hugo de groot expeditie rijksmuseum Lerarenhandleiding

Voorwoord Dit is de lerarenhandleiding van Expeditie Rijksmuseum, het lesstofvervangende programma van het Rijksmuseum. nova zembla Met dit programma bezorg je jouw leerlingen niet alleen een onvergetelijke ervaring, maar behandel je bovendien de lesstof van het tijdvak ‘Regenten en vorsten’. Dat hoofdstuk uit de geschiedenismethode kun je daarmee direct overslaan.

Het is belangrijk om het bezoek van je klas aan het Rijksmuseum goed voor te bereiden. De voorbereiding in de klas bepaalt het slagen van het museumbezoek. Hoe beter de voorbereiding, hoe groter het leereffect van het project zal zijn.

Aan de start van het project toon je filmpjes waarin de leerlingen kennismaken met het Genootschap voor Rijksgeheimen. Zij dagen de leerlingen uit om iemand uit de 17de-eeuw te worden. Het Genootschap vraagt de leerlingen om, net als zij, onderzoek te doen naar het verleden. Wanneer de leerlingen aan elkaar hun onderzoeksresultaten­ hebben gepresenteerd, worden zij uitgenodigd uit om naar het Rijksmuseum te komen. Hiervoor moeten zij de teksten van het script leren dat een grote rol speelt in hun bezoek aan het Genootschap in het Rijksmuseum. Daar wacht de leer­lingen een onvergetelijke ervaring tijdens een 2,5 uur durend bezoek. Tot slot krijgen de leerlingen tijdens de verwerkings­les een verdiepende opdracht waardoor alle opgedane kennis beklijft.

Wij hopen dat jullie met dit programma een frisse duik in de 17de-eeuw nemen en dat de nieuwsgierigheid wordt geprikkeld om meer te gaan ontdekken over onze geschiedenis.

Wij wensen jullie veel plezier en succes met de voorbereiding. Heb je vragen, opmerkingen of suggesties? Wij horen het graag.

Bezoekadres de Nachtwacht Museumstraat 1 Amsterdam Dagelijks 9–17 uur

Contact [email protected] 020 6747 000 Overzicht Inhoud & lesprogramma Tijdpad

Inleiding Inhoud Benodigdheden Tijd Voorbereiding Inloggen in lerarenomgeving rijksmuseum.nl/ranking Doelgroep Expeditie Rijksmuseum is specifiek ontwikkeld voor leerlingen van groep 6, 7 en 8 van het regulier en speciaal (basis) onderwijs. Lezen lerarenhandleiding Lerarenhandleiding 150 Bekijken filmpjes rijksmuseum.nl/filmpjes Doelstelling Projectplanning maken Dit Tijdpad Aan het einde van dit project kennen de leerlingen de kernbegrippen van de 17de-eeuw. De leerlingen gaan dit tijd­vak ontdekken vanuit een persoon die toen leefde en waarmee zij verwantschap hebben. De leerlingen doen Les onder­zoek naar de drie verhalen die centraal staan: Hugo de Groot, Nova Zembla en de Nachtwacht. Ze weten wie Hugo de Groot was, wat zijn gedachtengoed was, waarom hij werd vast gezet en hoe hij ontsnapte uit Slot Loevestein. 1 Introductiefilmpje rijksmuseum.nl/filmpjes Ze hebben geleerd over Michiel de Ruyter, de VOC, de handel en kennen het verhaal van Willem Barentsz en zijn Computergame Ranking the class Computers met internet 60 mannen en hun overwintering op Nova Zembla. En uiteraard maken de leerlingen kennis met Rembrandt, de Presenteren uitslag Ranking the class grachtengordel en het dagelijks leven in de 17de-eeuw. Het project heeft een sterk theatraal component. Hierdoor wordt de lesstof op een vernieuwende en aansprekende manier aangeboden. Een onvergetelijke ervaring Dagopening die ervoor zorgt dat de belangrijkste verhalen uit de 17de-eeuw niet worden vergeten. met filmpje: Hugo de Groot rijksmuseum.nl/filmpjes 15 Verantwoording Nova Zembla rijksmuseum.nl/filmpjes Expeditie Rijksmuseum is een lesstofvervangend programma. Samen met leraren uit onze klankbordgroep is dit 15 programma ontwikkeld. Er is uitgebreid vooronderzoek gedaan naar de criteria waar een 100% lesstofvervangend de Nachtwacht rijksmuseum.nl/filmpjes programma aan moet voldoen. De verplichte stof uit de Canon van Nederland, de tijdvakken, de kerndoelen en de 15 kernbegrippen zijn om aan die belofte te voldoen in het programma verwerkt. De verschillende bestaande geschiedenis­­ methoden hebben we onder de loep genomen. Wij zijn ervan overtuigd dat u het hoofdstuk rondom de 17de-eeuw met dit programma kunt overslaan. De bijlage met achtergrondinformatie geven je genoeg handvatten voor het invullen 2 Onderzoek door de 3 groepjes rijksmuseum.nl/expeditie-rijksmuseum van je lessen. 60

Kernbegrippen en kerndoelen Zie Bijlage 1 voor het overzicht van de kernbegrippen. Per programmaonderdeel zie je hierin terug welke kernbegrippen er worden behandeld. In Bijlage 2 is een overzicht opgenomen met de kerndoelen waaraan dit lesprogramma voldoet. 3 Maken van de presentaties rijksmuseum.nl/expeditie-rijksmuseum 60 Pre-teaching Neem (taal)zwakke leerlingen voorafgaand aan de voorbereidende lessen apart en geef hen alvast de instructie die gaat volgen in de les. Daarnaast zijn bij ieder programmaonderdeel kernbegrippen en moeilijke woorden opgenomen. Bespreek de woorden met deze leerlingen. Het zal hen helpen grip te krijgen op de lesstof en plezier te hebben in 4 De groepjes geven hun presentaties Digibord het project. Slotfilmpje Website 60 Tekst scripts leren Verstop de 3 enveloppes Speciaal (basis)onderwijs (Start min. 1 week voorafgaand aan met scripts ergens in de school Het speciaal (basis)onderwijs behandelt twee in plaats van drie verhalen. Dat geeft leerlingen meer tijd en het museumbezoek) ruimte om grip te krijgen op de belangrijkste personen en gebeurtenissen uit de 17de-eeuw. Naar eigen invulling kun je verschillende onderdelen, zoals de filmpjes, herhalen of in delen behandelen. Rijksmuseum & Start en eindpunt in de Teekenschool Boekingsbevestiging en Teekenschool Inclusief begeleid museumbezoek e-tickets 150 van ca. 50 minuten

5 Verwerkingsles Diverse materialen 60

3 · Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Overzicht lesprogramma Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 1 · Ranking the Class · 4 Les 1 Ranking the Class

Leskern Lesbeschrijving • De leerlingen krijgen een introductie op het project Expeditie Rijksmuseum Introductie 10 • De leerlingen doen de computergame Ranking the class Vertel de leerlingen dat ze de komende weken kennis zullen maken met de 17de-eeuw. Wat weten de leerlingen • Bekijken en bespreken van het filmpje introductief van de 17de-eeuw? Geef leerlingen de beurt om te reageren op deze vraag. Schrijf hun reacties op het digitale schoolbord. Waarom wordt deze periode ook wel de ‘17de-eeuw’ genoemd? Lesdoelen Start het introductiefilmpje. • De leerlingen krijgen een globale indruk van waar de 17de-eeuw over ging en wanneer dat was Introductiefilmpje bekijken 15 • De interesse van de leerlingen naar de verhalen van In het introductiefilmpje vertelt Nienke over een bijzondere uitnodiging die ze heeft ontvangen. Hierin vraagt haar de 17de-eeuw en naar het Rijksmuseum is gewekt oom Nienke om kennis te maken met het Genootschap voor Rijksgeheimen van het Rijksmuseum. Dit Genootschap onderzoekt de geschiedenis proefondervindelijk. In het Rijksmuseum gaat ze op zoek naar haar oom, Jan Bicker, die Activiteiten ook bij het Genootschap is aangesloten. Maar niemand in het museum schijnt oom Bicker te kennen. Uiteindelijk vindt • 10 minuten: Introductie op het project Nienke haar oom ergens onder het dak van het Rijksmuseum, recht boven de Nachtwacht. Oom Bicker vertelt Nienke • 15 minuten: Introductiefilmpje bekijken over hoe het er in Nederland aan toeging in de 17de-eeuw. Nienke vertelt de leerlingen over het programma Expeditie • 5 minuten: Introductiefilmpje bespreken Rijksmuseum. En zegt dat de leerlingen elkaar een spel moeten spelen en waarin ze elkaar een rol moeten geven • 5 minuten Toelichting op het vervolg van het project zodat iedereen iemand uit de 17de-eeuw kan worden. • 5 minuten: Uitleg computergame Ranking the class Introductiefilmpje bespreken 5 Verspreid over de dag Bespreek met elkaar het filmpje. Stel de volgende vragen: hoe heet de oom van Nienke? Hoe heet het Genootschap • 15 minuten per leerling: Computergame Ranking the class waar hij lid van is? Wat doet dit Genootschap? Van welk museum is dit Genootschap? Waar staat dat museum? Wat weet Nienke tot nu toe over de 17de-eeuw? Benodigdheden • Digibord Toelichting op vervolg van het project 5 • website Ranking the class rijksmuseum.nl/ranking Expeditie Rijksmuseum bestaat uit voorbereidende lessen, een bezoek aan het Rijksmuseum en een verwerkingsles. (in de lerarenomgeving vindt u de url voor de leerlingen) Vertel de leerlingen dat ze de 17de-eeuw proefondervindelijk gaan ontdekken net als de leden van het Genootschap • Computers voor Rijksgeheimen. Zij worden een persoon die in de 17de-eeuw leefde: ze worden ZELF iemand uit die tijd. En dat • Maak een dagplanning voor gebruik van de computers is niet zomaar een persoon, maar iemand waar de leerlingen een beetje op lijken. Er staan drie verhalen centraal: • Voor iedere leerling een inlogcode voor Ranking the class Hugo de Groot, Nova Zembla en de Nachtwacht. Elk verhaal draait om 7 á 8 personages. Iedere leerling krijgt een Deze codes kunt u printen in de lerarenomgeving van rol in één van de drie verhalen. Er zijn dubbelrollen afhankelijk van de grootte van uw klas. De leerlingen doen Ranking the class – zie voorbereiding onderzoek naar de drie verhalen. Wat gebeurde er precies? Hoe liep het af? En waarom zijn deze verhalen vandaag • Download de 3 posters rijksmuseum.nl/expeditie-rijksmuseum de dag nog steeds zo belangrijk? • Pasfoto’s leerlingen Uitleg computergame Ranking the class 5 In het introductiefilmpje geeft Nienke de klas de opdracht om Ranking the class te gaan spelen. Door dit spel te spelen worden de leerlingen iemand uit de 17de-eeuw. Gebruik hiervoor de unieke logincodes voor de leerlingen en het computerschema voor die dag gemaakt.

