” 1996, nr 3; J. Ślusarczyk, Idee pokojowe i pacyfistyczne w polskiej my śli i praktyce politycznej (do 1939 r.) , „Archiwum Historii My śli Politycznej”, t. VI, 1996.

432 Monika Jurkowska

kluczowe znaczenie dla konkurencyjno ści gospodarki europejskiej na rynku świa- towym, a żegluga i wszelkie zwi ązane z ni ą sektory gospodarki morskiej stanowi ą wa żne źródło dochodów i pracy w Europie 9.

Ten aspekt gospodarczy niew ątpliwie jest kluczowy w patrzeniu na znaczenie Morza Czarnego w analizowanej przez nas koncepcji. Zapewnia inte- gralno ść obszaru, jest jasn ą, bezpieczn ą granic ą oddzielaj ącą sfederalizowane pa ństwa od reszty świata i zarazem stanowi „okno na świat”, które zapewnia łączno ść gospodarcz ą.

Działalno ść propagandowa II Korpusu Armii Polskiej

Reaktywacja koncepcji Mi ędzymorza nast ąpiła bardzo szybko. Podczas II wojny światowej Rz ąd RP na Uchod źstwie Władysława Sikorskiego w 1942 roku podj ął rozmowy z greckim, jugosłowia ńskim, polskim i czechosłowackim rz ądami na uchod źstwie, dotycz ące powstania grecko-jugosłowia ńskiej i polsko-czechosłowackiej federacji 10 . Tak że i te próby spotkały si ę z niech ęci ą ZSRR i oboj ętno ści ą lub wrogo ści ą Aliantów, gdy ż uderzały w plany frontu antyniemieckiego. ZSRR d ąż yło bowiem do utrzymania swoich wpływów na terenie Europy Środkowo-Wschodniej, a kraje alianckie godziły si ę na to w zamian za pomoc w pokonaniu III Rzeszy. W t ą dramatyczn ą walk ę o za- chowanie suwerenno ści Polski i pa ństw mog ących nale żeć do federacji Mi ę- dzymorza wpisywała si ę praca jednostek propagandowych działaj ących w ramach oddziałów stacjonuj ących na wszystkich frontach. Owa tematyka podejmowana jest szczególnie intensywnie w działalno ści wydawniczo-propagandowo-oświatowej we Włoszech. Zainicjowana została przez 2. Korpus Armii Polskiej na Wschodzie. Co prawda, była ona epizodycz- na na tle działalno ści kulturalno-oświatowej Armii Polskiej w czasie II wojny światowej, poniewa ż obejmowała okres od 25 marca 1944 (Dziennik Żołnierza APW) do 27 pa ździernika 1946 roku 11 .

9 https://www.mgm.gov.pl/gospodarka-morska/25-polityka-morska [dost ęp dn. 30.04.2017]. 10 K. Fiedor, Niemieckie plany integracji Europy na tle zachodnioeuropejskich doktryn zjednoczeniowych 1918–1945 , Wrocław 1991; 7 J. Sadowski, Polscy federali ści i konfederali ści w czasie II wojny światowej (cz ęść 2) , „Studia Europejskie” 2005, nr 4; M. Dymarskiego, Sto- sunki wewn ętrzne w śród polskiego wychod źstwa politycznego i wojskowego we Francji i Wielkiej Brytanii 1939–1945 , Wrocław 1999; T. Kisielewski, Federacja środkowo europejska. Pertraktacje polsko-czechosłowackie 1939–1943 , Warszawa 1991; O nowy kształt Euro- py. XX-wieczne koncepcje federalistyczne w Europie Środkowo-Wschodniej i ich implikacje dla dyskusji o przyszło ści Europy , red. nauk. J. Kłoczowski i S. Łukasiewicz, Lublin 2003; W. Biega ński, Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie 1939–1945 , Warszawa 1991; J. Żak, Nie walczyli dla siebie. Powojenna odyseja 2 Korpusu Polskiego . Warszawa 2014; W. Nar ębski, Działania 5. Wile ńskiej Brygady Piechoty podczas kampanii włoskiej 1944–45 , Bydgoszcz 2005. 11 Zob. M. Danilewicz Zieli ńska, Szkice o literaturze emigracyjnej , Pary ż 1978; K. Jaworska, Perspektywy polskich wydawnictw w Rzymie w 1946 , [w:] Pary ż, Londyn, Monachium, Nowy

Kulturowe i polityczne aspekty mitu Międzymorza 433

Polski Korpus przybywa do Włoch zim ą 1943/1944 roku. Działalno ść kulturalno-oświatowa była tak wa żnym aspektem działalno ści na terenach obj ętych wojn ą, że Oddział Kultury i Prasy miał bardzo rozbudowan ą struktur ę organiza- cyjn ą. Składał si ę z licznych oddziałów: Szefostwo Oddziału i Wydział I (admi- nistracyjno-gospodarczy), Wydział II (prasa i film), składaj ący si ę z Referatu czasopism i Wydawnictw, z redakcji „Orła Białego”, „Dziennika Żołnierza APW”, „Parady”, „Ochotniczki”, „Gazety Żołnierza”, Grupy Wydawniczej, Drukarni Polowej, Referatu Filmowego, Grupy Kin Polowych, Referatu Foto- graficznego, Referatu Plastycznego, Radia; Wydział III (prasa obca), w którego skład wchodzili: redakcja biuletynów, oficerowie ł ącznikowi, Biuro Studiów, Klub Aliancki oraz tzw. Wydział Kultury i Prasy 2. Korpusu, który obejmował kwater ę prasow ą, Referat Kultury i Prasy 3 Dywizji Strzelców Karpackich, 5. Kresowej Dywizji Piechoty, 2. Brygady Pancernej, Jednostek Pozadywizyj- nych i Bazy 12 . W t ę działalno ść wpisuje si ę te ż wiele mniejszych inicjatyw, w tym Ko- mitet Redakcyjny „Intermarium”, propaguj ący koncepcj ę wspól- noty Mi ędzymorza. Miały one tam bardzo sprzyjaj ące warunki do prowa- dzenia działalności wydawniczej. Mogły korzysta ć z własnych drukarni oraz z przydziału papieru, a cenzura aliancka była łagodniejsza ni ż z dala od frontu na Środkowym Wschodzie czy w Wielkiej Brytanii, co umo żliwiało tu efek- tywniejsze ni ż w innych krajach prowadzenie akcji informacyjnej, czemu za- wdzi ęczamy na przykład wydanie Wspomnie ń starobielskich Józefa Czapskie- go. W kwietniu 1944 roku nie uzyskały one zgody na wydanie od cenzora brytyjskiego w Kairze, ukazały si ę zatem w listopadzie w Rzymie 13 . Po obradach w Jałcie nast ąpił te ż swoisty kilkumiesi ęczny black out , wł ącznie z wycofaniem ze strony brytyjskiej papieru dla wydawanych przez Mieczysława Grydzewskiego w Londynie „Wiadomo ści”. Wówczas niew ątpli- wie „Orzeł Biały”, mimo ingerencji cenzury, pełnił rol ę czołowego polskiego czasopisma. Jednak w miar ę krystalizowania si ę nieprzyjaznych dla Europy Środkowo-Wschodniej układów powojennych, narastaniem sympatii prokomu- nistycznych we Włoszech emigracja i ruch wydawniczy przenosz ą si ę do Anglii i Francji. Tak że postulowana idea sojuszu pa ństw Mi ędzymorza upada 14 .

Kulturowa wspólnota Mi ędzymorza

Gdy polityczne szanse na stworzenie wspólnego frontu pa ństw Europy Środkowo-Wschodniej w zwi ązku z porozumieniem ZSRR i pa ństw alianckich upadaj ą, ostatnimi, wr ęcz dramatycznymi apelami o stworzenie wspólnego

Jork. Powrze śniowa emigracja niepodległo ściowa na mapie kultury nie tylko polskiej , red. V. Wejs-Milewska, E. Rogalewska, tom 2, Białystok 2016. 12 Zob. K. Jaworska, dz. cyt. 13 Por. tam że. 14 Por. tam że.

