NUMMER 8: WINTER 1988 ROND DE GRENSSTEEN

EEN UITGAVE VAN DE STICHTING HEEMKUNDEKRING DE GRENSSTEEN MOOK - MIDDELAAR - MOLENHOEK Foto omslag: twee vrouwenkopjes, één van de prachtige schilderstukken van Dirk Ocker. Deze kunstenaar wist op geheel eigen, vaak mystieke wij- ze, sfeer te brengen in zijn composities. I. Pinckers-van Roosmalen A. Pinckers

De Plasmolense Schilders Dirk Ocker (2)

Dirk Ocker geloofde dat hij be- brengen. Ze deden geen dieren, lijk gelopen werd, tussen de spin- zig was met zijn laatste hoe klein ook, kwaad: geen spin, newebben door. Pauw hield er reïncarnatie-gang hier op aarde. geen mier, geen hond of kat of van in het bos te slapen, en ze We moeten hem dan ook probe- vogel. In huis waadde men als baadde zich geregeld in één van ren te zien in het licht van deze het ware door de spinnewebben; de drie meertjes. En dat in die overtuiging. Zo vond hij dat hij je kon precies zien waar gewoon- tijd! alleen te maken had met zijn op- dracht voor dit leven: schilderen. Dat deed hij met volle overgave zonder zich te storen aan welke kritiek dan ook. Hij werkte zo hard mogelijk om boven niet met lege handen aan te komen. Dit verklaart ook waarom hij niet graag werken verkocht. Verko- pen deed hij alleen als het letter- lijk broodnodig was.

Het is opvallend dat de schilders die beïnvloed werden door de Theosofie allen anders werkten en tot verschillende conclusies kwamen. Mondriaan bijvoor- beeld werd abstract, tot op he- den nog bevreemdend voor een grote groep mensen. Dirk Ocker maakte mystiek, geheimzinnig, sfeer oproepend. Als je naar zijn schilderijen kijkt, zie je aanvan- kelijk wat vage vlekken. Lang- zaam doemen figuren op die steeds helderder, zichtbaarder worden. Dat is iets geheimzin- nigs.

Dirk en Pauw hadden een bij- zondere band met de natuur, wat ook weer terug te voeren is tot hun theosofische levensopvat- ting. In hun huisje hing Pauw grote dennetakken op aan het plafond om het bos dichterbij te Meisjeskopje 1 Over die leefwijze van Dirk en Dirk was totaal anders dan Pauw Ocker zijn vele verhalen in Pauw. Hij was teruggetrokken, omloop, genoeg om een boek te introvert, hield niet van feesten, kunnen vullen. Het opvallende is maar was bezeten van zijn werk. dat de meeste verhalen over Zó zelfs dat zijn collega-schilders Pauw gaan. Zij was extroverter af en toe boos werden en zeiden: dan haar man en sprong er op "Houd toch eens op en kom met vele manieren uit. Ze hield van ons feestvieren." Hij zei: "Ik feesten en deed dit dan ook vol doe geheimzinnig, dat hebben de overgave, samen met de andere mensen graag." Hij deed het schilders, zoals van Mourik en voorkomen alsof hij het leuk Job en wie er al toevallig in de vond om geheimzinnig te doen. buurt was. Zij kleedde zich uit- In werkelijkheid had hij geen bundig en hulde zich in allerlei boodschap aan dat gedoe, al die lappen. Door intensief gebruik mensen en hun meningen. Als werden kledingstukken al gauw zijn vrouw voor iemand de deur een deel van Pauw. Zo kreeg ze open deed, dan was hij in staat een hermelijnen cape van de kle- om vanuit zijn atelier naar bene- Dirk en Paula Ocker, samen met dingzaak Haspels in ruil voor een den te roepen: "Zeg maar dat ik Jacques van Mourik. schilderij van Dirk; ze veegde er dood ben." het aanrecht mee af. Mejuf- Eéns kwam er een hoge officier Een ooggetuige schreef: "Ik ver- frouw Favejee, een goede beken- in vol ornaat, zoals vroeger ge- telde U ... wij waren vroeg in- de van de schilders, ging eens bruikelijk was, aan de deur. Dirk gelicht. Ik stroopte onder langs naar een feest waar Pauw ook deed open en riep: "Pauw kom het ven. Brandnetels, bra- kwam. Pauw had een groen flu- eens, d'r staat hier iemand van menstruiken, niets stond ons in welen lap op haar, tot in hoge de Gruyter aan de deur", de weg. Daar op Geuldertdijk ouderdom nog pikzwarte haar. waarop hij de deur dicht smeet. staan zware eiken van de Geul- "Je ziet er uit als een prinses, ik Een ander die aan de deur kwam dert naar 'De Kooi'. Daar voel me gewoon een schooier," kreeg een dubbeltje. Het was spookte het zei mijn grootmoe- zei Favejee. Pauw antwoordde: soms op het beledigende af. der (Bijgeloof). Ik schrok me "Zo voel ik me ook, een rot!!! Zit me daar in zo'n krui- prinses." Dirk was bezig met zijn grote le- sing van takken vrouw Ocker, vensopdracht: schilderen. Van- hele lange haren en poedelnaakt. Zag Pauw er apart uit met haar wege de sfeer schilderde Ocker Ocker schilderde (Geesten??). lappen en grote schoenen waar graag 's nachts. Als theosoof Moet je overkomen, voelt U. de tenen uitgeknipt waren, met was hij zeer gevoelig voor het Diep met de ogen terneergesla- grove sokken en een doek om mysterieuze, het occulte. In zijn gen strompelden we toch door. haar zwarte haren, Dirk was ook jonge jaren kreeg hij van Mourik Maar daags daarna had ze het niet bijster modieus gekleed. Hij zo ver dat die met hem meeging aan mijn Moeder verteld. Ja. droeg net als van Mourik altijd diep het bos in. Ocker hoorde Toen werden we voorgelicht; een grauwe witzijden sjaal, vast- mijn ouders waren niet preuts. gemaakt met een veilig- Wonderbaarlijk om zoiets mee te heidsspeld, een uitgedeukte hoed maken, en nog wel een flinkerd en een broek die door bretels tot hoor. Maar vodden om zich heen onder de oksels was opgetrok- en nimmer zag je zo'n schone ken. Ook had hij donkere krul- huid. Maar die allemaal hoorde len die niet grijs werden. Zijn je nooit vieze taal spreken, die oma zou eens gezegd hebben: waren 50 jaar voor." "Als Dirk naar Amsterdam komt, dan hoop ik dat hij niet Als je dit leest kun je je een beet- weer een gat in zijn hoed geknipt je voorstellen wat voor een enor- heeft." De familie kon hun kle- me indruk de leefwijze van Dirk ding niet zo waarderen. Dirk en en Pauw op de mensen maakte. Pauw gingen eens naar een ten- Volgens Dineke Janssen, vrouw toonstelling in Amsterdam. Dirk van pottenbakker Janssen (de had nieuwe schoenen aan maar Vuurvogel) in de Milsbeek leer- hing de sokken om zijn nek. den de ingezetenen door de schil- Pauw droeg een bloemenmand- ders vreemde mensen accepteren je, dat gevonden werd op het en werd hun blik ruimer. Waterlooplein, op haar hoofd. Paula Ocker-Jannette. 2 dan in de wind Demonen en ont- waarde enorme Vrouwengestal- ten bij de vijvers. Jacques van Mourik heeft dit laatste geschil- derd: de Nympf bij het Groene Water (zie ref. 1, foto op blz. 16). Toen hij een keer door een ge- weldige windvlaag van de fiets geblazen werd beweerde hij dat Napoleon hem dat geleverd had. Naar zijn zeggen vocht hij met de geesten van de soldaten die hier in de loop der tijden gesneu- veld waren. In hoeverre dit alles te maken had met de theosofie is niet ge- heel duidelijk: de grote band, die Dirk en Pauw met de natuur hadden, was wel degelijk in over- eenstemming met hun theosofi- sche levensinstelling. Zij leefden mét en in het bos en met zijn be- woners als deel ervan. Als Pauw het bos inging, kon het gebeuren dat een bosuil op haar schouders vloog en tijdens de wandeling bleef zitten. Na het eten werd er niet afgewassen. De vuile vaat werd buiten neergezet, zodat ook de dieren plezier van de maaltijd Mystiek vage figuren. hadden. In later jaren zou Dirk Intussen waren Dirk en Pauw nen te kopen vroeg hij bij de mo- opmerken: "Pauw wordt echt heel arm. Dirk verkocht alleen len in de Plasmolen meelzak- burgerlijk, ze wast tegenwoordig als hij in grote geldnood zat. ken. Ocker was met een dubbel- af." Frans Giebels vertelde dat er eens portret begonnen; de vorm van Pauw had een buitengewone fan- een fietser aan zijn vader 'Gradje het 'doek' was ongeveer vier- tasie. Er kwam eens een grote Kniep' de weg naar Ocker vroeg. kant. Ontevreden over het geheel hazewind de keuken binnengelo- Hij wilde een schilderij kopen. maakte hij er nog een stuk aan, pen. Naderhand vertelde ze dat "Naar Ocker kun je gaan, maar zodat het schilderij langwerpig er warempel een paard bij haar een schilderij kopen zal niet luk- werd. Ook dit beviel hem niet en in de keuken stond. In Amster- ken. Ocker heeft pas iets ver- toen maakte hij om het geheel dam beweerde ze doodleuk, dat kocht en bij mij inkopen gedaan. nog eens een brede strook, zodat de mensen in de Plasmolen zó Voorlopig heeft die niets meer het een behoorlijk groot schilde- primitief waren, dat ze nog in nodig.," zou Gradje geantwoord rij werd, bestaande uit aan el- holen onder de grond leefden. hebben. Vaak ruilde Ocker zijn kaar genaaide meelzakken. De doeken voor goederen. Soms achterkant is merkwaardig en kreeg hij van de pottenbakker wél zo boeiend als de voorkant. Janssen uit Milsbeek geld, waar- mee hij sigaren kocht in de win- Dirk Ocker heeft slechts enkele kel van Giebels. Hij koos dan malen zelfstandig geëxposeerd. met zorg mooie exemplaren uit. De eerste maal was in het begin Naar verloop van tijd kwam Oc- van 1900. De kritiek was niet van ker dan weer bij Janssen en zei: dien aard dat hij gestimuleerd "Kies maar een schilderij uit dat werd vaker te exposeren. De je mooi vindt." tweede keer was in januari 1935, Er bestaat een heel merkwaardig samen met Lanooy, in Galerie schilderij van Ocker. Het bedoel- 'Binnenhuiskunst' op het de schilderij is samengesteld uit Westeinde te Amsterdam. Deze Achterkant. stukken van meelzakken. Omdat tentoonstelling was redelijk suc- hij geen geld had om schilderslin- cesvol; hij verkocht het een en 3 was groot. Dit was een grote steun voor Dirk, die zijn levens- werk vernietigd wist. Hij moest weer helemaal opnieuw begin- nen. Dat deed hij ook, zij het aanvankelijk moeizaam. Onop- houdelijk werkte hij door, nog meer teruggetrokken dan voor- heen. Toen Dirk eens een heel groot schilderij wilde maken groef hij gewoon een greppel in zijn huis om het enorme doek te kunnen vastzetten. Toch kwamen er nog wel gasten bij hen, onder andere de filmac- teur Erich von Stroheim, voor de oudere lezers waarschijnlijk geen onbekende. In 1952 werd er bij Dirk en Pauw een grote familie- reünie gehouden, georganiseerd door zijn neef Joghems, een zoon van zijn zus Fem. Dirk moet van dit feest genoten heb- ben, want op één foto staat hij warempel lachend, met een heel geestig gezicht. Toen hun 50- jarige bruiloft gevierd werd bracht de fanfare van Middelaar hen een aubade. Dirk kwam zelfs aan het venster kijken!

