idee'661 of A1arkerwaard I blz. 72

STUDIEGROEP MARKER WAARDVAN DE Mark AFDELING D'66* lens d kunn1 van d Markermeer of Markerwaard. Een biJ'drage tot par te advie de discussie over al of niet inpolderen positi ervan 'inpo over; kerw:

I. Inleiding heeft voor alternatieven, verdient het aanbeveling te luisteren naar argumenten van tegen- en voor­ Het denken over al of niet inpolderen van het Mar­ standers teneinde het partijstandpunt op zijn meri­ kermeer, de laatste stap in het levenswerk van ir. C. tes te kunnen beoordelen én, indien dit nodig is, dit Tenl Lely, is voor iedere politieke partij een actuele zaak. op basis van nieuwe informatie aan te vullen dan in cle Bij de voorbereidingen van deze laatste stap zijn er wel te wijzigen. genn heftige discussies losgebarsten. Zoals zo vaak bij dis­ staat] cussies moet ook hier worden vastgesteld dat niet Met dit artikel beogen wij een aantal aspecten die vane helemaal, of helemaal niet, is te overzien op grond een rol hebben gespeeld bij onze oordeelsvorming holla van welke argumenten men nu pro of contra is. Het over het al dan niet inpolderen, te behandelen en meer kabinet-Van Agt heeft het beleidsvoornemen geuit daarbijdePKB-nota en de 3DG-nota2 als toetssteen daar< te zijner tijd inpoldering van een gebied van ca. te gebruiken. Een afdelingsnota over dit onderwerp deR 40 ooo hectare te overwegen, zij het dat het wel van uit 19793 wordt hiermee geactualiseerd. Het is geens­ Wan mening is dat een uiteindelijke beslissing voorafge­ zins onze bedoeling tot een nietes-welles spelletje Idiscus­ het v gaan moet worden door een brede maatschappe­ sie te komen. Wel willen wij op basis van rationele ring: lijke discussie. In dit verband is door de Ministeries argumenten een bijdrage tot een verbreding en ver­ mi te: van Verkeer en Waterstaat en Volkshuisvesting en dieping van de discussie leveren. dam· Ruimtelijke Ordening de nota 'De ontwikkeling van In dit artikel is voor een sectorgewijze benade­ halte het Markerwaardgebied' uitgebracht.1 ring gekozen. Aan het ruimtelijk aspect wordt bij den' Nom Het landelijk standpunt van D '66 is duidelijk: iedere sector aandacht besteed. In de slotbeschou­ geen Markerwaard. De noodzaak tot inpoldering wing is een aantal conclusies opgesomd en komen w is niet aangetoond. De argumentatie pro (met name wij tot een voorzichtige stellingname door tot een vanë de landbouw) heeft aan belang ingeboet; nieuwe invulling van de Markerwaard over te gaan. Bij die leid i: argumenten (milieu) maken een herwaardering 'invulling' is geen rekening gehouden met de aanleg lang noodzakelijk. De stelligheid waarmee recentelijk het van een tweede nationale luchthaven. Ons lande­ gen 1 'neen' tegen inpoldering werd geponeerd, doet ver­ lijk standpunt ter zake is duidelijk geargumenteerd. teit. In moeden dat eventuele problemen voor onze partij Geen aandacht is besteed aan het revolutionaire Veel voor eens en voor altijd zouden zijn opgelost. Dit plan van ir. L. W. Lievense4 dat voorziet in de con­ 1n ee kan natuurlijk niet het geval zijn. Aangezien onze structie van een stuwmeer van ongeveer 5 500 hec­ van1 partij zich bij uitstek presenteert als de partij die oog tare, omgeven door 25 meter-hoge dijken in het

*N.F.Abcouwer, C.Berger, G.F.de Boer, H.vanDord, w·.van Lubeck, A.G.Renkema, L.J.v.d.Veen, G.H.Wooldrik en F.C.Zuidema. idee'66j jaargang 2/ nummers/ september I98I I blz. 73

