BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ
• • IL HIYYAT •• • • FAKULT8SIN ELMİ M8CMU8Sİ
i N2 20 • DEKABR (ARALIK) 2013 Xolvotilik toriqotinin feyz qaynağı 255 -
X9LV9TİLİK T9RİQ9TİNİN FEYZ QAYNAGI
Zeynab 8LİYEVA, EDU-nun Falsafa tarixi va madaniyyatşünaslzq kafodrasınzn magistrz
Açar sözl.:ır: Bakuvi, xglvgtiyyg, xglvgt, xanggah Keywords: Bakuvi, khalwatiyya, khalwat, khanagah Kıııoqeshıe cJiosa: Eaı Azgrbaycanın ictimai-siyasi, mgdgni tarixindg mühüm rol oynamış şgxsiyygt lgrdgn biri olan Seyid Y ghya Bakuvi artıq XIX gsrdgn etibamn Azgrbaycan elmi gdgbi fikrinin diqqgtini cglb etmiş vg xglvgtilik tgriqgtini Şirvan sgrhgdlgrindgn kgna ra yayan bir mütgfgkkir olaraq onun yaradıcılığı Abbasqulu ağa Bakıxanov, Firudin bgy Köç~rli, Malımud bgy Malımudbgyov, Zakir Mgmmgdov kimi Azgrbaycan mütgfgkkirlgri ilg bgrabgr A vropa şgrqşünaslannın diqqgtini cglb etmiş vg Hans Joachim Kiss1İJ.!q,_l3.G~Martin, Natelia Clayer, Aleksandr Knış, F.De Jonq Bakuvi irsindgn vg xglvgtilikdgn bghs edgn gsgrlgr, mgqalglgr yazmışlar. Qaynaqlarda Seyid Y ghya Bakuvinin doğum tarixi bargdg dgqiq mglumat veril- . mgsgdgç tgdqiqatçılar bgzi mgnbglgrg dayanaraq onun XIV gsrin sonlarında Azgrbay canın Şamaxı doğulduğunu qeyd edirlgr. Mütgfgkkirin Şamaxıda anadan olmasına .ba'Ctllayaraq ona "Şirvani" nisbgsinin verilmgsi hgmin dövrdg Şamaxının Şirvana mgnsub olması ilg bağlı idisg, "Bakuvi" nisbgsinin verilmgsi isg mütgfgkkirin 40 il dgn çox Bakıda yaşaması vg buradakı irşad fgaliyygti ilg gtraf-algmdg tanınıb, mgş hur olması vg burada vgfat etmgsi ilg glaqadar olmuşdur. Bakuvi "Şifaül-gsrar" gsg rindg yad etdiyi mügllimi Şeyx Sgdrgddinin ölümündgn sonra Bakıya gglmişdir vg burda tgriqgtini rahat tgbliğ edg bilsin deyg Şirvan hökümdan I Xglilullah tgrgfindgn mütgfgkkirg tgkyg verilmişdir. [6] Bu, Xglvgtilk tgriqgtinin piri-sanisi olaraq ona, 'o~un fikirlgring hakiyygt tgrg:findgn necg böyük dgygr verildiyİnİn sübutudur. I X::)lilullah ilg·mütgfgkkrin münasibgtlgrinin yaxşı olduğunu göstgrgn anıillgrdgn biri dg o~l:ın "Kgşfül-qülub" adlı gsgrini Şirvanşaha ithaf etmgsidir. "Virdü-sgttat", "ôsrarüt-Talibi", "Kgşfül-qülub", "Şifaül-gsrar" kimi gsgrlg rindgn mübmmgl tghsil aldığı mglum olan Seyid Y ghya ngsr gsgrlgrini türk, grgb vg 256 Zeynab Bliyeva fars dillarinda, nazm asarlarini isa fars dilinda qalama almışdır. Tasavvüf elminin bir çox sahalarina hasr olunmuş bu asarlarİn sayı va siyahısı heç bir qaynaqda tam olaraq verilmamişdir. Bakuvi irsinin geniş araşdırmaçılarından olan Mehmet Rıhtım Tür• kiya va Azarbaycan kitabxanalarında uzun araşdırmalar zamanı burada Bakuviya maxsus 100-dan artıq alyazma nüsxasinin olduğunu üza çıxarmışdır. Bakuvi ümu• miyyatla xalvatilik tariqatina bu qadar çox asar veran ilk şaxsiyyatdir. Bu asarlar sayasinda orta asrlarda yaranan xalvatilik tariqati, onun prinsiplari günümüza galib