SABENA HET TURBULENTE VERHAAL VAN EEN PIONIER

CYNRIK DE DECKER

HOUTEKIET/FLYING PENCIL Antwerpen / Amsterdam

SABENA-press.indd 3 17/09/19 16:22 Inhoud

1 | Brieng ...... 7

2 | SNETA start ...... 9

3 | Doorstart met Sabena ...... 27

4 | Winst in oorlog ...... 85

5 | Intercontinentaal, op Amerikaanse leest ...... 101

6 | Sabena tijdens de Koude Oorlog ...... 133

7 | Feesten in de ’ies: wentelwieken, Expo en een nieuwe thuis ..... 139

8 | Het straaltijdperk ...... 161

SABENA-press.indd 4 17/09/19 16:22 9 | De gouden Congolese eieren ...... 169

10 | Vliegen met een blinde vlek ...... 199

11 | In duikvlucht ...... 225

12 | Debrieng ...... 235

Bronnen ...... 239

Noten ...... 241

SABENA-press.indd 5 17/09/19 16:22 SABENA-press.indd 6 17/09/19 16:22 7 1 | Brieng

Dit is het verhaal van een bedrijf dat in 2019 minder fraai zijn. En aangezien transport een eeuw oud had moeten worden. In zijn hoog boven de grond de eerste halve eeuw tachtigjarige bestaan is het er nooit in minder veilig was, telt deze kroniek ook geslaagd te bereiken wat van een bedrijf intrieste verhalen. wordt verwacht: winst maken. De jongeren Mijn luchtvaartvrienden vergeven me dat onder ons bij wie de naam Sabena nog een ik, in een poging het verhaal helder te be•etje doet rinkelen, schudden meewarig houden, niet diep inga op spanwijdtes, het hoofd, en associëren deze naamloze motorvermogen, subtypes en serie- vennootschap met een roemloos fai•isse- nummers. Het is ook onmogelijk om a•e ment. De ondergang wordt reeds bij het bemanningsleden en data in tweehonderd- pri•e begin aangekondigd, toen vliegen nog veertig bladzijden weer te geven. Enkele van een tochtige, koude bedoening was die van de i•ustraties viste ik veertig jaar geleden al de passagier, naast een behoorlijke som uit kartonnen dozen op vlooienmarkten. geld, ook nog heel wat goede wil en dapper- Mijn goede vrienden Guy Destrebecq en heid vergde. Georges Lecomte lieten daarnaast een Dat deze luchtvaartmaatschappij toch op gigantisch beeld archief na, waaruit ik bij het nippertje de twintigste eeuw hee‘ het samenste•en van dit boek dankbaar heb overleefd, had ze te danken aan haar status geput. Graag draag ik deze studie op aan van ag carrier. Sabena had de taak om het hun nagedachtenis. vaandel van de Belgische staat, en bij uitbreiding van haar inwoners en die van de Erembodegem, uitgestrekte kolonie, hoog te houden. En augustus 2019 ondanks de beperkte ’nanciële middelen is ze daarin geslaagd. Haar tienduizenden werknemers tilden het logo met de sierlijke ‘S’ over continenten en oceanen. Deze studie beschrij‘ ook de rol van het bedrijf in de wereldgeschiedenis. Een ag carrier dient immers de belangen van een land, ook al wijst de geschiedenis later uit dat die

SABENA-press.indd 7 17/09/19 16:22 SABENA-press.indd 8 17/09/19 16:22 9 2 | SNETA start