Markermeer. Op die dijken staan ca. 400 windmo­ wezigis (Friese meren, meren in de kop van Overijs­ lens die in combinatie met waterkracht elektriciteit sel, zuidelijke randmeren, meren in Zuid- en Noord­ kunnen opwekken door voortdurende 'regulering' Holland). Volgens de nieuwste inzichten is niet al­ van de waterhoogte in het stuwmeer. Een interde­ leen de concentratie waarin de voedingsstoffen voor­ tot partementale werkgroep heeft zich onlangs in een komen van belang, maar ook de diepte van het wa­ advies aan de Minister van Wetenschapsbeleid in ter, het slibgehalte, de verticale menging en de ver­ positieve zin over dit project uitgelaten. De kosten blijftijd. De beste Oscillatoria-milieu's zijn die wa­ ervan worden echter vijfmaal zo hoog als die van teren waarin de alg zijn eigen lichtregiem creëert. 'inpoldering' geraamd. Een speciale bijdrage hier­ Voldoende voedingsstoffen en niet te diepe meren over zou voor een voortgang van de discussie 'Mar­ zorgen dan voor een grote biomassa met een hoge kerwaard-Markermeer' hoogst interessant zijn. mate van zelfbeschaduwing. Zo ontstaat dan don­ ,beveling ker water waarin de Oscillatoria-soorten, met de en voor­ 2.De waterhuishouding en de gevolgen ervan hoogste produkties t.o.v. andere algensoorten bij de :ijn meri­ lage lichtintensiteiten de competitie winnen. Op dit :lig is, dit Ten behoeve van de toekomstige waterhuishouding moment is de verwachting dat de westelijke rand­ tllen dan in de zuidwest-hoek van het IJsselmeerwil de re­ meren vanwege hun hoge slibgehalte geen geschikt gering een aantal opties op de uitvoering van water­ Oscillatoria-milieu zijn. Een wisselend slibgehalte staatkundige werken openhouden, o.a. de aanleg stoort namelijk de lichtregulatie door de alg zelf.