çıxmışdır. Bakuvi Quraııi-Karim va hadisiari birinci damcali qaynaq olaraq götürarak, Azarbaycan t(irkcasinda qalama aldığı "Şafa al asrar" xalvatilik tariqatiııin mahiyya- . tinin geniş şakilda izah edildiyi an asas asrlarindan biridir. Bu asarda mahiyyati geniş şakilda izah olunan Xalvatiyya-XIV asrda bütövlükda Azarbaycanın manavi mühi• tinda meydana galmiş va buradan İslam dünyasına yayılmış böyük bir irfaııi maktabdir.. Tariqatin birinci qurucusu olduğu qabul edilan ilk piri ebu Abdullah Siracaddin Ömar al-Xalvati olmuşdur. Onun tak halda yani xalvata çakilb ibadat etmasi va bunu-bir metod kimi tadbiq etmasi tariqatin Xalvatiyya_ adlandınlmasına saban olmuşdur. Xalvat- tariqata mansub bir müridin müayyan müayyan mrahalalar dan keçdikdan sonra şeyxin istayi il~ insanlardan uzaqlaşaraq tanha bir yerda inziva ya çakilmasi va bir müddat daha daqiq desak 40 gün içinda davamlı olaraq Haqqı zikr etmasdir. Demali xalv.at-.ibatat, zikr,.rizayat va müraqaba ila maşğul olmaqüzra tanha bir hücmya qapanmadır. [ 2,1 15] Eyııi zamanda xalvatxana müridlarin müraqa• ba ila maşğul olduqlan xüsusi makana deyilir. Ümumiyyatla xalvatxana İslam dünyasında VIII asrdan etibaran sufilarin nafslarini tarbiyya etmak va seyri-silluk larında müayyan masafalari qat etmak maqsadila ibadata daldıqlan 'va x~lyat döv• ründa istifada etdiklari kiçik bir makan olmuşdur. Lakin manbalarda tasavvüf falsa fasmda elacada xalvatilik tariqatinda bu makanların olduqca müxtalif olduğu gös• tarilir. Masalan Piri Ömar meşada bir ağac qovuğunda xalvata çakildiyi halda Bakuvi xalvatxanda olduğu kimi salırada gazarak da xalvat etmayin mümkün olduğunu ya zırdı. Makanından va icra olunma formasında aslı olmayaraq, xalvatda maqsad insa nın öz qalbiııi Allahdan savayı har şeydan tamizlamak va Haqqın nematlarini düşü narak ona şükür etmakdir. Bu halın isa meydana galmasi nafsin islahı ila mümkün• dür. Belaki, xalvat qalbi pisliklardan tamİzlamak Allah sevgisini könül xalvatxanasına qoymaqla oııa doğru yönalmakdir. Xalvata gimn kirnsanin Allabm zikrindan başqa düşüncalardan, Onun rizası xaricinda bütün arzulardan uzaqlaşması lazımdır. Lakin xalvat zamanı tariqat tarafindan irali sürülan bütün şartlara havas va qayğı ila riayat edilmazsa bu xalvat insana sıxıntıdan başqa bir şey vermaz. Xalvatilik tariqatininfeyz qaynağz 257 Bakuvi x~üv::ıti zahiri v::ı batini x::ılv::ıt olmaqla iki qism::ı ayın b. [2, 1 ı 7] Müt::ıf::ık kir zahiri x::ılv::ıti izah ed::ırk::ın M::ıh::ımm::ıd peyğ::ımb::ırin h::ıdisind::ın misal g::ıtirir: "Müs::ılman o kims::ıdir ki, onun ::ılind::ın v::ı dilind::ın başqalan z::ımr görm::ızl::ır". Bel::ıki, zahiri x::ılv::ıt odur ki, insan öz n::ıfsini t::ık buraxıb, b::ıd::ınini d::ı insalardan ayn bir yerd::ı h::ıbs etm::ılidir v::ı çalışmalıdır ki, n::ıfsin pis v::ırdişl::ırini t::ırk etsin ki, onun b::ıd xasiyy::ıtl::ırind::ın insanlar ::ıziyy::ıt ç::ıkm::ısin. Burada ::ısas m::ıqs::ıd Allahın rİzasını qazanmaq v::ı öz n?fsinin ş::ırind::ın müs::ılmalan qonımaqdır. Sanki x::ılv::ıt insanı gü• nahlardan qoruyan möhk::ım bir qaladır ki, bunu ed::ın insan ::ızalannın onu sürükl::ıy::ıc;Jyi günahalardan bu qalaya sığınır. Batini x::ılv::ıt is::ı insanın q::ılbin::ı ye m::ık, içm::ık, geyinm::ık sevgisi v::ı buna b::ınz::ır başqa insanı azdıran şeytanı v::ı n::ıfsani düşünc::ıl::ıri daxil etm::ım::ısidir. ag::ır x::ılv::ıt::ı daxil olan müridin q::ılbin::ı bu lıissl::ırd::ın · h~r hansı biri daxil olarsa onun x::ılv::ıti pozulur v::ı onun q::ılbind::ı xeyir::ı yer olmaz. X::ılv::ıt::ı daxil olan kims::ı x::ılv::ıtiliyin t::ım::ıl ünsürü olan dill::ı, q::ılbl::ı v::ı ruhla görül::ın zikrdir ki, bu zikr x::ıst::ı q::ılbl::ır::ı v::ı qafill::ır::ı ş::ıfa verir el::ıc::ı d::ı n::ıfsi pislik l::ırd::ın v::ı günahlardan t::ımizl::ıyir. X::ılv::ıtiyy::ıd::ı t::ıtbiq edil::ın zikr::ı "zikri-::ısma" deyilir. Zikrin dig::ır qay::ısi Allahdan başqa bir varlığı düşünm::ım::ık v::ı h::ır vaqlıqda Allahı görm::ık, çoxluqdan qurtararaq birliy::ı yetişm::ıkdir. F::ırdi v::ı ya toplu ş::ıklind::ı keçiril::ı bil~n zikri Bakuvi insanın m::ın::ıvi hallarına uğun olaraq aşağıdaki ş::ıkild::ı bölmüşdür: ı) Q::ıibirniz Allahı x.atırlamğı yaddan çıxardığı zaman onu q::ılb::ı xatırladan dil il::ı edil::ın zikr. 2) Batin h::ır::ık::ıtl::ıri il::ı duyulan n::ıfsi zikr hansı ki, bu zikr h::ır:fl::ır v::ı s::ıs il::ı duyula b~::ız. 3) Allah haqqında vicdan il::ı dünm::ıkdın meydana g::ıl::ın q::ılb zikri. 4) Ulu tanrının sif::ıtl::ırinin müşahid::ısi n::ıtic::ısind::ı doğan ruh zikri. 5) Allahın camalının nuriarına baxmdan ibar::ıt olan X::ıfi zikr. 6) an son m::ıqama m::ıxsus olan 8xfa-l x::ıfi zikr ki, bu zaman Haqqın h::ıqiq::ıtin::ı qovuşmaqdır. [2,ı2ı] X::ılv::ıtilik t::ıriq::ıtinin dig::ır mühfun xüsusiyy::ıtl::ırind::ın biri Seyri-sülukdur. Sufil::ırd::ı olduğu kimi x::ılv::ıtilik t::ıriq::ıtind::ı d::ı müridl::ır karnillik yolu keçirki, bu yolun ::ıvv::ıli süluk sonu is::ı vüsaldır. Müridin keçdiyi seyri süluk Allahın yeddi adı nın anılması il::ı İcra olunur: La ilah::ı ill::ıllah CAllahdan baqşqa ilahi yoxdur), Allah, Huva (0), Haqq, H::ıyy (8b::ıdi canlı), Q::ıyyum (8b::ıdi mövcud) v::ı Q::ıhhar (H::ır şey~ qadir)>X~lv::ıtilik t::ıriq~tin::ı gör::ı bu yolla yola çıxan yolçu Allahın adiarına uyğun v::ı oıılan d~rk ed::ı-ed::ı öz n~fsin sif~tl~ri olan ::ımmar::ı ( ist::ıy::ın), l::ıvvam::ı ( danlayan), müllıim::ı (t::ılqin ed~n), mütm::ıinn::ı (sakitl::ışdimn), radiy::ı (razı qalan), murdiy~ (razı 258 Zeynab Bliyeva salan) wı sa:fiyg (saf)-dgn keçmglidir. Bu sifgtlgrg uyğun olaraq sülukun növlgri, hallan, mgqamlan vg s. vardır. Bu yeddi mgqaından hgr biring on min pgrdg düşür ki, _ mürid bir mgqaından diggr mgqaına keçmgsi üçünon min pgrdgni aşmalıdır. [5] Ngfs I