metaaltijden metaaltijden metaaltijden 3 metaaltijden 3 bijdragen in de studie van de metaaltijden bijdragen in de studie van de metaaltijden 3 Op 16 oktober 2015 werd de derde Nederlandse Metaaltijdendag gehouden met als thema “van Heinde en Verre”. Er werd stil gestaan bij sociale netwerken, migraties en uitwisselingscontacten binnen samenlevingen uit de Brons- en IJzertijd. Verschillende lezingen van die dag zijn in de derde Metaaltijdenbundel opgenomen. Daarnaast zijn er ook weer verschillende bijdragen verzameld ten aanzien van laat-prehistorisch onderzoek. Daarbij passeren Noord-Nederlandse deposities, bijzondere structuren uit Zuid-Limburg en speciale artefacten uit het kustgebied de revue. De Metaaltijdendag is een initiatief van de Stichting Metaaltijdenonderzoek Nederland (SMON), die zo een breed platform wil bieden aan een ieder met belangstelling voor de laat- prehistorische samenlevingen. Om de verhalen zoveel mogelijk toegankelijk te maken, biedt de Stichting de gelegenheid de gehouden lezingen te publiceren in een bundel. In die zin vormt deze publicatie de verslaglegging van het jaarlijkse congres, maar ook andere bijdragen over de metaaltijden zijn welkom. Samengebracht in deze bundel raken de verhalen over, en interpretaties van, laat-prehistorische samenlevingen verbonden. ISBN 978-90-8890-400-4 Sidestone Sidestone Press redactie: ISBN: 978-90-8890-400-4 A. Müller & R. Jansen Stichting Metaaltijdenonderzoek Nederland 9 789088 904004 This is an Open Access publication. Visit our website for more OA publication, to read any of our books for free online, or to buy them in print or PDF. www.sidestone.com Check out some of our latest publications: metaaltijden 3 Sidestone Press metaaltijden 3 bijdragen in de studie van de metaaltijden redactie: A. Müller & R. Jansen © 2016 Individuele auteurs Uitgegeven door Sidestone Press, Leiden www.sidestone.com ISBN 978-90-8890-400-4 Vormgeving binnenwerk en omslag: Sidestone Press Foto omslag: Bronsdepot Westfrisiaweg, foto: M. Hemminga, Archol; Tekening omslag: Bronzen halsringen, Zuiderveld (gem. Nijmegen), tekening: B. Claasz Coockson. Ook beschikbaar als: e-book (PDF): ISBN 978-90-8890-401-1 Inhoudsopgave Van Heinde en Verre 7 Axel Müller & Richard Jansen ‘Wives for cattle’? Bridewealth in the Bronze Age 9 Nathalie Brusgaard Een cultusplaats met crematiegraven uit de late ijzertijd te Schipperskerk-Koeweide (provincie Limburg) 21 Judith van der Leije & Lucas Meurkens Twee bronzen halsringen in een kuiltje. Grafritueel uit de vroege ijzertijd in het Zuiderveld (Waalsprong, gem. Nijmegen) 33 Emile Eimermann & Peter W. van den Broeke Between belts and Beakers. Pendants in the third millennium BC in Western and Central Europe 45 Jos Kleijne Reflections on Early and Middle Bronze Age dynamics in burial ritual and house building in the Netherlands 65 Eric Lohof & Erik Drenth Erven uit de midden- en late bronstijd in Mierlo-Luchen 81 Roosje de Leeuwe Together apart. Iron Age deposition practices on the Fries-Drents plateau 93 Karen M. de Vries Abandonment & re-use: Westfrisian Bronze Age house-sites within a biographical perspective 105 B.J.W. Steffens Bijzondere bronstijdbewoning te Klein Bedaf, Baarle-Nassau 119 Bart Van der Veken & Axel Müller On coastal burials and where to find them 129 Matthijs Y. van Kooten A bifacially flaked flint sickle from Boxmeer-Sterckwijck (province of Noord-Brabant, the Netherlands). An inquiry into raw material and function 141 Erik Drenth & Hans de Kruyk Urns in the Hilversum culture. An age- and gender-related phenomenon? 149 Erik Drenth Overzicht van auteurs Metaaltijden 3 157 Van Heinde en Verre De dynamiek van brons- en ijzertijdgemeenschappen Axel Müller & Richard Jansen Archeologisch onderzoek wordt in Nederland in het algemeen lokaal gestuurd, per stad, gemeente of regio. Een direct gevolg daarvan is dat resultaten ook binnen het lokale worden geïnterpreteerd. Hoe vaak halen archeologen niet de (landelijke) media met de oudste van…? Alsof de betreffende stad of regio ook honderden of duizenden jaren geleden een entiteit vormde. Dat de aandacht vaak gericht is op het lokale wordt ingegeven door de inrichting van ons bestel en het daarmee samenhangende archeologische werkveld. Vragen worden gesteld op basis van regi- onale of gemeentelijke onderzoeksagenda’s en onderzoekslijnen worden uitgezet in archeo-regio’s binnen Nederland. Daar schuilt een risico in. Het gevaar dat we als archeologen wat introvert worden. Door een sterke focus op lokaliteit vergeten we soms om een keer ‘naar buiten te kijken’. Onze huidige ruimtelijke kaders en grenzen waren uiteraard niet relevant voor de samenlevingen uit de late prehistorie. Toch zijn we aangenaam verrast als een bijzondere vondst ‘helemaal’ uit België, Duitsland of Denemarken komt? Een