In 1958 stierf Dirk Ocker, 76 ja- ren oud. Zijn taak in dit leven was afgelopen. Hij had altijd volgens zijn overtuiging geleefd Mies. en gewerkt, compromisloos. Het heeft een aantal zeer mooie doe- ander. Op het Rokin had Ocker kapotgeschoten, en wat er nog ken opgeleverd. Sommige wer- adressen waar hij wel eens doe- over was van de schilderijen lag ken lijken moeilijk te begrijpen, ken verkocht. Af en toe schijnen verspreid door het bos. Zijn maar als men zich in het leven er nu nog bij bepaalde antiquairs jongste zus Femke zei: "Dit van de kunstenaar verdiept schilderijen van hem op te dui- overleeft hij niet, al zijn werk wordt er veel duidelijk en krijgen ken. Een enkele keer verkocht vernietigd". "Ja, dat is zo", zei de schilderijen een diepere zin. hij een werk aan Nijmeegse zijn zoon Bock. Zijn vrouw Pauw, Gruttemoed kunsthandelaars. Nu nog is het Maar Bock zorgde goed voor zoals ze door de kleinkinderen mogelijk er een werk van Ocker zijn ouders. Handig als hij was - genoemd werd, overleefde hem te kopen. hij was technisch begaafd - 12 jaar. Zij stierf in 1970 op 93- bouwde hij eerst een houten jarige leeftijd, voorwaar een ster- In 1940 brak de oorlog uit en in noodwoning voor hen. Nader- ke bosvrouw. Een bijzonder stel september 1944 werd heel Mid- hand bouwde hij op de plaats, ging heen, maar onder de men- delaar geëvacueerd. Het gezin waar eerder het huis stond, een sen van Plasmolen en Middelaar Ocker vluchtte de grens over nieuwe woning. Het atelier be- is de herinnering aan hen nog le- naar Duitsland, vervolgens naar vond zich op de eerste verdie- vend. De naam van deze Plasmo- Frankrijk en tenslotte weer terug ping; weinig mensen werden daar lense schilder leeft voort in het naar Nederland, naar Laren. In toegelaten. Voor zichzelf bouw- Dirk Ocker pad. mei 1945 was de oorlog afgelo- de Bock een huis naast de nieuwe pen. Dirk en Pauw keerden terug woning van Jacques van Mourik De artikelen over Dirk Ocker zijn moge- lijk gemaakt door de enthousiaste mede- naar de Plasmolen. Wat ze daar op de Schildersweg nummer 1. werking van onder meer mevrouw zagen was verschrikkelijk: een De band van Bock met zijn ou- Boeken, de familie Joghems en me- totaal vernield dorp, hun huis ders en met zijn zus kleine Pauw vrouw Sidonie Ocker.

4 Margreet Janssen Reinen Mook in de letteren (6) Het sal noch ál ten besten komen

In een vorige aflevering van deze reeks, beschreef ik van don Sanchez d'Avila bij Grave de Maas over en aan de hand van een geuzenlied hoe de vrij- wachtten de troepen van Lodewijk af. Men zegt dat heidsstrijd tegen de Spanjaarden verliep tot april die nacht Spaanse soldaten probeerden vanaf de 1574. Tussen 1473 en 1945 is de Mookerheide her- Middelweert (het eiland in de Maas tussen Mook en haaldelijk locatie voor krijgsgeweld geweest, maar Katwijk) de vijand af te matten door constant la- het spreekwoordelijk hoogtepunt was "De Slag" op waai te maken. Lodewijks mannen gingen echter 14 april 1574. niet slapen, maar wierpen een verdedigingswal op Het Geuse Liedboek uit 1683 bevat de tekst die ik aan de noordkant van het dorp Mook. De aangeleg- ditmaal tot onderwerp heb gekozen: Van den Slagh de verdedigingswal van de Geuzen werd veroverd, die by Moock geschiet is. Het is een zogenaamd maar ook weer heroverd tijdens een hevig gevecht in "historielied". Vanuit het perspectief van de verlie- de ochtenduren van de 14e april. zende partij, de Geuzen, zijn de gebeurtenissen ver- De tweede aanval had tot gevolg dat de Nassause in- haald en wordt de lof gezongen van hun dapper- fanterie op de vlucht sloeg. De cavalerie, dubbel zo heid. sterk als de Spaanse, slaagde erin een deel van de Spaanse ruiterij op de vlucht te jagen naar Grave. Graaf Lodewijk van Nassau was, na een ernstige ziekte, tegen de herfst van 1573 weer bezig contac- Maar door de felle aanvallen van de Spanjaarden ten te leggen met vorsten die hem in de strijd kon- ontstond er verwarring onder de Nassause ruiterij. den bijstaan. Zo kwam hij ook bij graaf Christoffel Het merendeel van hen die zich terugtrokken had- van de Palts, een zoon van Keurvorst Frederik de den bij de plek waar nu de Mookse Schans ligt, Vrome, die een van de jongste aanvoerders in de werd gered doordat de schutters uit Gascogne het strijd zou worden. vuur openden op de Spanjaarden (regel 24-28). De legerschaar die werd gevormd, was vrij groot: er Een deel van de ruiterij — de Duitsers waren veel wordt gesproken van 9000 voetknechten en 3000 minder gemotiveerd (zij waren de slag ingegaan met ruiters. Onder de huurlingen waren veel Gascog- een roep om hun soldij) — was gevlucht in de rich- ners, Lotharingers en Fransen. Samen met zijn ting van Maas en Waal. Het moeilijke bij dit soort broer Lodewijk (toen 36 jaar oud) en Christoffel, legers is uit te maken wie tot welke partij behoorde. voerde Hendrik van Nassau (24 jaar) het leger aan. De huurlingen verhuurden zich aan wie het meest Het aanvankelijke doel van de veldtocht, was de betaalde en zo streden aan beide zijden bijvoorbeeld verovering van de stad Maastricht die in handen was Walen en (hoog)Duitsers. Lodewijk van Nassau van enkele Spaanse compagnieën (regel 8-9). De stad raakte tijdens deze gevechten dodelijk gewond (re- leek een makkelijke prooi, maar dat duurde niet gel 29-32). lang. Terwijl het Nassause leger vanuit Duitsland De rest van zijn ruiterij maakte zich weer op voor naderde, stuurden de Spanjaarden of 'papen' ver- het vervolg van de strijd. De Spaanse cavalerie met sterkingen naar Maastricht. Mendoza kwam van versterking van Mendoza stormde op hen af. Het Breda, d'Avila uit Antwerpen en Bracamont vanuit treffen duurde vrij kort en de Nassause ruiterij Holland; ook Mondragon uit Zeeland was in de vluchtte van het gebied van de Mookse Schans naar buurt. (Van deze versterkingen rept de tekst niet.) het "pastoorsbosje", waarvan volgens de geschrif- ten van pastoor Thijssen nog een deel achter het Na een voor de Geuzen ongelukkig uitgevallen tref- kerkhof ligt. De Spanjaarden achtervolgden en vie- fen met de Spanjaarden, zag Lodewijk af van een len aan. Bij de Riethorst en waar nu het huis "Swae- poging Maastricht te bevrijden. Begin april 1574 re Noodt" staat, moet zich het treurige laatste be- trok hij met zijn leger op naar het noorden (regel 12- drijf van de slag op de Mookerheide hebben af- 13). Het was hem onmogelijk de Maas over te ste- gespeeld. De opgejaagde soldaten kwamen terecht ken. Hij wilde zich verenigen met zijn broer Willem in de moerassen die tot de vorige eeuw op de ge- van Oranje die in het gebied van de Bommelerwaard noemde locaties waren en verzonken in de modder. een leger aan het formeren was. Bij de Riethorst vond Hendrik van Nassau zijn ein- Op 13 april, staken de Spanjaarden onder leiding de (regel 33-40). 5 Over de aantallen slachtoffers verschillen de menin- gen. Mendoza schatte dat hij tijdens de strijd meer dan zeshonderd soldaten in het moeras had gezien. De landvoogd Requesens berichtte de Spaanse ko- ning dat er 1500 ruiters en 5000 infanteristen waren gesneuveld. Aan Spaanse zijde zou het zijn gebleven bij 40 doden en 150 gewonden. Maar dat is niets nieuws in de oorlogsverslaggeving! Waar de cijfers in dit historielied op stoelen is niet duidelijk (regel 41-45).

Omdat de veldslag zich erg dicht bij , dat nog steeds in Spaanse handen was, dreigde af te spe- len, zette het stadsbestuur een permanente en ver- sterkte wacht in. Bovendien liet men op de 14e april 's morgens vroeg nog duizend haakbusschutters uit de Betuwe aantreden. De tijding dat de Geuzen de slag op de Mookerhei verloren hadden, bereikte Van den Slagh die by Moock Geschiet is

