Azerbaycan'da Müslüman Okullari
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
T.C. SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ AZERBAYCAN’DA MÜSLÜMAN OKULLARI (1849-1918) YÜKSEK LİSANS TEZİ Sabina ABBASLI Enstitü Anabilim Dalı : Tarih Enstitü Bilim Dalı : Yakınçağ Tarihi Tez Danışmanı: Doç Dr. Turgut SUBAŞI ŞUBAT – 2019 ÖNSÖZ Çalışmanın her aşamasında yardımlarını benden esirgemeyen, değerli fikirleriyle bana yol gösteren, her zaman daha iyisi için teşvik eden tez danışman hocam Doç. Dr. Turgut Subaşı’ya teşekkürü kendime borç bilirim. Bana Türkiye’de eğitim alma ve bu çalışmayı gerçekleştirme fırsatı veren Yurtdışı Türkler ve Akraba Topluluklar Başkanlığı’na minnettarım. Bu çalışmanın ortaya çıkmasında tavsiye ve önerileriyle bana katkı sağlayan hocalarım Ferruh Rüstemov, Sevinc Gasımova, Metanet Memmedova, Tofig Necefli, Altay Göyüşov, Vasif Qafarov’a minnet ve teşekkürlerimi arz ediyorum. Aldığım kararlarda yanımda olan, manevi desteklerini her zaman hissettiğim aileme bana sundukları bütün imkânlar için, gösterdikleri sabır için teşekkür ederim. Kardeşim Sebuhi Abbaslı’ya her fırsatta yardımını benden esirgemediği için teşekkür ederim. Bu süreçte karşılaştığım sorunlarda yanımda olan arkadaşlarım Malik Alihuseynov, Hamzatou Diakite ve Ahmad Bakhtiyar’a teşekkür ederim. İÇİNDEKİLER KISALTMALAR ........................................................................................................... iii TABLO LİSTESİ ........................................................................................................... iv ÖZET...............................................................................................................................iv SUMMARY .................................................................................................................... vi GİRİŞ ............................................................................................................................... 1 BÖLÜM 1: RUS İŞGALİNDEN SONRA KUZEY AZERBAYCAN’DA YÖNETİM VE EĞİTİM ..................................................................................................................... 6 1.1. Çarlık Rusyası’nın Azerbaycan’da Hâkim Olma Çabaları ........................................ 6 1.2. Rus İşgalinden Sonra Kuzey Azerbaycan’da Ekonomi ............................................. 8 1.3. Rus İşgalinden Sonra Kuzey Azerbaycan’da Yeni Bir Yönetim Şekli: Komendant Usul-i İdaresi ............................................................................................................. 10 1.4. Çarlık Rusyası’nın Kuzey Azerbaycan’da Eğitim Alanında Gerçekleştirdiği Reformlar .................................................................................................................. 13 1.4.1. 1860 Yılından Sonra Gerçekleştirilen Eğitim Reformların Kuzey Azerbaycan Eğitim Sistemi Üzerindeki Etkileri ......................................................................... 20 BÖLÜM 2: MÜSLÜMAN OKULLARININ AÇILMASI İÇİN YAPILAN ÇALIŞMALAR ............................................................................................................. 28 2.1. Türk Aydınlarının Anadilde Eğitim Mücadeleleri ................................................... 28 2.1.1. Anadilde Eğitim ve Cemiyetler ..................................................................... 32 2.2. Türk Aydınların Ana Dilde Kitaplar Hazırlanması İçin Yaptıkları Çalışmalar ....... 33 2.3. Mirza Fetali Ahundov’un “Yeni Alfabe” Projesi..................................................... 37 BÖLÜM 3: USUL-Ü CEDİD OKULLARI ................................................................. 46 3.1. Usul-ü Cedid Okullarının Azerbaycan Eğitimi Açısından Önemi ........................... 46 3.2. Abbaskulu Ağa Bakihanov’un Müslüman Okulu Projesi ........................................ 47 3.3. Seyyid Azim Şirvani’nin Eğitimcilik Faaliyetleri. “Şamahı Meclis Mektebi” ........ 51 3.4. Mehemmed Tağı Sidgi ve “Mektebi-Terbiye” ........................................................ 59 3.5. Mir Mövsüm Nevvab’ ve “Gövheriyye” Okulu ...................................................... 67 3.6. Erivan’da Açılan Usul-ü Cedid Okulları................................................................. 69 i 3.7. Mirza Hasan Rüşdiyye ve Onun “Rüşdiyye” Okulları ............................................ 72 BÖLÜM 4: RUS-MÜSLÜMAN (TATAR) OKULLARI .......................................... 75 4.1. Rus-Müslüman Okullarının Açılması Yolunda Atılan İlk Adımlar ......................... 75 4.2. Sultan Mecid Genizade ve Habib Bey Mahmudbeyov’un Rus-Müslüman Okulları ......................................................................................................................................... 77 4.3. Rus-Müslüman Okullarının Kuzey Azerbaycan’da Yaygınlaşması ........................ 