434 Monika Jurkowska

frontu kulturowego wobec kolejnej perspektywy niewoli s ą artykuły zawarte we wspomnianej publikacji Mi ędzymorze . Uj ętych w tym zbiorze 16 tekstów mo ż- na podzieli ć na 3 grupy. Pierwsz ą grup ą s ą teksty od redakcji: W służbie idei oraz Intermarium . Wskazuj ą one nie tylko trudno ść w zwi ązku z now ą sytuacj ą polityczn ą pozba- wiaj ącą nowowyzwolone narody ich politycznej, niezale żno ści, ale przede wszystkim s ą wezwaniem do zjednoczenia kulturowego wokół idei Mi ędzymo- rza, która mo że pomóc nie tylko w zachowaniu swojej to żsamo ści, ale równie ż w przyszłym wyzwoleniu politycznym. Drug ą grup ę stanowi ą dwa manifesty wskazuj ące główne zało żenia funk- cjonowania federacji wolnych narodów. Pierwszy – Karta Wolnego Mi ędzymo- rza – podpisany przez Komitet Redakcyjny Intermarium, wydaj ący pisma po- świ ęcone idei konfederacji i współpracy narodów Mi ędzymorza Bałtycko- Czarnomorsko-Egejsko-Adriatyckiego ( w tym w latach 1944–1946 czasopismo „Mi ędzymorze. Biuletyn”). To swoiste credo zło żone z 13 rozbudowanych punktów podkre śla niezale żno ść narodow ą poszczególnych członków konfederacji, wskazuje podobie ństwa, z których wypływa poczucie wspólnoty kulturowej pa ństw wchodz ących w skład Intermarium, a tak że płaszczyzny, które maj ą by ć wspólne dla wszystkich członków tej że grupy. Tekst ten uzupełnia krótki manifest Kaukaz jeszcze żyje wyra żaj ący ł ączno ść społeczno ści kaukaskiej z ideami propagowanymi w Karcie Wolnego Mi ędzymorza. Został on podpisany przez Komitet Redakcyjny Wydawnictw Konfederacji Narodów Kaukazu, w którym:

Po zapoznaniu si ę z Kart ą Wolnego Mi ędzymorza wyra żamy [Komitet Redakcyj- ny Wydawnictw Konfederacji Narodów Kaukazu – przyp. M. J.] niezłomne prze- konanie, że narody Kaukazu – Azerbejd żańczycy, górale Kaukazu, Gruzini, Or- mianie – w całej rozci ągło ści b ędą si ę solidaryzowa ć z zasadami Karty. Zgłaszamy swoj ą współprac ę dla szerzenia wyło żonych w Karcie haseł i dla walki w imi ę prawdziwej sprawiedliwo ści dla wszystkich narodów, których wrogiem był i jest imperializm moskiewski w ka żdej jego postaci 15 .

W trzecim tek ście – Po ustaniu działa ń wojennych – opublikowanym przez prezydium Klubu Federacyjnego Środkowo-Europejskiego w składzie: przewodnicz ący dr Miha Krek 16 , słowe ński prezydent zdelegalizowanej przez Jugo- sławi ę po wojnie Słowe ńskiej Partii Ludowej, zast ępca przewodnicz ącego Ju- liusz Poniatowski 17 , minister rolnictwa w latach 1934–1939, sekretarz generalny dr Cyryl Żebot 18 , przedwojenny wykładowca prawa w Lublanie – znajdujemy żarliwe wezwanie do jedno ści narodów: alba ńskiego, białoruskiego, bułgarskie-

15 Kaukaz jeszcze żyje , [w:] Mi ędzymorze , Rzym 1946, s. 17. 16 Zob. K. S. Morawski, Przyczyny i okoliczno ści upadku Jugosławii w 1941 r. , „Przegl ąd Geo- polityczny” 2016, t. 15. 17 Zob. http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/juliusz-poniatowski [dost ęp dn. 10.09.2016]. 18 Zob. http://www.slovenska-biografija.si/oseba/sbi893138/ [dost ęp dn. 10.09.2016].

Kulturowe i polityczne aspekty mitu Międzymorza 435

go, chorwackiego, czeskiego, esto ńskiego, greckiego, litewskiego, łotewskiego, polskiego, rumu ńskiego, serbskiego, słowackiego, słowe ńskiego, ukrai ńskiego i węgierskiego:

Przeto narody środkowo-europejskiego Mi ędzymorza, zwi ązane analogiczn ą sytuacj ą geograficzn ą, historyczn ą przeszło ści ą, wspólnot ą cywilizacyjn ą i struktur ą społeczn ą, a zagro żone przez otaczaj ące je imperializmy, winny doj ść do jedynego logicznego rozwi ązania – do stworzenia jedno ści politycznej dla wspólnej obrony i wspólnego rozwoju 19 .

Jak wskazuj ą autorzy ju ż we wst ępie:

Druga wojna światowa pozostawiła po sobie w Europie nie tylko wielkie pobojo- wisko – cmentarze i gruzy, ale i wielkie cmentarzysko idei. Zmobilizowano cał ą Europ ę do walki z niemieckim totalizmem i barbarzy ństwem, w imi ę najszczyt- niejszych idei wolno ści człowieka i narodu. Od czasu jednak zwi ązania si ę Zacho- du sojuszem z czerwonym totalizmem, wyrzucano na śmietnik jedn ą po drugiej wielkie zasady i hasła, w imi ę których wczoraj setki tysi ęcy przelewało sw ą krew. Lub pod stare nazwy podstawiano, a raczej polityce sowieckiej pozwalano pod- stawia ć, tre ść zupełnie inn ą, tak że dzi ś słowa – patriota, demokrata czy wolno ść , niemal za ka żdym razem ich wymówieniem, wymagaj ą pytania: jaki demokrata, jaki patriota, jaka wolno ść ?20

Autorzy kolejnej grupy artykułów próbuj ą odpowiedzie ć na te pytania. Trzecia grupa artykułów to analiza i interpretacja sytuacji społeczno- gospodarczo-kulturowej narodów Estonii, Łotwy, Litwy, Białorusi, W ęgier, Słowenii, Serbii i Bułgarii. I cho ć brakuje tu wielu kultur narodowych, w tym Ukrainy, to artykuły owe stanowi ą niejako dowód na zasadno ść postulatów postawionych w Karcie Wolnego Mi ędzymorza. Z jednej strony s ą to artykuły dotycz ące literatury i sztuki poszczególnych narodów: Szkic o poezji łotewskiej , Litwa – Poezja bytu niepodległego , Z poezji litewskiej , O sztuce w ęgierskiej , Współczesna sztuka na W ęgrzech , z drugiej strony znajdujemy takie, które po- dejmuj ą szersz ą perspektyw ę kultury narodu w kontek ście historycznym: Esto- nia , Rys kulturalno-historyczny narodu Krewiczów (białoruskiego) , Słowe ńskie słupy graniczne na południowym zachodzie Mi ędzymorza , Słowe ńcy i Interma- rium , Serbowie i Odrodzenie Bułgarii w XIX wieku. Trzeba koniecznie podkre- śli ć, że autorami zaprezentowanych w wydawnictwie tekstów byli reprezentanci poszczególnych narodów:

Wszystkie jednak artykuły, od esto ńskiego poczynaj ąc a na bułgarskim ko ńcz ąc, maj ą t ę wspóln ą cech ę, że s ą pisane przez autorów z poszczególnych narodów. Ka żdy z nich starał si ę czytelnikowi pokaza ć jaki ś charakterystyczny rys swego narodu 21 .

19 Po ustaniu działa ń wojennych , [w:] Mi ędzymorze , dz. cyt., s. 18. 20 W słu żbie idei , [w:] Mi ędzymorze , dz. cyt., s. 5. 21 Tam że, s. 8.

436 Monika Jurkowska

Uczynienie punktem wyj ścia niezale żno ści kulturowej, a tak że to żsamo ści poszczególnych członków unii, buduje sił ę i jedno ść wspólnoty Mi ędzymorza. Trzeba przy tym powiedzie ć, że autorzy tekstów zachowuj ą anonimowo ść . Wszystkie artykuły zostały podpisane pseudonimami, niejednokrotnie bardzo znamiennymi, bo podkre ślaj ącymi narodow ą to żsamo ść . W artykule Rys kulturalno-historyczny narodu Krywiczów autor wskazuje, że bardziej adekwatn ą nazw ą ni ż Białorusin jest nazwa Krywiczanin , która pojawia si ę ju ż w tekstach z X wieku, gdy tymczasem okre ślenie Białorusin dopiero w XV wieku i zapewne dlatego autor artykuł podpisuje jako Krywiczanin , a nie Białorusin . Sił ę i jedno ść koalicji Mi ędzymorza buduj ą wspólne korzenie społeczno- gospodarcze. Jest to po pierwsze wspólnota oparta na demokratycznym ustroju:

Wszystkie narody Mi ędzymorza posiadaj ą własne najstarsze i najpowszechniejsze w Europie tradycje demokratyczne, czego przykładem mog ą by ć chocia żby: korzystanie 12% obywateli polsko-litewskiej federacji z pełnych praw w czasach, gdy w Anglii korzystało z nich 1% ogółu ludno ści, lub tradycje serbskiej skupszczyzny, czy jedynego w Europie wypadku chłopskich serbskich dynastyj królew- skich. Naród słowe ński posiadł ju ż w VIII stuleciu w państwie karynckim przy- kład demokracji, usymbolizowany w słynnym obrz ędzie intronizacji ksi ążą t karynckich, o którym pisano, że nie ma sobie równych w świecie, itd.22 .

Ale nie tylko. Jak podkre ślaj ą autorzy Karty Wolnego Mi ędzymorza : „wszystkie narody Mi ędzymorza ł ączy w dziedzinie kulturalnej jeszcze chłop- ski charakter ich społecze ństw” 23 . Demokratyczne korzenie narodów środkowo- i wschodnioeuropejskich, agrarny system gospodarczy – to niew ątpliwie odd źwi ęk podj ętej szczególnie w romantyzmie dyskusji nad pochodzeniem Słowian. Mit Słowia ńszczyzny jako wspólnoty opartej na gospodarce agrarnej, żyj ącej zgodnie z zasadami demokracji, szczególnie akcentował nie tylko Zorian Doł ęga-Chodakowski 24 , ale równie ż Jan Ludwik Żukowski 25 , romantyczny krytyk literacki współpracu- jący ze środowiskiem warszawskich romantyków na czele z Mochnackim. Żu- kowski w dziele O pa ńszczy źnie podkre ślał konieczno ść odrzucenia pa ńszczy- zny i powrotu do słowia ńskiej równo ści członów społecze ństwa, a tak że konieczno ść docenienia pracy na roli. Dlatego mo żemy powiedzie ć, że mit Mi ę- dzymorza stanowi pewn ą reinterpretacj ę my ślenia o micie Słowia ńszczyzny.