Leg uit. Er zijn 23 personages in Ranking the class, met een karakterbeschrijving erbij. De leerlingen moeten goed nadenken welk klasgenootje daar het meeste op lijkt. Eerst moeten alle 23 personages zijn verdeeld. Daarna verschijnen dezelfde 23 personages opnieuw en kunnen ze voor de tweede keer worden toebedeeld.

Computergame Ranking the class 15 Het ranken duurt circa 15 minuten per leerling. Pas als elke leerling heeft gerankt, staat de uitslag in de lerarenomgeving van het spel.

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 1 · Ranking the Class · 5 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 1 · Ranking the Class · 6 expeditie rijksmuseum expeditie rijksmuseum

Hugo de Groot Maria van reigersberch ElsJe van Houweningen Cornelia de Groot Duncker Jacob Jansz Gerrit de Veer Hans Vos Jacob Evertsz

Johan Jacob Prouninck van Deventer Cornelis Willem Jacob van Heemskerck Lenaert Heyndricksz Willem Barentsz Duncker Jacob Jansz

Hugo de Groot Maria van reigersberch ElsJe van Houweningen Cornelia de Groot Gerrit de Veer Hans Vos Jacob Evertsz Jacob van Heemskerck

10 Uitslag Ranking the class Pas als alle leerlingen hebben gerankt wordt de balans opgemaakt en volgt de einduitslag. Jij bent de enige die de einduitslag kan zien. Maak een moment van het presenteren van deze uitslag! Dat kan op het digibord of mondeling. Bespreek elk personage kort door karakters te beschrijven en onthul welke leerling wie is geworden. In het geval van dubbelrollen krijgen twee leerlingen hetzelfde karakter. Johan Jacob Prouninck van Deventer Cornelis Willem Lenaert Heyndricksz Willem Barentsz

Herinner de leerlingen eraan dat er drie verhalen zijn en dat alle personages in één van deze verhalen zitten. rijks museum rijks museum Noem expliciet wie in elk verhaal zit. Zij vormen vanaf nu een groepje. Gebruik hiervoor Bijlage 4 Personages en onderzoek. expeditie rijksmuseum

Posters Download de posters, hang ze op in de klas op A3 formaat of toon ze op het Digibord. Op de posters

Alida Jonckheyn samuel van Hooghstraten Margarietha Backers Maria Overlander staan de 23 personages afgebeeld.

De pasfoto’s van de leerlingen plaats je op het personage dat ze zijn geworden.

Maria Pieters Maria Trip rembrandt van rijn saskia van Uylenburgh

Alida Jonckheyn samuel van Hooghstraten Margarietha Backers Maria Overlander

Maria Pieters Maria Trip rembrandt van rijn saskia van Uylenburgh rijks museum

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Inhoud · 7 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Inhoud · 8 Dagopening filmpje Hugo de Groot

Leskern Lesbeschrijving • Met de uitslag van Ranking the class worden de leerlingen 15 iemand uit de 17de-eeuw waarmee ze verwantschap hebben Bekijken van het filmpje bij Hugo de Groot De komende drie ochtenden starten jullie de dag met een filmpje. Elk filmpje hoort bij één van de drie verhalen. Lesdoelen Vandaag zien de leerlingen het filmpje bij Hugo de Groot. De leerlingen die een rol hebben gekregen die bij dit • De leerlingen weten wie Hugo de Groot was, wat zijn verhaal hoort, moeten extra goed opletten. gedachtengoed was en waarom hij werd vast gezet • Leerlingen van het Hugo groepje worden geprikkeld om Wie was Hugo de Groot? En waarom waren de Spanjaarden zo wreed? De antwoorden op deze vragen zoeken onderzoek te doen en zich dingen af te vragen over Nienke en Jan Bicker in het Rijksmuseum. Tijdens een wandeling door de collectie vertelt Bicker over de Spanjaarden Hugo de Groot en het begin van de Opstand. Wanneer Bicker wordt gebeld laat hij Nienke in de bibliotheek achter met een opdracht: ‘zoek jij uit waarom Hugo de Groot werd vastgezet’. Nienke ontmoet Sjoerd, die ook aangesloten is bij het Genootschap. Activiteiten Hij vertelt Nienke meer over Hugo de Groot. • 10 minuten: Uitslag Ranking the class De Hugo de Groot groep krijgt de opdracht om uit te zoeken hoe het afloopt met Hugo de Groot en Nienke stelt de • 10 minuten: Bekijken van het filmpje bij Hugo de Groot groep nog een vraag: zou jij je laten opsluiten voor jouw idealen? • 5 minuten: Bespreken van het filmpje bij Hugo de Groot 5 Bespreken van het filmpje bij Hugo de Groot Benodigdheden Bespreek met elkaar het filmpje. Stel de volgende vragen: waarom had de Republiek oorlog met Spanje? Wie was • Digibord Hugo de Groot? Hoe heet de jongen die Nienke ontmoet? Wat vertelt hij over Hugo de Groot? Wie was zijn vriend? • rijksmuseum.nl/filmpjes En wie was zijn tegenstander? Waarover ging hun meningsverschil? • Pasfoto van elke leerling

Kernbegrippen • Hugo de Groot • Johan van Oldenbarnevelt • Opstand • Willem van Oranje • Maurits

Moeilijke woorden • Gerechtsgeleerde • Godsdienst • Wreed • Politicus • Katholiek • Legeraanvoerder • Rituelen • Wapenstilstand • Verafgoden • Landverraders • Protestantisme • Doodstraf • Opstand

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 1 · 9 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 1 · 10 Dagopening filmpje Nova Zembla

Leskern Lesbeschrijving • Bekijken en bespreken van het filmpje bij Nova Zembla 10 Bekijken van het filmpje bij Nova Zembla Lesdoelen Vandaag zien de leerlingen het filmpje bij Nova Zembla. De leerlingen die een rol hebben gekregen die bij dit verhaal • De leerlingen leren over Michiel de Ruyter, de VOC en de handel hoort, moeten extra goed opletten. • Leerlingen van het Nova Zembla groepje worden geprikkeld om onderzoek te doen en zich dingen af te vragen over Nova Zembla Nienke zoekt Bicker in het Rijksmuseum op. Ze treft hem en Sjoerd aan in zijn kantoor. Het drietal vertrekt richting het museum. Aan de hand van de collectie vertelt Bicker over de handel en de strijd op zee. Als Bicker onwel wordt, vertelt Activiteiten Sjoerd verder over de VOC en over gevaarlijke routes op zee. Willem Barentsz en Jacob van Heemskerk maakten ooit • 10 minuten: Bekijken van het filmpje bij Nova Zembla de gevaarlijkste en beroemdste bootreis uit de Nederlandse geschiedenis. Hoe liep dit af? Dat gaan de leerlingen uit • 5 minuten: Bespreken van het filmpje bij Nova Zembla deze groep onderzoeken. Nienke krijgt een briefje in haar handen gedrukt met een vraag voor het Nova Zembla groepje: zou jij je leven wagen voor een nieuwe ontdekking? Benodigdheden 5 • Digibord Bespreken van het filmpje bij Nova Zembla • rijksmuseum.nl/filmpjes Bespreek met elkaar het filmpje. Stel de volgende vragen: wie was Michiel de Ruyter? Waarom is hij zo beroemd geworden? Wat was het doel van de reizen die door schepen werden gemaakt? Welke zeehelden wilden een nieuwe Kernbegrippen route proberen? Hoe voeren zij? • Nova Zembla • Handel (specerijen) • Michiel de Ruyter • Zeevaarders • Zeeoorlogen (Chatham) • Stapelmarkt

Moeilijke woorden • Heersen • Handel • Macht • Goederen • Bevelen • Kooplui • Vloot • Expeditie • Buit • Handelsmaatschappij

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 1 · 11 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 1 · 12 Dagopening filmpje Nachtwacht

Leskern Lesbeschrijving • Bekijken en bespreken van het filmpje bij de Nachtwacht 10 Bekijken van het filmpje bij de Nachtwacht Lesdoelen Vandaag zien de leerlingen het filmpje bij de Nachtwacht. De leerlingen die een rol hebben gekregen die bij dit • De leerlingen maken kennis met Rembrandt, de grachtengordel verhaal hoort, moeten extra goed opletten. en het dagelijks leven in de 17de-eeuw. • Leerlingen van het Nachtwacht groepje worden geprikkeld De 17de-eeuw kenmerkt zich onder andere door enorme culturele bloei. Veel objecten uit die tijd zijn in het om onderzoek te doen en zich dingen af te vragen over het leven Rijksmuseum te vinden. Zo ook schilderijen. De grootste schilder in de tijd was Rembrandt van Rijn. Sjoerd vertelt van Rembrandt en de Nachtwacht Nienke over het grootste en beroemdste schilderij dat Rembrandt ooit maakte: de Nachtwacht. Wat weten wij eigenlijk over de schutters die zijn afgebeeld op de Nachtwacht? Activiteiten Ook het Rembrandt groepje krijgt aan het einde van het filmpje een vraag: wie bepaalt er wat mooi is? • 10 minuten: Bekijken van het filmpje bij de Nachtwacht 5 • 5 minuten: Bespreken van het filmpje bij de Nachtwacht Bespreken van het filmpje bij de Nachtwacht Bespreek met elkaar het filmpje. Stel de volgende vragen: wie was Rembrandt? En wat maakt zijn schilderstijl Benodigdheden zo bijzonder? Wat is zijn beroemdste schilderij? Wie staan daar op afgebeeld? • Digibord • rijksmuseum.nl/filmpjes

Kernbegrippen • Nachtwacht • Rembrandt • Schutterstuk • De grachtengordel • Tulpenmanie

Moeilijke woorden • Rage/hype • Kerkinterieurs • Speculatie • Stillevens • Gulden • Portretten • Grachtengordel • Humoristische taferelen • Burgers • Schutters • Adel

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 1 · 13 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 1 · 14 Les 2 Onderzoek

Leskern Lesbeschrijving • De leerlingen starten hun onderzoek naar één van de drie verhalen Introductie 5 De leerlingen zijn nu klaar om te gaan starten met hun onderzoek. Hier hebben zij één les de tijd voor. Lesdoelen Indien gewenst, kun je langer de tijd nemen voor het onderzoek. • De leerlingen leren onderzoek te doen • De leerlingen leren antwoord te geven op hun persoonlijke Vertel de leerlingen dat zij een persoonlijke onderzoeksvraag hebben. onderzoeksvraag Vraag de leerlingen hoe je onderzoek doet. Waar kun je zoeken? Hoe beslis je welke informatie relevant is? Activiteiten • 5 minuten: Introductie Op rijksmuseum.nl/expeditie-rijksmuseum kunnen de leerlingen informatie vinden voor hun onderzoek. • 50 minuten: Onderzoek Daar staan nogmaals de personages, hun karakterbeschrijving en de (persoonlijke) onderzoeksvraag. • 5 minuten: Afsluiting Zie Bijlage 4 Personages en onderzoek.