Sanghe-wijse gestelt: Op de stemme: Van den Slagh voor Munster

Wie wil hooren een Nieuw Liedt Seven uren heeft dese schermutselingh geduert Wat in 't Jaer vier en t'seventigh is geschiet Maer Joris Schenck Ruyters hebben 't meest Ik sal u gaen verklaren besuert Al van den Edelen Graef Lodewijck En werden meest en deel doodt geslagen 5 Hoe dat hij is gevaren. Hem vielen soo dapper de Walsch-Ruyters aen Graef Lodewijck lagh met menigh Heldt 40 't Welck sy wel mochten beklagen. Voor die Stadt van Maestricht in 't Veldt Van de Schermutselingh zijn bleven doodt De Papisten lagen daer beneven Negen hondert en tien verstaet mijn woordt S>> en waren doe niet eens soo stout Wat in den achter-tocht is bleven leggen 10 Dat sy sigh dorsten streven. Van Hooghduytsen Wijven en Kinderen bloot. In April den achtsten dagh voorwaer 45 Daer weet men niet veel van te seggen. Toogh Graef Lodewijck op met sijn gantsche De tijdingh quam te Nim wegen op dat pas Schaer Dat Graef Lodewijcks slagh verloren was Al na der Moocker-Heyden Die goede Heeren waren daer bleven Soo sterk quamen de Spaengiaerts aen boort Sy luyden die Kloeken wel alsoo ras 15 Graef Lodewijck moeste scheyden 50 En schoten soo dapper daer beneven. Het Huys te hebben sy gekregen Die van Nimwegen hebben dat vernomen En hebben de Spangiaerts daervan gedreven Dat vijf Metale Stucken binnen Nimwegen Veel beter hadden sy mogen rouwen zijn gekomen Het hadde hem 's morgens beter gegaen Op de Kruys-strate deden se vueren 20 Niemandt derft zijn Vyandt veel betrouwen. Sy staken se met Rosemarijn tot een spot Te vier uren 's morgens hoort mijn vermaen 55 Dit zijnse die souden breken de mueren. Hoort men de Spangiaert al-arm slaen Hoort wat men nogh gebeuren sagh En waren seer wel gemoet om vechten Als dat Geschut daer komen was op dien dagh De Geusen waren seer moede van gaen Brandende Lanteernen hebben sy aen-gesteken 25 Niet wel dorsten sy best aen te vechten. Op dat 't elck soud' aen-sien met groot ge klagh Gascoenjaerts en Walen verstaget my 60 Sy zijn haer doen stoutlick na gestreken. Stonden Graef Lodewijck trouwelick by Die van Nimwegen waren seer verblijdt Als vrome krijghslieden haren Heere Als Graef Lodewijck hadde verlooren den strijt Met schanden weken de Hooghduytschen daer Maer ick hope het sal ten besten verkeeren van Als Graef Lodewijck weder te velde komt 30 Waer af sy hadden kleyn eere. 65 Dan sullen sy wel laten haer triumpheeren. Met schanden zijn de Duytschen geweecken Al is hy daer soo deer lij ck verjaeght Ende hebben een Schuur in brandt gesteken Hy en heeft verloren dorp noch Stadt Daer waren de Geusen verraden De Prins heeft weder een buyt gewonnen En zijn se soo dapper na gestreken Maar eer de tijdt ten eynden gaet 35 Ende geslagen in slagh-oorden. 70 Sal het noch al ten besten komen.

6 Nijmegen snel. Op 15 april vertrok een deel van de Maarten Schenck die voor de Spanjaarden vocht op Spaanse troepen uit de stad, waarschijnlijk voor een 17 april 1581! En men kan lezen over de aanslagen definitieve afrekening met Willem van Oranje in de op het Huys te Heumen waarvan Van der Voordt Betuwe (regel 46-50). het commando had. Bij die aanvallen met ruiters Van de Mookerhei werden als oorlogsbuit vijf "kar- ("Hoechduytschen ende Walen", Spanjaarden etc.) touwen" (kanonnen waarmee 25-ponders konden en vijf kanonnen delfde Van der Voordt tenslotte worden afgevuurd) naar Nijmegen gebracht. Daar- het onderspit, rond 8 december 1585. mee hadden de Geuzen vermoedelijk de Nijmeegse Heeft de onbekende schrijver twee slagen op de hei- stadsmuren willen beschieten bij hun opmars naar de door elkaar gehaald of ging er toch een scher- het noorden. Het mocht niet zo zijn. Op 18 april mutseling bij Heumen aan de Mookse slag vooraf? hield men in Nijmegen een processie om God te Zullen we het ooit met zekerheid weten? danken dat de Spanjaarden de overwinning hadden Het lied Van den Slagh die by Moock geschiet is behaald (regel 51-55). bestaat uit 14 coupletten van vijf regels: regel 2 rijmt op 1; 5 op 3; en 4 staat op zichzelf. Dit rijmschema is Heel typerend voor oude literatuur is het rijm. In de aan het slot van het lied ver te zoeken: de laatste vijf tijd dat de troubadours met hun spannende verha- regels slaan nergens op. Ook als je naar de betekenis len langs de kastelen trokken, waren de teksten tien- kijkt, zijn de eerste drie onzin. "Hij heeft dorp tallen malen zo lang als dit lied. Om alles te kunnen noch stad verloren", staat heel optimistisch vermeld onthouden (pas later werden verhalen opgeschreven over de prins (Willem van Oranje). Dat klopt, maar en gedrukt), werden ze op rijm gezet. Dat heeft con- hij was wel zijn leger en twee van zijn broers kwijt; sequenties voor de tekst: dingen werden weggelaten gewonnen was er niets! Het lijkt dat, misschien tij- en nutteloze mededelingen (stoplappen) werden in- dens het vele overschrijven van de teksten, het slot gevoegd om maar te rijmen. Dat is ook bij dit lied van een ander lied aan deze tekst geplakt is. het geval, bijvoorbeeld in regel 11 "voorwaar", r. 21 "hoort mijn vermaen", r. 26 "verstaget my, r. Het is al meer dan veertig jaar geleden dat de front- 56 "Hoort wat men nogh gebeuren sagh" etc. Wat lijn langs de zuidrand van de Mookerhei liep. Onef- de feiten betreft: je kunt twijfelen of het Huys te fenheden in de grond herinneren aan de strijd die Heumen uit regel 16 hier wel op z'n plaats is. In lite- hier tijdens de Tweede Wereldoorlog werd uitge- ratuur over de slag is te lezen dat de Spanjaarden vochten. De rust is weergekeerd; over de restanten hun tenten opsloegen in de omgeving van Heumen, van de roemruchte heide lopen wandelaars langs ge- Neder- en Overasselt. Maar de eerste aanval gold de markeerde routes. Ofwel, in de woorden die een on- wal die Lodewijk had laten opwerpen bij Mook. bekende honderden jaren geleden opschreef: "eer Wel is geschreven over gevechten op de Mookerhei de tijdt ten eynden gaet / Sal het noch al ten besten tussen kapitein Van der Voordt en de ruiters van komen". KENT U ZE NOG?

Vóór de winkel van slagerij Mulder in de Kerkstraat te Mook: v.l.n.r. Wim de Bruin, Mevrouw Mulder, Jo, Riek, Door en Truus. De foto is ongeveer zestig jaar geleden genomen.

7 H.J.M. Spruijt Bewoning op de Biesselt

Van vóór 1774 is van de Biesselt geen bewoning be- aangeslagen voor zes gebouwen; kend. Uit correspondentie tussen graaf van Bijland - een hof bewoond door Hendrick Verhoeven*, en rentmeester Motmans blijkt, dat men al snel is 46 voet (14,5 m) lang, met twee gebouwen en begonnen met de voorbereidingen voor het bouwen aangeslagen voor vier gebouwen; van enige huizen. Motmans heeft grote plannen en - een hof bij de molen, nog niet geheel afge- bouwt al spoedig 10 'Steinhauser' en een molen. Op bouwd, 33 voet (10,5 m) lang, met twee gebou- de Biesselt is naast de windkoren- en pelmolen ook wen, aangeslagen voor drie; nog een door Motmans gebouwde brandewijnstoke- - een hof bewoond door Baumann, 38 voet (12 rij in bedrijf geweest. Motmans heeft zelfs gepro- m) lang, met twee gebouwen, aangeslagen voor beerd toestemming te verkrijgen om een azijnbrou- drie; werij te exploiteren met het recht de azijn in binnen- - een hof bewoond door de schoenmaker en foe- en buitenland te mogen verkopen. Ook door de zeltapper Hendrick Otten* 48 voet (15 m) lang, schepen Hendrick Verhoeven wordt gebouwd. De met twee gebouwen aangeslagen voor vier; bebouwing bestaat uit zogenaamde 'hoven', om- - een hof bewoond door Birnbaum 46 voet (14,5 muurde percelen met binnen de muur een aantal m) lang, met twee gebouwen aangeslagen voor bouwsels met stenen wanden. Het woongedeelte is vier; bedekt met een querkap' (dwarskap). - een 'Scheune' (schuur) zonder woning, met nog twee andere gebouwen, aangeslagen voor vier; In 1779 stelt de bouw -inspecteur Franck een, wat nu en dan iets speciaals: genoemd wordt, 'onroerend-goedbelasting' vast en - een brandewijnstokerij, bestaande uit twee bepaalt de belasting-aanslag daarop [5]. vleugels, de voorste 36 voet (11,3 m) lang en 18 Hieruit blijkt dat er dan al de volgende bebouwing voet (5,65 m) breed en de tweede, aan de zij- is: kant tegen de eerste aangebouwd, is 48 voet (15 - een hof bewoond door Jan Pauls, 76 voet (24 m) lang en 14 voet (4,4 m) breed, voor de be- m) lang, met vier gebouwen; voor de belasting lasting aangeslagen voor drie gebouwen. Tabel van maalplichtige bewoners van de Biesselt "Aufnahme der Zwangspflichtigen Mahlgenossen auf der Colonie der Moockerheyde zur Kom- und Graupen Mühle des Rentmeistern Motmann gehorig".

Anzahl der Unterthanen

No: Nahmen der Manner Frauen Grosse Söhne Töchter Knechte Jungens Meyde Summa Bisselschen Colonisten Söhne Töchter unter 10 Jahr

1. Hend. Arntz 1 1 1 1 3 7

2. Lam. Hopmans 1 1 3 2 7

3. Jan Mechgelen 1 1 2

4. Witwe Stratmans 1 1 1 3

5. Hend. Otten 1 1 1 3

6. Muller 2 1 3

7. Jan Pauls 1 1 2 2 6

8. Witwe van Heumen 1 1 1 3

9. Matt. Servo 1 1 1 2 5

10. Pet. Peters 1 1 2 4

11. Wilm: den Dickken 1 1 2 3 7

Summa 8 9 4 6 9 9 4 1 50

tabel uit: "Acta betr. Die von Rentmeister Mottmann Mühle auf der Moockschen Heyde und darüber ZStA, Dienststelle Merseburg, Gen. Dir. Cleve übernommenen Anlegung einer Korn- und Peil untrem 25 febr. 1777 erfülte Confirmation" Tit. CXXI Sekt. II f No: 2.

8 Doordat Motmans een molen op de Biesselt bouwt, komt hij in conflict met de eigenaar van de waterko- renmolen aan de Plasmolen. Toch kan baron de Da- lichon, namens de erven Durham, die de eigenaars van de molen aan de Plasmolen zijn, Motmans niet tegenhouden. Daarbij speelt het aantal maalplichti- gen van de Plasmolen een grote rol. Een onderzoek hiernaar geeft een overzicht van de bewoners van de Biesselt in 1777. Er staan dan vijftig maalplichtigen genoteerd [6]. Het in bedrijf hebben van een brandewijnstokerij past geheel in een voor die tijd moderne aanpak van landbouw (graan) en veeteelt. Door de verdwijning van het drieslagstelsel, door technische verbeterin- gen, de opkomst van nieuwe gewassen en de invoe- ring van nieuwe vruchtwisselings-systemen is een continu en intensiever gebruik van de grond moge- lijk. Brandewijn wordt bereid uit verschillende graansoorten. Het afvalprodukt van de stokerij, de pulp, is goed geschikt als veevoer. De aanbouw van voedergewassen maakt ook een verdere intensieve- ring van de veeteelt mogelijk. De mest van het vee kan dan weer worden gebruikt om de kwaliteit van de grond te verbeteren, om zo de opbrengst van de landbouw te kunnen verhogen. In dit geheel past ook de Biesseltse windkoren- en pelmolen. Het graan bestemd voor de brandewijnstokerij wordt op de molen gepeld of geplet.

