Kurs Przodownika Turystyki Górskiej PTTK 2012 Góry Świata i Europy zarys geografii i historii wypraw górskich

Andrzej Olejniczak

Komisja Turystyki Górskiej OM PTTK w Warszawie SKPTG koło nr 23 przy OM PTTK w Warszawie Historia Ziemi w skrócie dziś CZWARTORZĘD – naprzemienne zlodowacenia i ocieplenia, era człowieka -2 KENOZOIK NEOGEN – kolizja Indii i Azji, fałdowania, lądolód na Antarktydzie -23 PALEOGEN – ssaki, Laurazja + podzielona Gondwana, fałdowania -65 KREDA – ptaki, transgresja morza, masowe wymieranie -145 MEZOZOIK JURA – Laurazja i Gondwana, dalszy podział, dinozaury -200 TRIAS – początek rozpadu Pangei (oceany), nagonasienne, dinozaury, ssaki -250 PERM – Pangea, fale trans- i re-gresji mórz, wymieranie flory i fauny

FANEROZOIK KARBON -350 –rozkwit roślinności, owady,gady, łączenie kontynentów, fałdowanie DEWON PALEOZOIK – erozja gór, stawonogi, regresja i ponowna transgresja morza SYLUR – fałdowania, wulkanizm, Laurazja, widłaki, zielenice ,sinice ORDOWIK -480 – transgresja morza, Gondwana, paprotniki, potem ochłodzenie KAMBR -550 – transgresja morza, eksplozja ewolucyjna – trylobity, strunowce

- NEOPROTEOZOIK -1000 – więcej tlenu w atmosferze -> powstaje 90% rud żelaza MEZOPROTEOZOIK – pierwsze organizmy zawierające jądro (Acritarcha) i organizmy -1600 ZOIK PROTEO PALEOPROTEOZOIK wielokomórkowe (ok. 1,5 mld lat) -2500 – pod koniec proterozoiku rozwój fauny w morzach

NEOARCHAIK

– skorupa ziemska zastygła, występuje woda w stanie ciekłym MEZOARCHAIK – kratony – zalążki przyszłych kontynentów

PALEOARCHAIK – pierwsze beztlenowe i bezjądrowe organizmy (ok. 3,8 mld lat) ARCHAIK EOARCHAIK – pierwsze warstwy wapieni, dolomitów (ok. 2,8 mld lat), rudy metali -4000 – niska zawartość wolnego tlenu w atmosferze

Komisja Turystyki Górskiej OM PTTK w Warszawie SKPTG koło nr 23 przy OM PTTK w Warszawie Historia Ziemi w skrócie

dziś CZWARTORZĘD -2 OROGENEZA ALPEJSKA – cały PALEOGEN (Pireneje, KENOZOIK NEOGEN Alpy, Bałkan, Góry Betyckie, Karpaty, Góry Dynarskie, Kaukaz, -23 Taurus, Hindukusz, Karakorum, Pamir, Himalaje, Atlas, Andy) PALEOGEN -65 KREDA -145 MEZOZOIK JURA -200 TRIAS -250 OROGENEZA HERCYŃSKA – pomiędzy późnym PERM SYLUREM i PERMEM, kulminacja w KARBONIE (Wogezy, Harz, Masyw Centralny, Rodopy, Ural, Ałtaj, Tienszan, Apallachy) FANEROZOIK KARBON -350 DEWON PALEOZOIK OROGENEZA KALEDOŃSKA – pomiędzy KAMBREM a SYLUR wczesnym DEWONEM, kulminacja ORDOWIK / SYLUR (Góry ORDOWIK Kaledońskie, Grampiany, Góry Skandynawskie, Sajany, Ałtaj) -480 KAMBR -550

- NEOPROTEOZOIK -1000 MEZOPROTEOZOIK -1600 ZOIK PROTEO PALEOPROTEOZOIK -2500

NEOARCHAIK

MEZOARCHAIK

PALEOARCHAIK ARCHAIK EOARCHAIK -4000

Komisja Turystyki Górskiej OM PTTK w Warszawie SKPTG koło nr 23 przy OM PTTK w Warszawie Góry Świata - Europa