voorbeeld daarvan is het bronsdepot dat recentelijk in West-Friesland aan het licht kwam en waarvan een aantal objecten uit het ‘verre’ Scandinavië komen. Het belang van dergelijke exotische vondsten voor onze reconstructies van het wereld- beeld van de bronstijdboer of ijzertijdboerin vormde de inspiratie voor het thema van de derde metaaltijdendag. Welke relaties en lijnen lopen er vanuit onze opgra- vingen naar ‘verre oorden’? Wat kunnen we te weten komen over de netwerken en contacten van laatprehistorische samenlevingen? Dit thema werd samengevat onder de titel Van Heinde en Verre. Een op het eerste gezicht abstract thema dat wel degelijk aansluiting bleek te hebben met de dagelijkse praktijk. Het programma was dan ook snel ingevuld. Als eerste zijn er de ‘exotische’ vondsten die via uitwisselingsnetwerken lange afstanden hebben afgelegd (naast het Westfriese bronstijddepot bijvoorbeeld ook de ijzertijdfibulae uit Houten). Daarnaast is de mens zelf alles behalve statisch. Uit recent onderzoek met nieuwe methoden en technieken als aDNA- en iso- topenanalyses blijkt dat ook mensen enorme afstanden aflegden (zie bijvoorbeeld de Avebury Archer en het Meisje van Egtveld). Dat roept natuurlijk vragen op over hoe ze die afstanden aflegden. De recentelijk opgegraven bronstijdboten uit Dover geven daar een idee van. De Noordzee vormde in de brons- en ijzertijd geen barrière. Men was in staat deze te doorkruisen, zoals ook rivieren belangrijke routes vormden, getuige de (ijzertijd)kano’s die zo af en toe aan het licht komen. müller & jansen 7 Isotopenonderzoek geeft ook inzicht in het belang van vee als ruilmiddel. Zo kun- nen we bijvoorbeeld de vraag beantwoorden over welke afstanden koeien werden verhandeld. Een vraag die we ook kunnen stellen voor grondstoffen. Hoe kwam men in het vrijwel boomloze kwelderlandschap van West-Friesland aan hout, en waar kwam het vandaan? Ten slotte bieden ook grondsporen en structuren inzicht in netwerken en contacten. Bijvoorbeeld als we kijken naar de verspreiding van rechthoekige enclosures. Het voorkomen van dergelijke structuren over een uit- gestrekt gebied duidt er op dat dit ‘concept’ en de daarbij horende functie(s) en betekenis(sen) wijdverspreid waren. Laatprehistorische gemeenschappen hadden dus in veel opzichten een sterke dynamiek. Objecten, grondstoffen, mensen en dieren werden over grote afstanden verplaatst of verplaatsten zichzelf. Een mobiliteit die indirect ook zorgde voor de verspreiding van kennis, gebruiken en technieken. Het wereldbeeld van brons- en ijzertijdboeren was dus niet beperkt tot de directe leefomgeving van erf en akker. Gemeenschappen maakten deel uit van uitgestrekte netwerken die huidige grenzen overschrijden. Vondsten uit Duitsland of Scandinavië zijn dus niet zo verrassend. Ze wijzen ons erop de ons door het bestel opgelegde lokaliteit zo nu en dan eens te doorbreken. Dat is essentieel om een kwalitatief (met andere woorden zo compleet mogelijk) beeld te vormen van brons- en ijzertijdgemeenschappen. Een aantal van de gepresenteerde themapresentaties is als artikel opgenomen in deze derde metaaltijdenbundel. Zo komen de runderen terug in het artikel van Brusgaard en beschrijft Kleijne een deel van zijn omvangrijke inventarisatie van het Europese klokbekerverschijnsel. Ook de Limburgse cultusplaatsen zijn in deze bun- del opgenomen en er is een aantal artikelen die een directe link met het thema heeft. Zo vertelt Drenth over bijzonder vuursteen uit Boxmeer en betreft de bijdrage van Van den Broeke en Eimermann enkele zeer fraaie halssieraden uit Nijmegen. Daarnaast is er een bloemlezing van actueel onderzoek. Müller en Van der Veken berichten over een bijzondere bronstijdvindplaats die gevonden is onder een varkensstal in Baarle-Nassau en De Leeuwe beschrijft een vindplaats uit Geldrop met niet alleen bewoningssporen maar ook aanwijzingen voor akkers. Maar ook het westen en noorden komen aan bod. Van Kooten heeft een inventarisatie ge- maakt van de locatie van specifieke grafrituelen in het duingebied, Steffens behan- deld verlatingspraktijken van huisplaatsen in West-Friesland en De Vries reflec- teert over rituele praktijken op het Fries-Drents plateau. Ten slotte is er nog een tweetal beschouwingen over grafrituelen uit de bronstijd van Drenth en Lohof en Drenth. Wederom dus een gevarieerd aanbod van verhalen over recent onderzoek naar brons- en ijzertijd in Nederland .. en omgeving. Als laatste willen we als redacteuren graag onze sponsors bedanken zonder wie de totstandkoming van deze bundel niet mogelijk zou zijn geweest. Dit geldt even- zo voor de vrijwilligers van de Stichting MetaaltijdenOnderzoek Nederland, die werken bij universiteiten, archeologisch bedrijven, gemeenten en de RCE, en die jaarlijks de Metaaltijdendag en de bijbehorende