Zwaarden naar ploegijzers Beide passagiers kijken door de vloer van wat eens het bommenruim was heen – er Half april 1919 klinkt boven het West- zijn kunststof venstertjes in voorzien – naar Vlaamse Heuve•and opnieuw het het landschap beneden hen, gepokt door geronk van motoren. Vijf maanden na vier jaar wereldoorlog. Beneden wroeten de wapenstilstand zet een Duitse Gotha- West- Vlaamse boeren zich door de granaat- bommenwerper koers naar Groot-Bri“an- trechters om hun percelen weer bouwrijp te nië. De 26-jarige bestuurder van de grote krijgen. Ze verzamelen in de klei de ‘ijzeren machine, gewezen oorlogspiloot Prosper oogst’ – het wapenschroot en de niet- Georges, zoekt van over de rand van de ontplo‘e munitie – van de oorlog. Het open cockpit naar de Belgische kustlijn. Hij koper, de grondstof van de miljoenen houdt van de Gotha, met een spanwijdte hulzen waarmee de hele wereld naar elkaar van vierentwintig meter gedraagt de reu- geschoten had, is voor het grootste gedeelte zenvogel zich helemaal anders dan de kleine a§omstig uit het wingewest dat tachtig tweedeªers die hij in de oorlog doorgaans maal zo groot is als België: Congo. Vanuit de bestuurde, en elke kans om ermee te vliegen Congolese mijnen werden de voorbije jaren grijpt hij met beide handen aan. De twee- honderdduizenden tonnen grondsto¨en motorige machine hee‘ geen bommen aan verscheept naar de oorlogvoerende landen, boord, maar wel twee passagiers. Hun naam waardoor enkele Belgische industriële wordt niet voor het nageslacht bewaard, families en de kapitalistische elite bijzonder maar zeker is dat ze in relatief comfort gefortuneerd uit de oorlog zijn gekomen. reizen: Belgische schrijnwerkers hebben bij De Afrikaanse bodemrijkdom is immens en de stoeltjes binnen in de afgesloten romp nog lang niet uitgeput, en biedt enorme een tafeltje gemonteerd. De vlucht is een winstkansen voor een wereld in heropbouw. experiment. Op Georges vliegkaart staat Ook in België worden steden en dorpen met potlood de driehoekige route getekend: aangesloten op het elektriciteitsnet. Zowel van Haren bij Brussel naar Londen, om dan hier als elders in Europa is de vraag naar koers te ze“en richting Parijs en na zeven- koper en andere grondsto¨en uit de kolonie enhalf uur vliegen te landen op een gras- niet bij te houden. En wat meer is: snel piste bij de Belgische hoofdstad. transport over grote afstanden in een

SABENA-press.indd 9 17/09/19 16:22 10 SABENA

landschap van oerwouden en mijlen brede zwart Afrika. Er moeten transportmogelijk- rivieren lijkt enkel mogelijk via de lucht. heden ontwiªeld worden om materiaal en mankracht het Afrikaanse continent in te Onderzoeksproject voor luchransport loodsen. Op het moment dat Belgische en gea•ieerde soldaten in de herfst van 1918 het Robert ®ys (1884-1964), naar wiens vader bevrijdingso¨ensief inze“en, smeden ze in het Congolese ®ysstad (het huidige rokerige salons plannen voor luch“rans- Mbanza-Ngungu) vernoemd werd, is in 1919 port van goederen en passagiers in de een rijk man. Samen met de Luxemburgse kolonie. Hiervoor ze“en ze een aardig ingenieur Nicolas Cito hee‘ hij zich sinds kapitaaltje aan de kant. Hun idee is niet de eeuwwisseling toegelegd op de aanleg nieuw. Reeds in 1912 werd in het Oost- van spoorwegen door de hele de kolonie. Nu Vlaamse Temse een vliegweek voor water- zijn beide heren directeurs van de Banque vliegtuigen georganiseerd, waarbij de d’Outremer, een investeringsbank die inzet Schelde moest inva•en voor de machtige op overzeese expansie – niet enkel in Congostroom. Het Ministerie van Koloniën Congo, maar ook in China en Amerika. wilde afwegen wat een vliegtuig boven het ®ys’ Banque d’Outremer hee‘ zowat de oerwoud kon betekenen. Tijdens de oorlog hele provincie Katanga en de Union Minière verdedigden een handvol Belgische beman- in haar portefeui•e.1 Kortom: een enorm ningen met Britse tweedeªers op vlo“ers potentieel voor het aanleveren van grond- de oevers van het Tanganyikameer. De sto¨en vanuit de diepe binnenlanden van oorlogspropaganda verkondigde gretig dat ze erin geslaagd waren het Duitse slagschip Graf von Götzen uit te schakelen. Vanaf 1917 transporteerden twee-, zelfs vier- en vijf motorige bommenwerpers duizend kilo bommen over grote afstanden. Nu de oorlog voorbij is, lijkt technisch a•es mogelijk. Het vliegtuig zal in de verdere economische ontplooiing van de kolonie, maar ook in die van Europa, een grote rol spelen. Voor de praktische uitvoe- ring vinden ®ys en Cito een geschikte partner in de 32-jarige Georges Nélis, een pionier van het Belgische luchtvaartgebeu- ren. De zoon van de directeur van het Na de Wapenstilstand, in 1919, stonden te Evere een aantal Gotha’s als oorlogsbuit tentoongesteld. Deze tweemotorige Duitse bommenwerpers konden makkelijk een ton co•ege van Ha•e wandelde met brio als vervoeren. Enkele ervan werden getest, onder meer voor passagiersvervoer. Het Duitse o°cier door de deuren van de militaire Balkenkreuz op de staart was overschilderd met de Belgische driekleur. school, en voelde zich begin 20ste eeuw