~eten die van een tweede Oostvaardersdijk tot aan de Noord­ Een en ander is echter nog volop in studie en ge­ vormmg hollandse kust als noordelijke begrenzing van de IJ­ poogd wordt om met modellen te achterhalen welke delen en meerboezem. Terecht laat de regering de beslissing factoren in de westelijke randmeren bepalend zijn Jetssteen daarover nog open, waarmee zij afwijkt van het door voor de waterkwaliteit. De PKB-nota gaat o.i. te derwerp de Raad voor de \'\laterstaat uitgebrachte advies. veel uit van een in de toekomst aanvaardbaar blij­ :is geens­ Want al ziet men de functie van deze dijk vooral in vende waterkwaliteit. ief discus­ het vrijwaren van het Markermeer (of bij inpolde­ :ationele ring: de randmeren) van verontreiniging bij cala­ 3. Land- en tuinbouw gen ver- miteiten op de intensieve scheepvaartroute Amster­ dam-IJsselmeet~, en in het verlagen van het zoutge­ Het landbouwbeleid is sinds r 945 steeds gericht ge­ benade­ halte, de vraag zou eerst beantwoord moeten wor­ weest op het stimuleren van de produktie, waarbij vordt bij den voor welke gewassen en voor hoeveel hectare in de prijs van het consumptiepakket zo laag mogelijk Jeschou­ Noord-Holland dit zoetere water nodig zou zijn. diende te blijven. De agrarische bevolking was dan rr komen Wellicht zijn er goedkopere oplossingen om elders ook genoodzaakt om, terwille van het verkrijgen r tot een vanuit het I]sselmeer water in te laten of met pers­ van een redelijk arbeidsinkomen, steeds meer te pro­ rr. Bij die leidingen aan te voeren. Zo dient dit landbouwbe­ duceren. Produktieverhoging werd mogelijk dank­ Ie aanleg lang van Noord-Holland te worden afgewogen te­ zij o.a. goedkoop kapitaal dat de overheid verschaf­ ts lande­ gen de nadelen van een I]meer met slechte kwali­ te, omvangrijke onderzoeksinspanningen van over­ enteerd. teit. heid en bedrijfsleven en de sterk verbeterde pro­ ttionaire In dit verband wordt het volgende opgemerkt. duktie-omstandigheden. De Nederlandse landbouw L de con­ Veel van de Nederlandse meren zijn wateren waar produceert slechts ten dele voor de eigen voedsel­ soo hee­ in een gedeelte van het jaar, of zelfs continu, bloei voorziening. Het overgrote deel is bestemd voor ex­ n in het van een Oscillatoria-soort, dit is een blauwalg, aan- port. In 1979 bedroeg de totale exportwaarde van idee'66f i\ifarkemzeer of.Markerwaard I bh;. 74 ------r· 1 I onze landbouw- en voedingsmiddelenindustrie on­ Van de toekomstige Markerwaard dient o.i. de \ geveer 29 miljard gulden, dit is een vierde deel van helft ingericht te worden ten behoeve van land- en pr onze totale uitvoer. De bijdrage van de Nederland­ tuinbouw. Een visie die overeenkomt met de 3DG­ pr se land- en tuinbouw aan de netto betalingsbalans nota. Hiermee zullen vele knelpunten op het oude ge was ca. ro miljard gulden. Te weinig wordt deze land kunnen worden opgelost, vooral in bevolkings­ bi bijdrage van een relatiefkleine groep van de bevol­ agglomeraties waar woningbouw, recreatie en bos­ ht king aan onze nationale economie gewaardeerd. aanplant landbouwgronden opeisen, ofwaar margi­ gt Tegenstanders van de Markerwaard zien geen nale landbouwgronden als natuurgebieden beheerd aanleiding om het Nederlandse landbouwareaal zullen gaan worden. Het effect van de doorstroming door middel van een nieuwe inpoldering te verrij­ van boeren naar de nieuwe polder is daarmee veel gr ken. Ten eerste, zo stellen zij, is er een behoorlijk groter en komt véél meer mensen ten goede dan cij­ pc overschot aan landbouwprodukten in de EG; ten fers lijken aan te geven. Zo kan bijvoorbeeld een uit­ tweede is de Nederlandse landbouw nauwelijks breidingsplan worden gerealiseerd, kunnen een stads­ grondgebonden, waardoor de noodzaak van extra park, volkstuinen of een bedrijvenpark tot stand ko­ grond gering zou zijn. Deze voorstelling van zaken men. En ook het landbouwstructuurbeleid op het is echter niet juist. De produktieverhoginginde vee­ oude land kan daardoor gestalte krijgen. In een na­ n teelt werd namelijk mogelijk gemaakt door de enor­ tionaal ruimtelijk beleid is een dergelijke veelzijdi­ tu me invoer van veevoer vanuit het buitenland. Be­ ge 'uitlaatklep' van onschatbare waarde.lVlaar ook p< dacht dient te worden dat energie en grondstoffen macro-economisch gezien zijn er voordelen: in de la bij een dergelijke intensieve produktiemethode in Markerwaard kan zeer goedkoop landbouwgrond Zl de nabije toekomst een beperkende factor kunnen worden verkregen waarop efficiënt kan worden ge­ Cé produceerd. Inpolderings-en ontginningskasten ste­ worden. Daarom zal het landbouwbeleid in de rich­ eb ting van meer grondgebonden produktiemethoden ken gunstig af tegen de kosten voor ruilverkavelings­ hi moeten worden omgebogen. In dat geval wordt het projecten die ter verbetering van agrarische pro­ eb gebruik van geïmporteerde grondstoffen voor vee­ duktie-omstandigheden worden opgezet. te voer en kunstmest zoveel mogelijk beperkt. De gro­ w te bijdrage aan de export en de genoemde verschui­ Werkgelegenheid in de land- en tuinbouw vingen in produktiemethode zijn dus belangrijke ar­ gumenten in een afweging over al of niet inpolde­ VI/ emoeten ons realiseren dat de produktie in land­ ren. Daarbij moet men zich richten op de jaren ne­ en tuinbouw door slechts I 2% van de totale beroeps­ V< gentig, want dan pas kunnen de eerste oogsten wor­ bevolking wordt verzorgd. Daarvan is ongeveer de den verwacht. helft werkzaam in de aanverwante bedrijven, dus