vg II mgqaınlarda qaranlıq pgrdg ilg, m mgqaında qaranlıq vg işıqlı arasında olan pgrdg ilg, IV vg VII mgqamlar arasında ngfs isg hgmişg işıqlı bir hicabla örtülür. Mürid yuxan mgqaınlara doğru çıxdıqca bu işıqlı hicab incglir. Hissi vg işıqlı olan bu hicabın ağıila anlaşılması vg ya dgrk edilmgsi mümkün deyil bunu isg ancaq müridin kgşf ilg bilgcgyi tgcrübi bir hadisgdir. Xglvgti mürid öz mürşiilinin kömgyi ilg ngfsin bu hallarına müsbgt gxlaqi tgrzdg gmgl edib, mgrhglglgrdgn keçgrgk kamillik yolunu başa vurur. Bu kamillik yolunun yolçusuna yol göstgmn şeyxlgr haqqında yazan Ba kuvi hgqiqi şeyx ilg saxta şeyxlgrin xüsusiyygtlgrini açıqlamış vg hgqiqi şeyxg tabe olmadan bu yolda getıngyin mümkün ola bilmgygcgyi bildirınişdir. [~,125] Göründüyü kimi, bir çox tgsgvvüf tgriqgtlgrindg olduğu kimi xglvgtilik tgriqgtin dg dg şeyxg çox böyük deygr verilir çünki, hgmin tgriqgtin nüfuzunun gn böyük sübutu mötgbgrşeyxlgrg gsaslanan bir silsilgyg sahib olmasıdır. Xglvgtilik silsilgsin dg hz. elidgn Ömgr Xglvgtİyg· qgdgr 19, piri-sani Seyid Yghyaya qgdgr 23 şeyx vardır. Bu şeyxlgr içindg Bakuvinin wsgvvüfi şgxsiyygti xglvgtiliyin qurucusu olan Piri Ömgrdgn daha irgli getmişdir. Hgtta bir çox Xglvgtİyyg şöbglgri gsas pir olaraq Bakuvinin ismini qeyd edirlgr bunun ·gsas sgbgbi isg demgk olar ki, Xglvgtiyyg mri qgtinin Seyid Y ghya Bakuvi tgrifind~n- yenidgn tgsis edilmgsidir. Xglvgtilik tgri qgtinin tgqribgn 200 illik üsul vg prinsiplgri ilk dgfg onun wmfindgn yazıya alınmış vg yetişdiriliyi xgJifglgr vasitgsilg dünyanın bir çox ölkglgring yayılmışdir. Ümumiy• ·ygtlg Xglvgtİyygdg gn çox xglifg yetişdimn vg onlan gtrafa göndgrgn şeyxin Bakuvi olduğu göstgrilir. Bakuvi xglifg olmağa layiq müridlg$i başqa yerlgm xüsüsilg dg öz ölkgJgring göndgrirdi. Tgsgvvüfdg bu metoddan Bakuviyg qgdgr istifadg edilmişdir lakin, xglvgtilik wriqgtİndg daha gvvgl bu dgrgcgdg geniş vg tgsirli şgkildg hgyata keçirilmgmişdir. Bakuvinin geniş şgkildg başlatdığı bu üsul saygsindg xglvgtilik Şirvan daxilindg mghglli bir tgriqgt olmaqdan çıxıb, bir çox ölkglgrdg yayıldı. Bakuvinin vgfatından tgqribgn 40 il sonra xglvgtilik Osmalı torpaqlarındakı gn qüd• mtli vg geniş yayılmış tgriqgt ünvanına yiyglgnmişdir vg Balkan, Orta Şgrq, Şimalı Afrika, Qafqaz V;) Anadolunun gn böyük mriqgtİ kimi iyirmiyg yaxın qola, yüzlgrlg tgkyg vg yüz minlgrlg müridg sahib olmuşdur. Hgtta sonralar qol vg şöbglgrinin/sayı qırxı belg keçmişdir. Bu qgdgr elm-irfana sahib olan, İslam dünyasında bir tgriqgt olaraq iz qoyan xglvgtiliyin ikinci qurucusu olan Bakuvi bir çox tarixi mgnbglgrg görg 1466-ci ildg Şirvanşah I Xglilullahın ölümündgn 9 ay sonra Bakıda vgvat etı'rl:~şdir. Xanggahın Xolvotilik toriqotinin feyz qayrıağz 259 ~m~m::>l::>rin::> uyğun olaraq Bakuvi el::> öz t::>ky::>sind::> d::>fn edilınişdir. Hal hazırda İç::>riş::>h::>rd::> Şirvanşahlar saray