Benodigdheden De resultaten van het onderzoek worden per groepje in les 4 gepresenteerd aan de rest van de klas. • rijksmuseum.nl/expeditie-rijksmuseum Op rijksmuseum.nl/expeditie-rijksmuseum staat ook voor ieder groepje een Powerpoint presentatie. • Computers De volgorde van de personages en bijhorende onder­zoeksvragen is in die presentatie al vastgelegd. • Schoolbibliotheek De leerlingen kunnen in les 3 daartussen dia’s zetten met hun onderzoeksresultaten. • Pen en papier 50 Onderzoek Kernbegrippen Vanuit de persoonlijke onderzoeksvraag bekijken de leerlingen voor de tweede keer het filmpje dat bij hun verhaal hoort. Laat ze dit in duo’s of kwartetten achter de computer doen. Na afloop van het filmpje kunnen de leerlingen van Hugo de Groot Nova Zembla de Nachtwacht start gaan met hun onderzoek. Op de URL kunnen de leerlingen informatie vinden voor hun onderzoek. Tijdens het • Boekenkist (Loevestein) • Welvaart • Compositie, licht en donker onderzoek loop je rond en help de leerlingen als groepje en individueel en geef tips. Geef leerlingen extra informatie • Mare Liberum • WIC (slavenhandel) • Dagelijks leven in de 17de-eeuw over hun verhaal. Lees daartoe Bijlage 3 voor achtergrondinformatie. De kernbegrippen vind je hierin vetgedrukt terug. • Tachtigjarige oorlog • Koloniën • Meesterschilders De extra informatie ondersteunt de leerlingen bij het doen van hun onderzoek. • Bestandstwisten • Altas van Major Blaeu • Amsterdam (wereldhandel) • De Republiek • Scheepvaart (navigatie) Afsluiting 5 • Godsdienstvrijheid • Reisverslag Gerrit de Veer Sluit klassikaal af. Inventariseer bij de leerlingen hoe het onderzoek is verlopen. • Vrede van Munster • Stadhouders/regenten • Staten-Generaal

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 2 Onderzoek· 15 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 2 Onderzoek· 16 Les 3 presentaties maken

Leskern Lesbeschrijving • De leerlingen maken een presentatie rondom hun verhaal 5 en personage Introductie De leerlingen zijn nu klaar om te starten met het maken van hun presentatie. Hier hebben zij één les de tijd voor. Lesdoelen De resultaten van de onderzoeken van de vorige les vormen de basis voor de presentaties. In de volgende les • De leerlingen leren een presentatie maken worden de presentaties gehouden voor de rest van de klas. Per verhaal komt er één presentatie. 10 Activiteiten Discussie over slotvraag • 5 minuten: Introductie De filmpjes over Hugo de Groot, Nova Zembla en de Nachtwacht zijn alle drie geëindigd met een slotvraag. Nu ieder • 10 minuten: Discussie over slotvraag groepslid onderzoek heeft gedaan, zijn de leerlingen genoeg te weten gekomen om per groepje te kunnen discussiëren • 40 minuten: Presentaties maken over de slotvraag. Laat ieder groepje daarom bij elkaar zitten. Doel van de discussie is het in kaart brengen van • 5 minuten: Afsluiting verschillende argumenten. De groepsleden hoeven het niet met elkaar eens te worden. Wijs van ieder groepje één groepsleider aan. Deze persoon leidt de discussie, houdt de tijd in de gaten en zorgt ervoor dat iedereen aan het woord Benodigdheden komt. Daarnaast wijst u een notulist aan. Deze schrijft op wat iedereen denkt. De notulist verwerkt de belangrijkste • rijksmuseum.nl/expeditie-rijksmuseum punten die naar voren zijn gekomen tijdens de discussie in de presentatie. Loop bij ieder groepje langs om te kijken • Computers of de leerlingen goed op weg zijn en help waar nodig. • Schoolbibliotheek 40 • Pen en papier Presentaties maken Op rijksmuseum.nl/expeditie-rijksmuseum staat voor ieder groepje een Powerpoint presentatie. De volgorde van de personages en bijhorende onderzoeksvragen is in die presentatie al vastgelegd. De leerlingen kunnen in deze les hun eigen tekst toevoegen aan de dia met als kop Onderzoeksresultaat. De presentatie eindigt met een korte dialoog tussen een paar leerlingen. Dit is de opmaat naar het ‘grote’ toneelstuk waarin ze gaan spelen tijdens het programma in de Teeken­school van het Rijksmuseum. Die dialoogjes staan ook op de website. De leerlingen mogen de tekst tijdens de presen­tatie voor de klas in de hand houden. Stimuleer hen de dialoog een paar keer te oefenen. Zorg dat de leerlingen zich goed inleven in hun rol. Tijdens het maken van de presentaties loop je u rond en helpt de leerlingen als groepje en individueel en geeft hen tips. Zorg dat de inhoud van de presentaties juist is zodat alle leerlingen de goede kennis tot zich nemen. 5 Afsluiting Sluit klassikaal af. Inventariseer bij de leerlingen hoe het maken van de presentatie is verlopen.

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 3 · Presentaties maken · 17 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 3 · Presentaties maken · 18 Les 4 presentaties geven

Leskern Lesbeschrijving • De leerlingen houden een presentatie over 5 hun verhaal en personage Introductie Elk groepje gaat nu zijn onderzoeksresultaten presenteren aan de klas. De presentaties zijn voor wat betreft de Lesdoelen opbouw steeds hetzelfde. Elke personage stelt zichzelf voor en vertelt wat hij of zij heeft onderzocht. Daarna vertellen • De leerlingen houden een presentatie de leerlingen wat zij vinden van de slotvraag die aan hen werd gesteld door het Genootschap. De presentatie eindigt met een korte dialoog tussen een paar personages. De klas moet goed opletten, want met dit toneelstuk gaan Activiteiten ze verder in de Teekenschool van het Rijksmuseum. • 5 minuten: Introductie 40 • 40 minuten: Presentaties Presentaties • 10 minuten: Bekijken van het Slotfilmpje Houd samen met de leerlingen de tijd in de gaten. Herhaal belangrijke informatie die de leerlingen hebben • 5 minuten: Enveloppes uitgezocht en vul aan waar nodig. Zie Bijlage 4 Personages en onderzoek. 5 Benodigdheden Enveloppes verstoppen en teksten en liedjes leren • Digibord Zorg ervoor dat je de enveloppes hebt verstopt! In de laatjes van de leerlingen, op de kamer van de directeur, • Door de leerlingen gemaakte presentaties of in je eigen lades. Kies zelf waar en hoe je dit wilt doen, minimaal 1 week voorafgaand aan het museumbezoek.­ • rijksmuseum.nl/filmpjes Nadat de enveloppes zijn gevonden vertel je wanneer het bezoek aan het Genootschap in het Rijksmuseum zal • Drie enveloppes met scripts plaatsvinden. Stimuleer de leerlingen tot het leren van de tekst en het liedje voor die dag. Kopieer de scripts • Drie liedjes op rijksmuseum.nl/expeditie-rijksmuseum eventueel en laat de leerlingen hun eigen tekst markeren. Ook leerlingen met dubbelrollen leren alle teksten. (scroll voor de liedjes helemaal naar beneden bij resp. 10 Hugo, Nova en Nachtwacht) Bekijken van het Slotfilmpje In dit laatste filmpje neemt Sjoerd Nienke mee naar de jaarlijkse genootschapsbijeenkomst. Voordat Nienke naar binnen gaat vertelt ze wat er nu van de leerlingen wordt verwacht. Ergens in de school ligt voor elk groepje een gouden enveloppe verstopt. In de enveloppe zit een toneelscript. De leerlingen zoeken per groepje hun enveloppe. Ze leren elk hun eigen tekst, een paar zinnen per leerling, uit hun hoofd. Op de website staat het liedje: rijksmuseum.nl/expeditie-rijksmuseum. Dit moeten ze ook leren. De tekst vind je in Bijlage 5. Nienke vraagt de leerlingen het voor elkaar geheim te houden zodat ze elkaar in de Teekenschool kunnen verrassen. Daarna mag Nienke naar binnen en ontdekken de leerlingen meer over het genootschap. Tenslotte horen ze dat de geschiedenis een avontuur is dat nooit ophoudt.

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 3 · Presentaties geven · 19 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 3 · Presentaties geven · 20 naar het Rijksmuseum

Wees op tijd! Bij je boeking van Expeditie Rijksmuseum is het museumbezoek inbegrepen. Houd er rekening mee dat het museumbezoek 2,5 uur duurt. Het is een vol programma dus wij verzoeken jullie vriendelijk om er ruim op tijd te zijn.

Waar moeten jullie je zich melden? Je kunt je met de groep leerlingen melden bij de Teekenschool, in de tuin van het Rijksmuseum, Museumstraat 1, Amsterdam (let op: dit is dus niet bij de ingang van het Rijksmuseum).

Niet vergeten mee te nemen Neem de boekingsbevestiging mee. Vergeet ook je camera niet. Fotograferen mag maar zonder flits in het hoofdgebouw.

Over het programma De begeleiding van het hele programma is in handen van leden van het Genootschap voor Rijksgeheimen. Dit zijn acteurs die de leerlingen als teacher in role begeleiden.

Begeleiders Voor dit programma geldt een minimum van 1 begeleider per 15 leerlingen. Leraren vragen wij mee te lopen met het programma. Andere begeleiders (bijv. ouders/verzorgers) verzoeken wij op eigen gelegenheid het museum te bezoeken waarbij de toegang voor hen gratis is. Gedurende het programma in de Teekenschool blijven deze begeleiders in het museum. Zij zijn van harte welkom om aan het eind van het programma de eindpresentaties van de leerlingen te bekijken in het theater van de Teekenschool.

In noodgeval Mochten jullie op de dag zelf onverhoopt verhinderd zijn of vertraging hebben opgelopen, laat dit dan zo spoedig mogelijk weten door contact op te nemen met de receptie van de Teekenschool: 020 6747 526.