De Biesseltse molen boeck voor. In 1785 neemt hij de functie van luite- nant van deze broederschap van Herman Goossens De Biesseltse molen heeft niet lang dienst gedaan. In over. Dit kost hem wel vier tonnen bier. In 1785 1778 wordt de windkorenmolen in gebruik geno- schiet hij koning. Bij het gilde van Mook is zijn ko- men. De molen wordt waarschijnlijk al vanaf dat ningsschild nog aanwezig. Van St. Antoniusdag (17 jaar gepacht door Antoon Jakops, die molenaar en januari) 1800 tot op St. Jansdag (24 juni) 1824 te- broodbakker is. Jakops is ook lid geweest van de kent hij als luitenant regelmatig de rekening en ver- St. Antoniusbroederschap van Mook. Voor de antwoording van de gildemeesters. Zijn handteke- eerste maal komt zijn naam in 1768 in het Memory- ning wordt echter in de loop der jaren steeds kriebe- liger. Op 1 juni 1828 kunnen de gildebroeders we- gens sterfgeval (van Antoon Jakops) op de vrijgeko- men luitenantsplaats bieden. Voor drie en een halve ton bier wordt G. Cosman de nieuwe luitenant [7]. Op de 12e Nivoise van het Jaar 9 (2 januari 1801) wordt door de in Emmerik woonachtige Gerrit Wil- helm van Motman [8] alle grond, die hij op de Bies- selt bezit, verkocht. Het zijn de percelen 5 t/m 7 en de percelen 16 t/m 22 met daarop de molen. Mot- man wordt dan genoemd vrijheer van Oisterwijk en raadsheer van Zijne Doorluchtige Hoogheid de Heer Prins van Oranje en Nassau. De kopers zijn Peter de Ruijter uit Grave en de herbergier Philip Joseph Gislin Bouillard [9] en Antoon Jakops, bei- l den uit Mook. Ze zijn ieder voor /3 eigenaar. Naast de molen staan op de verkochte grond een groot boerenhuis, een bakkerij en drie huizen, waar resp. Hendrick Otten, Hendrick Arts en Martin Wagener in wonen. De laatste heeft het huis in erfpacht. Het totaal is nog belast met een hypotheek van 6000 gul- den. De verkoopsom is 21525 francs of 10500 gul- den Hollands.

9 brouwerij, eerst aan de Broekkant en later bij het huis Bergzicht, waar nu 'Raaf' actief is. De bedoel- de grond op de Biesselt is in 1873 in het bezit van F.W. van de Broek uit Heumen. Hendrik Reinier Coole wil eind 1823 de grond en de molen op de Biesselt alweer verkopen. Op 6 decem- ber van dat jaar kan er, weer onder toezicht van de Nijmeegse notaris Pieter Wiegand, in de herberg van Derk Festen te Heumen worden ingezet. In de verkoopwoorwaarden van de grond en de molen staat, dat degene die de molen koopt, verplicht is deze molen binnen zes maanden na de eerste mei 1824 af te breken. De koper is gerechtigd de daar- van afkomende materialen langs de gewone uitweg te vervoeren. Andries Neyenhoven, molenmaker te Nijmegen, Enige jaren later worden op een openbare verko- biedt voor de molen 1650 gulden. Voor de twee per- ping in twee termijnen de percelen 16 t/m 22 met de celen grond en de zich daarop bevindende huizen molen en andere bebouwing opnieuw verkocht. Op biedt de bierbrouwer Jan van de Broek 1800 gulden. de 13e Floreal van het Jaar 13 (3 mei 1805) biedt de Voor het totaal: de molen, de grond en de huizen molenaar Jan Cloosterman uit Nijmegen in eerste biedt de molenaar en meester molenmaker Hendrik termijn 7400 gulden. Echter in tweede termijn, op Rutten uit Hernen 3400 gulden [12]. Waarschijnlijk 17 mei 1805, wordt de grond bij het doven van de is het bod van Rutten te laag geweest. Want de per- kaars toegewezen aan Jan van de Bogaard, mole- celen 16 t/m 22 inclusief de molen zijn in 1824 ei- naar uit Heumen voor 9400 gulden. Na de toewij- gendom van de molenaar Gerard A(e)rts (1766- zing verklaart van de Bogaard, dat hij in opdracht 1845) uit Meerlo (Lb) [13]. Het is Jakops, die bij de van Peter de Ruijter uit Grave heeft gehandeld. Biesseltse molen woont, ondanks een aantal pogin- Hiermede heeft de Ruijter zijn twee mede-eigenaren gen daartoe, niet gelukt om eigenaar van de molen uitgekocht. op de Biesselt te worden. In 1828 overlijdt Jakops. Het is goed mogelijk, dat de molen dan pas buiten Wanneer Peter de Ruijter is overleden, verkoopt bedrijf geraakt. Gerard A(e)rts, die rond 1827 naar zijn weduwe Johanna Kloosterman, rentenierster Swolgen is verhuisd, laat in 1833 de inmiddels afge- uit Grave, in 1820 de grond en de molen op de Bies- broken Biesseltse molen in zijn woonplaats opbou- selt. De openbare verkoping vindt plaats te Heumen wen [14]. De molen is daar tot eind november 1944 in de herberg van Derk Festen. De verkoopakte pas- in gebruik geweest. Enkele dagen voor de bevrijding seert bij de notaris Pieter Wiegand te Nijmegen. (25 november 1944) is de molen door de terugtrek- Volgens deze akte zijn er twee minderjarige kinde- kende Duitse bezetters in brand gestoken en volledig ren: een zoon genaamd Antoon en een dochter Ja- uitgebrand [15]. coba. De weduwe de Ruijter wordt bijgestaan door Gradus de Ruijter, kapelaan te Grave, als toeziend Slotopmerking. voogd over haar kinderen. Verder zijn aanwezig Er wordt in de stukken betreffende het te stichten Wilhelmina de Ruijter en Johannus de Ruijter, bei- Colonisten-Etablissement steeds gesproken over een den ook uit Grave. Antoon Jakops biedt voor het te stichten Statt, Stadt of ook wel Stadtischen Eta- eerste perceel, waar hij op woont en waar de molen blissement. Het woord Statt of Stadt betekent in het op staat, in eerste termijn 3100 gulden. Notaris Wie- oud- en middelhoogduits 'Ortschaft', een gand biedt voor het tweede perceel, waar Aart Aerts woonoord of nederzetting met een eigen bestuur, op woont, 325 gulden. Voor het totaal van beide vrijheid voor de inwoners en marktrecht. In de 16e percelen biedt de koopman Gerrit Hendrik van der eeuw is het woord 'Stadt' hiervoor algemeen in ge- Wedden uit Nijmegen 3424 gulden. Uiteindelijk bruik [16], gaat het geheel voor 4186 gulden in tweede termijn Ook de schadevergoeding, die Vrijheer van Dedem naar de in Nijmegen woonachtige rentenier Hendrik eist, duidt in de richting van het ontstaan van een Reinier Coole, gehuwd met Lucia Sonnemans [10]. zelfstandige woongemeenschap. Het is daarom vrij- wel zeker de bedoeling geweest een dergelijke woon- Kort daarna verkoopt de weduwe de Ruijter ook gemeenschap op de Mookse heide te stichten, los van nog een perceel grond aan Johannus van de Broek, het dorp Mook. Dat dit echter uiteindelijk niet bierbrouwer, en zijn echtgenote Theodora van de doorgegaan is, zal door de inwoners van Mook niet Wielen, beide wonende te Mook [11], Of van de betreurd zijn. Men is waarschijnlijk niet zo onge- Broek te Mook een brouwerij heeft gehad is niet lukkig geweest met het feit, dat Anton Peter Witzen duidelijk. Wel is bekend, dat hij omstreeks 1824 met achterlating van schulden heimelijk vertrokken naar Heumen moet zijn verhuisd. Hij heeft daar een is.

10 De korenmolen van Swolgen van omstreeks 1910. Albert Geurts bezat naast de molen nog een boerderij Oorspronkelijk in 1778 op de Biesselt gebouwd. De en een dorpswinkel, waar hij o.a. prentbriefkaarten molen is omstreeks 1824 door Gerard A(e)rts aange- betreffende Swolgen, die hij voor eigen rekening liet kocht. Hij heeft de molen naar Swolgen overgebracht vervaardigen, verkocht. en in 1833 daar opgebouwd. Aantekening van M.J. Janssen, pastoor te Meerlo. De man op de foto is Albert Geurts, eigenaar van de Tekst: "Molen Swolgen, in den belgischen tijd ge- molen, gehuwd met Antonetta A(e)rts, kleindochter bouwd door Gerard Aerts ten jare 1833. Deze molen van Gerard A(e)rts. kwam van Mook, van de Biesselt".

10) Gemeentearchief Nijm egen, Notarieel Archief, boek 160, akte 486 en 505. 11) Gemeentearchief Mook, oud archief no: 1612. 6) Zentrales Staatsarchiv der DDR, Dienststelle Merseburg, Gen. Dir. Cleve CXX1, Sekt. II.no: 2. betr.'Die von Rent- 12) Gemeentearchief Nijmegen, Notarieel Archief, boek 172, ak- meister Mottman übernommenen Anlegung einer Korn-und te 486. Pell-Mühle auf der Moockschen Heyde und darüber untrem 13) Gemeentearchief Mook, oud archief no: 1610. 25 febr, 1777 erfülte Confirmation'. 14) Uit aantekeningen van pastoor M.J. Janssen (*1852- +1934) 7) Memoryboeck van de St. Antoniusbroederschap te Mook. uit Meerlo. Pastoor Janssen is kapelaan te Swolgen geweest 8) G. W. van Motman is de zoon van de rentmeester van van 1878 tot 1882. Informatie ontvangen van de heer H. Mook, Wilhelm Arnold Motman(s), die als eerste koper in Beurskens uit Swolgen. 1774 ruim 132 van de totaal 300 Morgen heeft aangekocht. 15) Informatie ontvangen van de heer H. Beurskens uit Swolgen. 9) Bouillard is ook nog enige tijd maire van Mook geweest. 16) "Der Grosse Duden", Duden Etymologie, Mannheim 1963.