1. Grampian, Góry Kaledońskie [, 1343 m n.p.m.] [Carn Eige, 1182 m n.p.m.] 3 2. Góry Skandynawskie 2 [Galdhøpiggen, 2469 m n.p.m.] 3. Ural [Narodnaja, 1894 m n.p.m] 4. Masyw Centralny 1 [Puy de Sancy, 1885 m n.p.m] 5. Harz [Brocken, 1142 m. n.p.m.] 6. Masyw Czeski 5 [Śnieżka, 1603 m n.p.m.] 6 7. Góry Kantambryjskie [Torre de Cerredo, 2648 m n.p.m] 7 4 8. Góry Iberyjskie [Moncayo, 2313 m n.p.m] 8 9 9. Masyw Rodopski (+Riła, Piryn) [Golam Perelik, 2191 m n.p.m] [Musała, 2925 m n.p.m] Źródło: pl.wikipedia.org [Wichren, 2914 m n.p.m] Komisja Turystyki Górskiej OM PTTK w Warszawie SKPTG koło nr 23 przy OM PTTK w Warszawie Góry Świata - Europa

10. Ardeny [, 692 m n.p.m] 3 11. Góry Betyckie 2 [Mulhacén, 3478 m n.p.m.] 12. Pireneje [Pico de Aneto, 3404 m n.p.m.] 13. Apeniny 1 [Corno Grande, 2912 m n.p.m.] 14. Alpy [, 4807 m n.p.m.] 15. Karpaty 10 5 [Gerlach, 2655 m n.p.m.] 6 16. Góry Dynarskie i 15 18 [Maja e Jezercës, 2694 m n.p.m.] 14 [Korab, 2764 m n.p.m.] 7 4 17. Olimp 12 16 [Mytikas, 2918 m n.p.m.] 8 13 9 18. Kaukaz [Elbrus, 5642 m n.p.m.] 11 17

Źródło: pl.wikipedia.org

Komisja Turystyki Górskiej OM PTTK w Warszawie SKPTG koło nr 23 przy OM PTTK w Warszawie Góry Świata - Azja

1. Himalaje [Mount Everest, 8850 m n.p.m.] 3 2. Karakorum 8 [K2, 8611 m n.p.m.] 2 3. Pamir 5 [Szczyt Ismaila Samaniego, 7495 m n.p.m] 3 4. Kun Lun 7 6 2 1 [Kongur Tagh, 4 7719 m / 7649 m n.p.m.] 5. Tien Szan [Szczyt Zwycięstwa, 7439 m n.p.m.] 10 6. Ałtyn Tag 1 5 6 15 18 [Altun Shan, 6161 m n.p.m.] 4 14 7. Hindukusz 7 [Tiricz Mir, 7706 m n.p.m.] 12 16 8. Ałtaj 9 8 13 [Biełucha, 4506 m n.p.m.]

11 17 Źródła: pl.wikipedia.org Komisja Turystyki Górskiej OM PTTK w Warszawie SKPTG koło nr 23 przy OM PTTK w Warszawie Inne Góry Świata i Korona Ziemi

1. Andy [Aconcagua, 6962 m n.p.m.] 2 2. Kordyliery [McKinley, 6194 m n.p.m.] 3. Kilimandżaro [Kilimandżaro, 5895 m n.p.m] 4. Masyw Vinsona [Masyw Vinsona 4892 m n.p.m.] 5. Wielkie Góry Wododziałowe [Góra Kościuszki, 3 2230 m n.p.m.] 6 6. Góry Śnieżne 1 [Puncak Jaya, 4884 m n.p.m.]

