Naar Een Olijfboomcoalitie in Vlaanderen ?
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
NAAR EEN OLIJFBOOMCOALITIE IN VLAANDEREN ? Vergelijking van partijsysteemverandering in Italië en Vlaanderen Scriptie voorgedragen tot het behalen van de graad van licentiaat in de politieke wetenschappen Ferdi De Ville Academiejaar 2006-2007 Promotor: prof. dr. Carl Devos Commissaris: lic. Wouter Blomme Commissaris: dr. Tineke Boucké Inhoudstafel Dankwoord Inleiding 1 Deel 1: Theoretisch kader H1 Methodologie en structuur 6 Onderzoeksmethoden in de politieke wetenschappen 6 Definitie van de comparatieve methode en vergelijking met de experimentele en statistische methode 7 Twee comparatieve onderzoeksdesigns 8 De comparatieve methode in dit onderzoek 9 Structuur van deze scriptie 9 H2 Partijsystemen en partijsysteemverandering 12 Partijsystemen 12 Definitie 12 Ontstaan: Lipset & Rokkan 13 Classificaties: van Duverger over Blondel tot Sartori 14 Partijsysteemverandering 20 Detectie van partijsysteemverandering 20 De oorzaken van partijsysteemverandering 24 De relatie tussen electorale systemen en partijsystemen 26 Definitie 26 Indelingen 26 Determinanten van stabiliteit of transformatie van electorale systemen 28 Gevolgen van electorale systemen 30 De gevolgen van partijsysteemverandering 32 Verfijning van de onderzoeksvragen 33 Deel 2: Italiaanse versus Belgische en Vlaamse partijsysteemverandering H3 De vergelijkbaarheid van Italië en België als politieke systemen 37 Italië en België als politieke systemen 37 Politieke systemen en democratische subtypes 37 Definitie 37 Indelingen van Lijphart 38 Centripetale, centrifugale en consociationele democratieën 38 Meerderheids- versus consensusdemocratieën 40 Particratieën in moeilijkheden 41 Kenmerken 42 Oorzaken 43 Gevolgen 44 België en Italië: particratieën bij uitstek? 44 Besluit 45 H4 Naar een olijfboomcoalitie in Italië 46 De eerste republiek 46 Italië na het fascisme: vorming van een nieuw partijsysteem 46 Het Italiaanse partijsysteem tot 1992 48 Gegevens 48 Classificatie 50 Interpretaties 51 Italië: een particratie 54 De tweede republiek 56 Transformatie van het partijsysteem 56 Aanzet voor 1992 56 Ontevredenheid over de Italiaanse democratie 57 De verkiezingen van 1992 58 Hervorming van het electorale systeem 58 De transitiefase 59 De verkiezingen van 1994 en de eerste regering van de tweede republiek 61 De oprichting van de Olijfboomcoalitie 62 De verkiezingen van 1996 en de eerste olijfboomregering 63 De verkiezingen van 2001 en de tweede regering-Berlusconi 66 De verkiezingen van 2006 en de tweede regering-Prodi 68 Classificatie 69 Interpretaties 73 H5 Partijsysteemverandering in België en Vlaanderen 79 Partijsysteemevolutie tot de jaren 1960 79 Gegevens 79 Classificatie 82 Interpretaties 84 Partijsysteemevolutie vanaf de jaren zestig tot 1991 85 Gegevens 85 Classificatie 87 Interpretatie 90 België: een particratie 90 Partijsysteemevolutie sinds 1991 93 Partijsysteemverandering na zwarte zondag 1991 93 Partijsysteemverandering na de verkiezingen van 1995 97 Partijsysteemverandering na de verkiezingen van 1999 98 De niet-oprichting van een Vlaamse olijfboomcoalitie 100 Partijsysteemverandering na de verkiezingen van 2003 101 Classificatie 102 Interpretatie 104 H6 Italiaanse en Belgische en Vlaamse partijsysteemverandering vergeleken 106 Transformatie in Italië, evolutie in België en Vlaanderen 106 Oorzaken van de verschillende ontwikkelingen 107 De cruciale rol van electorale hervormingen 108 De determinanten van electorale hervormingen 109 De rol van partijen en het partijsysteem 111 Sociaalstructurele factoren 113 Besluit 114 Gevolgen voor de democratie 115 Stabiliteit 116 Legitimiteit 117 Extremisme 119 Keuzeduidelijkheid 120 Besluit 122 Deel 3: Lessen voor België en Vlaanderen H7 Naar een olijfboomcoalitie in Vlaanderen? 124 De waarschijnlijkheid van een olijfboomcoalitie in Vlaanderen 124 Zonder institutionele hervormingen 124 Institutionele hervormingen op federaal niveau 125 Een federaal meerderheidskiesstelsel 126 Een federaal gemengd kiesstelsel 126 Een nieuw federaal proportioneel kiesstelsel 127 Institutionele hervormingen op Vlaams niveau 128 Besluit 129 De wenselijkheid van een olijfboomcoalitie in Vlaanderen 129 De Italiaanse case als dubieus voorbeeld 130 Inopportuun volgens een deel van de literatuur 131 Noodzakelijk uit responsiviteitsoverwegingen 132 Besluit 133 Bibliografie 135 Bijlagen 146 Dankwoord Ik kan deze scriptie op geen andere wijze eerbiedig beginnen dan door een aantal mensen te danken zonder wiens hulp, op verschillende wijzen, ik dit boek niet had kunnen schrijven. Ik ben in de eerste plaats veel dank verschuldigd aan mijn ouders, mijn grootouders, mijn broer, mijn vriendin en overige familieleden en vrienden voor de solidaire omgeving die ze me in de periode waarin ik deze