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Naar het Rijksmuseum · 21 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Inhoud · 22 les 5 verwerkingsles

Verwerkingsles Lesbeschrijving Leskern 5 • De leerlingen voeren een beeldende – of stelopdracht uit Reflectie op museumbezoek ter verwerking Wat is de leerlingen bijgebleven naar aanleiding van het bezoek aan het Rijksmuseum? Wat vonden ze leuk en wat minder leuk? Welke schilderijen en objecten zijn de leerlingen in het museum tegengekomen? Wat hebben Lesdoelen de leer­lingen onthouden naar aanleiding van hun bezoek aan de Teekenschool? Bespreek met elkaar kort de • De leerlingen beheersen het tijdvak Regenten en vorsten. drie verhalen van Hugo de Groot, Nova Zembla en de Nachtwacht. • Dit laten zij zien door in een actieve vorm aan de slag te gaan met 5 verwerkingsopdrachten die sterk verband houden met de lesstof. Introductie In deze lessen vindt de verwerking plaats van het hele project Expeditie Rijksmuseum. De kennis die de leerlingen Activiteiten hebben verworven gedurende het lesprogramma wordt in deze les getoetst middels verwerkingsopdrachten. • 5 minuten: Reflectie op museumbezoek In plaats van een toets maken de leerlingen een keuze uit een beeldende opdracht of stelopdracht. Aan u de keuze • 5 minuten: Introductie de leerlingen te laten samenwerken en/of zelfstandig aan de slag te laten gaan. • 5 minuten: Plan van aanpak 5 • 30 minuten: Uitvoering Plan van Aanpak • 5 minuten: Presentaties De leerlingen doen een brainstorm over de invulling van de opdracht. Hoe pakken zij dit aan? Waar halen zij indien • 5 minuten: Reflectie op Expeditie Rijksmuseum nodig de informatie vandaan voor het uitvoeren van hun opdracht? Welke materialen gebruiken de leerlingen? De leerlingen presenteren aan de leraar hun Plan van aanpak. Deze geeft goedkeuring voor de start van de uitvoering. Benodigdheden 30 • Computers Uitvoering • Schoolbibliotheek Laat de leerlingen kiezen uit de volgende opdrachten. • Pen en papier • Verf, kwasten, etc.

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 5 · Verwerkingsles · 23 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 5 · Verwerkingsles · 24 Beeldende opdrachten Stelopdrachten

Portret van jouw personage Recht Zoek een schilderij uit waarop jouw personage staat afgebeeld. Print dit uit. Neem een pasfoto van jezelf. Kopieer deze Hugo de Groot staat bekend als de grondlegger van het volkerenrecht. Schrijf over de rechten van volkeren in en vergroot deze uit. Schilder het portret van jouw personage na. Plak jouw hoofd op het hoofd van jouw personage. oorlog en vrede waarvan jij denkt dat die voor de hele wereld moeten gelden. Uitvoering kan bijvoorbeeld in verf of door het maken van een collage. Biografie Pimp een 17de-eeuws stilleven Zoek op internet naar Willem Barentsz. Schrijf de belangrijkste gebeurtenissen uit zijn leven op in een logische Bestudeer stillevens uit de 17de-eeuw. Wat staat er op een stilleven afgebeeld? Kies een stilleven uit. Print je stilleven volgorde (geboorte, overlijden, woonplaats, etc.). Wanneer je deze gebeurtenissen hebt opgeschreven, schrijf in kleur uit (A3). Ga op zoek naar typische producten uit de 21ste eeuw. Wat voor producten zijn echt uit deze tijd? je een biografie over Willem Barentsz. Kies er een paar uit. Neem je uitgeprinte stilleven en de producten uit de 21ste eeuw die jij hebt uitgezocht. Plaats deze producten op jouw stilleven. Waarom heb je de producten die op jouw schilderij staan afgebeeld Jouw personage & de 21ste eeuw uitgekozen en denk na over op wat voor een manier jij aandacht hebt besteed aan jouw compositie. Stel: Rembrandt belandt opeens in de 21ste eeuw. Wat is er voor hem opeens allemaal veranderd en wat is nog steeds hetzelfde? Denk aan de grote verschillen en overeenkomsten tussen de 17de-eeuw en de 21ste eeuw. Collage maken van een landschap Hoe anders ziet het dagelijkse leven er nu uit? Of zijn er dingen nog steeds hetzelfde? Schrijf in een verhaal op Zoek een 17de-eeuws schilderij uit waarop een landschap staat afgebeeld. Print deze in kleur en groot uit (A3). wat Rembrandt allemaal in 1 dag beleeft. Verzamel oude kranten en tijdschriften. Maak snippers. Van de snippers ga je nu een collage maken op het landschap. Zoek snippers uit die qua kleur passen bij het landschap. Plak de snippers op het landschap. Er ontstaat nu een nieuw Krant (klassikale opdracht) landschap van snippers in dezelfde kleurtonen. Verzamel alle gemaakte stelopdrachten. Maak er een krant van. Denk ook aan een voorkant, beeld, verschillende rubrieken (binnenland, buitenland, economie, onderwijs, entertainment, weerbericht). Bundel en kopieer alle Expositie (klassikale opdracht) kopij en deel aan iedere leerling jullie krant uit over het leven in de 17de-eeuw. Brainstorm met elkaar over wat er allemaal bij een expositie komt kijken. Denk bijvoorbeeld aan de inrichting van 5 de ruimte, lijsten voor om de schilderijen, verlichting, toegangskaartjes en denk aan tekstbordjes voor naast de werken. Presentaties Maak een expositie van alle gemaakte werken, zoals hierboven omschreven. Hang alle werken op en nodig mensen uit Kort de tijd? Maak kleine groepjes en laat de leerlingen hun stelopdrachten presenteren. Stimuleer ze elkaar om jullie expositie te bezoeken. vragen te stellen en feedback te geven op de presentaties. Langer de tijd? Nodig dan één voor één iedereen voor de klas uit om kort de gemaakte verwerkingsopdracht te presenteren. Indien gewenst, is dit het moment om cijfers toe te kennen aan het werk van de leerlingen. 5 Reflectie op Expeditie Rijksmuseum Wat vinden de leerlingen van het programma Expeditie Rijksmuseum? Wat vinden ze leuk en wat minder leuk? Evalueer kort met de leerlingen elk lesonderdeel: computergame Ranking the Class, doen van onderzoek, presentaties, museumbezoek en de verwerkingsles.

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 5 · Verwerkingsles · 25 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Les 5 · Verwerkingsles · 26 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Inhoud · 27 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Inhoud · 28 bijlage I bijlage II Canonvensters kerndoelen en kernbegrippen

Verhaal Canonvensters Kernbegrippen Expeditie Rijksmuseum voldoet aan de volgende kerndoelen: Nova Zembla VOC Welvaart Kerndoelen Nederlands Mondeling Onderwijs WIC (slavenhandel) De leerlingen leren informatie te verwerven uit gesproken taal. Ze leren tevens die informatie, Koloniën mondeling of schriftelijk, gestructureerd weer te geven. Handel (specerijen) Stapelmarkt (pakhuizen) Kerndoelen Nederlands Mondeling onderwijs 1 De leerlingen leren informatie te verwerven uit gesproken taal. Ze leren tevens die informatie, Atlas Major van Blaeu Handelsroutes mondeling of schriftelijk, gestructureerd weer te geven. Nova Zembla (ontdekkingsreis) 2 De leerlingen leren zich naar vorm en inhoud uit te drukken bij het geven en vragen van informatie, Reisverslag Gerrit de Veer het uitbrengen van verslag, het geven van uitleg, het instrueren en discussiëren.

Michiel de Ruyter Zeevaarders Kerndoelen Nederlands Schriftelijk Onderwijs Zeeoorlogen (Chatham) 4 De leerlingen leren informatie te achterhalen in informatieve en instructieve teksten, waaronder schema’s, Hugo de Groot tabellen en digitale bronnen. Hugo de Groot Boekenkist (Loevestein) 9 De leerlingen krijgen plezier in het lezen en schrijven van voor hen bestemde verhalen, gedichten Mare Liberum en Volkenrecht en informatieve teksten. Johan van Oldenbarnevelt Kerndoelen Oriëntatie op jezelf en op de wereld: Tijd Opstand Tachtigjarige Oorlog 51 De leerlingen leren gebruik te maken van eenvoudige historische bronnen en ze leren aanduidingen Bestandstwisten van tijd en tijdsindeling te hanteren. 52 De leerlingen leren over de kenmerkende aspecten van de volgende tijdvakken: ontdekkers en hervormers; De Republiek Godsdienstvrijheid regenten en vorsten. Vrede van Munster 53 De leerlingen leren over de belangrijke historische personen en gebeurtenissen uit de Nederlandse geschiedenis Stadhouders / regenten en kunnen die voorbeeldmatig verbinden met de wereldgeschiedenis. Staten-Generaal Willem van Oranje Maurits Kerndoelen Kunstzinnige Oriëntatie 54 De leerlingen leren beelden, taal, muziek, spel en beweging te gebruiken, om er gevoelens en ervaringen Nachtwacht mee uit te drukken en er mee te communiceren. Rembrandt Compositie, licht en donker 55 De leerlingen leren op hun werk en dat van anderen te reflecteren. Schuttersstuk (Nachtwacht) 56 De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed. Dagelijks leven in de 17de-eeuw Meesterschilders

De grachtengordel Amsterdam (wereldhandel) Tulpenmanie

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Bijlage · 29 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Bijlage · 30 bijlage III achtergrondinformatie HUGO de groot

De opstand De ontsnapping uit Slot Loevestein In de 16de-eeuw is de koning van Spanje de baas van Nederland. Hij vindt dat alle Nederlanders katholiek moeten Hugo de Groot wordt veroordeeld tot levenslang in de staatsgevangenis, Slot Loevestein. Zijn gezondheid lijdt onder blijven. Een deel van de Nederlanders wil dat niet, zij zijn liever protestants. Ook vinden ze het vervelend dat die de gevangenschap, ook al heeft hij het relatief goed voor een gevangene. koning, die helemaal in Spanje zit, wel allerlei Nederlandse regels wil veranderen, voorrechten wil inperken en Zijn vrouw Maria van Reigersbergh, die haar man in de gevangenis bijstaat en in principe vrijelijk het slot in en uit kan, belastingen wil heffen. Daarom komen de Nederlanders in opstand tegen de Spanjaarden onder leiding van komt op het idee om de boekenkist te gebruiken als manier om te ontsnappen. De kist wordt met regelmaat langs Willem van Oranje. Die strijd duurt maar liefst 80 jaar, van 1568 tot 1648. We noemen deze strijd de Tachtigjarige gebracht vol boeken zodat Hugo de Groot in de gevangenis verder kan werken. De boeken waar De Groot mee klaar is, oorlog. Omstreeks 1600 bloeiden de handel, de scheepsbouw en de nijverheid in Amsterdam als nooit tevoren. worden in dezelfde kist weer buiten het slot gebracht. Dat trok immigranten aan. Ook zochten steeds meer mensen, die in eigen land om geloofsredenen werden vervolgd, vrijheid van geloof in de Republiek: godsdienstvrijheid. Veel van deze immigranten droegen weer bij aan de Maria van Reigersberch organiseert de ontsnapping tot in de puntjes. Ze laat Hugo oefenen met het in de kist zitten ontluikende welvaart. – als hij het er 2 uur in uithield zonder te stikken dan zou de kist met de boot het wel halen tot Gorinchem. Dat lukt. In Gorinchem, waar ze vaak boodschappen gaan doen (in ongeveer een uurtje per schip te bereiken vanaf het slot) Aan het einde van die oorlog, in 1648, wordt Nederland door andere landen erkend als Republiek. Men ondertekent regelt ze bij de bevriende familie Daatselaar dat de kist daarheen kan worden gebracht, Hugo de Groot zijn baard de Vrede van Munster. In een Republiek zijn de burgers aan de macht. Daar is Nederland heel bijzonder mee in Europa. af kan scheren en zich kan verkleden. Er wordt ook een tactisch moment gekozen voor de ontsnapping: de jaarmarkt Wij hebben geen koning en geen koninklijk paleis. Er wordt een heel groot stadhuis gebouwd op de Dam in Amsterdam: in Gorinchem, eind maart 1621. Op die dag is het druk in de stad en heeft iedereen vrij toegang. Door een gelukkig een soort van paleis, maar dan voor de burgers. toeval is de hoofdcipier van het slot, Jacob Prouninck van Deventer, op 22 maart niet op het slot aanwezig.

