Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 11, 2007

O g³owonogach ze zbiorów Muzeum Geologii Z³ó¿ Wydzia³u Górnictwa i Geologii Politechniki Œl¹skiej w Gliwicach

Iwona Mach³ajewska*, Ewa Krzeszowska*

Muzeum Geologii ‘ okazy nieoznaczone, o których brak jest jakichkol- Z³ó¿ im. Czes³awa Po- wiek informacji. borskiego** na Wydzia- Najwiêksz¹ (obok ma³¿ów) grupê okazów paleontolo- le Górnictwa i Geologii gicznych zgromadzonych w muzeum stanowi¹ skamie- Politechniki Œl¹skiej w nia³oœci g³owonogów, reprezentuj¹cych ró¿ne jednostki Gliwicach gromadzi naj- taksonomiczne i stratygraficzne. Okazy pochodz¹ g³ównie wiêksze na Górnym Œl¹- ze stanowisk w Polsce, Niemczech, Francji, Austrii i Boœni. sku (ponad 25 tysiêcy okazów) zbiory minera- Kolekcja g³owonogów w zbiorach I. Mach³ajewska E. Krzeszowska logiczne, petrograficzne Muzeum Geologii Z³ó¿ i paleontologiczne z ca- ³ego œwiata. Znaczna Historia kolekcji. G³owonogi znajduj¹ce siê w zbio- czêœæ tych zbiorów, w tym kolekcje z pocz¹tków XIX wie- rach Muzeum Geologii Z³ó¿ pochodz¹ przede wszystkim ku, zosta³a przekazana Politechnice Œl¹skiej przez górno- z przedwojennych górnoœl¹skich placówek muzealnych, œl¹skie placówki muzealne po II wojnie œwiatowej w których po II wojnie œwiatowej czêsto likwidowano (Czaporowska, 1986; Gabzdyl, 1996, 1998) bez ¿adnych dzia³y geologiczne, bêd¹ce wczeœniej niemal nieod³¹cz- katalogów czy ksi¹g inwentarzowych. Wiele okazów po- nym elementem ka¿dego lokalnego muzeum. Okazy z tych chodzi od indywidualnych ofiarodawców. instytucji trafi³y do magazynów naszego muzeum, zosta³y Od pocz¹tku swojego istnienia (1961 r.) muzeum sku- zabezpieczone i dziêki temu ocala³y. S¹ to czêsto ekspona- pia siê na opracowaniu i uporz¹dkowaniu kolekcji oraz na ty bêd¹ce czêœci¹ wiêkszych kolekcji paleontologicznych, udostêpnieniu zbiorów zwiedzaj¹cym. Prace te zaowoco- a niektóre z nich pochodz¹ nawet z XIX wieku. Wœród nich wa³y licznymi ekspozycjami urz¹dzanymi w muzeum oraz znajduj¹ siê okazy ze zbiorów Maksa Grundeya i Ernsta wystawianymi w innych placówkach (£ysogórski, 1992; Gallinka. Probierz, 1998, 2000). Zorganizowanie wszystkich wystaw Stan zachowania wielu okazów jest doskona³y, niestety poprzedzone by³o d³ugotrwa³ymi pracami badawczymi, czêœæ zbiorów zosta³a przekazana naszej placówce w z³ym przynosz¹cymi niejednokrotnie wiele niespodzianek — stanie, bez metryczek lub z metryczkami zachowanymi w magazynach muzeum le¿a³y kolekcje i eksponaty, któ- fragmentarycznie (ryc. 1). rych istnienia nikt nie podejrzewa³. Dotychczas prezento- wane wystawy obejmowa³y tylko czêœæ (ok. 25% okazów) Opis kolekcji. Zbiór g³owonogów, licz¹cy ponad tysi¹c