5 Razem z: Mount Everest (8850 m n.p.m.) oraz Mont Blanc (4807 m n.p.m.) Lub Elbrusem (5642 m n.p.m.)

4 KORONA ZIEMII Źródło: pl.wikipedia.org Komisja Turystyki Górskiej OM PTTK w Warszawie SKPTG koło nr 23 przy OM PTTK w Warszawie Korona Himalajów

i Karakorum

pl.wikipedia.org Źródła: Źródła:

Mount Everest K2 Kanczendzonga Lhotse Makalu Czo Oyu Dhaulagiri (8850 m.n.p.m) (8611 m.n.p.m) (8586 m.n.p.m) (8516 m.n.p.m) (8463 m.n.p.m) (8201 m.n.p.m) (8167 m.n.p.m)

Manaslu Nanga Parbat Annapurna I Gaszerbrum I Broad Peak Gaszerbrum II Sziszapangma (8156 m.n.p.m) (8126 m.n.p.m) (8091 m.n.p.m) (8068 m.n.p.m) (8047 m.n.p.m) (8035 m.n.p.m) (8013 m.n.p.m) Komisja Turystyki Górskiej OM PTTK w Warszawie SKPTG koło nr 23 przy OM PTTK w Warszawie Korona Europy

Lp. Kraj Wysokość Szczyt Lp. Kraj Wysokość Szczyt 1 Francja 4810 Mont Blanc 24 Ukraina 2061 Howerla 2 Włochy 4748 Mont Blanc de Courmayeur 25 Rosja 1895 Narodnaja 3 Szwajcaria 4634 Dufourspitze 26 Chorwacja 1831 Vrh Dinare 4 Austria 3798 Großglockner 27 Czechy 1602 Śnieżka 5 Hiszpania 3479 Mulhacén 28 Wielka Brytania 1344 Ben Nevis 6 Niemcy 2962 29 Finlandia 1328 Ridnitsohkka 7 Andora 2942 30 Irlandia 1038 Carrantuohill 8 Bułgaria 2925 Musała 31 Turcja 1031 Mahya Dagi 9 Grecja 2918 Mytikas 32 Węgry 1014 Kékes 10 Słowenia 2864 33 Dania 882 Slaettaratindur 11 / Macedonia 2764 Korab 34 San Marino ok. 750 12 Kosowo 2656 Djeravica 35 Belgia 694 Signal de Botrange 13 Słowacja 2655 Gerlach 36 Luksemburg 559 14 Liechtenstein 2599 37 Kazachstan 509 bez nazwy 15 Rumunia 2544 Moldoveanu 38 Mołdawia 428 Dealul Bălăneşti 16 Czarnogóra 2534 Zla Kolata 39 Białoruś 345 Góra Dzierżyńska 17 Polska 2499 40 Holandia 321 Vaalserberg 18 Norwegia 2469 Galdhopiggen 41 Estonia 318 Suur Munamägi 19 Bośnia i Hercegowina 2386 Maglić 42 Łotwa 311 Gaizinkalns 20 Portugalia 2351 Pico 43 Litwa 294 Wysoka Góra 21 Serbia 2169 Midżur 44 Malta ok. 250 Ta'Dmejrek 22 Szwecja 2111 45 Monako pow. 200 bez nazwy 23 Islandia 2110 Hvannadalshnúkur 46 Watykan 76 Wzgórze Watykańskie Źródło: pl.wikipedia.org Komisja Turystyki Górskiej OM PTTK w Warszawie SKPTG koło nr 23 przy OM PTTK w Warszawie Śnieżna Pantera

• Śnieżna Pantera – rosyjskie wyróżnienie alpinistyczne nadawane za zdobycie pięciu siedmiotysięczników byłego ZSRR; obecnie dalej uznawane przez kraje WNP • Wymagane szczyty (2 x Tien Szan, 3 x Pamir): • Szczyt Zwycięstwa (Pik Pobiedy), 7439 m, Kirgistan / Chiny • Chan Tengri, 7010 m, Kirgistan / Kazachstan / Chiny • Szczyt Ismaila Samaniego (dawniej Pik Komunizma), 7495 m, Tadżykistan • Szczyt Korżeniewskiej, 7105 m, Tadżykistan • Szczyt Lenina (Szczyt Awicenny), 7134 m, Kirgistan / Tadżykistan • Zdobyło ok. 600 osób (10.2011); w najkrótszym czasie (42 dni) – D. Urubko i A. Mołotow w 1999 r. • Polscy zdobywcy: • Amalia Kapłoniak – 1989, jako 21 kobieta i pierwsza osoba z Polski (w wersji bez Piku Pobiedy), Marcin Hennig, Marcin Źródło: pl.wikipedia.org Miotk, Marcin Kaczkan, Maciej Stańczak, Aleksandra Dzik • 2011 r. – Tomasz Kowalski (nieudana próba pobicia rekordu Urubki i Mołotowa, zakończył na 4 szczytach) Komisja Turystyki Górskiej OM PTTK w Warszawie SKPTG koło nr 23 przy OM PTTK w Warszawie Historia alpinizmu