SABENA-press.indd 10 17/09/19 16:22 SNETA START 11

aangetroªen tot a•es wat vloog. Nélis behaalde in 1910 als eerste militair een vliegbrevet. Drie jaar later insta•eerde hij een mitrai•eur op een vliegtuig en beschoot al vliegend lakens die op de Brasschaatse heide werden uitgespreid. Een gewapend vliegtuig was een wereldprimeur die Georges Nélis op zijn palmares mocht schrijven. Toen de oorlog in 1914 uitbars“e, was hij commandant van de vliegschool in Brasschaat. Als geboren organisator met kennis van luchtvaar“echniek belandde hij uiteindelijk in Calais, waar hij achter het front het onderhoud van de Belgische militaire toeste•en in goede banen leidde. Prosper Georges kijkt over de rand van de open cockpit van een Duitse Gotha- Onder zijn leiding sleutelden vij´onderd bommenwerper. Zijn collega Demonty staat rechtop. Prosper vloog in 1919 met dit type mannen in de werkplaatsen aan de Far- een testvlucht met passagiers naar Londen en Parijs. mans, Sopwith Camels en Spads. Op het vliegveld Calais-Beaumarais werden de tweedeªers getest en uiteindelijk naar het structuur en een eigen luchtvaartindustrie? front gevlogen. De hele technische organi- ‘De Belgische luchtvaart is immers een satie van de Belgische luchtmacht draaide beetje mijn kind’, besluit hij. rond de ’guur Nélis. Nélis’ visionaire artikel is gesneden koek Als de wapens op 11 november 1918 voor de directeurs van de Banque d’Outre- zwijgen, en iedereen hoopt dat dit de laatste mer.2 Ze hoeven niet lang aan te dringen oorlog in het Westen was, pent Nélis zijn vooraleer de commandant zijn kepie aan gedachten neer in een pamµet: L’Expansion de haak hangt. Vanaf maart 1919 gaat hij als belge par l’Aviation. De commandant droomt burger-met-gleu´oed door het leven als van een Belgische luchtvaartmaatschappij directeur van het Syndicat National pour en een nationale vliegtuigfabriek, van een l’Etude des Transports Aériens, kortweg Belgische bevolking die helemaal voor de sneta. Nélis gebruikt zijn kennis en con- luchtvaart gewonnen raakt. Maar, zo denkt necties om het opzet praktisch uit te voe- hij luidop, het gebrek aan structuur en ren, maar het zijn ®ys en Cito die achter de regelgeving in het naoorlogse België zou tot schermen aan de touwtjes van de commer- chaos kunnen leiden, want welk ministerie ciële luchtvaart treªen. Koning Albert, die zal zich bekommeren over een veilige het luchtvaartgebeuren op de voet volgt en luchtvaartmaatschappij (in België én in de zelf al eens graag aan boord van een vlieg- kolonie), de uitbouw van de nodige infra- tuig stapt, ziet het helemaal zi“en.

SABENA-press.indd 11 17/09/19 16:22 12 SABENA

Georges Nélis achter zijn bureau op de vliegbasis Calais. Tijdens de Eerste Wereldoorlog was hij verantwoordelijk voor het onderhoud van de Belgische toestellen. Nadien bleek hij de geknipte man om het operationele gedeelte van SNETA, en vervol- gens Sabena, te leiden.

Voor vliegtuigen kan men terecht op het 1918 was er een Gotha achter Belgische linies vliegveld Haren/Evere. Hier hebben de Duit- geland, en het was de Belgische invlieger sers een gigantische luchtschip loods Prosper Georges die het waagde om met de opgetroªen – hun zogenaamde Zeppelins tweemotor te starten. Zijn fascinatie voor vertroªen van hieruit richting Engeland de grote vogels was gewekt, en voor een − en in de hal zijn heel wat oorlogsvliegtui- testvlucht kan men bij hem terecht. In april gen achtergebleven: Foªers, Rumplers, 1919 onderneemt hij zijn bovenvermelde lvg’s, maar ook tweemotorige Gotha-bom- testvlucht in een tot passagiersvliegtuig menwerpers. Met deze reusachtige toestel- omgebouwde bommenwerper, met twee len bestookten de Duitsers Britse steden – er burgers aan boord. was plaats voor vier man aan boord én de De uitgestrekte vlakte, op vijf kilometer machine kon ook nog eens meer dan een vogelvlucht van de hoofdstad, is de ton dodelijke lading vervoeren. In augustus geknipte uitvalsbasis voor het jonge