posiadanych zbiorów, a pozosta³e wci¹¿ czekaj¹ na opraco- eksponatów, zosta³ podzielony na trzy grupy: wanie. ‘ okazy, które maj¹ pe³ne metryczki (nazwa gatunko- Zbiory paleontologiczne Muzeum Geologii Z³ó¿ obej- wa, miejsce i data znalezienia, wiek, ewentualnie nazwisko muj¹ ponad 7 tysiêcy okazów, wœród których znajduj¹ siê m.in.: kolekcjonera); ‘ ‘ czêœciowo opracowane kolekcje fauny dewoñskiej okazy z niepe³n¹ informacj¹ (np. tylko miejsce zna- z okolic Bundenbach (Nadrenia-Palatynat) oraz fauny lezienia lub tylko gatunek); jurajskiej z okolic Solnhofen (Wy¿yna Bawarska) (£yso- ‘ okazy bez jakiejkolwiek informacji. górski, 1992); W ka¿dej z tych grup znajduj¹ siê eksponaty o ró¿nym ‘ kolekcje, których nie opracowano naukowych: fauna stanie zachowania, od zachowanych niemal idealnie, trzeciorzêdowa z Voslau ko³o Wiednia i Starych Gliwic na poprzez okazy wymagaj¹ce zabiegów preparacyjnych, po Górnym Œl¹sku, zbiór skamienia³oœci zgromadzony przez silnie zniszczone lub jedynie fragmenty skamienia³oœci. Ernsta Gallinka (?) — badacza fauny jurajskiej œrodkowej Na niektórych muszlach w³aœciciel (b¹dŸ kolekcjoner) bar- Polski, Maksa Grundeya (1856–1946) — dyrektora Górno- dzo precyzyjnie, czerwon¹ farb¹ zaznaczy³ przebieg linii œl¹skiego Muzeum Mineralogii i Geologii w Gliwicach, lobowej (ryc. 2A). Nasze prace koncentruj¹ siê na skamie- Eduarda Kleemanna (1825–1889) — kolekcjonera ska³ i nia³oœciach nale¿¹cych do dwóch pierwszych grup. skamienia³oœci; kolekcja plejstoceñskich koœci ssaków ze stanowiska w Pyskowicach (Górny Œl¹sk); kolekcja ryb Opracowanie grupy okazów maj¹cych pe³ne metryczki (od dewonu po lias) z Sudetów i Alp; obejmuje ich uporz¹dkowanie i rewizjê, rozumian¹ jako ‘ eksponaty dokumentuj¹ce poziomy faunistyczne sprawdzenie zgodnoœci nazwy gatunkowej na metryczce karbonu Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego; z okazem. Grupa ta liczy ponad 300 egzemplarzy, w wiêk- szoœci dobrze zachowanych. Pierwszym etapem prac jest sprawdzenie zgodnoœci okazów z metryczkami. Na tym etapie czasami konieczna okazujê siê rewizja nazwy w zwi¹z- *Instytut Geologii Stosowanej, Wydzia³ Górnictwa i Geologii ku ze zmianami nomenklatury paleontologicznej (Moore, Politechniki Œl¹skiej, ul. Akademicka 2, 44-100 Gliwice; [email protected]; [email protected] 1964, 1957). Niezbêdna by³a równie¿ weryfikacja wiêk- **Muzeum Geologii Z³ó¿, Wydzia³ Górnictwa i Geologii Poli- szoœci lokalizacji, gdy¿ nazwy widniej¹ce na metryczkach techniki Œl¹skiej, ul. Akademicka 2, 44-100 Gliwice; www.polsl.pl/ by³y nieaktualne (np. Kieslingswalde, obecnie Idzików ko³o muzeum/index_2.htm Bystrzycy K³odzkiej). W niektórych wypadkach pe³na