tekst schreef nog meer dan anders hebben geboden. Daarnaast wens ik professor Carl Devos te danken, die me als promotor heeft bijgestaan bij de initiële conceptie van het onderzoeksonderwerp en in latere fasen een grote hulp was met raadgevingen over ruwe versies van deze tekst. Ook de studiegenoten en vrienden ben ik erkenning verschuldigd: voor de vragen waarmee ik steeds bij hen terecht kon; voor het nalezen van delen van deze tekst; voor de waardevolle correcties en aanvullingen die ze hebben gesuggereerd; en voor de intellectuele prikkels waarvoor ze vaak onbewust hebben gezorgd. Verder mag ik ook Stefaan Thijs niet vergeten te danken. Hij was zo vriendelijk me na afronding van dit onderzoek uit te nodigen voor een gesprek in Brussel. Zijn relaas heeft de reële politieke zijde van het herverkavelingverhaal belicht en dit was een waardevolle aanvulling op de eerder theoretische en institutionele kijk die ik in dit onderzoek heb aangehouden. Tenslotte wil ik nog mijn erkentelijkheid betuigen aan een groep mensen die dagelijks klaarstonden om het benodigde materiaal voor dit onderzoek aan te reiken: de bibliothecarissen en bibliothecaressen van de Universiteit Gent. Ferdi De Ville 17 mei 2007 Gent Inleiding “Want dat is de drijfveer van een filosoof: verbazing. Dit is het enige begin van de filosofie” (Plato 2001:28). In zijn Theaitetos laat Plato Socrates verklaren dat alle kennis begint bij verbazing. De wijze waarop deze scriptie is ontstaan bevestigt deze uitspraak. In een eerste fase was er verwondering over de regelmaat waarmee er in de Belgische politiek en in de berichtgeving daarover vergelijkingen met de Italiaanse politiek worden gemaakt. Vervolgens mijmering over de herkomst van de in 2001 gelanceerde oproep van twee jonge socialisten om tot progressieve frontvorming naar Italiaans model over te gaan. En tenslotte contemplatie over de redenen waarom radicale partijsysteemhervorming in Italië wel is geslaagd en in Vlaanderen, ondanks gelijkaardige pogingen daartoe, niet en wat de gevolgen van deze onderscheiden evoluties zijn. In deze inleiding wordt klaarheid geschept over de samenhang tussen deze bespiegelingen. In Italië werd te Rome in juli 1995 ‘l’ Ulivo’ (de Olijfboomcoalitie) op een conferentie boven de doopvont gehouden (Gilbert 1996:107). Het was een koepelalliantie gevormd door centrumlinkse partijen, waarvan de meeste zelf nog maar pas het daglicht hadden gezien. Deze progressieve frontvorming was het gevolg van de implosie van het Italiaanse partijlandschap enkele jaren voordien, aan het begin van de jaren negentig. Sindsdien verenigen bij parlementsverkiezing partijen er zich in twee coalities in hun strijd om via een parlementaire meerderheid de regering te kunnen vormen. In de Belgische context dook het begrip olijfboomcoalitie voor het eerst op in 1998.1 De leider van de Waalse christelijke arbeidersbeweging MOC maande in januari van dat jaar tot een Waalse olijfboomformule aan (Decoo 1998). In Vlaanderen waren het de socialisten Kathleen Van Brempt en Stefaan Thijs die in februari 2001 expliciet opriepen tot het vormen van een olijfboomcoalitie met het oog op de volgende parlementsverkiezingen, in 2003 (Goossens, Pauli 2001). Het voorstel kreeg heel wat media- aandacht maar verdween ook weer snel naar de politieke achtergrond. Zowel in Wallonië als in Vlaanderen werd dus opgeroepen om over te gaan tot de vorming van een olijfboomcoalitie. Door de splitsing van de voordien nog nationale partijen in de jaren zestig en zeventig van vorige eeuw kunnen we nu niet meer spreken van één Belgisch partijsysteem. Niet alleen om die reden beperken we ons in dit onderzoek hoofdzakelijk tot 1 Zo leert ons een zoektocht naar het gebruik van de term ‘olijfboomcoalitie’ in Belgische kranten via de elektronische databank Mediargus. Uiteraard werd er reeds vanaf 1995 gesproken over de Olijfboomcoalitie in Italiaans verband. 1 Vlaanderen. Het is ook het landsgedeelte waar de roep om partijsysteemtransformatie het meest geprononceerd was. Doch, zoals we verder zullen zien, kan het Vlaamse partijsysteem onmogelijk los worden gezien van het Belgische. We wisselen in deze tekst noodzakelijk België en Vlaanderen af als territoriaal kader. Het partijlandschap in Vlaanderen is sinds deze oproep tot progressieve koepelvorming grondig van uitzicht veranderd. Sindsdien hebben een groot deel van de Vlaamse partijen zich vernieuwd, met een naamsverandering als meest zichtbare component, en werd de kartelformule ontdekt en door de meeste partijen ook toegepast. Daarnaast waren er ook talloze overlopers die hun politieke toekomst in een andere partij gingen zoeken. Heel wat beweging dus, maar toch veel minder ingrijpend dan wat er in Italië is gebeurd. Alle denkoefeningen in Vlaanderen van enkele hardnekkige voorstanders van progressieve frontvorming ten spijt. Een