22 Karta Wolnego Mi ędzymorza , [w:] Mi ędzymorze , dz. cyt., s. 13. 23 Tam że, s. 13-14. 24 Zob. J. Ma ślanka, Zorian Doł ęga Chodakowski. Jego miejsce i wpływ na polskie pi śmiennic- two romantyczne , Kraków 1963. 25 Zob. A. Zieli ński, Jan Ludwik Żukowski – zapomniany krytyk i publicysta , „Prace Poloni- styczne” 1960, seria 16; J. Zy śk, Zapomniana publicystyka Jana Ludwika Żukowskiego , „Sztuka Edycji” 2013, nr 1; M. Jurkowska, Romantyczne korzenie regionalizmu: „O pa ńsz- czy źnie” i „Wyj ątek z pisma o pie śniach ludu” Jana Ludwika Żukowskiego , [w:] Regionalizm literacki – historia i pami ęć , red. Z. Chojnowski, E. Rybicka, Kraków 2017.

Kulturowe i polityczne aspekty mitu Międzymorza 437

Traumatyczne do świadczenie historyczne tylko wzmocniło determinacj ę w trwaniu przy warto ściach narodowych, gdy ż jak podkre śla redakcja: „Prze żyły nasze narody ju ż niejeden okres jarzma obcego: czy moskiewskiego, jak Litwa czy tureckiego, jak Bułgaria, czy niemieckiego jak ziemie słowe ńskie, Jarzmo obce nie złamało naszych narodów” 26 . Podej ście Komitetu Redakcyjnego „Intermarium” oraz Prezydium Klubu Federalnego Środkowo-Europejskiego do kwestii konsekwencji układów Zwi ązku Sowieckiego z Aliantami niew ątpliwie nasuwa skojarzenia z ochron ą dziedzictwa narodowego, a tym samym to żsamo ści po rozbiorach Rzeczypo- spolitej Obojga Narodów. Wówczas równie ż pierwszym i podstawowym dzia- łaniem była obrona kultury przed ekspansj ą kultur zaborców. Dlatego obecno ść Morza Czarnego jest znikoma na kartach Mi ędzymorza , stanowi ono punkt gra- niczny oddzielaj ący kultur ę Mi ędzymorza od innych kultur. To podej ście najle- piej obrazuje strona graficzna publikacji. Obok ilustracji: zdj ęcia krajobrazów, mieszka ńców i architektury opisywanych miejsc, reprodukcje obrazów twórców narodowych, zamieszczona jest tak że mapa Mi ędzymorza, która ukazuje je jako jednolity obszar bez granic pa ństwowych. Zaznaczono na nim wa żniejsze mia- sta regionu, nie uwzgl ędniaj ąc jednak portów morskich, w tym Gda ńska i Ode- ssy. Zapewne jest to zwi ązane z nastawieniem na ukazanie kulturowych warto- ści, jakie ł ącz ą kraje Intermarium, a nie gospodarcze aspekty, stricte powi ązane z suwerenno ści ą polityczn ą, która stan ęła pod znakiem zapytania.

Mit Mi ędzymorza a Inicjatywa Trójmorza

Jak zauwa żył ju ż w eseju Polskie mitologie Odessy Jarosław Ławski w to- mie Odessa w literaturach słowia ńskich 27 , mit Mi ędzymorza powraca w mas- smediach w zwi ązku z wojn ą rosyjsko-ukrai ńsk ą od 2015 roku. Dzi ś nie jest to ju ż jedynie polemika czasopism czy portali internetowych 28 na temat konieczno ści wypracowania polskiego stanowiska wobec sytuacji geopolitycznej nie tylko w odniesieniu do Rosji, ale równie ż Unii Europejskiej. Artykuły publicy- styczne, w wi ększo ści koncentruj ąc si ę wokół za żegnania sporów historycznych na linii Polska-Ukraina, na ukazaniu zagro żeń płyn ących z imperialistycznej polityki Rosji, na wskazaniu historycznych podstaw sojuszu Mi ędzymorza jako alternatywy dla Unii Europejskiej. Stanowi ą one powierzchown ą dyskusj ę zo- gniskowan ą wył ącznie na aspektach politycznych. W tej narracji „Morza ABC” stanowi ą wyznaczniki politycznej granicy Intermarium. Dyskurs wyznacza

26 W słu żbie idei , [w:] Mi ędzymorze , dz. cyt., s. 9. 27 Zob. J. Ławski, Polskie mitologie Odessy , [w:] Odessa w literaturach słowia ńskich , red. J. Ław- ski, N. Maliutina, Białystok – Odessa 2016. 28 Warto zauwa żyć, że równie ż na portalach społeczno ściowych jest podejmowana ta tematyka, m.in. na facebooku ma konto Portal Mi ędzymorza Jagiellonia.org: https://www.facebook.com/jagiellonia.org/ [dost ęp dn. 15.02.2017].

438 Monika Jurkowska

jasn ą granic ę sympatii dla pa ństw Mi ędzymorza i antypatii dla Rosji i Unii Eu- ropejskiej 29 . Powstała wła śnie obszerna monografia Mi ędzymorze 30 autorstwa Marka Jana Chodakiewicza – profesora historii w zakresie historii Europy Środkowo- Wschodniej XIX i XX wieku 31 . Ta prawicowo ukierunkowana naukowa narra- cja stanowi obszerny opis przeszło ści, tera źniejszo ści i przyszło ści pa ństw usy- tuowanych pomi ędzy Bałtykiem a Morzem Czarnym. Autor wskazuje równie ż na kulturowe aspekty unikatowo ści terenu Mi ędzymorza:

Obszar ten jest zarówno ostatnim niepokonanym sza ńcem zachodniej cywilizacji na wschodzie, jak i fascynuj ącym miejscem zbie żno ści rozbie żnych kultur. Histo- rycznie ten drugi efekt wynikł z pierwszej okoliczno ści za spraw ą fascynuj ącej sy- nergii 32 .

Chodakiewicz z jednej strony podkre śla, i ż ta „zbie żno ści rozbie żnych kultur” mo że dokona ć si ę w warunkach demokratycznych. Za wzór wskazuje de- mokracj ę panuj ącą w Rzeczypospolitej, z drugiej, historyk uwa ża, że konieczne jest zrozumienie i ugruntowanie to żsamo ści narodów Mi ędzymorza i uporanie si ę z przeszłości ą:

Tylko zachodnia cywilizacja w swojej najlepszej postaci mo że zapewni ć środowi- sko, w którym odmienne kultury mog ą si ę realizowa ć i spełnia ć w sposób najwła- ściwszy. Jedynie w zachodnich ramach kulturalnych mog ą współistnie ć, zbiegać si ę, a czasem, owszem zderza ć, ale nie unicestwiaj ąc si ę wzajemnie. Tylko zachodnia cywilizacja wskazuje autentyczn ą elastyczno ść w swojej tolerancji dla „Innego”. Mo żna to uj ąć inaczej: żaden inny klimat kulturowy nie jest środowi- skiem współistnienia rozmaitych kultur poniewa ż żadna inna cywilizacja nie jest oparta na wolno ści. Cywilizacje inne ni ż zachodnia odrzucaj ą sam ą istot ę Zacho- du, a zachodnie herezje – jak nazizm i komunizm – usiłowały j ą negowa ć. Dlatego aby w Mi ędzymorzu wolno ść odniosła sukces, jego narody musz ą d ąż yć do odbu- dowy ducha złotego wieku Rzeczypospolitej. Aby tak si ę stało, musz ą najpierw pami ęta ć, kim s ą i sk ąd s ą. Ludzie Mi ędzymorza koniecznie musz ą sami si ę uzdrowi ć z potwornych ran zadanych przez totalistów 33 .

29 Zob. m.in. http://jagiellonia.org/miedzymorze/ [dost ęp dn. 30.04.2017]; W. Kuli ński, Silna Polska z rzeczywistymi sprzymierze ńcami… Mi ędzymorze – tego boi si ę UE? , https://wirtualnapolonia.com/2016 /01/25/silna-polska-z-rzeczywistymi-sprzymierzencami-miedzymorze- tego-boi-sie-ue/ [dost ęp dn. 16.03.2017]; J. Narymunt Ro żyński, Mi ędzymorze – Korona Rze- czypospolitej , http://www.mpolska24.pl/post/10948/miedzymorze-korona-rzeczypospolitej [dost ęp dn. 16.03.2017]; P. Matysiak, Mi ędzymorze – Nowa epoka pod patronatem Polski? , http://paulinamatysiak2.wixsite.com/pisarka/single-post/2016/02/23/Mi%C4%99dzymorze-- %E2%80%93-Nowa-epoka-pod-patronatem-Polski [dost ęp dn. 16.03.2017]; M. Agnosiewicz, Polska, Rosja, wiatr historii , http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,9979 [dost ęp dn. 16.03.2017]. 30 Zob. M. J. Chodakiewicz, Mi ędzymorze , Warszawa 2016. 31 http://nauka-polska.pl/dhtml/raporty/ludzieNauki?rtype=opis&objectId=200849&lang=pl [dost ęp dn. 15.03.2017]. 32 M. J. Chodakiewicz, Mi ędzymorze , dz. cyt., s. 11. 33 Tam że, s. 570.