De Republiek Die dag verzoekt Maria om de boekenkist weg te brengen. De meid, Elsje van Houwelingen, zal de kist vergezellen. De Republiek heet officieel ‘De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden’ en bestaat uit 7 provincies: Groningen, In het bed in de kamer waar Hugo verblijft wordt van kussens een ‘ zieke’ Hugo de Groot nagemaakt. De echte Hugo Friesland, Overijssel, Gelderland, Utrecht, Holland en Zeeland. De provincie Holland is Noord- en Zuid-Holland samen. neemt plaats in de kist.

In Den Haag komen vertegenwoordigers van de 7 provincies samen in de Staten-Generaal (de regering). Die De meid Elsje heeft later een verslag gedaan van de ontsnapping. Ze vertelt hoe de bewakers de kist al in de kamer vertegenwoordigers zijn van adel of zijn de rijkste burgers uit de steden. Zij worden dus niet democratisch gekozen zo zwaar vinden dat ze grapten dat de geleerde er zelf in zat. Later beweegt Hugo in de kist en hoort de schipper iets. zoals nu. De bestuurders van de steden en de Republiek heten ‘Regenten’. Naast deze regenten in de Staten-Generaal ‘Er zit leven in die kist!’ schijnt de schipper geroepen te hebben. ‘Ja, boeken hebben geest en leven!’ antwoordde Elsje zijn er de ‘stadhouders’. Per provincie kan dat een andere zijn. De stadhouders zijn de aanvoerders van het leger. naar eigen zeggen. De kist wordt niet opengemaakt. Omdat in een koninkrijk altijd de koning de officiële legeraanvoerder is, wordt de stadhouder ook vaak als vorst gezien. In Gorinchem wordt alles precies volgens plan uitgevoerd. De kist komt bij de familie Daatselaar, De Groot scheert zijn De stadhouders komen uit het huis van Oranje en zijn de voorvaderen van onze huidige koning Willem Alexander. baard af, verkleedt zich als bouwvakker en verdwijnt in de drukte van de jaarmarkt. Als de ontsnapping in Loevestein Prins Maurits is zo’n stadhouder. wordt opgemerkt is Hugo de Groot al buiten de stad, op weg naar Antwerpen van waar hij verder reist naar Parijs. Hij zal, afgezien van een kort heimelijk bezoek, de rest van zijn carrière in het buitenland doorbrengen. Het Twaalfjarig Bestand Tijdens de Tachtigjarige Oorlog is er een periode van 12 jaar dat er een wapenstilstand is met Spanje. Die periode heet Over Hugo de Groot het Twaalfjarig bestand en duurt van 1609-1621. Omdat Nederland even geen dreigende vijand heeft, gaat de aan­ Hugo de Groot stond in heel Europa bekend als groot geleerde. Na zijn vlucht werkte hij gewoon verder in het dacht meer uit naar Nederland zelf. De verschillen tussen de zogenaamde Staatsgezinden en de Prinsgezinden worden buitenland. Hij schreef veel belangrijke boeken over heel verschillende onderwerpen. Hij schreef over godsdienst, steeds groter, de zogenaamde bestandstwisten. De Prinsgezinden staan achter de prins (de stadhouder) en de Staats­ geschiedenis en rechten. In het begin kon je goed merken dat hij uit Holland kwam. Zo probeerde hij te laten zien dat gezinden achter de rijke burgers (de regenten). In de Republiek zijn de regenten en de stadhouders samen aan de Holland al sinds eeuwen de beste regeringsvorm had. Of hij schreef dat de Hollanders vrij waren om alle wereldzeeën macht. Je kunt je voorstellen, dat de Nederlanders in het begin nog moeten uitvinden hoe ze de Republiek het beste te bevaren (Mare Liberum, de vrije zee). Om dat te bewijzen, haalde hij overal voorbeelden vandaan. samen kunnen besturen. En tussen de Staatsgezinden en de Prinsgezinden bestaat een meningsverschil over de juiste manier van besturen. Ze zijn het niet eens over de verhouding tussen kerk en staat, over hoeveel elke provincie precies Hugo had ook een heel ordelijke geest. Als hij ergens aan begon, bestudeerde hij eerst de boeken van alle grote te zeggen heeft en hoe zelfstandig ze zijn en ook over de buitenlandse politiek zijn ze het niet eens. geleerden voor hem. Met zijn intelligentie ordende hij de kennis die al bestond. Door het combineren van al die kennis, kreeg hij nieuwe ideeën. Dat zie je vooral in zijn boeken over recht. In 1625 schreef hij ‘Over het recht van oorlog en Hugo de Groot en Johan van Oldenbarnevelt zijn Staatsgezind. Zij willen dat de macht in de Republiek bij de burgers vrede’. Daarin legt hij de basis voor het volkenrecht. Dat zijn de rechten en plichten die landen tegenover elkaar en dus bij de steden komt te liggen. De Prinsgezinden willen dat de prins (de stadhouder) de machthebber wordt. hebben. De strijd dreigt op een burgeroorlog uit te lopen, en Maurits trekt de macht naar zich toe om dit te voorkomen en laat zijn tegenstanders overal uit de macht zetten. Hij laat zijn voornaamste tegenstanders berechten. Van Oldenbarnevelt wordt onthoofd. Hugo de Groot krijgt levenslange gevangenisstraf.

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Bijlage · 31 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Bijlage · 32 bijlage III achtergrondinformatie nova zembla

Michiel Adriaensz. de Ruyter (1607-1676) Er liggen altijd kapers op de kust. Met name Spaanse, Portugese en Engelse kapers. Er ontstaat ook vaak ruzie over De 17de-eeuwse Michiel Adriaensz. de Ruyter, geboren te Vlissingen, is van eenvoudige komaf. Op zijn wie er op welke plek het recht heeft op handel. Daarom worden er handelsposten opgericht waar dan Nederlanders elfde trekt hij naar zee, waar hij zich al snel opwerkt tot schipper. In 1622, als hij nog matroos is, ontsnapt gaan wonen. Zij proberen daar afspraken te maken met de lokale bevolking. Die afspraken worden meestal niet De Ruyter uit Spaanse gevangenschap. Hij dient in die jaren niet alleen bij de oorlogsvloot, maar vaart netjes gemaakt. Sommige handelsposten groeien uit tot gebieden waar de Nederlanders overheersen: de koloniën. ook lang als kapitein op koopvaardijschepen. Er wordt regelmatig geweld gebruik voor gunstige handelsafspraken.

In 1652 neemt De Ruyter als commandant deel aan de eerste zeeoorlog tegen de Engelsen. Hierin strijden beide De VOC is gericht op Azië. Gaandeweg ontstaan er ook handelsroutes richting het Westen. Daarom werd in 1621 de WIC opge­ landen om de macht op het water. De Ruyter behaalt grote successen, wordt benoemd tot vice-admiraal en blijft actief richt, de West-Indische Compagnie. De WIC drijft handel met Afrika en Amerika. De voornaamste handelswaar zijn mensen. in de strijd tegen de Engelsen. Onder zijn bevel wordt in 1667 een spectaculaire aanval uitgevoerd op schepen, werven Slavenhandel dus. Vanuit de Westkust van Afrika worden mensen op schepen meegenomen en verkocht in Latijns-Amerika. en magazijnen bij Chatham, ten oosten van Londen aan de rivier de Medway. Hierbij wordt ook de trots van de Engelse vloot, de Royal Charles buitgemaakt. Nederland heeft in de 17de-eeuw veel tot slaaf gemaakte mensen verhandeld. De handel in mensen wordt in 1814 afgeschaft, de slavernij zelf pas in 1863. In Suriname moesten vrijgemaakte mensen echter nog 10 jaar onder De Ruyter raakt zwaar gewond tijdens een zeeslag tegen de Fransen bij Sicilië in 1676. Een week later bezwijkt dwang werken op de plantages tot 1873. Bovendien kregen alleen de eigenaren van de plantages een financiële de beroemde vlootvoogd aan zijn verwondingen. In de Nieuwe Kerk in Amsterdam markeert een praalgraf de plaats vergoeding voor de afschaffing van slavernij. waar hij is begraven. Nova Zembla Wereldhandel en stapelmarkt In de 17de-eeuw probeerde men steeds nieuwe handelsroutes te ontdekken. In de lente van 1596 vertrekken Willem De Franse geleerde Descartes schrijft in de 17de-eeuw: ‘In heel Amsterdam is er maar 1 persoon die geen handel drijft Barentsz, Jacob van Heemskerck, Jan Rijp en hun mannen met twee schepen richting het Verre Oosten. Aan boord en dat ben ik‘. Natuurlijk overdrijft hij, maar hij wil er mee zeggen dat de stad bruist van de bedrijvigheid rondom de hebben ze allemaal spullen meegenomen om te kunnen verhandelen. De ontdekkingsreizigers proberen een nieuwe handel. De welvaart stijgt enorm. In Amsterdam lopen handelaren rond van over de hele wereld. Zij kunnen hun eigen route te vinden om in het oosten te komen. Ze hopen langs de Noordpool te kunnen varen en zo in China te komen. muntsoort wisselen en cheques krijgen bij de wisselbank. Ook heel praktisch is de Amsterdamse Koopmansbeurs. Daar De twee schepen nemen andere routes: één schip, onder leiding van Jan Rijp, wil langs het westen van de Noordpool kan je tegen een gunstig tarief het vervoer van de koopwaar regelen en verhandel je koopwaar. In Amsterdam is een varen, boven Amerika langs. Het andere schip, onder leiding van Willem Barentsz en Jacob van Heemskerck, gaat langs zogenaamde stapelmarkt. Dat betekent dat in de vele pakhuizen goederen worden opgeslagen. In afwachting van de oostkant van de Noordpool, boven Rusland langs. Vlakbij de Noordpool nemen de schepen andere routes. verkoop. Richting de Noordpool wordt het steeds kouder en bij het eiland Nova Zembla, boven Rusland, raakt het schip van De belangrijkste handel wordt gedreven met de landen rondom de Oostzee: Zweden, Denemarken, Duitsland en Polen. Barentsz en Van Heemskerck vast in het ijs. Het schip wordt zelfs door het ijs het water uit getild en komt niet meer los. Die handelsbetrekkingen zijn er al in de 16de-eeuw. Nederland brengt bakstenen, zout en textiel naar deze landen en Ondertussen nadert de winter en op Nova Zembla zijn overal gevaarlijke ijsberen. De mannen hebben weinig keus: ze neemt graan en hout mee terug. Vooral aan dat hout is groeiende behoefte omdat er steeds meer schepen en huizen moeten overwinteren op Nova Zembla. Met wat hout dat ze langs de kust vinden en planken van het schip bouwen moeten worden gebouwd. ze een huis. Het is zo koud dat de mannen hun hut bijna niet meer uit komen. Ze eten de voorraden van het schip en bouwen vallen om vosjes te vangen, die ze dan braden en opeten. Ze lezen boeken, spelen spelletjes en maken muziek In de 17de-eeuw worden er nieuwe handelsroutes ontdekt naar Amerika, Afrika en Azië. Uit Azië en Amerika halen om de tijd door te komen. Maar zelfs in het huis is het zo koud dat hun schoenen kapotvriezen en ze die weg moeten handelaren specerijen zoals zout en peper, kaneel en nootmuskaat. Dat is in het begin heel exclusief in Nederland en gooien. Ze maken daarna zelf nieuwe schoenen: een soort klompen van hout en daaroverheen het bont van de vossen dus heel duur. Daar komen ook de uitdrukkingen ‘het witte goud’ en ‘peperduur’ vandaan. Andere nieuwe producten die ze hebben gevangen. Meer dan een half jaar lang leven de mannen samen in het Behouden Huis. De tijd houden zijn koffie, thee, tabak, porselein en zijde. ze bij op een klok die ze mee hebben genomen op het schip om te verkopen in het Verre Oosten. Maar als ook de klok bevriest, gebruiken de mannen een zandloper. Omdat ze niet naar buiten gaan en het bij de Noordpool in de winter De VOC en de WIC zelfs overdag donker blijft, is dat hun enige manier om te weten of het dag of nacht is en om te weten hoeveel dagen Nederland voert een concurrentiestrijd op gebied van handel met andere landen. Om te zorgen dat de Nederlanders er al voorbij zijn gegaan. onderling geen concurrent worden, wordt er in 1602 de VOC opgericht, de Verenigde Oost-Indische Compagnie. Het is een heel grote onderneming met veel zeelieden, soldaten en ambtenaren in dienst. Zoals bijvoorbeeld In de lente smelt het ijs weer langzaam en komt de zon weer terug. De mannen komen weer vaker buiten. In juni Michiel de Ruyter. proberen ze naar huis te gaan, maar het grote schip kunnen ze niet meer gebruiken want dat is kapot en ligt nog steeds vast in het ijs. Ze varen in 2 kleine bootjes, die ze op het schip hebben meegenomen, weg van Nova Zembla. De reizen naar bijvoorbeeld Azië zijn niet zonder gevaar. Het duurt ongeveer 10 maanden om in Indonesië te komen. Ze hopen veilig Amsterdam te bereiken. Willem Barentsz is ziek en gaat onderweg dood. Onderweg sterven veel bemanningsleden, bijvoorbeeld aan scheurbuik, aan verwondingen na een zeegevecht of ze verdrinken (bijna niemand kan zwemmen). De mannen varen in de kleine open bootjes wel 1000 kilometer, tot ze bij een Russische havenstad aankwamen. Daar zien de mannen… het schip van Jan Rijp! Hem is het ook niet gelukt om in China te komen en hij is naar de havenstad Door vers voedsel mee te nemen zoals groente en fruit probeert men ziektes te voorkomen. Daarom worden er gevaren. Ze zijn allemaal heel verbaasd en blij dat de mannen van het andere schip nog leven. Rijp neemt hen mee tussenstops gemaakt. Zo wordt er bijvoorbeeld op weg naar Batavia gestopt bij Kaap de Goede Hoop. op zijn schip terug naar Nederland.