• Prealpinizm – okres do czasu pierwszego wejścia na szczyt Mont Blanc, odnajdywanie dróg pozwalających podróżować przez góry • 5000 p.n.e – ludzie docierają do wysokości ok. 3200 m (Similaun w Alpach Wschodnich) i zdobyli wierzchołek Riffelhornu (2927 m) w Alpach • 1619 p.n.e. – pochodzi najwcześniejszy przekaz zapisany w „Biblii” o wejściu na wysoką górę – Mojżesz zdobywa górę Synaj (obecnie Dżabel Musa, 2285 m) • 1218/9 r. – wojska mongolskie pod dowództwem księcia Dżuczi przechodzą przez pasma Tien-Szan i Pamir • 1336 r. – F. Petrarka zdobywa Mont Ventoux (1912 m) • 1358 r. – Bonifacio Rofario d’Astin zdobywa pierwszy alpejski trzytysięcznik Rocella Melone (3537 m). • 1448 r. – Aztekowie wchodzą na Popocatepell (5452 m) • ok. 1500 r. – Inkowie zdobywają m.in. Llullaillaco (6739 m), Licancabur (5930 m), Tortas (6332 m) • 1533 r. – Mirza Haidar przekracza z armią Karakorum Pass (5570 m) i Saser La (5395 m) w Karakorum • 1761 r. – pierwsze odnotowane wejście na Krywań (2495 m) foto: Andrzej Olejniczak • 1784 r. – Couffet i Guidet wchodzą na Dome du Gouter (4303 m)

Komisja Turystyki Górskiej OM PTTK w Warszawie SKPTG koło nr 23 przy OM PTTK w Warszawie Historia alpinizmu

• Wczesny alpinizm – początek zdobywania trudnych szczytów (ale najprostszymi drogami); głównie szczyty w Alpach; wykorzystanie usług przewodników; ulepszanie technik alpinistycznych. • 1741 r. – William Windham odbywa kilka wycieczek na leżące okolicach Chamonix lodowce i sporządza ich opis • 1760 r. – genewski naukowiec Horacy de Saussure obiecuje nagrodę za zdobycie Mont Blanc • 1786 r. – Jacques Balmat i Michel Gabriel Paccard z towarzyszami wchodzą na Mont Blanc • 1793 r. – Robert Townson zdobywa Łomnicę w Tatrach • 1800 r. – ks. Horrsach z Dolach, bracia Martin i Sepp Klotzowie z towarzyszami zdobywają Gross Glockner (3798 m) • 1802 r. – Stanisław Staszic wchodzi na Kołowy Szczyt w Tatrach • 1817-21 – Aleksander Gerard wchodzi w Himalajach na kilka pięciotysięczników • 1842 r. – zostaje zdobyty przez Alberta de Franquille i Platona de Czychaczewa Pico Aneto (3404 m) w Pirenejach • 1858 r. – zostaje zdobyty Eiger (Charles Berington z przewodnikami Christianem Almerem i Peterem Bohrnem. foto: Andrzej Olejniczak Komisja Turystyki Górskiej OM PTTK w Warszawie SKPTG koło nr 23 przy OM PTTK w Warszawie Historia alpinizmu

