Kulturowe I Polityczne Aspekty Mitu Międzymorza 431
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Monika Jurkowska Uniwersytet w Białymstoku KULTUROWE I POLITYCZNE ASPEKTY MITU MI ĘDZYMORZA Świ ęte Cesarstwo Rzymskie, unia kalmarska, unia polsko-węgierska, Rze- czypospolita Obojga Narodów, Hanza, Stany Zjednoczone, NATO, ONZ, G-8, Unia Europejska, Organizacja Pa ństw Afryka ńskich, Liga Pa ństw Arabskich – to tylko niektóre powstaj ące na przestrzeni wieków koalicje, które w ró żnym charakterze trwały lub trwaj ą nadal. Sojusze mi ędzy pa ństwami, zawierane albo w celach ekspansywnych, albo obronnych, maj ą nie tylko podło że polityczno- gospodarcze. Kulturowy aspekt, niejednokrotnie pozostaj ący na marginesie bada ń naukowych, ze wzgl ędu na swój niemierzalny ekonomicznie charakter, stanowi jednak nie tylko podstaw ę budowania wspólnej to żsamo ści 1 członków koalicji, ale tak że jest cz ęsto podstawowym wyznacznikiem jej trwało ści. Pewnym fenomenem na tle wspomnianych powy żej sojuszy jest mityczna koncepcja Mi ędzymorza, która wła ściwie nigdy nie została zrealizowana 2. To zało żeniom tego sojuszu, który, co trzeba podkre śli ć na wst ępie, miał charakter obronny przed ekspansj ą Rosji, pó źniej tak że III Rzeszy i Turcji, zostanie po- świ ęcony niniejszy artykuł. Impulsem do podj ęcia tematu stała si ę publikacja Mi ędzymorze wydana w 1946 roku w Rzymie nakładem Klubu Federalnego Środkowo-Europejskiego. Jest to przedruk artykułów ukazuj ących si ę na łamach trzeciego tomu Sitwy Zgrupowania 5. Wile ńskiej Brygady Żubrów 3, wydawanej przez 5. Wile ńsk ą 1 Nale ży przy tej okazji podkre śli ć ró żny charakter korelacji kultur sojuszników. Mo żemy wskaza ć dwa rodzaje zale żno ści: równorz ędno ści kultur, b ądź nadrz ędno ści kultury jednego z sojuszników. Prowadzi to do ci ągłych interakcji mi ędzy kulturami, które powstaj ą na fun- damencie pozytywnych lub negatywnych odniesie ń do wolno ści w tworzeniu to żsamo ści swojej kultury. Nie zmienia to jednak faktu, że powstaj ąca historyczna zale żno ść mi ędzy kul- turami mitologizuje powstaj ące relacje, tworzy stereotypy. 2 Niew ątpliwie pewn ą „namiastk ą” jest zawi ązany w 1991 r. sojusz mi ędzy Polsk ą, Czecho- słowacj ą a W ęgrami pod nazw ą Grupa Wyszehradzka , nawi ązuj ący do spotka ń królów Polski, Czech i W ęgier w Wyszehradzie w 1335 i 1338 roku. Jego nieformalny charakter i ograni- czony zasi ęg nie spełnia jednak zało żeń proponowanych w ramach omawianej tu koncepcji Mi ędzymorza. 3 Sitwa Zgrupowania 5. Wile ńskiej Brygady Żubrów , t. 3, Rzym 1946. Było to wydawnitwo (Drukarnia Tipografia Poliglota i Drukarnia Polowa Oddziału Kultury i Prasy 2. Korpusu) 430 Monika Jurkowska Brygad ą Piechoty, która funkcjonowała w ramach 5. Kresowej Dywizji Piecho- ty 2. Korpusu Armii Polskiej 4. Jest to unikatowe spojrzenie na ide ę sojuszu federacyjnego, które podkre śla kulturow ą i historyczn ą wspólnotowo ść pa ństw Europy Środkowo-Wschodniej. Narodziny idei Mi ędzymorza Polityczna idea Mi ędzymorza (Intermarium), wysuwana przez Józefa Pił- sudskiego 5 w okresie mi ędzywojennym, zakładająca utworzenie federacji pa ń- stw Europy Środkowej i Wschodniej, docelowo obejmowała obszar mi ędzy morzami Adriatyckim, Bałtyckim a Czarnym („Morza ABC”), a konkretnie Białoru ś, Czechosłowacj ę, Estoni ę, Jugosławi ę, Litw ę, Łotw ę, Polsk ę, Rumu- ni ę, Ukrain ę, Węgry oraz ewentualnie Finlandi ę. Piłsudski uwa żał, że jej po- wstanie pozwoli unikn ąć pa ństwom Europy Środkowej dominacji Niemiec czy Rosji. Przyczyn niepowodzenia w realizacji planu mo żna wskaza ć kilka. Sprze- ciw wobec tej idei płyn ął nie tylko z Rosji, ale i wi ększo ści zachodnich mo- carstw (z wyj ątkiem Francji), które obawiały si ę wzrostu znaczenia Polski na arenie mi ędzynarodowej. Tak że narody byłej Rzeczypospolitej, które d ąż yły do niepodległo ści: Litwini, Ukrai ńcy i Białorusini, nie wyra żały zainteresowania przyst ąpieniem do unii. Graniczne konflikty mi ędzy Polsk ą a jej s ąsiadami – Rosj ą Sowieck ą, Ukrain ą, Litw ą i Czechosłowacj ą równie ż zmniejszyły szanse na urzeczywistnienie koncepcji Piłsudskiego. W Polsce głównym przeciwni- kiem idei federacyjnej Mi ędzymorza był Roman Dmowski, lider Narodowej Demokracji, który d ąż ył do stworzenia jednolitego etnicznie pa ństwa polskiego i polonizacji mniejszo ści narodowych. Ostatecznie realizacj ę projektu federacji pa ństw Europy Środkowej i Wschodniej przekre śliła wojna z Rosj ą (1919– 1921). Fiasko przedsi ęwzi ęcia skłoniło Piłsudskiego do reinterpretacji idei federa- cji i stworzenia koncepcji sojuszu pa ństw nadbałtyckich i bałka ńskich. W unii tej miały si ę poł ączy ć Polska, kraje bałtyckie, Skandynawia, Czechosłowacja, Węgry, Rumunia, Jugosławia, Bułgaria, Włochy oraz Grecja. Porozumienie zawieraj ące nie tylko sporawozdania, reporta że czy wspomnienia ze szlaku bojowego wilnian słu żą cych w 5. Kresowej Dywizji Piechoty. Wydawnictwo podejmowało tak że tematy współczesne ówczenej redakcji, jak sprawa Katynia, powstania warszawskiego czy kształtu przyszłej Europy. Na swych łamach propagowała idee Mi ędzymorza. 4 Zob. J. Kowalik, Czasopi śmiennictwo , [w:] Literatura polska na obczy źnie 1940–1960 , red. T. Terlecki, t. 2, Londyn 1965; K. Jaworska, Wydawnictwa i działalno ść informacyjna Dru- giego Korpusu w j ęzyku włoskim , „Pami ętnik Literacki” (Londyn) 1991, t. 16. 5 Por. T. Szczepa ński, Mi ędzymorze. Polityka środkowoeuropejska KPN , Warszawa 1993; A. Izdebski, W drodze do Mi ędzymorza. Od Piłsudskiego do Moczulskiego , Kraków 1999; P. Okulewicz, Koncepcja „Mi ędzymorza” w my śli i praktyce politycznej obozu Józefa Piłsud- skiego w latach 1918–1926 , Pozna ń 2001. Kulturowe i polityczne aspekty mitu Międzymorza 431 rozci ągałoby si ę wówczas nie tylko pomi ędzy Bałtykiem a Morzem Czarnym, ale te ż mi ędzy Morzem Śródziemnym a Oceanem Arktycznym. Niestety, tak że i ta unia nie została zrealizowana, z jednej strony, ze wzgl ędu na napi ęte sto- sunki Polski z Litw ą i Czechosłowacj ą, z drugiej ze wzgl ędu na skłócenie pozo- stałych pa ństw mi ędzy sob ą. Jedyne osi ągni ęcie, jakie ta koncepcja przyniosła, to sojusz polsko-rumu ński 6. Sama idea unii federacyjnej pa ństw środkowo- i wschodnioeuropejskich nawi ązywała do jagiello ńskich tradycji wielokulturowej Rzeczypospolitej Ob- ojga Narodów. Ta tradycja sojuszu polsko-litewskiego ewaluowała jeszcze w okresie istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Postulowano bowiem wyodr ębnienie Ksi ęstwa