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Bijlage · 33 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Bijlage · 34 In de herfst van 1597 bereiken de mannen veilig de Amsterdamse haven. Ze zijn verdrietig om het verlies van enkele bemanningsleden, teleurgesteld dat de nieuwe zeeroute naar het Verre Oosten is mislukt maar blij dat zij de overwintering op Nova Zembla hebben overleefd.

Bemanningslid Gerrit de Veer schrijft er bij thuiskomst een reisverslag over. Het boek is in 1598 al een grote hit en wordt in verschillende talen uitgegeven. In 1871 ontdekt de Noorse jager Elling Carlsen bij toeval het Behouden Huis, dat er na meer dan 280 jaar nog steeds staat. Hij neemt veel spullen mee die hij daar vond. Het Rijksmuseum heeft nu een groot deel van deze spullen.

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Bijlage · 35 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Inhoud · 36 bijlage III achtergrondinformatie Nachtwacht

De Nachtwacht is geschilderd door Rembrandt van Rijn. Het is een groepsportret van een schutterij uit Amsterdam. Rembrandt van Rijn (1606-1669) Elke wijk had een eigen schutterij. De schutters waren een soort politie, zij beschermden de stad. Deze mannen Rembrandt van Rijn werd als molenaarszoon geboren in Leiden. Na de Latijnse school schreven zijn ouders hem in deden dit naast hun werk, het is geen beroepsleger. Om bij de schutterij te worden toegelaten moest je veel geld 1620 in aan de universiteit. Rembrandt haakte al snel af. Hij werd schildersleerling bij Jacob van Swanenburch in Leiden hebben – je moest bijvoorbeeld je eigen wapens kunnen betalen. Op het moment dat de Nachtwacht werd en daarna bij Pieter Lastman in Amsterdam. Terug in Leiden vestigde hij zich, met Jan Lievens, als zelfstandig schilder. geschilderd, was er weinig politie nodig in de stad. Het was meer een gezelligheidsvereniging geworden. In die tijd schilderde Rembrandt veel bijbeltaferelen in een precieze stijl met bonte kleuren.

De voorste twee mannen zijn duidelijk het belangrijkste. Dat kun je zien aan hun kleding en aan hun lichaamshouding. In 1631 verhuisde hij naar Amsterdam, waar hij veel portretopdrachten kreeg. Onder zijn vele leerlingen waren Deze mannen zijn ook het duidelijkst geschilderd door Rembrandt. Ferdinand Bol, Govert Flinck en Carel Fabritius. In Rembrandts eigen werk werd het licht-donkercontrast steeds sterker, de toets losser, de composities dramatischer. Naast portretten schilderde hij veel historiestukken en maakte etsen Rembrandt was heel goed in verhalen vertellen in zijn schilderijen, tekeningen en prenten. Je zou kunnen zeggen, en tekeningen. dat hij daarbij een beetje als filmregisseur te werk gaat. Hij denkt goed na over het decor en maakt het geheel dramatischer door te werken met een sterk licht-donker effect. De schutters die op de nachtwacht staan, konden dit Rembrandt trouwde in 1634 met Saskia Uylenburgh. In 1641 werd hun zoon Titus geboren, een jaar later stierf Saskia. speciale effect niet allemaal waarderen. Een aantal van hen staat behoorlijk in het donker. Het lijkt alsof Rembrandt Met Hendrickje Stoffels kreeg Rembrandt in 1654 een dochter. Hij had toen al hoge schulden en moest huis en bezit het niet zo belangrijk vond wie er op het schilderij stond, maar vooral belang hechtte aan het totaalbeeld, het verhaal. verkopen. Hij stierf in 1669 en werd begraven in de Amsterdamse Westerkerk.

Over de afgesneden stukken Tulpenmanie De Nachtwacht hing eerst in het ‘clubhuis’ van de schutters, samen met andere schuttersstukken. Het heeft daar De uit het Ottomaanse Rijk afkomstige tulp werd in de 16de-eeuw in de Nederlanden geïntroduceerd. De exotische ongeveer 67 jaar gehangen. Daarna zijn de schuttersstukken verhuisd naar het Stadhuis op de Dam (nu het Paleis bloem oogstte hier veel bewondering. Geliefd als hij was werd hij nauwgezet afgebeeld in verschillende tulpenalbums. op de Dam). Daar bleek het schilderij te groot voor de muur waarop het moest komen te hangen. In die tijd (het is Allerlei soorten tulpen komen hierin aan de orde, voorzien van hun Latijnse namen. Ook in schilderingen van boeketten dan 1715) was de schilderstijl van Rembrandt niet meer in de mode. Men vond op dat moment andere schilderstijlen speelt de tulp vaak een prominente rol. mooier. Daarom had men er geen problemen mee om aan de zijkant en aan de bovenkant een stuk af te snijden. Zodat het op de muur paste. In de loop van de 17de-eeuw werden zelfs speciale vazen voor de tulp ontworpen. Meestal was dit een rond model met bovenop een aantal tuitjes (openingen), maar soms hadden de vazen een meer extravagante vorm. In elk tuitje kon De grachtengordel één tulp worden gestoken. De dikke bossen tulpen van nu, daar was toen geen sprake van. De tulp was heel kostbaar In de 17de-eeuw werden veel mensen rijk door de handel. Zo ook de mannen die op de Nachtwacht staan. en werd per stuk gekocht. Amsterdam was het centrum van de (wereld)handel en daardoor groeide de stad erg snel. Te snel. En dus moest er uitbreiding komen: de sjieke Herengracht werd gegraven en er verrezen grote herenhuizen langs de gracht. In de jaren 30 van de 17de-eeuw nam de populariteit van de tulp excessieve vormen aan. Er ontstond een ware Je zou het bijna stadspaleizen kunnen noemen. tulpengekte, een ‘tulpenmanie’, die in 1636 en 1637 veel Nederlanders in haar greep hield. Was de belangstelling voor deze bloem aanvankelijk nog vooral wetenschappelijk, vanaf ongeveer 1630 werd de tulp financieel interessant. Er Schilderkunst werd druk gehandeld in tulpen en tulpenbollen. Dit ontaardde in 1637 in windhandel. Veel mensen sloegen aan het Er werden in de hele 17de-eeuw enkele miljoenen schilderijen gemaakt – hoeveel precies is moeilijk te zeggen, maar speculeren, kochten op voorwaarde dat zij later mochten betalen en een enkeling zette zelfs zijn huis in als onderpand. het waren er gigantisch veel. De rijksten bestelden dure schilderijen of een portret van zichzelf bij een populaire Februari 1637 stortte de markt plotseling in, de prijzen kelderden en velen bleven berooid achter. In talrijke pamfletten schilder. Maar ook de arme mensen hadden thuis een prent hangen. Die waren in grote getale te koop op de markt en prenten is de spot gedreven met mensen die zich inlieten met de windhandel in tulpen en tulpenbollen. Het ging of op de kermis. Het wordt ook wel een Gouden Eeuw genoemd als het gaat om de schilderkunst. Meesterschilders dan ook wel om heel grote bedragen. Maar al in de 16de-eeuw bestond deze manier van zakendoen, bijvoorbeeld in de gingen zich specialiseren op een bepaald onderwerp: landschappen, stillevens, scènes uit het dagelijks leven graanhandel, en heette dan termijnhandel – een net woord voor speculatie. De termijnhandel is altijd blijven bestaan. (genrestukken), portretten of historische of Bijbelse taferelen. Ook de huidige optiebeurs werkt met een soort termijnhandel.