11 E. Pelzers J. Thissen Herten en reeën in de kop van Limburg Vanaf de Middeleeuwen nam het de activiteiten van Pruisische en De strafvervolging was behoor- verspreidingsgebied van de ree en Groesbeekse wilddieven. Veel lijk aangescherpt. De houtvester het edelhert in Nederland af. In herten uit het Reichswald von- van het eerste jachtdistrict in de eerste helft van de negentien- den hun einde bij overstromin- schreef aan de opper- de eeuw beperkte het voorkomen gen in de dalen. Ze verdronken houtvester in 1814 dat Groes- van deze grofwildsoorten zich of werden neergeknuppeld door beek en het Nederrijkswoud be- tot de Veluwe. De ree breidde omwonenden. Stropers waren in faamd waren om de wildstroperij zich in het midden van de vorige de buurt van behoor- [2]. Nog in 1853 schreven de eeuw in Limburg weer uit. In de lijk actief. De Staten van het bestuurders van Groesbeek in jaren negentig van de negentien- Vorstendom Gelre de de Graaf- het jaarlijkse gemeenteverslag de eeuw gebeurde dit ook in het schap Zutphen namen op 28 over de toestand van het jacht- oosten en noorden van Neder- april 1772 maatregelen tegen be- veld: "Jagt: door de nabijheid land. Het verspreidingsgebied woners van de Heerlijkheid van het pruisisch wald is deze ge- van het edelhert bleef tot op he- Groesbeek, die zich in het Kleef- meente altijd zeer goed door wild den ongewijzigd. De soort komt se Woud en andere wildbanen bezocht geweest, doch heeft de in Nederland als standwild alleen van de koning van Pruisen schul- jagt door strooperijen veel gele- op de Veluwe voor. dig maakten aan hout- en wild- den terwijl aller handen soort dieverij. Het betrof hier een ver- van wild in deze gemeente te vin- In de tweede helft van de acht- nieuwing en uitbreiding van den is" [3]. tiende eeuw echter kwamen in reeds bestaande wettelijke publi- De tabel geeft de rood- en ree- het oostelijk deel van het Rijk caties. Het wapen- en hondenbe- wildstand in het Reichswald aan van Nijmegen nog edelherten en zit in de Heerlijkheid was aan in 1871, 1892, 1912 en 1932 [4], reeën voor. Ook in het aangren- strenge regels gebonden. Infor- zende deel van Kleef, het Reichs- matie, die leidde tot aanhouding jaar aantal aantal wald en omgeving, bevond zich van een hout- of wilddief, werd edelherten reeën in die tijd grofwild. De wildstand beloond met een premie. Kleefse 1871 215 270 1892 178 94 in het Reichswald werd in een beambten hadden de mogelijk- heid om verdachte personen tot 1912 385 375 document uit 1781 als 'nicht be- in de Heerlijkheid Groesbeek te 1932 220 185 trachtlich' (niet aanzienlijk) beti- vervolgen. (1987) (160) (160) teld [1]. Men weet dit vooral aan

Reebok: foto uit het archief van het R.I.N.

12 13 Kapitaalherten van meer dan 110 uur na zonsopgang mocht jagen. Tot slot een oproep tot het ver- kg waren in deze periode hier Deze Ottersumse functionaris pachten van de jacht in de ge- niet aanwezig, wel herten in de schreef op 1 september 1869 over meente Ottersum uit deze eeuw: 80-110 kg klasse. Damherten en het toenemen van schade op vel- "Burgemeester en wethouders der wilde zwijnen werden toen in het den gelegen langs het Reichswald. gemeente Ottersum zullen op Reichswald niet gehouden. Het De gouverneur meende dat de be- woensdag 1 juli e.k. des voormid- laatste zwartwildzwijn was hier heerders van het Reichswald niet dags te 11 ure ten raadhuize pu- in 1853 geschoten (Menzel, ongenegen waren om het grensge- bliek bij inschrijving verpachten 1967). Het is echter waarschijn- bied ook af te rasteren, teneinde voor den tijd van drie jaren de wil- lijk dat rond 1880 op andere het zwerven van grofwild tegen te drijke jacht op de gemeentegron- plaatsen in de omgeving van gaan [5]. In 1886 was dit omhei- den, gelegen langs het Duitsche Kleef wel wilde zwijnen in rasters nen van de grensstrook nog niet Reichswald, vanaf de Leembaan gehouden werden. (Gorissen, gebeurd. Opnieuw klaagden boe- tot aan de Hekkens, groot 160 1977). De beheerders van het ren uit en Ottersum in dat H.A. In deze jacht komen voor Reichswald maakten ieder jaar jaar over schade door herten en herten, reeën, hazen, konijnen, een afschotplanning. Ook voer- reeën uit het Reichswald aan inge- watersnippen enzoovoorts" [8]. In den ze het rood- en reewild bij en zaaid wintergraan en jong houtge- het voorjaar van 1897 leefden er in verspreiden likzout voor de die- was. De schade werd aangericht het Reichswald ca. 160 edelherten, ren. door groepen van tien tot twintig ca. 160 reeën en 50-60 wilde zwij- In het Nederlandse grensgebied dieren in Ottersum, Milsbeek, de nen [9]. beklaagden landbouwers zich in Aaldonk, 't Ven en de Panoven- de tweede helft van de vorige scheheide (gem. Gennep). De oor- eeuw regelmatig bij de Limburg- zaak lag volgens de boeren aan de 1. Staatsarchiv Düsseldorf, Acta - se gouverneur van de koning slechts gedeeltelijke omheining Kammer 2832. over herten en reeën, die vanuit van de Kleefse wildbaan in het 2. Algemeen Rijksarchief Den Haag; Ar- het Reichswald hun velden be- Reichswald. Deze afrastering was chief Opperhoutvesterij 9. zochten. Zo richtte J. Ambrosius twee a drie meter hoog, maar ont- 3. Gemeentearchief Groesbeek, gemeente- brak aan de Nederlands-Duitse verslag 1853, hst. XI11. zich in april 1869 tot de gouver- 4. Staatsarchiv Düsseldorf; Forstambt Kle- neur met een klaagboodschap. grens. De burgemeester van Otter- sum geloofde niet in het nut van ve 2 & 6 WildbeschuBplane. Hij maakte melding van herten 5. Rijksarchief Limburg, Provinciaal Ar- en reeën uit het Reichswald (*het een afrastering. Ook in 1869 had- chief 2608, 2610 & 2612, Verbalen Pruisisch woud*), die in de ge- den pogingen tot omheining vol- Commissaris van de Koning 1869: 11 meente Ottersum al enkele jaren gens hem niet tot het gewenste re- mei, 22 mei, 28 mei, 31 mei, 4 au- schade aan de veldgewassen toe- sultaat geleid. De burgemeester gustus, 27 augustus, 7 september, 27 brachten. In groepen van zes à zag meer heil in een buitengewone november. 6. RAL, PA 2704, Verbalen C.v.K. 1886: acht stuks bezochten zij regelma- machtiging. Het ministerie van justitie, geraadpleegd door de 22 april; RAL, PA 2705, Verbalen tig landbouwgronden, gelegen C.v.K. 1886: 1 mei. langs de Nederlands-Duitse gouverneur, stemde in met de af- 7. Pelzers (1987); Staatsarchiv Düsseldorf, grens. Het graan werd afge- gifte van een buitengewone mach- Forstambt Kleve 93. graasd, vertrapt en soms zelfs tiging voor het schieten van herten 8. Gemeentearchief Ottersum 290. met totale vernietiging bedreigd. en reeën in de gemeente Ottersum. 9. Archief Forschungsstelle für Jagdkunde Uit de corrsepondentie tussen de Deze was nu ook 's nachts geldig und Wildschadeverhütung des Landes Limburgse gouverneur en de [6], Nordrhein-Westfalen, Bonn. burgemeester van Ottersum over In 1896 en 1897 bezochten herten Literatuur dit voorval blijkt verder dat het de gemeente Boxmeer. Waar- GORISSEN, F., 1977. Geschichte der Stadt Reichswald gedeeltelijk was om- schijnlijk waren ook deze dieren Kleve. Boss Verlag, Kleve. heind door een raster. Het aan vanuit het Reichswald Nederland MENZEL, K., 1967. Möglichkeiten des binnengekomen en vervolgens de Wildhege und Jagd in einem geordneten Nederland grenzende gedeelte van Forstbetrieb dargestellt an einem het Reichswald was niet afge- Maas overgezwommen. GroBversuch im Klever Reichswald. rasterd, zodat grofwild vrijelijk Klachten over wildschade door Dissertatie Universiteit Göttingen. kon wisselen. De gouverneur gaf boeren, waarvan de landbouw- PELZERS, E. 1986. Zoogdiergegeven in de 'Verslagen van den Landbouw' 1861-1900. een buitengewone machtiging af gronden in de buurt van het Huid en Haar, 5: 102-108. om herten en reeën te schieten op Reichswald liggen, zijn ook in de- PELZERS, E. 1987. Grofwild in het Rijk van gronden van Ambrosius. Enige ze eeuw te horen [7]. Dit geldt zo- Nijmegen. De Nederlandse jager, 92: 637- maanden later bleken er echter wel voor de Duitse als voor de Ne- 639. nog geen herten of reeën te zijn derlandse zijde. Daarnaast profi- PELZERS, E., J.H. DE RIJK & J.B.M. geschoten. Volgens de burge- teerden de gemeenten ook wel van THISSEN, 1986. De verspreiding van haar- meester van Ottersum kwam dit, het voorkomen van grofwild op wild in Limburg in de tweede helft van de ne- doordat de dieren 's nachts ver- hun gronden. De pachtsom van gentiende eeuw. Natuurhistorisch Maand- blad, 75: 192-196. schenen en men volgens de buiten- het jachtrecht op gemeentegron- PELZERS, E. & J.H. DE RIJK, 1988. De ge- gewone machtiging slechts van een den werd door de wildrijkdom schiedenis van de ree in Nederland. Natura, uur vóór zonsondergang tot een waarschijnlijk positief beïnvloed. 85 (1): 8-12.

14 Verhalen van een ver verleden J. W. Van de Mond H.C. van Aalst-Venema De familie Ambrosius A. G. W.F. Smijers Geen ambrozijn voor harde werkers Er hangt een sfeer van rust en gelatenheid in de huiskamer van Hendrik Ambrosius aan de Dorps- straat in Middelaar, als wij daar op een kille regen- achtige morgen vriendelijk worden binnengelaten. De koffie, een van de bewijzen van hartelijk wel- kom, staat al op je te wachten. Vrouw Truus neemt de honneurs waar: "Alles d'r ien? Ge bekiekt 't mar!" en ze schuift het porcelein met melk en suiker over het pluche tafelkleed richting 'meneer'. Onder- tussen rommelt ze met een niet aflatende ijver door de doos met bidprentjes: genoeg bewijsmateriaal 'naar 'een ver verleden'. De ouders van Hendrik zit- ten er ook nog in, en "kiek, hier hedde Pastoor Veugelers ok nog: die is nie mêr van de evacuatie truggekomme".