SABENA-press.indd 12 17/09/19 16:23 SNETA START 13

initiatief. Het vliegveld ligt op grond gebied sneta-bestuur beslist meteen om van van de twee gemeenten Haren en Evere. Het naam te veranderen: de eerste le“er zou niet leger bouwt haar infrastructuur uit op meer voor ‘Syndicat’ staan, maar voor Evere, terwijl in Haren de civiele tak wordt ‘Société’. Ook de Generale Maatschappij, de uitgebouwd. De pistes worden gedeeld door Bank Brussel Lambert en de Banque de Paris militaire en civiele toeste•en. De kleiach- et des Pays-Bas investeren in sneta. Er tige bodem die de vlakte typeert, absorbeert staat vier miljoen Belgische frank op de goed de regen en bij droogte blijven rekening. Het is 11 november 1919, de Eerste stof wolken – heel slecht voor vliegtuig- Wereldoorlog is één jaar voorbij en België motoren – achterwege.3 Het is op deze hee‘ haar eerste luchtvaartmaatschappij. bodem dat een luchtvaartmaatschappij zal En internationale ambities. groeien. Kamperen aan de Congostroom Regelgeving (1920-1922)

Het dient benadrukt dat SNETA, onder de En toch is SNETA in snelheid gepakt, door noemer Syndicaat, die eerste maanden niemand minder dan koning Albert zelf. eerder een studieproject dan een ’rma is. Voor het eigengereide staatshoofd kan het Van een internationale luchtvaartwetgeving niet snel genoeg gaan. Na de overdracht van is in 1919 immers nauwelijks sprake. Er zijn de kolonie in 1908 aan de Belgische staat, nog pertinente vragen die niet opgelost had zijn oom, Leopold II, een speciaal fonds zijn, zoals: is het toegelaten om zomaar het voorzien dat het koningshuis kon aanwen- luchtruim van een ander land te gebruiken? den voor ‘persoonlijke projecten’. De Enkele naïevelingen menen dat hoog boven ontwiªeling van een luchtvaartmaatschap- in de lucht dezelfde regels gelden als in pij langs de Congostroom valt daar volgens open zee – iedereen kan ervan gebruik- de huidige vorst onder. Er is wat masseer- maken.4 Maar de luchtaanva•en van de werk nodig om de SNETA met het konink- oorlog hebben het besef doen rijpen dat ook lijke plan mee te krijgen, want de bankiers het luchtruim per natie moet ingedeeld en koesteren soortgelijke ideeën. In juni zet gerespecteerd worden. Dit a•es wordt in Albert zijn handtekening onder de stich- oktober 1919 vastgelegd tijdens de Conven- tingsakte van het Comité d’Etudes pour la tie van Parijs, een internationale luchtvaart- Navigation Spécial, kortweg CENAC. Albert overeenkomst die de soevereiniteit van elk zal het nodige geld van zijn speciaal fonds land garandeert en die ook door België naar SNETA storten om het plan ten uitvoer ondertekend wordt. te brengen: personeel en vliegtuigen zijn Dit document betekent de start van de voor zijn rekening. Als er winst gemaakt ontwiªeling, binnen een legaal kader, van wordt, dan keert die integraal naar de publiek internationaal luch“ransport. Het koning terug. Voor SNETA is het project

SABENA-press.indd 13 17/09/19 16:23 14 SABENA

SABENA-press.indd 14 17/09/19 16:23 Evere, 1920. Het leek alsof de Duitse vliegtuigen maar uit te kiezen waren. SNETA bouwde haar eerste luchtvloot met buitgemaakte vliegtuigen.SNETA START 15 Rechts op de foto de reusachtige luchtschip- hangar. (coll. Georges Lecomte)

SABENA-press.indd 15 17/09/19 16:23 16 SABENA

enkel een manier om ervaring op te bouwen de hele majestueuze stroom in kaart in de kolonie. brengen. De werkpaardjes zijn Franse Het plan is op zijn minst ambitieus, want vliegboten van het type Lévy-LePen, de afstanden in de kolonie zijn gigantisch. waarmee de Belgen tijdens de Eerste Met een dozijn watervliegtuigen wil men Wereldoorlog hebben leren vliegen. De vanuit Boma, de havenstad waar de schepen Franse fabrikant zet de toeste•en voor een uit Antwerpen aanmeren, in drie etappes zacht prijsje op de markt. Aan boord is naar het Afrikaanse binnenland, Stanley- plaats voor een piloot, een mecanicien, een stad (Kisangani) vliegen, de reusachtige passagier en enkele honderden kilo’s bagage Congostroom volgend − een afstand van voor een vlucht van maximum vier uur. 1900 kilometer, te vergelijken met België – De Belgische expeditie vertrekt onder Maroªo. Tevens wil men met lucht foto’s leiding van professor Emile A•ard, die in