Na de crash in 1637 bleef de tulp onverminderd in de belangstelling, maar de excessen waren uit de markt verdwenen en de prijzen zakten naar een redelijker niveau. Tulpen bleven populair en de kwekers in het westen van Holland ontwikkelen – tot op de dag van vandaag – steeds nieuwe varianten.

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Bijlage · 37 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Bijlage · 38 bijlage IV personages en onderzoek

Hugo de Groot

1. Hugo de Groot 4. Cornelia de Groot Hugo: de slimmerik. Hugo de Groot komt uit Delft en is een groot geleerde. Hij schrijft Cornelia: liefst de hele dag buiten. Cornelia de Groot is de dochter van Hugo de Groot en belangrijke boeken over geschiedenis en rechtsgeleerdheid. Hugo kent Nederlands, Latijn, Maria van Reigersberch. Ze is een meisje van 10 jaar, dat liever buiten gaat spelen dan Grieks, Frans, Duits, Hebreeuws, Syrisch en Arabisch. dikke boeken lezen zoals haar vader.

Waarom zat Hugo de Groot opgesloten? Hoe was het om toen kind te zijn? Hugo de Groot is medestander van raadpensionaris Johan van Oldenbarnevelt en had Kinderen in de 17de-eeuw werden al veel jonger geacht zich te gedragen als kleine daardoor een conflict met stadhouder prins Maurits. Twistpunten waren de verhouding volwassenen. Als je arm was dan moest je wellicht al op heel jonge leeftijd helpen met tussen kerk en staat, de zelfstandigheid van de gewesten en de buitenlandse politiek. het inkomen: je moest werken. Als je ouders wat meer geld hadden ging je naar school. In 1618 liet Maurits zijn tegenstanders arresteren. Van Oldenbarnevelt kreeg de doodstraf; De Groot kreeg levenslang. 5. Cornelis Cornelis: de teamplayer. Cornelis is de zoon van Hugo de Groot. Hij houdt van spelletjes 2. Maria van Reigersberch en vindt dat er altijd eerlijk gespeeld moet worden. Maria van R: de hittepetit. Maria van Reigersberch is de vrouw van Hugo de Groot. Ze is een opvliegende vrouw met een scherpe tong. Je kunt haar maar beter niet tegen je hebben. Wat gebeurde er na de ontsnapping met de rest van de familie? Hugo de Groot reist vanuit Gorinchem via Antwerpen naar Parijs. Hij schrijft een brief om Welke voorbereidingen waren voor de ontsnapping genomen en hoe ging de ontsnapping vrijlating van de rest van zijn familie te eisen, en dat lukt want er is geen juridische reden zelf? ze nog vast te houden. Het hele gezin ontmoet elkaar weer in Parijs en wordt daar Maria van Reigersberch organiseert de ontsnapping uit Slot Loevestein tot in de puntjes. onderhouden door de koning. Hier ontvangt hij jaargeld van de Franse koning. In 1631 keert Ze laat Hugo oefenen met in de boekenkist zitten om zeker te weten dat hij tijdens de hij heel even (illegaal) terug maar vertrekt het jaar erop weer. Later gaat hij in Zweden overtocht niet zal stikken. In Gorinchem, waar ze vaak boodschappen gaan doen werken. Later werkte hij o.a. voor de koning van Zweden. Hij stierf in 1645 in Duitsland, (in ongeveer een uurtje per schip te bereiken vanaf het slot) regelt ze bij de bevriende maar werd begraven in Delft. familie Daatselaar dat de kist daarheen kan worden gebracht, Hugo de Groot zijn baard af kan scheren en zich kan verkleden. 6. Willem Willem: de brommende grappenmaker. Willem is een oude soldaat die de gevangenkamer 3. Elsje van Houweningen van Slot Loevestein bewaakt. Hij is een brompot met gevoel voor humor. Elsje: de flirt. Elsje van Houwingen is de dienstmaagd van Maria van Reigersberch. Ze is 16 jaar en goed gebekt. Ze is vrolijk en houdt van zingen. Welke ideeën had Hugo de Groot en waarom zijn die nog steeds zo beroemd? Hugo de Groot stond in heel Europa bekend als groot geleerde. Na zijn vlucht werkte hij Waar sliepen en werkten dienstmeiden in die tijd allemaal? gewoon verder in het buitenland. Zijn beroemdste ideeën gingen over het recht in zaken Dienstmeiden sliepen in rijke huizen bovenin: er waren nog geen liften dus dat was van oorlog en vrede, en over het recht op zee. Heel beroemd is bijvoorbeeld zijn Mare het meeste traplopen. Hun werkzaamheden bestonden uit van alles: schoonmaken, Liberum (de vrije zee) geworden, waarin hij uitlegt waarom volgens hem niemand de zee de was eten maken, turf halen, op de kinderen passen, boodschappen... Als je rijk was kan bezitten en niemand ook anderen de toegang tot de zee kan ontzeggen. Andere dingen liet je het grootste deel van je huishouden aan je personeel over. die hij bedacht waren ideeën over het internationaal recht, bijvoorbeeld wanneer landen wel en niet oorlog mochten voeren. Zijn ideeën op dit gebied vormen nog steeds de basis Elsje deed ook al dat soort dingen. Waar in het kasteel ze sliep is niet bekend. van het internationaal recht. Daarnaast dacht hij over vele onderwerpen na: het bestaan van God, de Nederlandse staatsvorm…

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Bijlage · 39 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Bijlage · 40 7. Johan Johan: de vragensteller. Johan is een jonge soldaat die de gevangenkamer van Slot Loevestein bewaakt. Johan is erg goed in moeilijke vragen stellen. Anderen worden er soms gek van.

Waarom was Hugo bevriend met Van Oldebarnevelt? Waarover hadden Hugo en Maurits ruzie? Tot 1619 speelde Hugo een hoofdrol in de regering van de Republiek der Verenigde Nederlanden. Hij was een belangrijke adviseur van raadpensionaris Van Oldenbarnevelt. Het was in de tijd van het Twaalfjarige Bestand met Spanje tijdens de Tachtigjarige oorlog en er was veel ruzie tussen stadhouder Maurits en Van Oldenbarnevelt. Twistpunten waren de verhouding tussen kerk en staat, de zelfstandigheid van de gewesten en de buitenlandse politiek. Uiteindelijk werd Van Oldenbarnevelt door Maurits gearresteerd en onthoofd. Hugo werd gevangen gezet.

8. Jacob Prouninck van Deventer Jacob P van D: vasthoudend. Jacob Prouninck is luitenant en hoofdcipier van Slot Loevestein. Hij bedenkt allemaal dingen om het de familie de Groot niet makkelijk te maken.

Wat mocht Hugo tijdens zijn gevangenschap wel en wat mocht hij niet? Hij mocht wel: werken, lezen en schrijven. Er werden boeken voor hem gebracht en gehaald. Hij mocht zijn familie bij zich houden, die kwamen hem vergezellen. Ze legden speciaal een groter raam voor hem aan. Zijn vrouw en dienstmeid mochten gewoon weg en zorgden bijvoorbeeld ook voor goed eten. Hij had een luxe kamer. Hij mocht tollen (als een soort oefening.) Toen hij gezondheidsklachten kreeg maakten ze speciaal een groter raam voor hem. Hij had het, omdat hij zo beroemd was, behoorlijk goed voor een gevangene. Hij mocht niet: naar buiten.

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Bijlage · 41 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Inhoud · 42 Nova Zembla 5. Jacob van Heemskerck Jacob van H: de dappere aanvoerder. Jacob van Heemskerck, 29 jaar. Hij is de schipper 1. Duncker Jacob Jansz en dus de baas over het schip. Hij is dapper en een tikje onbezonnen. Duncker: stoer en sterk. Matroos Duncker Jacob Jansz, een stoere kerel van 30 jaar. Heeft veel gevaren doorstaan en is niet gauw bang. Hoe zag het leven van Jacob van Heemskerck na Nova Zembla er uit? Beschrijf hoe het met andere expedities ging. Waarom werden er reizen ondernomen? Na Nova Zembla voerde Van Heemskerck het commando over een aantal reizen naar Onderzoeksresultaten: We gaan terug naar het einde van de 16de-eeuw. De Portugezen Azië en stichtte hij handelsposten op verschillende Indische eilanden. Hij wilde daarna zelfs handelen al een eeuw in Azië, de Spanjaarden hebben grote delen van Zuid-Amerika veroverd. nog eens proberen om via het noorden naar Azië te komen, maar kreeg een andere klus: in Beide verdienen daar heel veel geld mee. De Portugezen slaan specerijen in zoals nootmuskaat, 1607 werd hij als admiraal met een oorlogsvloot uitgezonden naar de Middellandse Zee en foelie en kruidnagelen. En als ze weer thuis zijn verkopen ze de specerijen aan andere leverde er slag met de Spaanse vloot bij Gibraltar. Dit eindigde in een klinkende Europese landen. De Nederlanders willen ook veel geld verdienen, en willen zelf ook handelen overwinning voor de Republiek. Van Heemskerck was echter in zijn been getroffen door met Azië. Daarom zoeken ze de route daarheen. Ze proberen allerlei routes – via het zuiden, een vijandige kanonskogel en stierf kort daarna. zoals de Portugezen voeren, maar ook via het noorden. 6. Lenaert Heyndricksz 2. Gerrit de Veer Lenaert: de gezelligerd. Lenaert Heyndricksz, 40 jaar en scheepskok. Hij houdt van gezelligheid Gerrit: een verhalenverteller met oog voor detail, Gerrit de Veer, 26 jaar, een lagere officier. en lekker eten en kan niet tegen honger. Gerrit houdt een dagboek bij. Hij is een pietje precies en kan goed rekenen. Welk eten en drinken ging er mee aan boord en hoe werd dat bereid? En wat werd er in Wat deed Gerrit de Veer na zijn reis? het Behouden Huys gegeten? We weten bijna niets van Gerrit de Veer. Het enige dat we weten is dat hij de enige was die Wat er mee ging aan boord moest allemaal lang houdbaar zijn, want verse groenten en een journaal had bijgehouden en dat ook liet publiceren, met tekeningen erbij. Al in het fruit bedierven al heel snel. Dus alles was gedroogd of in tonnen: scheepsbeschuit, bonen, voorjaar na hun terugkeer verscheen zijn verslag. Het werd meteen een bestseller en gezouten vlees en gezouten spek, stokvis (gedroogd en heel zout), gort, kaas… Alle mannen verscheen binnen de kortste keren in 8 talen. We weten het niet, maar hij zal wel wat geld aan boord kregen elke dag ook wat alcohol te drinken, zoals brandewijn of bier. met zijn boek hebben verdiend. Wat hij de rest van zijn leven heeft gedaan weten we niet! Op Nova Zembla aten ze gewoon hetzelfde als aan boord, behalve dat het ze af en toe ook 3. Hans Vos lukte om een poolvosje te vangen en die op te eten. Ze probeerden ook een keer ijsberenlever Hans: de grappenmaker van de klas. Meester Hans Vos, 35 jaar, barbier en chirurgijn te eten maar daar werd je heel ziek van. (kapper en arts). Zit vol grappige ideeën en plannen. 7. Willem Barentsz Welke ziektes waren er aan boord? Hoe werden die behandeld? Willem: de tactische coach. Willem Barentsz , 49 jaar. Koopman, wetenschapper, cartograaf. Aan boord konden allerlei besmettelijke ziektes uitbreken, maar vooral het eten leidde Een slimme en tactische coach en de leider van de expeditie. Dagelijks meet hij de stand tot problemen. Vooral scheurbuik komt veel voor, een ziekte veroorzaakt door een gebrek van de zon, de maan en de sterren, samen met Gerrit de Veer. aan vitamine C. Dit kreeg je als je lang geen vers voedsel at. Tegen scheurbuik, en ook tegen de meeste besmettelijke ziektes, stond de chirurgijn overigens machteloos. Als iemand een Waarom deze route? Wat was hun plan om daar te komen? bot brak of iets dergelijks, kon hij daar wel iets aan doen. Drie expedities van Jacob van Heemskerck en Willem Barentz gingen naar het poolgebied – er bestond de theorie dat je daar in de zomer door zou kunnen varen, over de pool of langs 4. Jacob Evertsz het noorden van Rusland, en dan uiteindelijk in Azië zou komen. Men dacht toen dat elke Jacob E: kijkt de kat uit de boom. Jacob Evertsz, hij is scheepsjongen. Hij is pas zestien jaar zomer de hele noordpool wel zou smelten omdat het de hele dag licht was., Het plan was en de jongste aan boord, maar als puntje bij paaltje komt staat hij zijn mannetje wel. om boven Rusland langs te varen, dan de kust af te zakken en met China en Japan te gaan handelen. Hoe werd je scheepsjongen en wat moest je doen aan boord? Een scheepsjongen is een jongen van ongeveer 12 tot 17 jaar, die op een schip werkt en allerlei klusjes doet. Dat kon van alles zijn. Vooral als er gevochten moest worden hadden de scheepsjongens het zwaar: zij moesten dan zakken met kruit aandragen vanuit de kruitkamer, zwaar en gevaarlijk werk als de vonken en kanonskogels je om de oren vlogen.