Kulturowe i polityczne aspekty mitu Międzymorza 439

Autor ukazuje wizj ę historiozoficzn ą, ale i kulturowe aspekty mog ące urzeczywistni ć mityczny sojusz pa ństw Europy Środkowo-Wschodniej, bez których nie uda si ę zbudowa ć trwałego sojuszu. Trzeci rodzaj narracji zwi ązany jest z krokami podejmowanymi przez prezydenta Andrzeja Dud ę w celu urzeczywistnienia mitycznej koalicji Mi ędzymo- rza w zwi ązku ze spotkaniem w ramach pierwszego forum Trójmorza zainicjo- wanego przez prezydentów Polski i Chorwacji: Andrzeja Dud ę i Kolind ę Gra- bar-Kitarovi ć, które miało miejsce w sierpniu 2016 roku w Duborowniku w Chorwacji. Spotkanie pod hasłem „Wzmacnianie Europy: budowanie poł ą- cze ń mi ędzy Północ ą i Południem” zgromadziło przedstawicieli 12 pa ństw regionu: Polski, Chorwacji, W ęgier, Litwy, Słowenii, Bułgarii Czech, Rumunii, Słowacji, Austrii, Estonii i Łotwy 34 . Przyj ęta wspólna deklaracja w sprawie Inicjatywy Trójmorza zakłada jednak tylko perspektyw ę sojuszu gospodarczego: Przekonani, że dzi ęki poszerzeniu istniej ącej ju ż współpracy w dziedzinie energii, transportu, komunikacji cyfrowej oraz sektorów gospodarczych Europa Środkowa i Wschodnia staną si ę bardziej bezpieczne i bardziej konkurencyjne, przyczyniaj ąc si ę tym samym do wzmocnienia Unii Europejskiej jako cało ści 35 . Nie znajdujemy w tym krótkim o świadczeniu inicjatywy współpracy na płaszczy źnie kulturowej, nie doszukamy si ę równie ż wskazania historycznych podstaw sojuszu. Obok publicystyki, wskazuj ącej korzy ści i zagro żenia tego sojuszu, pojawiaj ą si ę artykuły ukazuj ące potrzeb ę wł ączenia do tego sojuszu tak że pa ństw niewchodz ących w ramy Unii Europejskiej, w tym Ukrainy. Entu- zjastycznie komentowane s ą przez redaktorów rozmowy prowadzone z wła- dzami Ukrainy w tej kwestii w zwi ązku z drugim spotkaniem członków Trój- morza w czerwcu 2017 roku we Wrocławiu, cho ć dyskutanci widz ą te ż zagro- żenia płyn ące z zaszło ści historycznych. Podsumowuj ąc, nale ży podkre śli ć, że morza: Bałtyckie, Czarne, Egejskie, Adriatyckie s ą nie tylko geograficznym wyznacznikiem granic terytorialnych.

34 Zob. m.in. Przedstawiciele pa ństw Trójmorza przyj ęli wspóln ą deklaracj ę o współpracy , http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/1659758,Przedstawiciele-panstw-Trojmorza-przyjeli- wspolnadeklaracje-o-wspolpracy [dost ęp dn. 15.03.2017]; Europa Środkowa powołała Inicja- tyw ę Trójmorza pod patronatem Chin i USA , http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,10032 [dost ęp dn. 15.03.2017]; M. Podstawski, Trójmorze – Three Seas Initiative , http://rog.republika.pl/trojmorze.htm [dost ęp dn. 15. 03.2017]; Forum pa ństw Trójmorza z udziałem prezydenta. Przyj ęto wspólną deklaracj ę, http://kresy.pl/wydarzenia/forum-panstw-trojmorza-z- udzialem-prezydenta-przyjeto-wspolna-deklaracje-pelny-tekst/ [dost ęp dn. 15.03.2017], M. Kędzierski, Trójmorze nie powstanie bez wspólnej agendy wobec Berlina i Brukseli , http://cakj.pl/2016/08/29/trojmorze-nie-powstanie-bez-wspolnej-agendy-wobec-berlina-i- brukseli/ [dost ęp dn. 15.03.2017]; M. Potocki, Z. Parafianowicz wywiad z K. Szczerskim, Trójmorze powstaje w oparciu o współprac ę z Rumuni ą i Chorwacj ą, http://forsal.pl/artykuly/ 973336,szczerski-trojmorze-powstaje-w-oparciu-o-wspolprace-z-rumunia-i-chorwacja- wywiad.html [dost ęp dn. 15.03.2017]; http://jagiellonia.org/miedzymorze/ [dost ęp dn. 15.03.2017]. 35 Zob. m.in. Wspólna deklaracja w sprawie Inicjatywy Trójmorza (Three Seas initiative) , https://bestiariusz.wordpress. com /2016/08/26/ wspolna-deklaracja-w-sprawie-inicjatywy- trojmorza/ [dost ęp dn. 14.02.2017].

440 Monika Jurkowska

W publikacji powojennej pod tytułem Mi ędzymorze pełni ą rol ę scalaj ącą i wyodr ębniającą kulturowo obszar mitycznego Mi ędzymorza, które cho ć niejednokrotnie zmienia ramy, obejmuj ąc w ęż sz ą b ądź szersz ą grup ę narodów, ma by ć mitem broni ącym przed marazmem i poddaniem si ę politycznemu zniewoleniu. Wyobra źnia mityczna ludów maj ących wej ść w ramy Mi ędzymorza po- szukuje utopijnych fundamentów historycznych, kulturowych i społeczno- gospodarczych, które w bogactwie ró żnorodno ści narodowo ści wypracowałaby wspólne podstawy dla tej federacji równych sobie narodów. Ten mit nieustannie powraca w sytuacji zagro żonej suwerenno ści pa ństw Intermarium ze strony imperializmów s ąsiadów, a szczególnie Rosji. Tak że dzi ś jest żywym punktem odniesienia dla budowania sojuszu z pa ństwami słowia ńsko-bałtycko- bałka ńskimi w zwi ązku ze zmianami geopolitycznymi w Europie.

ANEKS

1. Karta Wolnego Mi ędzymorza 36

1. Druga wojna światowa nie tylko nie przynosi wolno ść szeregowi naro- dów, które nie uzyskały jej w wyniku wojny pierwszej, ale nadto pozbawia niepodległo ści wiele pa ństw i oddaje przez to w niewol ę nowe miliony jednostek. W szczególno ści poza greckim, wszystkie narody zamieszkuj ące Mi ędzy- morze bałtycko-czarnomorsko-egejsko-adriatyckie zostaj ą w jej wyniku skazane na zamian ę niewoli hitlerowskiej na bolszewick ą. Wi ększo ść z nich po dwudziestu latach pokoju w Europie znowu padła ofiar ą dwu wielkich kontynentalnych imperializmów, reprezentuj ących jedno- cze śnie systemy totalne. Po strasznych cierpieniach pod okupacj ą pa ństw osi i pod okupacj ą sowieck ą, wszystkie narody Mi ędzymorza s ą obecnie zagro żone niebezpiecze ństwem bezpo średniej, sił ą narzuconej sowietyzacji. Niektóre z nich ju ż si ę znalazły pod pełn ą sowieck ą tyrani ą. 2. Zwi ązek Sowiecki, posługuj ąc si ę bolszewizmem i organizacjami terro- rystycznymi (w rodzaju np. oddziałów TITA) dla realizacji swych imperialistycznych planów, si ęgaj ących ju ż dzi ś znacznie dalej ni ż d ąż enia imperialne carów rosyjskich, d ążą c do kolejnego rozkładu cywilizacji zachodniej przez narzucenie panowania własnego systemu totalistycznego, zagra ża narodom Mi ędzymorza fizyczn ą ich likwidacj ą, gotuje im los jeszcze straszniejszy, ni ż dola np. ukrai ńskiego czy gruzi ńskiego narodu. Z drugiej zreszt ą strony całe z kolei imperium sowieckiej jest narz ędziem w r ęku grupy ludzi d ążą cych do światowego bolszewizmu i posługuj ących si ę