• Alpinizm klasyczny – II poł. XIX w.; wspinaczki w Alpach (większość niezdobytych szczytów), eksploracja m.in. Kaukazu, Kordylierów, Andów i Gór Nowej Zelandii; • 1857 r. – powstanie Alpine Club • 1865 r. – Edward Whymper z innymi wspinaczami wchodzi na Matterhorn (4478 m) • 1867 r. – Bronisław Gustawicz zdobywa Świnicę (2301 m) • 1868 r. – główny wierzchołek Kazbeku (5047 m) na Kaukazie zdobywają D. W. Freshfield, A. W. Moor, C. C. Tucker. • 1868 r. – F. Gardiner , F. C. Grove, H. Walker oraz przewodnicy zdobywają Elbrus (5642 m). • 1876 r. – zdobyty Mnich (Jana i Gwalberta Pawlikowscy) z przewodnikami. • 1880 r. – Edward Whymper z przewodnikami osiąga Cimborazo (6310 m) w Andach. • 1883 r. – Wiliam Woodman po raz pierwszy historii jedzie w Himalaje wyłącznie w celach wspinaczkowych • 1897 r. – Matthias Zurbriggen zdobywa Aconcaquę (6962 m) foto: Andrzej Olejniczak

Komisja Turystyki Górskiej OM PTTK w Warszawie SKPTG koło nr 23 przy OM PTTK w Warszawie Historia alpinizmu

• Alpinizm nowoczesny – I poł. XX w., aż do zdobycia ostatniego 8-tysięcznika Sziszapangmy; wielkie drogi lodowe i skalne; ekstremalne przejścia w Alpach i Dolomitach; himalaizm. • 1910 r. – zdobycie Zamarłej Turni w Tatrach (2179 m). • 1922 r. –Henry de Segonzai zdobywa Dżabal Tukbal (4165 m). • 1922 r. – pierwsze próby zdobycia Mount Everest • 1928 r. – Eugen Allwein, Erwin Schneider i Karl Wien zdobywają Pik Lenina (7134 m) w Pamirze • 1933 r. – J. Abałakow zdobywa Pik Komunizma (7495 m) • 1936 r. – zdobyty Nanda Devi (7816 m) w Himalajach (Noel Eward Odell, Harold Wiliam Tilman) • 1950 r. – osiągnięto Tirich Mir (7706 m) w Hindukuszu • 1950 r. – Maurice Herzog i Louis Lachenal zdobywają Annapurnę (8091 m) – pierwsze wejście na szczyt 8-tysięczny • 1953 r. – Edmundowi Hillary i Tenzing Norgay stają na najwyższym szczycie świata. • do 1964 r. – zdobyto wszystkie 8-tysięczniki (1953 – Nanga Parbat; 1954 – K2, Cho Oyu; 1955 – Makalu, Kanczendzonga; 1956 – Manaslu, Lhotse, Gasherbrum II; 1957 – Broad Peak ; foto: Andrzej Olejniczak 1958 – Gasherbrum I; 1960 – Dhaulagiri; 1964 – Shisha Panga)

Komisja Turystyki Górskiej OM PTTK w Warszawie SKPTG koło nr 23 przy OM PTTK w Warszawie Historia alpinizmu

• Alpinizm współczesny – od 1965 r., przejścia na największych i najtrudniejszych ścianach świata; drogi hakowe i klasyczne na najpopularniejszych ścianach; zimowe wejścia na 8-tysięczniki; postęp techniczny i technologiczny we wspinaczce • 1966 r. – zdobycie Masywu Vinsona • 1980 r. – pierwszego zimowego wejścia na Mount Everest dokonują Krzysztof Wielicki i Leszek Cichy • 1984-88 – złota era polskiego himalaizmu – kolejne sześć ośmiotysięczników zdobytych zimą • 1986 r. – Reinhold Messner zdobywa Koronę Himalajów i Karakorum, rok później (1987 r.) zdobywa ją Jerzy Kukuczka • lata 90-te XX wieku – wyprawy komercyjne w Himalaje • 2001 r. – na Mount Everest stają 182 osoby

foto: Andrzej Olejniczak

Komisja Turystyki Górskiej OM PTTK w Warszawie SKPTG koło nr 23 przy OM PTTK w Warszawie Polski alpinizm