SNETA bouwde mee aan de eerste luchtverbindingen in de kolonie, met vliegboten van het type Lévy-LePen. De foto werd genomen aan de Congostroom ter hoogte van Kinshasa. Op de neus zit Tony Orta (1888-1950), die een sleutelrol speelde in SNETA en Sabena. Tijdens de Eerste Wereldoorlog vloog ‘Totor’ Orta in het Belgische Escadrille d’Hydroavions – toen al schilderde hij een klavertjevier op de romp. Naast een piloot en een boordwerktuigkundige was er in de Lévy-LePen plaats voor één passagier. Hoewel er indrukwekkende afstanden afgelegd werden boven het oerwoud, bleken deze toestellen niet bestand tegen de tropische omstandigheden. (coll. Georges Lecomte)

SABENA-press.indd 16 17/09/19 16:23 SNETA START 17

1910 op het vliegveld van Kiewit als vierde omstandigheden opgewassen zijn. Het Belg zijn vliegbrevet hee‘ behaald. Het zijn tropische klimaat doet het ’neer van de avonturiers met een pioniersmentaliteit die verlijmde rompen kru•en, zwammen en aan dit project gestalte geven: dertien insecten nestelen zich tussen de spanten piloten, waaronder zeven Belgen, drie van de vleugels. Een dertigtal expeditie- Bretoenen, een Rus en een Italiaan.5 Na de leden verdeelt zich over drie posten aan de bootreis slaan ze hun tenten op in het oevers, waar ze in lamentabele omstandig- Congolese binnenland aan Stanley Pool, een heden rond een tenthangar huizen. Er is plaats in het oerwoud waar de Congostroom geen water of elektriciteit, de communicatie verbreedt tot maar liefst zes kilometer. De verloopt via één telegraafdraad die langs de eerste testvluchten, vanaf 9 februari 1920, stroom gespannen staat. Zandbanken zorgen voor een toestroom van Congolezen verhinderen dat de vliegtuigen bij de oevers naar de oevers. Ze komen kijken hoe de raken, wat een hoop gezeul en gevloek van ‘windmachines’ in de lucht klimmen.6 het personeel met zich meebrengt. Bliksem- Op 1 april 1920 wordt met de Lévy-LePens inslagen, diefstal en uiteindelijk stakingen een tweewekelijkse dienst tussen Leopold- verzieken de sfeer. stad en Bolobo gestart. De bemanning Op 13 mei 1921 valt een toestel in de lucht wacht op de post die van Matadi moet uit elkaar, de drie bemanningsleden, komen, en de verwondering is groot waaronder een directeur van de lara, wanneer blijkt dat de drager buiten adem Charles Michaux, komen om. Tot in 1971 is met één enveloppe aandraa‘. Blijkbaar in Kinshasa een straat naar hem genoemd, hebben de postdiensten weinig vertrouwen met een gedenkplaat. Géo Mestagh moet in het nieuwe vervoermiddel. Het team is twee weken later zijn toestel met motorpech hoe dan ook enthousiast, want de Belgen bij Lisala in het water ze“en. De Gentenaar zijn er als eersten ter wereld in geslaagd een doet er a•es aan om zijn machine terug aan regelmatige luchtverbinding in een kolonie de praat te krijgen. Er rest hem niets anders te realiseren. In juli is de lijn Leopoldstad- dan zwemmend de oevers te bereiken. Hij Stanleystad een feit. Net zoals bij de ster‘ enkele dagen later in het ziekenhuis postkoetsen van weleer worden de beman- van Coquilhatvi•e van uitpu“ing. ningen en vliegtuigen per etappe afgewis- In juni 1922 trekt men een streep onder seld, maar zo raakt een passagier in drie het initiatief en worden de verbindingen dagen op zijn bestemming, met de boot stopgezet. De resultaten van de onderne- duurt het drie weken. De vorst kan trots ming zijn bescheiden te noemen: met uitpaªen met zijn Ligne Aérienne Roi 95 passagiers en een tweeduizend kilo Albert, kortweg lara. brieven blij‘ men vér onder de verwachtin- Maar het tij keert snel. Na enkele maan- gen, en ’nancieel is het een ramp. In den blijkt dat de houten watervliegtuigen anderhalf jaar tijd zijn vier bemannings- nauwelijks tegen de klimatologische leden verongelukt, nog eens drie medewer-

SABENA-press.indd 17 17/09/19 16:23