Ruskiego, poł ączonego z Polsk ą i Litw ą uni ą realn ą w ramach Rzeczypospolitej Trojga Narodów 7. Inny wariant idei odnowienia wspólnoty polsko-litewskiej du żo wcze śniej, bo w latach 1832–1861, czyli pomi ędzy powstaniem listopadowym a stycznio- wym, popierał ksi ążę Adam Jerzy Czartoryski, działacz polityczny stoj ący na czele konserwatywnego Hôtelu Lambert w Pary żu. Projekt Czartoryskiego za- kładał odtworzenie polsko-litewskiej wspólnoty sfederowanej z Czechami, Słowacj ą, Węgrami, Rumuni ą i wszystkimi Słowianami Południowymi. Liczył ksi ążę na wsparcie rz ądów francuskiego, brytyjskiego i tureckiego. Szansa na zrealizowanie tej koncepcji wydawała si ę na chwil ę mo żliwa podczas Wiosny Ludów w latach 1848–1849. Jednak brak poparcia Zachodu, wzrost niemiec- kiego nacjonalizmu oraz konflikty W ęgier ze Słowacj ą, Czechami i Rumuni ą przeszkodziły w tym planie 8. Jak wskazuj ą powy ższe rozwa żania, Morze Czarne jest nieodł ącznym ele- mentem stworzonej w Dwudziestoleciu Mi ędzywojennym koncepcji federacji Mi ędzymorza. Jak czytamy na stronie Ministerstwa Gospodarki Morskiej i Że- glugi Śródl ądowej: Dla Europy żegluga stanowiła od zawsze jeden z podstawowych warunków roz- woju gospodarczego i osi ągni ęcia dobrobytu. Usługi transportu morskiego maj ą 6 A. Wierzbicki, Wschód – Zachód w koncepcjach dziejów Polski. Z dziejów polskiej my śli historycznej w dobie porozbiorowej , Warszawa 1984; J. Juchnowski, Federalizm i integracja europejska w my śli politycznej socjalistów polskich (1922–1939) , [w:] Federalizm. Teorie i koncepcje , red. W. Bokajło, Wrocław 1998. 7 Zob. Z. Kuderowicz, Polska filozofia pokoju. Historia idei pokoju w kulturze polskiej do 1939 roku , Warszawa 1992; J. Ślusarczyk, Idea pokoju w europejskiej i polskiej my śli politycznej do 1939 roku. Kompendium , Warszawa 1995; M. Maciejewski, G. Har ęż a, Zarys dziejów pol- skich idei federacji europejskiej (XV–XX w.) na tle zachodnioeuropejskich koncepcji zjedno- czeniowych , [w:] Społecze ństwo w przełomie. Polska, Niemcy i Unia Europejska , red. M. Ma- ciejewski, Wrocław 1999. 8 Zob. E. Zasławski, Czartoryski i jego Liga Narodów , „Nowa Polska” t. IV, z. 2; B. Pilawski, Adam Czartoryski – projekt Ligi Europejskiej , „Pa ństwo i Prawo”1950, nr 2; H. H. Hahn, Dy- plomacja bez listów uwierzytelniaj ących. Polityka zagraniczna Adama Jerzego Czartoryskie- go, 1830–1840 , Warszawa 1987; K. Bal, Z tradycji polskiej my śli federalistycznej , „Zbli żenia Polska-Niemcy” 1996, nr 3; J. Ślusarczyk, Idee pokojowe i pacyfistyczne w polskiej my śli i praktyce politycznej (do 1939 r.) , „Archiwum Historii My śli Politycznej”, t. VI, 1996. 432 Monika Jurkowska kluczowe znaczenie dla konkurencyjno ści gospodarki europejskiej na rynku świa- towym, a żegluga i wszelkie zwi ązane z ni ą sektory gospodarki morskiej stanowi ą wa żne źródło dochodów i pracy w Europie 9. Ten aspekt gospodarczy niew ątpliwie jest kluczowy w patrzeniu na zna- czenie Morza Czarnego w analizowanej przez nas koncepcji. Zapewnia inte- gralno ść obszaru, jest jasn ą, bezpieczn ą granic ą oddzielaj ącą sfederalizowane pa ństwa od reszty świata i zarazem stanowi „okno na świat”, które zapewnia łączno ść gospodarcz ą. Działalno ść propagandowa II Korpusu Armii Polskiej