• 1802-5 – Stanisław Staszic zdobywa Kołowy Szczyt, Sławkowski Szczyt i Łomnicę • 4.08.1818 r. – Antoni Malczewski jako pierwszy Polak zdobywa Mont Blanc (12-te wejście, 8-my turysta) • 1867 r. – Eugeniusz Janota zdobywa Świnicę, Józef Stolarczyk zdobył Baranie Rogi • 1917 r. – pierwsi Polacy w Hindukuszu (S. Bilkiewicz, W. Korsak) przebyli kilka przełęczy o wysokości ponad 4000 m • 1939 r. – Jakub Bujak i Janusz Klarner zdobywają Nanda Devi East (7434 m) • 1960 r. – Berbeka, Biel, Krajski, Kuliński, Mostowski, Rubinowski i Zierhoffer dokonują drugiego wejścia na Noszak (7492 m) – 10 dni po ekipie japońskiej • 1960 r. – udział Jerzego Hajdukiewicza i Adama Skoczylasa w szwajcarskiej wyprawie na Dhaulagiri • 1973 r. – I zimowe wejście na Noszak – A. Zawada i T.Priotrowski – otwarcie himalaizmu zimowego • 1974 r. – Brański, Kłaput, Malatyński, Olech i Rubinowski zdobywają Kangbachen (7902 m) Źródło: pl.wikipedia.org

Komisja Turystyki Górskiej OM PTTK w Warszawie SKPTG koło nr 23 przy OM PTTK w Warszawie

Polski alpinizm

• 1978 r. – Eugeniusz Chrobak i Wojciech Wróż zdobywają jako pierwsi Kanczendzongę Południową (8476 m) • 16.10.1978 r. – Wanda Rutkiewicz jako pierwsza Polka i Europejka zdobywa Mount Everest (8850 m) • 1979 r. – Ryszard Gajewski i Maciej Pawlikowski stają na Peak 29 (7871 m) – pierwsze udokumentowane wejście • 1980 r. – Krzysztof Wielicki i Leszek Cichy dokonują pierwszego zimowego wejścia na Mount Everest (8850 m) i ośmiotysięcznik w ogóle • 1984-8 – Polacy dokonują pierwszych wejść zimowych na 6 kolejnych 8-tysięczników: • 1984 – Berbeka i Gajewski na Manaslu • 1985 – Berbeka i Pawlikowski na Czo Oju • 1985 – Kukuczka i Czok na Dhaulagiri • 1986 – Kukuczka i Wielicki na Kanczendzongę • 1987 – Kukuczka i Hajzer na Annapurnę • 1988 – Krzystof wielicki na Lhotse • 23.06.1986 – Wanda Rutkiewicz jako pierwsza kobieta i pierwszy Polak zdobywa K2 Źródło: pl.wikipedia.org Komisja Turystyki Górskiej OM PTTK w Warszawie SKPTG koło nr 23 przy OM PTTK w Warszawie

Polski alpinizm

• 1987 r. – Jerzy Kukuczka kompletuje jako pierwszy Polak i drugi po Messnerze Koronę Himalajów – 9 nowych dróg, 4 zimowe, 1 z dodatkowym tlenem • 1989 r. – ginie elita polskiego himalaizmu: maj, Everest – Zygmunt Andrzej Heinrich, Eugeniusz Chrobak, Mirosław Dąsal, Wacław Otręba i Mirosław Gardzielewski; październik, Lhotse – Jerzy Kukuczka • 1996 r. – Krzysztof Wielicki kompletuje Koronę Himalajów (jako 5-ty na świecie) – 3 nowe drogi, 3 zimowe, 1 z tlenem • 2010 r. – Piotr Pustelnik kompletuje Koronę Himalajów (jako 20-ty na świecie) – 1 samotne, 1 nowa droga, 7 z tlenem • 2011-15 – program Polski Himalaizm Zimowy

Koronę Himalajów zdobyło dotychczas 3 Polaków

Źródło: pl.wikipedia.org

Komisja Turystyki Górskiej OM PTTK w Warszawie SKPTG koło nr 23 przy OM PTTK w Warszawie