kompleksind::> yerl::>ş::>n bu xan::>gah XVI ::>srd::>n etibar::>n f::>aliyy::>tini dayandırmış v::> daha sonra nec::> istifad::> edildiyi bar::>d::> tarixi m::>nb::>l::>rd::> d::>qiq m::>lumat yoxdur. Lakin, sonrakı dövr tarixi m::>lumatlarda göst::>rilir ki, onun Bakıdakı xan::>gahı v::> m::>scidi XIX ::>srin başlanğıcında ş::>h::>r ruslar t::>r::>find::>n işğal edildikd::>n sonra saray il::> birlikd::> h::>rbi qarnizona çevrilib. Bakuvinin t::>ky::>slnin tövlıidxan::>si (Keyqubad m::>scidi) uzun ill::>r rus ::>sg::>rl::>rinin işğalı altında qaldıqdan sonar 1918-ci ild::> erm::>nil::>r t::>r::>find::>n yandırıldı. Lakin, Az::>rbaycan müst::>qillik qazandıqdan sonra Şirvanşahlar sarayı il::> birlikd::> Bakuvinin türb::>si d::> muzey halına g::>tiril::>r::>k mühafiz::> edildiimiş v::> hal hazırda "Şirvanşahlar Sarayı Muzeyi" olaraq f::>aliyy::>t göst::>rir. Bu da sevindirici haldır ki, X::>lv::>tilik irsinin qorunmasında sad::>c::> Az::>rbaycan xalqı deyil dünya miqyaslı t::>şkilatlar da maraqlıdır v::> bunun an böyük sübutu 2013- cü ilda UNESCO-nun Baş Konfransında 36-cı sessiyasında Seyid Yahya Bakuvinin 550 illik yubleyinin dünya saviyy::>sinda qeyd edilmasi haqqında qarar qabul edilınasidir[8]. -. anaBİYYAT SİYAliiSI 1. Mehmet Rıhtım. "Seyid Yahya Bakuvi va Şafa-al ::>srardlı asari" Bakı, 2010, 407 salı. 2. M.Rıhtım. Seyid Yahya Bakuvi va xalv::>tilik, Bakı, 2006, 220 salı 3. Ea.:ı XÜLASa Xalvatilik tariqatinin feyz qaynağı Azarbaycan falsafi irsinin İncilarindan olan Bakuvi va onun yaradıcılığı haqqıııda olan maqalamda ilk avval tasavvüf falsafasi, xalvatilik va asarlarİ ila XV asrda Xalvatilk tgriqatini canlandıran Seyid Yahya Baku haqqıııda malumat vermaya çalışmışam. Seyid Yahya Bakuvi bütövlükda Azarbaycan manavi mühitinda meydana g::üan va buradan İslam dünayasına yayılan Xalvatilik tariqatiııin piri sanisi, yani ikinci qurucusudur. Mütafakkir "Virdü-Sattar", Kaşfül-qülub va elacada Azarbaycan türkcasİnda qalama aldığı "Şafaül-asrar" va digar asarlarİ ila xalvatilik tariqati haqqıııda geniş malumat vermakla barabar, ona yeni prinsiplar da alava etmiş va buiıunla da tanqata yeni hayat qazandırmışdır. SUMMARY The source of deligbt of The Klıalvati order My article is about Bakuvi-who is considered one of the pearls of the philosophical heritage of Azerbaijan. In this article, I :firstly try to give information about The Khalwati order, Tasawwuf and than Bakuvi-the person who revive this order. Seyid Yahya Bakuvi is the second promoter of Khalwati order which totally was bom in the cultural environment ofAzerbaijan and spread to the Islamic world from here. In ''Vurdiı-Satta.r",-"KaS1ifuı-gulub" and also "Shafaul-Asrar" thinker not only gave vide information about Khalvati order but also gave second brith to this order with adding new principles. PE310ME HcToqHHK B,ı:ı;oxHoBeHmı B pe.ııHrH03HOM HanpaBJieHnn <