36 Mi ędzymorze , Rzym 1946, s. 11-16.

Kulturowe i polityczne aspekty mitu Międzymorza 441

dla tego celu nie tylko tradycjami carskiego imperializmu, ale nawet pseudo panslawizmem i pseudo patriotyzmami. Narody Mi ędzymorza, które do świadczyły i przejrzały do gł ębi sowiecki świat bolszewicki, nazizm hitlerowski i faszyzm MUSSOLINIEGO, nie mog ą zapomnie ć o ich historycznej kolejno ści i wzajemnym zwi ązku tych trzech form jednego i tego samego bł ędu czasów współczesnych. Jest nim totalizm , który opiera si ę na dyktaturze absolutnej jednej partii, zaprzecza i niszczy cały porz ą- dek przyrodzony i boski, unicestwiaj ąc wszelk ą wolno ść jednostki, niszczy wszelki ślad demokracji i samostanowienia o sobie społecze ństw wolnych ludzi. Dzieje ostatnich trzydziestu lat daj ą niezaprzeczalne świadectwo nast ępu- jącej prawdy historycznej: to bolszewizm rozp ętał potwora pa ństwa totalitarnego ze wszystkimi jego barbarzy ńskimi nast ępstwami . Bolszewizm był praprzy- czyn ą wszystkich odchyle ń od metod demokratycznych, które to odchylenia cz ęstokro ć stawały si ę form ą obrony przeciwko terrorystycznym metodom bolszewizmu. To od bolszewizmu sowieckiego nazizm hitlerowski i faszyzm Mus- soliniego przej ęły i na swój sposób udoskonaliły naukowe metody zalegalizo- wanego terroru i technik ę niewolnictwa, opart ą na wszystko obejmuj ącym sys- temie pa ństwowym. Przed totalizmem faszystowskim i hitlerowskim istniał totalizm sowiecki, najbardziej totalny ze wszystkich trzech – praprzyczyna upadku demokracji na kontynencie. By przeto zniszczy ć plag ę barbarzy ństwa totalitarnego, nie wystarcza roz- bi ć jedynie faszyzm i hitleryzm, lecz trzeba równie ż wyeliminowa ć prototyp totalizmu: „totalizm bolszewicki”. Po tylu nadludzkich cierpieniach Europa nie potrzebuje m ętnych koncepcji negatywnych „antyfaszyzmu”, ani deklaracyj o dwuznacznej demokracji. Europa i cały świat potrzebuj ą dzi ś po prostu wolno ści – wolno ści rzeczywistej, niezagro żonej, zabezpieczonej w nowej ducho- wej i politycznej rzeczywisto ści powojennej, opartej na zasadach prawdziwie moralnych i demokratycznych. Niebezpiecze ństwo bolszewicko-rosyjskie wymaga mobilizacji wszystkich sił do walki z bolszewizmem. Narody Mi ędzymorza musz ą uwa żać walk ę z sowieckim bolszewizmem za swój obowi ązek naczelny , b ędący logiczn ą kon- sekwencj ą obrony ich ideałów religijnych, moralnych, narodowych i społecz- nych. Jest to obowi ązek zarówno wobec własnych narodów, jak i wobec ludzko ści. W tej walce narody Mi ędzymorza znaj ą sojuszników we wszystkich demokratycznych antytotalistycznych, antybolszewickich siłach. 3. Zwi ązek Sowiecki, znalazłszy si ę wobec własnej ideologii, wbrew wła- snej woli i wbrew własnym planom politycznym w obozie alianckim – znisz- czył jego ideow ą struktur ą i jego moralne podstawy. Najlepszym tego świadec- twem jest nie stosowanie, a nawet w wielu wypadkach gwałcenie przez obóz aliancki szczytnych zasad Karty Atlantyckiej i jej postanowie ń prawnych. Bier- no ść aliantów w sprawie inwazji i aneksji pa ństw bałtyckich przez Rosj ę So-

442 Monika Jurkowska

wieck ą, dyktat krymski w stosunku do Polski i Jugosławii – oto przykłady. To wła śnie Rosja Sowiecka stworzyła „fakt dokonany” sfer wpływów. Sfery wpływów oddaj ą cały świat i wszystkie dotychczas wolne narody nie pod autorytet opartej na prawie wspólnoty mi ędzynarodowej, lecz pod domina- cj ę poszczególnych wielkich mocarstw w ka żdym wypadku, a w niewol ę w wypadku sowieckim – są nie tylko sprzeczne z prawem samostanowienia narodów, ale równocze śnie stanowi ą te ż zarzewie przyszłych jeszcze straszniej- szych, ni ż obecny – konfliktów światowych. W starciu si ę imperialnych intere- sów wielkich mocarstw dotychczas wolne narody, wbrew ich własnej woli i własnym żywotnym interesom, zostałyby zagro żone now ą rzezi ą. Koncepcja sfer wpływów i jej konsekwencje praktyczne musz ą by ć przeto zwalczane przez wszystkie miłuj ące wolno ść i pokój narody, a w pierwszym rz ędzie przez skazane na zagład ę w sowieckiej sferze wpływów narody Mi ę- dzymorza. 4. Zako ńczenie wojny obecnej politycznym kompromisem pomi ędzy za- chodnimi demokracjami i sowieckim wschodem, któryby oddał narody Mi ę- dzymorza na łup sowietyzacji – oznaczałoby likwidacj ę Europy, jako bastionu cywilizacji zachodniej i demokracji. Je żeli pozwoli si ę Zwi ązkowi Sowieckie- mu opanowa ć Mi ędzymorze, wtedy wolno ść i niepodległo ść pozostałej Europy zachodniej zostanie skazana na łask ę Zwi ązku Sowieckiego. Totalizm sowiecki stanie si ę rzeczywistym panem całej Europy, która zostanie zgnieciona przy pierwszym uderzeniu nowego sowieckiego imperium, które przez opanowanie Mi ędzymorza stanie si ę demograficznie i militarnie czynnikiem decydującym o losie całej Europy. 5. Koncepcji sfer wpływów i organizacji bezpiecze ństwa światowego we- dług wzoru z Dumbarton Oaks i Jałty przeciwstawia si ę idea samostanowienia narodów i swobodnego ich ł ączenia si ę w wi ększe zwi ązki w ramach organizacji światowej, opartej na zasadach prawdziwie demokratycznych. Musi by ć podj ęte hasło wolno ści dla wszystkich narodów Europy i świata, hasło wolnej Europy. 6. Aby um ęczonym narodom Mi ędzymorza zabezpieczy ć raz zdobyt ą wolno ść i aby wzmocni ć system ogólnego pokoju w Europie i w świecie, trzeba dąż yć do powstania na terenie Mi ędzymorza konfederacji, czyli zwi ązku pa ństw zł ączonych sojuszem, w skład którego weszłyby, zgodnie z suwerenną wol ą odno śnych narodów, wyra żon ą w przyszło ści w warunkach zupełnej swobody i demokracji, pa ństwa narodów Mi ędzymorza: Alba ńskiego, Białoruskiego, Bułgarskiego, Chorwackiego, Czeskiego, Esto ńskiego, Greckiego, Litewskiego, Łotewskiego, Polskiego, Rumu ńskiego, Serbskiego, Słowackiego, Słowe ńskie- go, Ukrai ńskiego, W ęgierskiego. 7. Wszystkie narody Mi ędzymorza zwi ązane s ą wspóln ą histori ą. Jest ona na przestrzeni ostatnich wieków na Mi ędzymorzu jednym pasmem walk naro- dów Mi ędzymorza w obronie egzystencji i narodowego bytu przeciwko zabor- czym s ąsiadom. Zarówno rosyjski, jak niemiecki i austriacki imperializm starły

Kulturowe i polityczne aspekty mitu Międzymorza 443

si ę zawsze rozkłada ć tendencje do środkowe na Mi ędzymorzu, skróca ć pomi ę- dzy sob ą poszczególne narody i poddawa ć je kolejno pod swe wpływy. Powsta- jące na przestrzeni wieków zwi ązki narodów Mi ędzymorza przynosiły tym narodom nie tylko zwi ększone bezpiecze ństwo, ale dawały ł ącz ącym si ę narodom wielkie korzy ści moralne i kulturalne. Zwi ązki te zawsze jednak dotychczas grzeszyły zbyt ograniczonym zasi ęgiem, a wa śnie narodowe wewn ątrz nich stawały si ę przyczyn ą słabości. W tych momentach historii, gdy germa ński i rosyjski imperializm po skłóceniu narodów Mi ędzymorza, wytworzeniu i wy- zyskaniu przeciwie ństw i dokonanym w rezultacie podziale uzyskiwały w wspóln ą na Mi ędzymorzu granic ę – stawała si ę ona zawsze zarzewiem kon- fliktu na skal ę światow ą. Tak było w 1914, tak było w 1939 i 1941 roku. Narody Mi ędzymorza pomne na lekcj ę historii musz ą uwa żać za swój obowi ązek walk ę ze wszystkimi przejawami szowinizmu narodowego, urabianie szacunku wzajemnego i wzajemnej znajomo ści dóbr kulturalnych poszczegól- nych narodów. Historia uczy przeto, że, zachowuj ąc suwerenno ść konieczn ą dla pełnego rozwoju wszystkich sił narodowych, pa ństwa Mi ędzymorza powinny współ- działa ć ze sob ą w aliansie i wyst ępowa ć na zewn ątrz jako jedna cało ść polityczna i obronna. 8. Wszystkie narody Mi ędzymorza posiadaj ą własne najstarsze i najpowszechniejsze w Europie tradycje demokratyczne, czego przykładem mog ą by ć chocia żby: korzystanie 12% obywateli polsko-litewskiej federacji z pełnych praw w czasach, gdy w Anglii korzystało z nich 1% ogółu ludzko ści, lub tradycje serbskiej skupszczyzny, gdy jedynego w Europie wypadku chłopskich serbskich dynastyj królewskich. Naród słowe ński posiadał ju ż w VIII stuleciu w pa ństwie karynckim przy- kład demokracji, usymbolizowany w słynnym obrz ędzie intronizacji ksi ążą t karynckich, o którym pisano, że nie ma sobie równych w świecie, itd. Poza wspólnymi elementami religijnymi, moralnymi i demokratycznymi łączy wszystkie narody Mi ędzymorza w dziedzinie kulturalnej jeszcze chłopski charakter ich społecze ństw . Wie ś, pozostaj ąc na ziemiach Mi ędzymorza skupiskiem od 50 do 80% ludności, stanowi źródło warto ści kulturalnych, które jeszcze dotychczas nie było w pełni wykorzystane dla wzajemnego zbli żenia i współpracy. Pogł ębienie wzajemnej znajomo ści wspólnoty socjalnej i kulturalnej powinno sta ć si ę jedn ą z podstaw ł ącz ących konfederacj ę. 9. Narody Mi ędzymorza wykazały w okresie 20 lat niepodległo ści pomi ę- dzy obu wojnami światowymi ogromn ą pr ęż no ść ekonomiczn ą, czego wspania- łe zagospodarowanie i wykorzystanie wybrzeża morskiego mo że by ć jednym z przykładów. Narody Mi ędzymorza wykazały, szczególnie na przykładzie krajów bałtyckich, doskonały zmysł w rozwi ązywaniu kwesryj społecznych i szczyci ć si ę mog ą, czy to wynikami reformy rolnej, czy osi ągni ęciami w dziedzinie ubezpiecze ń społecznych. Mi ędzynarodowe Biuro Pracy zaliczało przed