Hendrik heeft een oude ordner opgediept, met alle- maal rekeningen uit de tijd direct na de oorlog. 'Landbouwherstel' heeft zich heel intensief bezigge- houden met de puinhopen van wat eens het boeren- dorp bij uitstek was: Middelaar heeft er van gewe- ten. Iedere boer heeft in die tijd gepeperde 'rappor- ten" ontvangen, want voordat je gaat opbouwen moet eerst ambtelijk vastgelegd worden hoe groot de schade is, en in Nederland is sneller een commis- sie of subcommissie voorhanden dan mooi weer. Andere rekeningen zijn van smid Lemmen- Laarakkers: voor drie kwartjes twee bijlen geslepen Vader is geboren in 1883 en heeft in zijn jonge jaren en voor vier gulden het paard beslagen. Goedkoop ook de militaire dienstplicht vervuld. Een mooie voor hedendaagse begrippen, en toch had Lemmen bruine foto uit 1904 laat zien in welke onhandige toen al een 'electrische smederij', zoals het brief- kleding je de vijand verre van je erfgoed moest hou- hoofd met gepaste trots vermeldt. Ook op andere den. In datzelfde uniform heeft hij tijdens de mobi- rekeningen zien we hoeveel in die tijd een gulden lisatie in de jaren 1914-1918 's lands grenzen be- waard was: de boerenbond vertelt dit, en ook tim- waakt, dicht bij huis en "niet zonder resultaat", merbedrijf Lemmens weet er voor uit te komen, en schertst Hendrik, terwijl zijn moede ogen gaan je ziet Hendrik met stijgende verbazing de bundel glinsteren: "In 1915 werd Gerrit geboren, en in 1916 papieren doornemen. kwam ik!" Steeds lachen zijn ogen warm bij het ophalen van de Een sfeer van rust en gelatenheid! Die is er niet al- oude herinneringen. Hij kan het nog navertellen, tijd geweest. Het boerenleven vroeg immers meer, want hij is er na een hersenbloeding toch weer mooi verlangde een inzet van iedereen: man en vrouw, en bovenop gekomen. Het harde werken is hem nu als het even kon, ook van de kinderen. Zo is Hen- ontraden, verboden eigenlijk. Hij heeft er zich bij drik ook opgegroeid: toen hij elf jaar was lag al een neergelegd. Zijn kinderen hebben een andere rich- deel van de verantwoording voor de boerenbedoe- ting gekozen en dat moet goed zijn. De stallen staan ning op zijn schouders. Zo zijn eigenlijk alle kinde- nu leeg en de hokken zijn koud. Achter op de deel ren Ambrosius opgegroeid: de oudere broer Gerrit, ligt eenzaam een varken, te wachten op betere tijden, zijn jongere zussen Nellie en Dina, en de jongste voor de familie! Eens stonden daar de koeien te broer Toon. Vader Ambrosius was niet anders ge- snuiven, en die hielden met hun dampende adem de wend: er moest gezwoegd worden om het hoofd bo- hele zaak warm. Het is er koud nu, en eenzaam, op ven water te houden. het varken na. 15 Een prachtig dokument van de nationale militie uit 1926. Overgrootvader Hendrik Ambrosius werd in- geschreven. Ook achter op de deel hangen nog enkele herinne- aan de grond toe af, gelijk met die van buurman ringen aan heel vroeger: een handgesmede melkkar Grad Theunissen. De herinnering daaraan heeft die- met plaats voor drie melkbussen, en daarnaast een pe indruk op Hendrik gemaakt: het laat hem moei- oud schoffelapparaat met één wiel, een mechaniek lijk los. dat getrokken werd door het paard en gestuurd door de boer, in dit geval vader Ambrosius. Heel De achterdeur laat horen dat er een bekende binnen- veel uren heeft de man achter deze uitvinding ge- komt: het is Hendriks broer Gerrit, een wandelend zwoegd, niet wetende dat ook voor deze schepping geschiedenisboek naar later zal blijken, zeker waar de eeuwige rust is weggelegd. Nog geen twee genera- het de jaren van de laatste oorlog betreft. Samen ha- ties verder schudt men meewarig het hoofd bij het len de broers herinneringen op aan hun jeugdjaren. aanschouwen van zoiets primitiefs: 'wat deden de Ze vertellen dat ze 's morgens voor dag en dauw de mensen vroeger toch dom', zie je ze denken. koeien moesten gaan melken en dat de melkbus dan naar boer Ebben op het Middelaarhuis gebracht Toen wij binnenkwamen keek Hendrik Ambrosius werd. Samen met de melk van Ebben gingen de bus- nauwelijks op uit de krant van deze morgen. Nu we sen dan met een roeibootje de Maas over naar de eenmaal op dreef zijn laat hij al zijn tergughou- melkfabriek 'de Lacto', thans Nutricia. Ebben en dendheid varen: hij vertelt honderduit over vroeger, Ambrosius waren de enige boeren die aan Cuijk le- want daar kwamen we immers voor! De schoenen- verden. Er was namelijk een breuk ontstaan met de doos met oude foto's is een dankbaar hulpmiddel. coöperatie in Ottersum en dat heeft tot 1923 ge- Een groepsfoto komt te voorschijn over de rozen- duurd. Later gingen bijna alle boeren over naar St. teelt bij schilder Van Mourik. Acht mensen voor het Maarten in Cuijk. Bij toerbeurt brachten de boeren seizoenwerk staan er op, en Hendrik kent ze bijna dan de hele productie naar de overkant, met paard allemaal. en wagen. Een tweede foto getuigt van het zware zwoegen van De coöperatieve melkfabriek in Ottersum werd eve- de landsman: twee paarden voor de ploeg en Hen- neens beleverd vanuit Middelaar: de melkritten drik er achter. Een andere foto laat zien wat de ge- daarheen werden altijd officieel aanbesteed. Ver- volgen waren van de zes maanden strijd aan het eind voerders waren doorgaans Thei Vos, Rinus Jansen van de oorlog: de boerderij in puin. En nog een foto of Hein Derks. Zij deden hun werk voor een karig toont het eerste onderkomen van de familie direct inkomen en de enige manier om wat bij te verdienen na de oorlog achter in de paardenstal. lag in de retourvracht: tussen de lege melkbussen konden vanuit Ottersum gemakkelijk kolen meege- Vader Ambrosius heeft het niet gemakkelijk ge- bracht worden, of vanuit Cuijk op de dinsdag hadn: zijn vrouw is veel te jong overleden (15 sep- (marktdag) varkens of biggen. tember 1934), en daar zat hij dan, met vijf kinderen. Een fikse wandeling naar Wijchen behoorde tot de Eén van de dochters heeft toen de zorg voor het ge- normale zij het noodzakelijke bezigheden: de paar- zin op zich genomen, de andere dochter ging 'in be- demarkt aldaar werd veelvuldig bezocht door de trekking'. Twee jaar later brandde de boerderij tot boeren uit Middelaar.

De werklieden in de rozenkwekerij van Van Mourik: Jan Queens, Hendrik Ambrosius, Toon Lamers uit Groesbeek, Straatman, Bert Goossens, Martin Simons en een Milsbeekenaar.

17 Noeste werkers op het land: Hendrik en zijn tweespan.

Met enige trots gaan de gebroeders door met hun Gerrit lijkt in zijn herinneringen het meest gefasci- 'hardwerken-verhalen'. De ambachtelijke oogstme- neerd te zijn geraakt door de oorlogservaringen. thode wordt op een dermate aanschouwelijke wijze Vooral de bevrijding en de evacuatie spelen daarbij voorgedragen dat het je moeilijk valt niet even ach- een grote rol. Hij vertelt over die bewuste zondag- ter de schildersezel van Vincent van Gogh plaats te morgen van 17 september 1944, toen hij in de vroeg- nemen, in je fantasie dan. Je ziet de broers het mis zat en de pastoor de gelovigen opriep tot gebed: zachtwuivende koren maaien met de sikkel, je ziet "Mensen, bidt! In Godsnaam, bidt! want in deze ze de schoven met de hand binden en opzetten, en je week zal er veel gebeuren, waar énorm veel van zal hoort als het ware het 'knuppelen' van het koren ach- afhangen". De pastoor scheen goed geïnformeerd ter op de deel. Dat 'knuppelen' of 'dorsen met de te zijn. Gerrit's relaas hierover: "Na de mis zag ik vlegel' gebeurde collectief: de boeren binnen een Volkel in de lucht vliegen, enorm veel rookwolken buurtschap hielpen elkaar daarbij, en zodoende ont- zag je in de verte. Vliegtuigen kwamen laag over, ik stond een hechte onderlinge band. Waren ze met zag de kleppen opengaan en de bommen naar bene- zijn vieren, dan gebeurde het knuppelen in het ritme den komen, die even later in het Reichswald insloe- van de 'vierslag', en drie boeren deden de 'drieslags- gen. Toen het rustiger werd kreeg ik zin om naar knuppel'. Als je dan langs een boerderij kwam, dan mijn vriendin te gaan, een dochter van Ten Haaf, hoorde je van verre al of ze met z'n tweeën of met onderaan in het Zevendal. Ik ging over de hei en z'n drieën of met z'n vieren waren: het knuppel- ontmoette daar veehandelaar Jan Jansen. "Jong, ritme hóórde bij die tijd en gaf kleur aan een be- wat doe jij toch op straat, het is veel te gevaarlijk", paald seizoen. riep hij me toe. Maar het avontuur lokte en de vriendin lonkte en ik ging verder. Nog nooit zijn ze "En als we de verkespot kookten", herinnert Hen- bij Ten Haaf zó blij geweest met mijn komst. En drik zich ineens, "dan zaten er tussen die grote pie- toen ik daar een goed uur was, kwam Frans Siebers pers ook wel eens van die kleine krielekes, en die die daar ondergedoken zat, naar de boerderij toe- pikte ik er dan uit, haalde met de nagels het vlies er rennen: "Kom eens kijken, vlug!", en hij wees op af en at ze dan op. Een lekkernij die ze tegenwoor- de enorme aantallen parachutes die in de lucht hin- dig niet meer kennen", zegt hij met enige hoop in gen. Dat was onze eerste ontmoeting met de bevrij- zijn stem. ders, maar het zou niet de laatste zijn". 18 Gerrit kan er uren over vertellen, heel gedetailleerd. We laten hem nog even aan het woord: "Een dag of tien later — het werd steeds gevaarlijker in Midde- laar — lagen er 56 Middelaarders bij ons achter op de deel. Wij hadden een betonnen hooizolder boven de koestal en dat was veel veiliger dan elders. En in de kelder bij ons thuis hielden zich achttien Duitsers schuil, beducht op een aanval. Eén van die Duitsers kwam ons waarschuwen: "Es kommt en Angriff: wenn etwas passiert müsst Ihr euch alle auf den Bo- den hinlegen", adviseerde hij. Nauwelijks was hij Voorlopig onderdak achter in de paardenstal: rechts terug naar de kelder toen er granaatvuur losbarstte. zit Hendrik en links zijn zus Nellie. De kinderen van De eerste granaat vloog door de trap heen de kelder Pete Nemeth kwamen even op bezoek. in en kwam tussen de Duitsers terecht: niemand van kocht. Dat kwam eigenlijk omdat melkboer Noy uit hen heeft het overleefd". Milsbeek altijd in Middelaar gevent had, en toen hij Gerrit had nog uren door kunnen gaan. We hebben merkte dat ik hier begon, was hij mij een slag voor: afgesproken dat hij zijn herinneringen over die peri- op die bewuste dag had hij vóór half zeven alle klan- ode in één der volgende edities kan weergeven: ten al gehad". voorlopig weten we genoeg. Toon begon in die tijd met paard en wagen, daarna werd het een pony met karretje, en weer later de au- Er zijn ook nog twee zussen, en dan hebben we nog to. De zes jaren met paard en pony vindt Toon de broer Toon. Voordat we echter Toon aan het woord mooiste: het leefde en je had een band, eenzelfde laten moeten we even de gangen van de zussen na- band die hij met zijn klantenkring had opgebouwd. gaan: Nellie en Dina. De eerste, ook wel zus ge- "Er is niks mooiers dan melkboer in Middelaar te naamd, is getrouwd met boer Lamers aan de Kamp- mogen zijn", zo filosofeert hij achteraf, met enige weg, en Dina trouwde met een horeca-man die de spijt in zijn stem: "Middelaar hangt erg aan elkaar, Korenbeurs in Cuijk bezat en runde. Het onderne- heeft een goede onderlinge band. Je moet je geven, mersbloed heeft hen dus niet in de steek gelaten! en niet afwachten tot ze je komen halen". De pony heeft enkele malen een veulen gebaard en Ook Toontje ging aan het ondernemen, niet direct, heel Middelaar wist dan dat de melkproducten iets maar toch! De eerste jaren heeft hij bij boer Bus ge- later geleverd zouden worden, want, zegt Toon: werkt, op een bedrijf met dertig koeien. Een goede "Om zes uur ging de pony al in de 'burries' en dan leerschool. Maar Toontje wilde anders. Hij kwam kwam zij er om een uur of acht 's avonds pas uit. in loondienst bij de melkfabriek St. Maarten in Tussentijds moesten we dan regelmatig langs het Cuijk en ging aan het melk venten in Middelaar. veulen. Het diertje hing dan bij te tanken onder de "Ik weet nog goed", herinnert hij zich, "dat ik toen burries door, en daarna gingen moeder pony en ik de hele dag gevent had en maar één fles pap ver- weer samen op pad".