934 Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 11, 2007

1cm

Ryc. 1. Metryczki okazów ze zbiorów Muzeum Geologii Z³ó¿ informacja na temat taksonomii, lokalizacji i wieku by³a Harpoceras, z których wiêkszoœæ pochodzi z po³udniowej umieszczona bezpoœrednio na eksponacie (ryc. 2B). czêœci Jury Szwabskiej oraz Alp Szwajcarskich i okolic W trakcie badañ okaza³o siê, ¿e okazy pochodz¹ Jeziora Bodeñskiego (Boll, Wasseralfingen). Liczne s¹ g³ównie z kilku charakterystycznych regionów Europy: równie¿ okazy z rodzajów Perisphinctes i Oppelia, w wiêk- Wy¿yny Œl¹skiej, Niziny Œl¹skiej, Jury Krakowsko-Czê- szoœci wypadków zebrane przez Ernsta Gallinka na obsza- stochowskiej, Œredniogórza Niemieckiego (Lasu Teuto- rze Jury Krakowsko-Czêstochowskiej (m.in. w Zawodziu i burskiego, Reñskich Gór £upkowych, Schwarzwaldu, Jury Chrzanowie). Interesuj¹cy eksponat z rodzaju Perisphinc- Szwabskiej, Jury Frankoñskiej, Lasu Turyñskiego, Harzu), tes pochodzi z ³upków litograficznych okolic Solnhofen Wy¿yny Bawarskiej, Alp Bawarskich, Alp Salzburskich, (ryc. 2C). Z Jury Krakowsko-Czêstochowskiej pochodz¹ Masywu Czeskiego, Gór Dynarskich i Apeninów. równie¿ nieco mniej liczne w kolekcji egzemplarze Car- W wyniku prowadzonych prac stwierdzono, ¿e opisy- dioceras i Parkinsonia (równie¿ z kolekcji Maxa Grun- wana grupa obejmuje przedstawicieli 155 gatunków z 56 deya). Przedstawiciele rodzaju Ammonites pochodz¹ prze- rodzajów, nale¿¹cych do 14 rzêdów Cephalopoda. Repre- wa¿nie z utworów liasowych Jury Szwabskiej i Frankoñ- zentuj¹ one podgromady: Nautiloidea, Endoceratoidea, skiej. Oprócz tego obecne s¹ okazy z rodzajów: Amaltheus, , Coleoidea (tab. 1). Podgromada Nautiloidea Aegoceras, Arietites, Aspidoceras, Cosmoceras, Haploce- reprezentowana jest przez 4 rodzaje i 11 gatunków. Iloœcio- ras, Macrocephalites, Schloenbachia, Stephanoceras, Sut- wo dominuj¹ ortocerasy, zró¿nicowane wiekowo (od sylu- neria i inne, reprezentowane przez pojedyncze osobniki. ru do permu) i geograficznie. Wszystkie zgromadzone w Znacznie mniej liczn¹ grup¹ s¹ ceratyty (7 rodzajów, muzeum okazy z podgromady Endoceratoidea pochodz¹ z 19 gatunków), wœród których wystêpuj¹ rodzaje Beneckeia g³azów narzutowych z okolic Zabrza (Górny Œl¹sk). Pod- i Ceratites znalezione w wiêkszoœci wypadków w okoli- gromada Ammonoidea, najliczniej reprezentowana w zbio- cach Hanoweru (Eilenstedt, Sehnde), Ptychites, Monophyl- rach muzeum, obejmuje 44 rodzaje i 121 gatunków. W lites i Sturia z Gór Dynarskich w Boœni, Cladiscites z obrêbie tej podgromady najwiêcej jest amonitów w³aœci- Hallstadt (okolice Salzburga) i Joannites z Bleiberg (okoli- wych. Wœród nich najliczniejsi s¹ przedstwaiciele rodzaju ce Klagenfurtu) w Austrii.

935 Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 11, 2007

A

Ryc. 2. Wybrane okazy g³owonogów z kolekcji Muzeum Geologii Z³ó¿; A — fragment amonita z zaznaczon¹ lini¹ lobow¹; B — amonit z opisan¹ na nim lokalizacj¹; C — Perisphinc- tes z okolic Solnhofen; D — Belem- nites giganteus — fragmokon

5cm

B

5cm

CD

5cm

5cm

936 Przegl¹d Geologiczny, vol. 55, nr 11, 2007

Tab.1. Przynale¿noœæ taksonomiczna i lokalizacja miejsc pochodzenia g³owonogów

Liczba Liczba Liczba Podgromada Rz¹d Lokalizacja rodzajów gatunków okazów 133Jura Frankoñska Masyw Czeski, Œredniogórze Niemieckie, 1618 Nautiloidea Wy¿yna Œl¹ska 112Nizina Œl¹ska Oncocerida 112Masyw Czeski Endoceratoidea Endoceratida 116Wy¿yna Œl¹ska (g³azy narzutowe) 222Góry Œwiêtokrzyskie, Wy¿yna Bawarska Goniatitida Masyw Czeski, Œredniogórze Niemieckie, 3913Góry Dynarskie Alpy Salzburskie, Góry Dynarskie, 71933 Ammonoidea Œredniogórze Niemieckie Phylloceratida 333Wy¿yna Bawarska, Apeniny Ancyloceratida 4711Œredniogórze Niemieckie, Nizina Œl¹ska Œredniogórze Niemieckie, Wy¿yna Bawarska, 24 80 158 Jura Krakowsko-Czêstochowska Œredniogórze Niemieckie, Rugia, 52470Jura Krakowsko-Czêstochowska Coleoidea Sepioidea 112Jura Szwabska 111Góry Dynarskie