82 BÖLÜM 5: KUZEY AZERBAYCAN’DA KADIN EĞİTİMİ VE HACI ZEYNALABİDİN TAĞIYEV’İN KIZ OKULU ........................................................ 91 5.1. Vakıfların Desteğiyle Evlerde Açılan İlk Kız Okulları ............................................ 91 5.2. Kuzey Azerbaycan’da Müslüman Kız Okullarının Açılması İçin Yapılan İlk Çalışmalar ....................................................................................................................... 94 5.3. Hacı Zeynelabidin Tagıyev’in Kız Okulu ................................................................ 99 SONUÇ ......................................................................................................................... 109 KAYNAKÇA ............................................................................................................... 113 EKLER ......................................................................................................................... 125 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 131 ii KISALTMALAR ADN : Azerbaycan Devlet Neşriyatı ADPÜ : Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi ADÜ : Azerbaycan Devlet Üniversitesi AMEA : Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi (Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası) Bkz. : Bakınız c. : Cilt Çev. : Çeviren No : Numara KTD : Kafkasya Tedris Dairesi s. : Sayfa S. : Sayı SSC : Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti TTK : Türk Tarih Kurumu iii TABLO LİSTESİ Tablo 1: Kaza Okulları..................................................................................................26 Tablo 2: İlkokullar.........................................................................................................26 Tablo 3: Şehir Okulları..................................................................................................26 Tablo 4: Demiryolu Okulları.........................................................................................26 Tablo 5: Pazar Günü Okulları.........................................................................................27 Tablo 6: Sanat Okulları.................................................................................................27 Tablo 7: Orta Okullar....................................................................................................27 Tablo 8: Kız Okulları....................................................................................................27 Tablo 9: S. A. Şirvani’nin Meclis Mektebi’nde Farklı Yıllarda Eğitim Alan Öğrencilerin Sayısı...............................................................................................................58 Tablo 10: M.T. Sidgi’nin Terbiye Okulunda Verilen Dersler.......................................64 Tablo 11: Rus-Müslüman Okullarında Eğitim Alan Öğrencilerin Sayısı.....................89 Tablo 12: Bakü Rus-Müslüman Kız Okulunun Masrafları..........................................107 iv Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tez Özeti Tezin Başlığı: Azerbaycan’da Müslüman Okulları (1849-1918) Tezin Yazarı: Sabina Abbaslı Danışman: Doç. Dr. Turgut Subaşı Kabul Tarihi: 13.02.2019 Sayfa Sayısı: vi (ön kısım) + 131 (tez) Anabilim dalı: Tarih Bilim dalı: Yakınçağ Tarihi Çarlık Rusyası ve İran arasında 12 Ekim 1813 yılında imzalanan Gülistan ve 10 Şubat 1828 yılında imzalanan Türkmençay antlaşmaları Azerbaycan tarihinin seyrini değiştirmiştir. Bu anlaşmalara göre Aras nehri sınır kabul edilmiş ve Azerbaycan toprakları Kuzey ve Güney olmakla ikiye parçalanmıştı. Çarlık Rusyası’nın işgal ettiği kuzey topraklarında yeni bir tarih yazılmaya başlamıştı. Çarlık Rusyası ele geçirdiği topraklarda daha derin kök salabilmek adına toplumun din, dil ve kültür gibi özelliklerini ortadan kaldırılmaya çalışmıştır. Rusya’nın bu politikayı uygulayabileceği alanlardan bir de eğitimdi. Kendi işine yarayabilecek seviyede halka eğitimi vermeyi hedefleyen Çar hükûmeti, 1829 yılından itibaren Kuzey Azerbaycan’da eğitim dili Rusça olan devlet okulları açmaya başladı. Bu okulların başlıca hedefi halka temel düzeyde eğitim vermek ve sadık tercümanlar, memurlar yetiştirmekti. Ancak zamanla eğitimlerini Rus devlet okullarında alan birçok genç aydın, halkın aydınlanmasında, eğitim faaliyetlerini ön plana çıkmaya başladılar. Azerbaycan Türkçesinde eğitim veren okulların açılması, bu dilde ders kitaplarının hazırlanması, öğretmen kadrolarının yetiştirilmesi, dilin saflığının korunması gibi meseleler sık sık gündeme gelmeye başlamıştı. Bazıları eserleriyle, bazıları gazetelerde ve dergide yazdıkları yazılarıyla konuyu her zaman gündemde tutmuşlardır. Bu çabalar sonucu, XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Azerbaycan Türkçesinde eğitim veren Usul-ü Cedid ve Rus Müslüman okulları açılmaya başlandı. Çarlık işgaline karşı kimlik mücadelesinin