444 Monika Jurkowska

wojn ą np. pa ństwo jugosłowia ńskie do najbardziej przoduj ących w dziedzinie prawodawstwa socjalnego. W Słowenii, w całej Jugosławii, jak również w Czechosłowacji rolnictwo i rzemiosło rozwijały si ę w harmonii z post ępem industrializacji, a zostały oparte na szerokiej sieci kooperatyw, w których ł ączyli si ę dobrowolnie mali wła ści- ciele rolni i rzemie ślnicy. 10. W momencie gdy Zwi ązek Sowiecki w istocie posiadaj ący najbardziej reakcyjny i najbardziej krzywdz ący i wykorzystuj ący człowieka ustrój społecz- ny, usiłuje rozpali ć masy światowego proletariatu demagogicznymi hasłami społecznymi, same przez si ę nasuwaj ą się, jako wspólne, nast ępuj ące zasady przyszłego ustroju społecznego naszych pa ństw Mi ędzymorza, pozostawiaj ąc oczywi ście ka żdemu narodowi decydowanie o formie własnego demokratycz- nego ustroju socjalnego: a) d ąż enie do wyzwolenia człowieka z niewoli kapitału i maszyny przez popieranie małego mo żliwie własnego i średniego warsztatu pracy; b) d ąż enie do zagwarantowania ka żdemu obywatelowi pracy; c) oparcie ustroju rolnego na zdrowej, drobnej rentownej własno ści indy- widualnej tak, jak si ę ona rozwin ęła w poszczególnych krajach w wykonaniu reformy rolnej, przeprowadzonej w celu umocnienia i uniezale żnienia drobnej własno ści chłopskiej, z rozszerzeniem reformy rolnej na obszary, na których nie została jeszcze wykonana; d) uspołecznienie kluczowych gał ęzi przemysłu i współudział pracowni- ków w zarz ądzie i zyskach z przedsi ębiorstw. W tym celu administracja publiczna powinna przej ąć kierownictwo tych gał ęzi przemysłu, które zajmuj ą pozycj ę monopolistyczn ą i powinna kierowa ć całym życiem ekonomicznym ku jego naturalnemu społecznemu celowi. Pa ństwo jednak nie powinno mie ć mo żliwo ści nadu żywania władzy przez zamienienie ekonomii społecznej w system kapitalistyczny, oparty o biurokra- cj ę pa ństwow ą tak, jak uczyniły to totalitarne systemy bolszewizmu, faszyzmu i narodowego socjalizmu. Struktura ekonomiczna winna słu żyć prawdziwej wolno ści człowieka i rozwojowi poszczególnych narodów, a nieimperialistycz- nym celom totalitarnej dyktatury. 11. Zamierzona konfederacja pa ństw Mi ędzymorza powinna si ę oprze ć na nast ępuj ących zasadach, wyra żonych w umowach mi ędzynarodowych konsty- tucjach pa ństw wchodz ących w skład konfederacji i w statucie konfederacji: A. Konfederacja winna zapewni ć skuteczn ą współprac ę pa ństw skonfederowanych w nast ępuj ących umówionych dziedzinach: a) wspólnej polityki zagranicznej; b) wspólnej obrony konfederacji i wszystkich pa ństw w jej skład wchodz ą- cych; c) kierownictwa wspólnymi sprawami gospodarczymi; d) upowszechnienia o światy i troski o wymian ę dóbr kulturalnych pomi ę- dzy skonfederowanymi narodami.

Kulturowe i polityczne aspekty mitu Międzymorza 445

B. W tym celu statut konfederacji winien co najmniej przewidywa ć jako jedno z mo żliwych rozwi ąza ń wzi ęte przykładowo nast ępuj ące instytucje: a) dla koordynacji polityki zagranicznej – rad ę konfederacji, zło żon ą z równej liczby przedstawicieli wszystkich skonfederowanych pa ństw; b) dla koordynowania administracji w ustalonych dziedzinach współpracy: komitet wykonawczy konfederacji, któryby kierował powołanymi wspólnymi instytucjami np. instytutami współpracy kulturalnej, ekonomicznej itp.; c) dla koordynowania prawodawstwa: uni ę mi ędzyparlamentarn ą, zło żon ą z delegacji parlamentu pa ństw skonfederowanych, powołan ą dla prac ustawo- dawczych i inicjatywy ustawodawczej w ustalonych dziedzinach współpracy. Projekty i ustawy przyj ęte przez uni ę mi ędzyparlamentarn ą wymagałyby ich uchwalenia w przepisanym trybie przez parlamenty państw skonfederowanych. C. Ustroje polityczne wszystkich pa ństw, wchodz ących w skład konfederacji, winny gwarantowa ć poszanowanie praw jednostki. Konstytucje pa ństw skonfederowanych powinny zabezpiecza ć wolno ść my śli, swobod ę religijnego kultu, swobod ę przekona ń politycznych, wolno ść słowa, prawo swobodnego zrzeszania si ę. D. Wspólna obrona konfederacji, oparta na zobowi ązaniu do natychmia- stowego przyst ąpienia do wojny całej konfederacji w razie, gdy jedno lub wi ę- cej pa ństw w jej skład wchodz ących zostanie zaatakowane, powinna obejmowa ć jednolite kierownictwo cało ści spraw obrony konfederacji, zapewnione przez: a) permanentn ą instytucj ę, utworzon ą z delegacji sztabów generalnych pa ństw skonfederowanych; b) przygotowane wspólne naczelne dowództwo na wypadek wojny; c) własne siły zbrojne pa ństw skonfederowanych; d) wspóln ą sił ę zbrojn ą konfederacji utworzon ą z wojsk wszystkich pa ństw skonfederowanych. Ta wspólna siła zbrojna powinna obj ąć przede wszystkim wspólne lotnisko i marynark ę, oparte na jednym planie rozbudowy i finansowa- ne przez skarby wszystkich pa ństw skonfederowanych. Wspólna siła zbrojna poza celami wojskowymi powinna sta ć si ę równie ż szkoł ą patriotyzmu konfe- deracyjnego oraz wzajemnego poznania i zbliżenia narodów konfederacji. E. J ęzykiem urz ędowym instytucji konfederacji winny by ć wszystkie j ęzy- ki skonfederowanych narodów oraz j ęzyk angielski lub francuski – jako j ęzyk wspólny. 12. Wszystkie istniej ące kwestie sporne nie wykluczaj ą pełnej współpracy w walce o niepodległo ść wszystkich narodów Mi ędzymorza i o realizacj ę idei konfederacji. Wła śnie ta współpraca winna ułatwi ć rozwi ązanie kwestii spor- nych. Ziemie narodów Mi ędzymorza, które po pierwszej wojnie światowej pozo- stały poza granicami poszczególnych pa ństw, powinny powróci ć do swych ma- cierzy.

446 Monika Jurkowska

Dla rozwi ązania kwestii przynale żno ści ewentualnych terenów narodowo- ściowo mieszanych i dla zabezpieczenia praw ewentualnych mniejszo ści wewn ątrz poszczególnych pa ństw skonfederowanych, tam, gdzie rozwi ązanie tery- torialne nie b ędzie mo żliwe, nale ży przyj ąć zasad ę zagwarantowania pełni praw dla wszystkich narodowo ści przez autonomi ę personaln ą (narodowo ściow ą) w dziedzinie kulturalnej i rozszerzonego samorz ądu na terenach narodowo ścio- wo mieszanych, do utworzenia odr ębnych kantonów na terenach mieszanych wł ącznie. 13. Powstanie na Mi ędzymorzu silnej konfederacji, pozbawionej dzi ęki swej strukturze aspektów agresywno ści i imperializmu le ży w interesie pokoju w Europie. Konfederacja mi ędzymorska jako zwi ązek wolnych narodów, b ędzie d ąż yć usilnie do współpracy z innymi wolnymi narodami Europy. Konfederacja b ę- dzie miała naturaln ą tendencj ę do współpracy z obu mocarstwami anglosaskimi w dziedzinie politycznej, ekonomicznej i społecznej. Konfederacja Mi ędzymorza b ędzie tam ą, która poło ży kres imperializmowi germa ńskiemu na wschodzie i południu Europy, a oddzielaj ąc od siebie Niemcy i Rosj ę, przyniesie pokój i stabilizacj ę stosunków w Europie. Narody Mi ędzymorza s ą po wi ększej cz ęś ci narodami słowia ńskimi, nato- miast maj ą kultur ę zachodni ą i orientuj ą si ę politycznie na zachód. Wolna i silna konfederacja na Mi ędzymorzu jest przeto równie ż jedynym mo żliwym łącznikiem do stopniowego zbli żenia si ę rosyjskiego wschodu do cywilizacji europejskiej. Narody Mi ędzymorza d ąż yć b ędą równie ż do uło żenia poprawnych i przy- jaznych stosunków z narodem rosyjskim, gdy tylko wyrzeknie si ę on swych imperialistycznych d ąż eń. W razie powstania ogólnoeuropejskiego organizmu federacyjnego, konfederacja niepodległych pa ństw narodów Mi ędzymorza b ędzie gotowym i pozy- tywnym wkładem do zorganizowania Europy jako jedno ści politycznej, gospo- darczej i kulturalnej na zasadach dobrowolnej współpracy wszystkich jej wolnych narodów. KOMITET REDAKCYJNY „INTERMARIUM” – wydawnictwa, po świ ęcone idei konfederacji i współpracy narodów Mi ędzy- morza Bałtycko-Czarnomorsko-Egejsko-Adriatyckiego.