Na de oorlog: de boerderij (de ouderlijke woning) was een grote puinhoop.

19 Alle goeie dingen in drieën: op 6 juni 1953 trouwden uit het gezin Ambrosius: Hendrik, Toon en Dina. Toon is een optimistisch persoon, een humorist, een Toon was een graag geziene figuur bij de kunstschil- moppentapper, een clown. Hij lijkt oppervlakkig, ders. Vooral met Van Mourik kon hij goed over- maar heeft een heel serieuze ondertoon: "Ik heb al- weg. Familie van Van Mourik had Toontje zien spe- tijd plezierig gewerkt, drieëntwintig jaar lang. Toen len bij de toneelclub en daarom wilde de kunstenaar ik ziek werd merkte ik pas goed hoe ik gewaarderd hem schilderen in het kostuum van de huisknecht. werd: veel bloemen en fruitmanden. Maar je bent Toon zei tegen de schilder: "Maar dat kan ik toch wel gauw vergeten, je telt dan niet meer mee. Ik heb niet betalen?" Van Mourik: "Maar dat hoeft ook nog het geluk dat ik het kan navertellen: zovelen niet; alleen het linnen en de verf moet je betalen, dat kunnen dat niet meer". (Zoals bekend heeft Toon kost maar 25 gulden". Toon heeft zes keer gepo- ook een hersenbloeding gehad, daags vóór zijn vijf- seerd. Van Mourik zei: "Jij komt nog eens in een tigste verjaardag, en vier jaar geleden kreeg hij een museum te hangen. En weet je Toon, dat die grote hartaanval.) Toon noemt het een geluk dat hij in schilders van vroeger altijd honger geleden hebben? loondienst was bij St. Maarten: die fabriek werd Maar ik niet! En ook geen dorst!" Toon beaamt het overgenomen door Melkerij Lent in Nijmegen, en onmiddellijk: "Van Mourik had tijdens het schilde- door die grotere woonplaats kwam hij vanzelf in ren zijn borreltje onder handbereik". een hogere loonklasse terecht. Voor zijn handel ging Toon altijd bij de boeren eie- ren kopen en die dienden contant betaald te wor- den. Hij ging dan 's woensdagsmorgens geld halen Toon zit graag op de praatstoel. Hij blijft herhalen bij Sjang Pouwels, want die runde de Boerenleen- dat hij zo'n lol gehad heeft: in zijn werk, bij zijn to- bank. "Op een morgen kwam ik daar weer, en toen neelclub, bij de brandweer, met de carnaval. Een le- lag Sjang op bed, met een grote handdoek omzijn venskunstenaar met maar één doel voor ogen: zeg kop en een dikke jas aan. Het hele bed lag vol papie- maar 'ja' tegen het leven. Ook als hij even met zijn ren en het geldkistje stond naast hem. Van daaruit vrouw in conflict komt weet hij haar met een ge- werd je toen uitbetaald, een vroege vorm van 'thuis- kunstelde onderdanigheid te bespelen: "Goed Mia, bankieren', meent Toon. ja Mia, zal ik doen Mia", en hij gaat gewoon ver- der. Het is één van de anecdotes uit 'het leven van een "Toen ik ziek werd kwam de pastoor (Verbugt was melkventer'. Toon vertelt aan één stuk door, met er toen) bij mij op bezoek. Hij kwam anders nooit, een blijde twinkeling in zijn ogen. Hij heeft lol ge- maar nou was tie er dan: "Antoon, ik kwam vragen had in zijn leven, veel lol. Hij is de jongste Ambro- of ik die tegel achter in de kerk verhuren kan, of dat sius, één van de vijf uit dat degelijke boerengezin uit jij nog terugkomt!" Hij doelde hiermee op de tegel Middelaar. Het zijn allen mensen geworden die van achter in de kerk waar ik altijd stond: mijn vaste huisuit hard werken gewend waren en dit altijd met plaats daar". Onder pastoor Scheffers heeft Toon plezier gedaan hebben. Mensen die ook met plezier nog acht jaar in het kerkbestuur gezeten: vier jaar 'hun levenskunst' willen doorgeven aan de volgende geleden is hij er mee gestopt. generatie: een stukje daarvan via dit verhaal.

20 Enkele fragmenten uit de huwelijksakte van overgrootvader Hendrik Ambrosius met Theresia van Uum (24 oktober 1840). Verklaring voor het cursieve gedeelte in de Kwar- vader genoemd wonend op de Milsbeek, maar hij tierstaat (pag. 22 en 23). geeft nu niet zelf het kind aan. In de Reek trouwde op 25 februari 1794 Hubertus In het bevolkingsregister van Ottersum lezen we dat van den Hoogen met Gertrudis Willem(s) Geurts. Elisabeth Janssen op 26 maart 1842 naar Zeeland Ze kregen vijf kinderen. Wilhelmus werd als derde vertrekt met haar man Martinus van den Hoogen. kind geboren op 1 november 1800. Martinus als Daar wordt in 1842 "onze" Hendrikus van den vijfde en laatste kind op 17 maart 1807. Hoogen geboren met als vader Martinus van den In de Burgerlijke Stand van Zeeland vonden we het Hoogen en als moeder Elisabeth Janssen. overlijden van Gertruda Willems, vrouw van Hui- Nergens hebben we nog het overlijden van Wilhel- bert van den Hoogen, op 19 maart 1831 en van Hui- mus van den Hoogen kunnen vinden. Nergens het bert van den Hoogen, weduwnaar van Geertrui huwelijk van Martinus van den Hoogen met Elisa- Geurts, op 19 december 1844. beth Janssen. Op zoek naar het huwelijk van Martinus van den Vast staat dat de Elisabeth Janssen van zowel Wil- Hoogen met Elisabeth Janssen kwamen we in Otter- helmus als van Martinus dezelfde is. Ze nemen ook sum het huwelijk tegen van zijn broer Wilhelmus de kinderen van Wilhelmus mee naar Zeeland. met deze Elisabeth Janssen op 26 april 1835. Een ander echtpaar Hu bert van den Hoogen en Tot onze grote verbazing ontdekten we dat Gertrui Geertruida Willems hebben we niet kunnen vinden. Willems bij dat huwelijk aanwezig was, haar Ook geen overlijdens van personen met die namen. toestemming gaf en haar handtekening onder de hu- Wie is die Gertruda Willems die in 1831 overleed of welijksakte had geplaatst, vier jaar na haar dood. beter misschien wie is die Gertrui Willems die als zo- Het werd nog ingewikkelder. Wilhelmus en Elisa- danig genoemd wordt in de huwelijksakte van 1835 beth krijgen in Ottersum drie kinderen. Bij hun en ondertekent met G: Wilms? Waar is Wilhelmus laatste kind, Gradus, die op 14 juli 1841 wordt ge- van den Hoogen gebleven? Waar is Martinus van boren, wordt Wilhelmus van den Hoogen nog als den Hoogen met Elisabeth Janssen getrouwd? 21 173 7 178 6 174 8 1805-181 0 (Gertrudis ) 30.11.174 7 va n 15.07.177 2 29.09.181 5 23.02.174 8 24.01.174 8 c a 7.04.178 6 29.03.180 4 20.07.179 6 23.05.179 5 c a 19.10.178 5 5.04.178 6 10.10.182 2 3.04.181 8 Hendricu s 28.11.181 2 tusse n Gertrudi s Jacobu s Mathia s Thom a Ann a Gertruij , 16.08.174 2 31.10.174 3 Godefridu s 29.01.179 7 11.03.174 7 18.08.179 4 17.02.173 9 Petronell a 19.07.174 0 Ann a Mathij s Antonett a 24.02.173 4 Gerardu s Petronell a Antoo n Agath a Agath a D R Frederic k D R Elisabet h Middelaa r Groesbee k Groesbee k Groesbee k Groot-Linde n Doesbur g Middelaa r Middelaa r Middelaa r Middelaa r Groesbee k Berge n n a Groesbee k Groesbee k Groesbee k Middelaa r Middelaa r Berge n Berge n Berge n MARTEN S gedCuij k ovlSt . ovlSt . gedBeer s JANSSE N ALBER S EBBE N ge b ov l gedHater t ov l ge d ov l DERK S DERK S ov l CILLISSE N gedHater t ov l SWEIJE N VAEGH S UU M ov l NA S ov l KEUKEN S ge d ov l PETER S ov l ge d ov l ge d ge d ov l bgrGroesbee k ge d ge d gedWel l JAN S AMBROSIU S ov l KERSTJEN S ge d

geh Bergen geh Bergen geh N.H. Heumen geh in 1776? geh Middelaar geh Cuijk geh Groesbeek geh Groesbeek 10.08.1766 11.05.1773 28.04.1776 1.05.1763 19.01.1766 8.05.1774 5.05.1776 landbouwer geh Groesbeek akkersman akkersman landbouwer landbouwer landbouwer oir N.H. Groesbeek 13.04.1776