Ankyloceratidy s¹ reprezentowane przez rodzaje Bacu- nie i rewizjê okazów, identyfikacjê ich miejsc pochodzenia lites, Hamites, Scaphites i Crioceras, g³ównie z okolic Hal- oraz statystyczne opracowanie posiadanych zbiorów. le i Drezna oraz Dolnego Œl¹ska. Klymenie i goniatyty s¹ Umo¿liwi³a te¿ wskazanie dalszych kierunków prac — nieliczne i pochodz¹ z ró¿nych miejsc (m.in. z Boœni, oko- odtworzenie historii kolekcji oraz przeprowadzenie badañ lic Hanoweru i Ga³êzic w Górach Œwiêtokrzyskich). paleontologicznych wybranych eksponatów. Pe³ne opraco- Podgromada Coleoidea jest reprezentowana przede wanie unikalnych kolekcji tematycznych pozwoli przy- wszystkim przez belemnity nale¿¹ce do rodzajów Actino- wróciæ zbiorom utracon¹ wartoœæ oraz optymalnie je camax, Belemnitella, Belemnites i Belemnopsis. Pochodz¹ wykorzystaæ, zarówno w celach naukowych jak i dydak- z wyspy Rugia, okolic Hanoweru (Hildesheim i Bielefeld), tycznych. Skamienia³oœci z tych kolekcji, poza ogromn¹ Rasch (ko³o Norymbergi) i Jury Krakowsko-Czêstochow- wartoœci¹ naukow¹, s¹ jednoczeœnie efektownymi ekspo- skiej. Szczególnie interesuj¹ce w tej grupie g³owonogów natami muzealnymi. s¹ 40-cm d³ugoœci okazy z gatunku Belemnites giganteus Informacje o naszych zbiorach mog¹ równie¿ zaintere- (ryc. 2D) z okolic Bielefeld. sowaæ placówki muzealne gromadz¹ce podobne kolekcje Grupa licz¹ca oko³o 300 eksponatów z niepe³n¹ infor- paleontologiczne w kraju i za granic¹. macj¹ na metryczkach stanowi wiêkszy problem. Informa- cja ta ogranicza siê do lokalizacji stanowiska lub nazwy Literatura gatunkowej okazu. Skamienia³oœci ze znan¹ lokalizacj¹ s¹ CZAPOROWSKA H. 1986 — Rys historyczny muzeum geologicznego czêsto dobrze zachowane, co umo¿liwia ich oznaczenie. na Wydziale Górniczym Politechniki Œl¹skiej w Gliwicach. Zesz. Dziêki temu stan¹ siê one pe³nowartoœciowymi elementa- Nauk. PŒl. Gór., 140. mi kolekcji. Jeœli nie wiadomo, sk¹d pochodzi egzemplarz GABZDYL W. 1996 — Zbiory geologiczne ks. Leopolda Szersznika. oznaczony gatunkowo, mo¿na podj¹æ próbê ustalenia loka- Prace Komisji Historyczno-Literackiej „Œl¹skie Miscellanea”, t. 9. GABZDYL W. 1998 — Systematyka, terminologia i opis minera³ów lizacji na podstawie litologicznych cech osadu, zasiêgu i ska³ w Catalogus fossilium in maiori armaris contentorum Leopolda stratygraficznego czy badañ porównawczych. Okazy ozna- Szersznika z 1800 roku. Pr. Muz. Ziemi, 45. czone gatunkowo, nawet bez ustalenia lokalizacji, stano- £YSOGÓRSKI K. 1992 — Informator wystawy „Unikalne skamie- wi¹ doskona³y materia³ dydaktyczny i wystawienniczy. nia³oœci z okolic Solnhofen i Bundenbach w zbiorach Muzeum Geolo- gii Z³ó¿ im. Cz. Poborskiego”. Wydzia³ Górnictwa i Geologii Pozosta³a, najliczniejsza czêœæ zbiorów to okazy bez Politechniki Œl¹skiej, Gliwice. jakiejkolwiek informacji, zachowane w bardzo ró¿nym MOORE R. (ed.) 1957 — Treatise on Invertebrate Paleontology, Part L. stanie. Wiele z nich stanowi fragmenty skamienia³oœci, 4. Geological Society of America, Kansas. których oznaczenie ogranicza siê do ustalenia gromady lub MOORE R. (ed.) 1964 — Treatise on Invertebrate Paleontology, Part K. Mollusca 3. Geological Society of America, Kansas. podgromady. W obrêbie tej grupy znajduj¹ siê równie¿ PROBIERZ K. 1998 — Wystawa w Muzeum Geologii Z³ó¿ im. okazy idealnie zachowane. Czes³awa Poborskiego. Z ¯ycia Politechniki Œl¹skiej, 80, Gliwice. PROBIERZ K. 2000 — Wystawy minera³ów, ska³ i skamienia³oœci Podsumowanie w Muzeum Geologii Z³ó¿ im. Czes³awa Poborskiego. Kronika Wydzia³u Górnictwa i Geologii 1950–2000, Gliwice.

Przeprowadzona przez autorki wstêpna „inwentary- Praca wp³ynê³a do redakcji 6.6.2007 r. zacja” kolekcji g³owonogów pozwoli³a na uporz¹dkowa- Akceptowano do druku 3.10.2007 r.

937