2. Po ustaniu działa ń wojennych 37

Środkowo-Europejski Klub Federalny jest wyrazem potrzeby zrzeszania si ę przedstawicieli nast ępuj ących narodów: ALBA ŃSKIEGO, BIAŁORU- SKIEGO, BUŁGARSKIEGO, CHORWACKIEGO, CZESKIEGO, ESTOŃ-

37 Mi ędzymorze , Rzym 1946, s. 18-19.

Kulturowe i polityczne aspekty mitu Międzymorza 447

SKIEGO, GRECKIEGO, LITEWSKIEGO, ŁOTEWSKIEGO POLSKIEGO, RUMU ŃSKIEGO, SERBSKIEGO, SŁOWACKIEGO, SŁOWE ŃSKIEGO, UKRAI ŃSKIEGO, W ĘGIERSKIEGO. Bieg dziejów, a zwłaszcza zdarzenia, drugiej wojny światowej, okazuj ą wyra źnie, jak dalece narody te s ą zwi ązane wspólnot ą losu. Narody Mi ędzymorza, niweczone przez totalizmy: narodowo-socjalis- tyczny, faszystowski i sowiecki – staj ą wobec konieczno ści wspólnej obrony niepodległości. Wspólnota życia wewn ętrznego urasta z podobie ństw przebiegu rozwoju kulturalnego i układu stosunków społecznych. Zwi ązanie z kultur ą zachodni ą, gł ębokie tradycje i uczucia religijne, i osi ągni ęte demokratyczne prawa, stanowi ą istotne cechy naszej wspólnoty. W strukturze społecznej naszych narodów wie ś zachowała przewag ę, pot ę- guj ąc swój wkład w życie narodowe w miar ę post ępuj ącego rozwoju nowocze- snej wsi i wolnego chłopa obywatela. Przeto narody środkowo-europejskiego Mi ędzymorza zwi ązane analogicz- ną sytuacj ą geograficzn ą, historyczn ą przeszło ści ą, wspólnot ą cywilizacyjn ą i struktur ą społeczn ą, a zagro żone przez otaczaj ące je imperializmy, winny doj ść do jedynego logicznego rozwi ązania – do stworzenia jedno ści politycznej dla wspólnej obrony i wspólnego rozwoju. W chwili obecnej, gdy po formalnym zako ńczeniu wojny w Europie nade- szło tak że zako ńczenie wojny w Azji – liczne ludy świata oddaj ą si ę rado ści. Nie jest i nie mo że ona by ć udziałem narodów Europy Środkowo- Wschodniej. Poddane okupacji sowieckiej, pozbawione niepodległości, wyzute z najbardziej elementarnych praw ludzkich – odczuwaj ą one najsilniej, w tak zwa- nym „dniu zwyci ęstwa”, ponury tragizm chwili. Zako ńczenie wojny przynosi sponiewieranie tych zasad, w imi ę których or ęż był podj ęty. Zrodził walk ę opór przeciw narzucaniu obcej woli narodom wolnym, opór przeciw zaborczemu imperializmowi, opór przeciw zasadzie władztwa „wy ższej rasy” nad „po śledniejszymi”. Karta Atlantycka i podobne deklaracje głosiły, że prawo ma by ć ponad sił ą, że sprawiedliwo ść i poszanowanie wolno ści cudzej będą fundamentem lepszej budowy świata, że swobodny rozwój słabszych do- zna opieki silnych. A oto ko ńcz ą wojn ę przy pełnej afirmacji przemocy, przy uznaniu podbo- jów i aneksji, jako słusznej nagrody dla pot ęż nych, przy formowaniu nowej hierarchii i przodownictwa w śród narodów – w imi ę siły. Ale układ rzeczy, oparty wył ącznie na przemocy, nie mo że si ę osta ć w XX wieku. Miliony ludzi na Mi ędzymorzu, pragn ące zazna ć pełnej i trwałej narodowej wolno ści – a nale żą ce zarówno do narodów, które w wyniku wojny po- przedniej jeszcze niepodległo ści nie pozyskały, jak do tych, które niepodległo ść obecnie utraciły – niewolnikami by ć nie chc ą i nie b ędą.

448 Monika Jurkowska

Tendencje imperialistyczne, chc ące oprze ć porz ądek świata na podziale sfer wpływów, s ą nie tylko niemoralne, ale i nie realne. Nie jest bowiem prawd ą jakoby zgasł ju ż jeden z najwi ększych ideałów ludzko ści – pełnia własnego Narodowego Życia. Ani nie da si ę on z dusz ludzkich wymaza ć, ani si ę nie da zast ąpi ć wył ącznym ideałem jednostkowego dobrobytu i maksymalnej kon- sumpcji, jak to chc ą w nas wmówi ć rzecznicy kapitalizmu pa ństwowego czy prywatnego. To te ż obrona prawa naszych narodów do niepodległo ści, poszukiwanie sprawiedliwych , a praktycznych rozwi ąza ń w stosunkach wzajemnych mi ędzy naszymi narodami, obrona elementarnych praw człowieka – oto nasze cele. Za fundament swojej działalno ści przyjmujemy dorobek dziejowy prawa europejskiego, z jego zasad ą wolno ści narodów, z jego poszanowaniem prawa ka żdego narodu do samostanowienia o sobie. W życiu wewn ętrznym narodów uznajemy za niezb ędne rozwijanie demokracji – odmawiamy jednak prawa do tego miana ustrojom, nieopartym o poszanowanie wolno ści człowieka. A tak jest wła śnie w wypadku budowania no- wych poj ęć „prawdziwej demokracji” lub „post ępowej demokracji”, które stwo- rzone zostały wył ącznie dla torowania drogi do dyktatury jednej partii i do uzy- skania wszechwładzy sowieckiej. Totalizm wschodni wytr ącił z normalnego, swobodnego życia szereg naro- dów i zagra ża reszcie Europy, wytr ącił tak że zdrowy i uczciwy sens z naj- szczytniejszych słów i poj ęć ludzko ści. Przekonani jeste śmy, że musi doj ść do głosu zdrowy rozs ądek narodów, wierzymy w odrodzenie ideałów humanistycznych w cało ści kultury europejskiej, wierzymy w twórcze siły naszych narodów na Mi ędzymorzu – i w tym tkwi ą niezachwiane podstawy naszej nadziei i st ąd wytrwało ść walki.

PREZYDIUM KLUBU FERERALNEGO ŚRODKOWO-EUROPEJSKIEGO Dr Miha KREK, przewodnicz ący Juliusz PONIATOWSKI, zast ępca przewodnicz ącego Dr Cyryl ŻEBOT, sekretarz generalny

Bibliografia

− Bal K., Z tradycji polskiej my śli federalistycznej , „Zbli żenia Polska-Niemcy” 1996, nr 3. − Biega ński W., Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie 1939–1945 , Warszawa 1991. − Chodakiewicz M. J., Mi ędzymorze , Warszawa 2016. − Danilewicz Zieli ńska M., Szkice o literaturze emigracyjnej , Pary ż 1978. − Dymarskiego M., Stosunki wewn ętrzne w śród polskiego wychod źstwa politycznego i wojskowego we Francji i Wielkiej Brytanii 1939–1945 , Wrocław 1999. − Fiedor K., Niemieckie plany integracji Europy na tle zachodnioeuropejskich doktryn zjednoczeniowych 1918–1945 , Wrocław 1991.