AMBROSIUS SWEIJEN UUM van DERKS EBBEN MARTENS CILLISSEN ALBERS Hermanus Elisabeth Gradus Theodora Joannes Chris- Johanna Johannes Johanna tianus ged Bergen ged Bergen ged Middelaar ged Middelaar ged Middelaar ged Cuijk ged Groesbeek ged Groesbeek 24.03.1773 31.03.1776 15.05.1777 8.04.1779 25.12.1764 29.03.1769 28.09.1775 4.08.1783 ovl Maderborn ovl vóór 1851 ovl Middelaar ovl Middelaar ovl Middelaar ovl na 1835 ovl Groesbeek ovl Groesbeek 26.11.1825 6.10.1847 10.05.1827 17.10.1859 23.09.1849

gehMook 12.06.1802 geh Cuijk 8.05.1796 geh Groesbeek 8.05.1803 molenaar te Plasmolen landbouwer landbouwers

AMBROSIUS, Hendrikus UUM, Theresia van EBBEN, Wilhelmus CILLISSEN, Maria geb Bergen 23.02.1807 geb Middelaar 29.03.1805 geb Middelaar 18.12.1806 geb Groesbeek 13.12.1808 ovl Middelaar 5.10.1869 ovl. Middelaar 9.05.1881 ovl Middelaar 5.03.1889 ovl Middelaar 25.05.1886

gehMook 20.10.1840 gehMook 4.05.1835 landbouwer herbergier, landbouwer

AMBROSIUS, Gerardus EBBEN, Petronella Huberta geb Middelaar 4.08.1841 geb Middelaar 23.07.1841 ovl Middelaar 27.11.1904 ovl Middelaar 31.08.1914

geh Mook 6.07.1872 landbouwer

AMBROSIUS, Antonius Theodorus Hubertus geh Mook op geb Middelaar 4.11.1883 ovl Middelaar 8.02.1955 landbouwer

Uit dit huwelijk werden vijf kinderen geboren: Gerardus Hendrikus Antonius Hubertus, geb op 23.12.1915 in Middelaar Hendrikus Antonius Hubertus Elisabeth, geb op 5.12.1916 in Middelaar

22 179 4 173 0 175 9 Pete r d e va n d e Hendrin a Mari a va n 5.10.173 2 c a va n 11.10.174 0 12.07.175 1 8.06.175 5 5.02.172 5 Ann a 11.01.173 7 10.09.182 7 28.12.179 4 WATE R 27.08.183 4 16.07.182 4 21.05.184 3 9.04.180 3 31.05.180 6 Gertrud a c a 8 -01.180 Geertruid a HACK X Hendri k Mathij s Helen a Andrea s 19.11.175 1 Lodewij k Corneli s Mari a Kranenbur g Ottersu m n a Berge n Ottersu m Afferde n Berge n Ottersu m Moo k Middelaa r Ottersu m Malde n Milsbee k Ottersu m Ottersu m ov l ov l gedAfferde n KERSTE N ge d WEL L ov l DERCK S gedAfferde n ov l KLEF F gedAfferde n ov l STOFFELE N ge d ov l CASPER S (WAETERS ) STEVEN S ge d JANSE N ov l ge d TÓONE N KOENE N ged . ov l (JANSEN ) ge d ov l

geh Ottersum geh Ottersum geh Afferden geh Kranenburg 28.04.1782 26.11.1781 19.01.1766 5.06.1764 akkersman landbouwers landbouwers

HOOGEN v.d. WILLEMS JANSSEN WATER van de KOENEN STEVENS DERKS KLEFF van de Hubert Gertruda Jan Catharina Antoon Hendrika Willem Francina

ged Ottersum ged Weeze ged Ottersum ged Ottersum ged Afferden ged Cranenburg 14.01.1768 20.05.1773 20.03.1783 15.10.1786 14.07.1772 4.04.1782 ovl Ottersum ovl Ottersum ovl Ottersum ovl Ottersum ovl Afferden ovl Afferden 5.08.1852 18.02.1845 18.09.1834 6.11.1834 3.04.1854 19.07.1850

geh Reek 25.02.1794 otr Mook 13.05.1797 geh Ottersum 11.05.1810 landbouwer landbouwer landbouwers landbouwer akkervrouw

HOOGEN, Martinus van den JANSSEN, Elisabeth KOENEN, Gerard DERCKS, Catharina geb Reek 17.03.1807 geb Ottersum 9.12.1806 geb Ottersum 28.12.1813 geb Afferden 12.11.1822 ovl Zeeland 22.04.1887 ovl Zeeland 23.12.1864 ovl Ottersum 30.04.1887 ovl Ottersum 27.06.1897

geh ca 1841 geh Ottersum 6.06.1848 arbeider, landbouwer landbouwer, akkerbouwer dienstmeid, arbeidster

HOOGEN, Hendrikus van den KOENEN, Hendrina geb Zeeland 13.09.1842 geb Ottersum 5.03.1850 ovl Ottersum 6.01.1896 ovl Ottersum 19.08.1920

geh Ottersum 9.07.1872 akkerbouwer, loonslachter

9.04.1915 met HOOGEN, Gerarda van den geb Milsbeek 26.01.1891 ovl Middelaar 15.09.1934

Petronella Hendrina Elisabeth Maria, geb op 6.08.1919 in Middelaar Hendrina Wilhelmina Catharina Johanna, geb op 24.01.1922 in Middelaar Antonius Gerardus Petrus Maria geb op 21.05.1925 in Middelaar

23 Een bijzondere tentoonstelling Dr. P. Th. van Beuningen De Romeinse Villa In het Museum Kam te Nijme- gen is nog een paar weken (tot 8 januari 1989) een heel bijzondere tentoonstelling te zien. Aan de hand van kaarten en plaatwerk en een schat aan opgegraven voorwerpen wordt daar een le- vendige indruk gegeven van het dagelijks leven in onze streek in de tijd van de Romeinen. Eigenlijk is het onderwerp van de expositie de toestand in Zuid Limburg langs de Romeinse weg van Keulen naar de zee, met na- me tussen Heerlen en Maastricht. Zo'n weg bestond uit een dikke grindlaag van vijf tot zes meter breed; daarlangs liepen dan nog bredere wegber- Deze stadsmensen en grenstroe- heel fraai versierd was. Opge- men, waardoor de totale breedte pen waren voor hun voedsel af- trokken in steen, voorzien van wel zo'n twintig meter kon be- hankelijk van de boeren uit de zuilengalereien, heteluchtver- dragen. Over de verharde baan buurt. De traditionele keuter- warming, wandschilderingen en draafden de bereden koeriers en boertjes kondenaan die vraag niet een badhuis. hobbelden de transport- en reis- voldoen. Daarom werd een an- wagens, terwijl de soldaten over der type boerenbedrijf inge- Zoiets heeft er gestaan op de de onverharde zij stroken mar- voerd: de VILLA RUSTICA, Kloosterberg in Plasmolen. El- cheerden. Langs de weg ontston- een planmatig opgezet groot be- ders in Middelaar, aan de Witte- den vanzelf herbergen en drijf, dat met een goede bedrijfs- weg en de Eindweg werden veel pleisterplaatsen, heiligdommen voering een massale opbrengst restanten van Romeinse bewo- en dorpjes. Aan de grenzen van probeerde te behalen, geheel ning en boerenbedrijvigheid ge- het rijk verrezen vooral wacht- voor de verkoop bestemd. Daar- vonden, waarschijnlijk beho- posten en sterke vestingen. om lagen ze ook vlak bij de grote rend tot het domein van de villa. weg, zodat een snel vervoer mo- Aan de grote Villa van de Zo was de toestand ook in onze gelijk was. Verse groenten, fruit Kloosterberg zal in een volgend streek. De Rijn was eeuwenlang en peulvruchten werden ver- nummer van de Grenssteen een de grens met het vrije Germanië bouwd en vooral graan. Met be- uitvoerig artikel worden gewijd. en was met vele forten versterkt. hulp van nieuwe uitvindingen Maar de tentoonstelling in Mu- Een belangrijke weg verbond die zoals de keerploeg, een soort seum Kam geeft nu al een bij- forten: van Keulen over Xanten maaimachine en bemesting met zonder goed inzicht in het reilen en Nijmegen naar de zee bij kalk werd de productie opge- en zeilen van zo'n boerenbedrijf. Voorburg. Een tweede weg voerd. Vanuit het centrale be- Met name de geheel openge- kwam van Maastricht af en liep drijf werden ook de kleine boer- werkte maquette van de Villa over Cuijk naar Nijmegen en tjes in de omgeving ingeschakeld Rustica, die in Nuth werd opge- verder naar Utrecht. Bij Mook bij de productie. graven, is een meesterwerkje. kruisten de twee wegen elkaar. De leiding had de Heerboer op In het Heumens Oord is een de Villa, het grote gebouw. De Vrienden van de Grenssteen wachtpost, die aan die kruising Meestal was dat een Romein: een wordt een bezoekje aan deze ex- lag, opgegraven. Nijmegen was gepensioneerde officier of amb- positie in de komende dagen van een grote legerplaats. Daar lag tenaar. Soms woonden ze in de harte aanbevolen. Het museum het Tiende Legioen met duizen- stad, zoals Nijmegen of Keulen aan de Museum Ramstraat nr. den manschappen. Daarbij ont- en lieten dan het landgoed door 45 te Nijmegen is open: op werk- stond ook een belangrijke vesti- een rentmeester beheren. Soms dagen van 10-17 uur en op zon- ging van ambachtslieden en han- ook lieten ze op het landgoed en feestdagen van 13-17 uur. Op delaren, die aan de soldaten een zelf een luxe huis bouwen dat maandagen en op Eerste Kerst- goede boterham verdienden. met de winsten uit het bedrijf dag gesloten. 24 IN DIT NUMMER:

Dirk Ocker 1 Het sal noch al ten besten komen 5 Kent u ze nog ? 7 Bewoning op de Biesselt : 8 Herten en reeën in de kop van Limburg 12 Geen ambrozijn voor harde werkers 15 De Romeinse villa 24

Overname van artikelen of afbeeldingen is uitslui- tend toegestaan na schriftelijke toestemming van de redactie.

Het bestuur van de Stichting Heemkundekring de Grenssteen bestaat uit de volgende personen: mevrouw H. van Aalst 08896- 1901 de heer Th. van Delft, voorz 08891-73547 mevrouw M. Janssen Reinen 080- 584998 de heer J. van de Mond 08896- 1649 de heer A. Pinckers 08896- 1381 mevrouw I. Pinckers, penn 08896- 1381 de heer A. Smijers, secr 08896- 2101

VRIENDEN ZIJN NODIG De mensen van De Grenssteen kunnen niet alles alleen: veel hulp is nodig van plaatsgenoten en van anderen die banden hebben met de gemeente . Wie actief wil mee werken of materiaal beschikbaar heeft kan contact opnemen met onderstaand adres. Men kan ook Vriend van de Grenssteen worden door een minimale bijdrage van 25 gulden te betalen op bankrekening 12.20.04.817 van de Rabobank in Mook. Ons postbanknummer is 144 46 50 Voor dat bedrag ontvangt men elk kwartaal het tijd- schrift Rond de Grenssteen en uitnodigingen voor door De Grenssteen te organiseren lezingen of exposities. Voor verdere inlichtingen, suggesties en redactionele bijdragen kan men terecht bij het secretariaat: de heer A. Smijers, Bovensteweg 15 6585 KA Mook 08896- 2101

Losse nummers ƒ 6.50