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Bijlage · 43 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Bijlage · 44 de Nachtwacht

1. Alida Jonckheyn 4. Maria Overlander Alida: een opvallende verschijning. Alida Jonckheyn: 33 jaar, mooi en zelf verzekerd. Maria O: een sjieke dame. Maria Overlander van Purmerlant: 39 jaar. Voert altijd het hoogste woord. Ze weet veel. En ze weet hoe ze zich netjes moet gedragen. Op welke manieren kon je heel erg rijk worden in de 17de-eeuw? Hoe schilderde Van der Helst (een tijdgenoot en concurrent van Rembrandt)? Omstreeks 1600 bloeiden de handel, de scheepsbouw en de nijverheid in Amsterdam als Uit de enorme schuttersstukken die hij in de vroege jaren 40 maakt, blijkt Van der Helsts nooit tevoren. Dat trok immigranten aan. Ook zochten steeds meer mensen, die in eigen talent. Hij maakte interessante composities van grote groepen mensen en is zeer vaardig land om geloofsredenen werden vervolgd, vrijheid van geloof in de Republiek. Veel van in de weergave van figuren in zelfverzekerde poses. Hij werd in zijn eigen tijd evenzeer deze immigranten droegen weer bij aan de ontluikende welvaart. gewaardeerd als Rembrandt. Je kon rijk worden met investeren (zoals de aandeelhouders van de VOC, of de mensen Op het eerste gezicht valt op dat van der Helst kleurrijker en preciezer schildert dan die de Beemster lieten aanleggen), met vastgoed. En natuurlijk vooral met handelen: Rembrandt. Maar ook platter: in zijn schuttersstukken en portretten zit vaak veel minder Nederlanders handelden in alles van specerijen tot wapens tot kaas tot haring tot actie en eigenheid. walvistraan tot graan. 5. Maria Pieters 2. Samuel van Hooghstraten Maria P: een pittige tante. Maria Pieters: 38 jaar. Een pittige tante die nooit opgeeft. Samuel: bescheiden en trouw. Samuel van Hooghstraten, 21 jaar, intelligent, aardig, rustig. Hoe ziet het dagelijkse leven van deze arme dame er uit? Hij is een leerling van Rembrandt en ook een vriend. Later zal hij zelf een groot schilder en Niet alle mensen waren rijk in de 17de-eeuw. Veel mensen waren arm en hadden moeite tekenaar worden, maar niet zo bekend als zijn leermeester. het hoofd boven water te houden. Ze moesten hard werken voor weinig geld. Hoe werd je meesterschilder? En ze woonden in benauwde, vochtige huizen. Soms ploeterden deze mensen zes tot zeven Scholen waar je leert schilderen zijn er in die tijd niet. Een vak leer je van een vakman: dagen per week voor een schamel loontje. En dan was het vaak nog niet genoeg. Ook de de meesterschilder. Je begint als hulpje: kwasten binden, fijnwrijven van olie en kinderen moesten mee werken, vaak al vanaf zes jaar. Naar school gaan zat er voor hen bindmiddel tot verf. En tekenen, heel veel tekenen. Pas later mag je schilderen. Als de niet in. Als je geen werk had of heel arm was, was je afhankelijk van de liefdadigheid van leerling goed genoeg is, kan deze na een periode, meestal tussen de vijf en negen jaar, rijke mensen, maar dat kreeg je alleen als je bijvoorbeeld lid was van een gilde of kerk. een meesterproef afleggen. Hiermee kan de leerling bewijzen dat hij zijn vak beheerst. Anders moest je bedelen. Sommige mensen die aan de grond zaten gingen in het Pas wanneer de gezel hiervoor is geslaagd mag hij zich meesterschilder noemen en mag leger of bij de VOC – gevaarlijk werk maar dan kreeg je tenminste gewoon eten hij zijn eigen atelier beginnen. Daar kan je ook leerlingen in dienst nemen en hen het en wat geld. vak leren. 6. Maria Trip 3. Margarietha Backers Maria T: de glamourgirl. Maria Trip is een rijke jongedame die graag met respect wil worden Margarietha: het zonnetje in huis. Margarietha Backers: 24 jaar. Ze is vrolijk en heeft veel behandeld. Als iets haar niet zint, dan hoor je het direct. Maria vindt het leuk om er mooi vriendinnen. uit te zien. Ze heeft genoeg geld om de laatste modetrends te volgen en mooie tasjes, Hoe zag de mode er in de 17de-eeuw uit? En zat het lekker? sieraden, jurken en gadgets te kopen. De mannen van stand gaan eigentijds gekleed in strakke kostuums. Mannen dragen een Welke gadgets waren er in de 17de-eeuw? Welke had jij graag willen hebben? maillot, een broek tot over de knie en een jasje. Mannen en vrouwen dragen aan het begin Leerlingen komen misschien met waaiers, mooie oorbellen, schelpen, mooie wapens. van de 17de-eeuw een plooikraag. Later is het hip om een platte kraag te dragen. Vrouwen In de Rijksstudio is van alles te vinden. dragen lange jurken. Het is mode om het haar strak te dragen. Vrouwen hebben een hoog voorhoofd. Vermoed wordt dat vrouwen in die tijd hun haargrens oprekte door eea te verwijderen. Wimpers waren in ieder geval uit de mode. Naar verluidt lieten zij deze verwijderen. Kinderen werden al snel geacht kleine volwassenen te zijn in hun gedrag en hun uiterlijk. Dat zie je ook sterk terug in de kinderportretten.

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Bijlage · 45 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Bijlage · 46 7. Rembrandt van Rijn Rembrandt: de kunstenaar. Rembrandt van Rijn is een beroemde kunstenaar die prachtig kan schilderen, maar niet zo goed met geld om kan gaan. Hij is ontzettend eigenwijs, opvliegend en gevoelig.

Waarom werd Rembrandt zo beroemd en is hij dat nog steeds?

Onderzoeksresultaten: Opvallend is de stijl van Rembrandt. Hij laat niet zoals eerdere schilders, alle mensen keurig naast elkaar staan. Bij Rembrandt vormen ze echt een groep. Het lijkt bijna alsof hij een foto heeft gemaakt. Wat is zijn geheim? Zijn manier van kijken. Hij vraagt zich steeds af, hoe breng ik iemand in beeld. In het begin schilderde Rembrandt met een fijn penseel heel precies, elk detail. Later verandert hij zijn manier van schilderen. Nu werkt hij met een brede kwast en schildert de verf in dikke lagen op het doek. Zijn voorstellingen worden minder strak en stijf. En ze worden steeds eenvoudiger, met minder details. Steeds meer mensen vinden dat Rembrandt maar slordig is gaan schilderen. Sommigen zeggen dat hij de verf erop smeert als een metselaar! De mensen willen nu alles juist heel precies, mooi, keurig en glad: de fijnschilders zijn in de mode. Rembrandt krijgt steeds minder opdrachten, maar hij blijft schilderen zoals hij dat wil, op de manier zoals alleen hij dat kan.

8. Saskia van Uylenburgh Saskia: lief en sterk. Saskia van Uylenburgh, 29 jaar, getrouwd met haar grote liefde Rembrandt. Saskia heeft het niet makkelijk maar ze geeft niet zomaar op.

Saskia is de dochter van een kunsthandelaar. Welke soorten schilderijen werden er toen verkocht? Laat wat voorbeelden zien. Tegen 1600, na de reformatie, gingen schilders zich specialiseren in één onderwerp. Deze nieuwe ‘genres’ waren meestal niet of slechts zijdelings religieus. Onderwerpen die tot dan toe onderdeel waren geweest van christelijke voorstellingen werden nu zelfstandige thema’s, zoals:

• het landschap • het stilleven, en daarbinnen specialiseerden mensen zich weer in eten, bloemen… • het portret. • Het historiestuk: de uitbeelding van een historie (verhaal) uit de Bijbel, de mythologie of de geschiedenis. • Het genrestuk: schilderijen van mensen in hun dagelijkse omgeving. • Het portret

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Bijlage · 47 Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Bijlage · 48 Colofon | Bestuursfonds Hollandse Vink Family Foundation | de Vandenbroek Fonds (hoofdbegunstiger) | dankzij SNS Reaal stand gekomen is tot Teekenschool De Anonieme Schenkers | Toneelmakerij Zabawas | | H&H Fonds FETIM Group Stichting Vuitton Jonge Fonds | Louis Meesters | Kindereducatie Fonds Freek & Hella de 09/2013 | Beeld Collectie Rijksmuseum uitgegeven Ontwerp Irma Boom Office,

Expeditie Rijksmuseum · Lerarenhandleiding · Inhoud · 49