Kulturowe i polityczne aspekty mitu Międzymorza 449

− Hahn H. H., Dyplomacja bez listów uwierzytelniaj ących. Polityka zagraniczna Adama Jerze- go Czartoryskiego, 1830–1840 , Warszawa 1987. − Izdebski A., W drodze do Mi ędzymorza. Od Piłsudskiego do Moczulskiego , Kraków 1999. − Jaworska K., Perspektywy polskich wydawnictw w Rzymie w 1946 , [w:] Pary ż, Londyn, Mo- nachium, Nowy Jork. Powrze śniowa emigracja niepodległo ściowa na mapie kultury nie tylko polskiej , red. V. Wejs-Milewska, E. Rogalewska, tom 2, Białystok 2016. − Jaworska K., Wydawnictwa i działalno ść informacyjna Drugiego Korpusu w j ęzyku włoskim , „Pami ętnik Literacki” (Londyn) 1991, t. 16. − Juchnowski J., Federalizm i integracja europejska w my śli politycznej socjalistów polskich (1922–1939) , [w:] Federalizm. Teorie i koncepcje , red. W. Bokajło, Wrocław 1998. − Jurkowska M., Romantyczne korzenie regionalizmu: „O pa ńszczy źnie” i „Wyj ątek z pisma o pie śniach ludu” Jana Ludwika Żukowskiego , [w:] Regionalizm literacki – historia i pami ęć , red. Z. Chojnowski, E. Rybicka, Kraków 2017. − Kisielewski T., Federacja środkowo-europejska. Pertraktacje polsko-czechosłowackie 1939– 1943 , Warszawa 1991. − Kowalik J., Czasopi śmiennictwo , [w:] Literatura polska na obczy źnie 1940–1960 , red. T. Terlecki, t. 2, Londyn 1965. − Kuderowicz Z., Polska filozofia pokoju. Historia idei pokoju w kulturze polskiej do 1939 roku , Warszawa 1992. − Ławski J., Polskie mitologie Odessy , [w:] Odessa w literaturach słowia ńskich , red. J. Ławski, N. Maliutina, Białystok–Odessa 2016. − Maciejewski M., Har ęż a G., Zarys dziejów polskich idei federacji europejskiej (XV-XX w.) na tle zachodnioeuropejskich koncepcji zjednoczeniowych , [w:] Społecze ństwo w przełomie. Pol- ska, Niemcy i Unia Europejska , red. M. Maciejewski, Wrocław 1999. − Ma ślanka J., Zorian Doł ęga Chodakowski. Jego miejsce i wpływ na polskie pi śmiennictwo romantyczne , Kraków 1963. − Morawski K. S., Przyczyny i okoliczno ści upadku Jugosławii w 1941 r. , „Przegl ąd Geopoli- tyczny” 2016, t. 15. − Nar ębski W., Działania 5 Wile ńskiej Brygady Piechoty podczas kampanii włoskiej 1944–45 , Bydgoszcz 2005. − Narymunt Ro żyński J., Mi ędzymorze – Korona Rzeczypospolitej , http://www.mpolska 24.pl/post/10948/miedzymorze-korona-rzeczypospolitej [dost ęp dn. 16.03.2017]. − Nowy kształt Europy. XX-wieczne koncepcje federalistyczne w Europie Środkowo-Wschodniej i ich implikacje dla dyskusji o przyszło ści Europy , red. nauk. J. Kłoczowski i S. Łukasiewicz, Lublin 2003. − Okulewicz P., Koncepcja „Mi ędzymorza” w my śli i praktyce politycznej obozu Józefa Piłsud- skiego w latach 1918–1926 , Pozna ń 2001. − Pilawski B., Adam Czartoryski – projekt Ligi Europejskiej , „Pa ństwo i Prawo” 1950, nr 2. − Sadowski J., Polscy federali ści i konfederali ści w czasie II wojny światowej (cz ęść 2) , „Studia Europejskie” 2005, nr 4. − Sitwa Zgrupowania 5. Wile ńskiej Brygady Żubrów , t. 3, Rzym 1946 − Ślusarczyk J., Idea pokoju w europejskiej i polskiej myśli politycznej do 1939 roku. Kompen- dium , Warszawa 1995. − Ślusarczyk J., Idee pokojowe i pacyfistyczne w polskiej my śli i praktyce politycznej (do 1939 r.) , „Archiwum Historii My śli Politycznej”, t. VI, 1996. − Szczepa ński T., Mi ędzymorze. Polityka środkowoeuropejska KPN , Warszawa 1993. − Wierzbicki A., Wschód-Zachód w koncepcjach dziejów Polski. Z dziejów polskiej my śli historycznej w dobie porozbiorowej , Warszawa 1984. − Żak J., Nie walczyli dla siebie. Powojenna odyseja 2 Korpusu Polskiego . Warszawa 2014. − Zasławski E., Czartoryski i jego Liga Narodów , „Nowa Polska” t. IV, z. 2.

450 Monika Jurkowska

− Zieli ński A., Jan Ludwik Żukowski – zapomniany krytyk i publicysta , „Prace Polonistyczne” 1960, seria 16. − Zy śk J., Zapomniana publicystyka Jana Ludwika Żukowskiego , „Sztuka Edycji” 2013, nr 1.

Źródła internetowe

− Agnosiewicz M., Polska, Rosja, wiatr historii , http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,9979 [dost ęp dn. 16.03.2017]. − Europa Środkowa powołała Inicjatyw ę Trójmorza pod patronatem Chin i USA , http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,10032 [dost ęp dn. 15.03.2017]. − Forum pa ństw Trójmorza z udziałem prezydenta. Przyj ęto wspóln ą deklaracj ę, http://kresy.pl/wydarzenia/forum-panstw-trojmorza-z-udzialem-prezydenta-przyjeto-wspolnadeklaracje-pelny-tekst/ [dost ęp dn. 15.03.2017]. − http://jagiellonia.org/miedzymorze/ [dost ęp dn. 30.04.2017]. − http://nauka-polska.pl/dhtml/raporty/ludzieNauki?rtype=opis&objectId=200849&lang=pl [dost ęp dn. 15.03.2017]. − http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/juliusz-poniatowski [dost ęp dn. 10.09.2017]. − http://www.slovenska-biografija.si/oseba/sbi893138/ [dost ęp dn. 10.09.2017]. − https://www.mgm.gov.pl/gospodarka-morska/25-polityka-morska [dost ęp dn. 30.04.2017 r.]. − Kędzierski M., Trójmorze nie powstanie bez wspólnej agendy wobec Berlina i Brukseli , http://cakj.pl/2016/08/29/trojmorze-nie-powstanie-bez-wspolnej-agendy-wobec-berlina-i- brukseli/ [dost ęp dn. 15.03.2017]. − Kuli ński W., Silna Polska z rzeczywistymi sprzymierze ńcami… Mi ędzymorze – tego boi si ę UE? , https://wirtualnapolonia.com/2016/01/25/silna-polska-z-rzeczywistymi-sprzymierzencami-miedzymorze-tego-boi-sie-ue/ [dost ęp dn. 16.03.2017]. − Matysiak P., Mi ędzymorze – Nowa epoka pod patronatem Polski? , http://paulinamat ysiak2.wixsite.com/pisarka/single-post/2016/02/23/Mi%C4%99dzymorze-%E2%80%93- Nowa-epoka-pod-patronatem-Polski [dost ęp dn. 16.03.2017]. − Podstawski M., Trójmorze – Three Seas Initiative , http://rog.republika.pl/trojmorze.htm [dost ęp dn. 15. 03.2017]. − Potocki M., Parafianowicz Z., Wywiad z K. Szczerskim, Trójmorze powstaje w oparciu o współprac ę z Rumuni ą i Chorwacj ą, http://forsal.pl/artykuly/973336,szczerski-trojmorze- powstaje-w-oparciu-o-wspolprace-z-rumunia-i-chorwacja-wywiad.html [dostep dn. 15.03.2017]. − Przedstawiciele pa ństw Trójmorza przyj ęli wspóln ą deklaracj ę o współpracy , http://www.polskieradio.pl/5/3/Artykul/1659758,Przedstawiciele-panstw-Trojmorza-przyjeli- wspolna-deklaracje-o-wspolpracy [dost ęp dn. 15.03.2017]. − Wspólna deklaracja w sprawie Inicjatywy Trójmorza (Three Seas initiative) , https://bestiariusz.wordpress. com /2016/08/26/ wspolna-deklaracja-w-sprawie-inicjatywy- trojmorza/ [dost ęp dn. 14.02.2017].

Kulturowe i polityczne aspekty mitu Międzymorza 451

Monika Jurkowska University of Białystok

CULTURAL AND POLITICAL ASPECTS OF THE INTERMARIUM (MI ĘDZYMORZE) MYTH

Summary

The author, taking up the subject of Cultural and Political Aspects of the Intermarium (Mi ędzymorze) Myth, bases her research on the publication entitled Mi ędzymorze , which was published in Rome by the Central European Federal Club, related to the propagan- da/cultural/educational activities of the Polish II Corps. The main assumption of the publication is to show the cultural community of states that may belong to the Mi ędzymorze federation. It is connected with political conditions after the Yalta Conference. The author refers to the history of this idea and shows the vivid presence of Intermarium in the contemporary politics of the Presi- dent of Poland, Andrzej Duda, from the perspective of the economic alliance within the frame- work of the Three Seas Initiative.

Keywords: Mi ędzymorze, national culture, Soviet Union, World War II, Polish II Corps, Central European Federal Club, Three Seas Initiative, the Intermarium

MONIKA JURKOWSKA – mgr, absolwentka filologii polskiej na Uniwersytecie w Białymstoku, doktorantka w Katedrze Bada ń Filologicznych „Wschód – Zachód” w Instytucie Filologii Polskiej UwB, przedstawicielka Wydziałowej Rady Samorz ądu Doktorantów UwB, pracownik UwB. Współorganizatorka Mi ędzynarodowej Konferencji Naukowej „Dwuj ęzyczni pisarze polscy i litewscy. Zagadnienia Bilingwizmu w kulturze polskiej i litewskiej. Literatura – kultura – język” (Wilno–Szetejnie 2015). Autorka m.in. artykułów: Duma i upór: o powie ści „Grzechy hetma ń- skie” Józefa I. Kraszewskiego (2015) oraz Literatura – teologia – filozofia. O poetyckiej drodze ksi ędza Jana Sochonia (2015). Zainteresowania badawcze: twórczo ść Jana Ludwika Żukowskie- go, krytyka epoki romantyzmu, literatura chrze ścija ńska.