slechts 6% werkt rechtstreeks in de land- en tuin­ Z\ Beschikbare cultuurgrond bouw. Het gaat op dit moment om slechts I 25 ooo bedrijven, waarop ongeveer goo ooo mensen een ar­ l\1 In de toekomst zullen we erg zuinig moeten zijn op beidsplaats vinden. Bij een gedeeltelijke landbouw­ te hoog-produktieve grond. Want al zal de produktie kundige bestemming van de Markerwaard kunnen c per hectare in de komende jaren nog wel enigszins in de directe sfeer 8oo à I 6oo arbeidsplaatsen wor­ n stijgen, dit effect wordt volledig teniet gedaan door den gecreëerd, en nog eens I 500 bij toeleverings­ n eenjaarlijks verlies aan duizenden hectares cultuur­ bedrijven. Tot dusver heeft de industrie de sterke Ir grond. leegloop in de agrarische bedrijfstak kunnen opvan- idee'661 jamgang 21nummer3 I september r98I I blz. 75

ent o.i. de gen. Maar die tijd is voorbij. We moeten daarom van ca. 25 %·Ook uit landschappelijke overwegin­ nland-en proberen zoveel mogelijk arbeidsplaatsen in deze gen is de aanplant van bos van betekenis, waarbij ~t de 3DG­ primaire sector te behouden. Het nieuwe landelijk verwevingmet landbouw- en natuurgebieden voor­ ) het oude gebied zal leefbaar worden doordat landbouwers op zal staan. evolkings­ binnen de eigen bedrijfstak het werk op een voor tie en bos­ hen acceptabele wijze kunnen voortzetten. De ar­ 5· Visteelt mrmargi­ gumentatie voor tuinbouw en bloembollenteelt als n beheerd agrarische bestemming is ongeveer dezelfde als voor Een ogenschijnlijk vreemde gedachte om bij inpol­ rstroming akkerbouw en veeteelt, met als extra pluspunten de dering van de Markerwaard aan vis te denken, maar rmee veel grotere bijdragen tot de werkgelegenheid en de ex­ toch ... Globaal wordt een derde deel van de totale !e dan cij­ port. wereld-eiwit-produktie door de visserij geleverd. ld een uit­ Het overige tweederde deel van de eiwitproduktie is een stads­ 4.Bosbouw afkomstig van diverse vormen van veeteelt, welke .standko- · met de term roodvleesproduktie kunnen worden :id op het Bosbouw vervult, al naar de beheersvorm, belang­ aangeduid. Het eiwittekort in de wereld kan niet [neenna­ rijke functies, zoals behoud en ontwikkeling van na­ door middel van een verhoging van de roodvlees­ veelzijdi­ tuurlijke waarden, openluchtrecreatie, landschap­ produktie worden opgeheven. Als alternatieve vorm Maarook pelijke vormgeving enhoutproduktie. Alleenhet be­ van eiwitproduktie komt visteelt in zoet en zout wa­ len: in de lang van de laatste is goed te kwantificeren. Zo voor­ ter in aanmerking en wel omdat bij diverse vormen 1uwgrond ziet de binnenlandse houtproduktie slechts voor cir­ van visteelt is aangetoond dat een voedselconversie orden ge­ ca 8% in de jaarlijkse behoefte aan hout en houtpro­ (is omzetting van diervoeding in hoogwaardige ei­ losten ste­ dukten. In geheel \!\Test-Europa neemt het tekort witten) kan worden bereikt die een veelvoud is van cavelings­ hieraan snel toe. Doordat ook de ontwikkelingslan­ die bij roodvleesproduktie. sche pro- den per hoofd van de bevolking meer houtproduk­ Overwogen dient te worden of en in hoeverre een ten zullen gaan gebruiken, zal het aanbod op de deel van de Markerwaard voor visteeltprojecten kan wereldmarkt afnemen. Uitbreiding van het bosare­ worden bestemd. De aanleg van visvijvers in een :w aal op hoog-produktieve grondsoorten verdient in bosrijk gebied kan bovendien een aantrekkelijk West-Europa dan ook ruime aandacht. Dergelijke landschap opleveren. Een visuele recreatieve func­ einland­ grondsoorten zijn echter vrijwel volledig in gebruik tie is hiermee tevens gewaarborgd. Dergelijke pro­ : beroeps­ voor de landbouw, zodat telkens een afweging dient jecten, die van toekomstig levensbelang zijn, ver­ seveer de plaats te vinden. dienen een kans. Een kans die wij niet in de gno- en jven, dus De gronden in de Markerwaard zijn door hun de PKB-nota terugvinden. ·en tuin­ zuurgraad en mineralenrijkdom bosbouwtechnisch s 125000 gezien bij uitstek geschikt voor de teelt van populier. 6.Natuur ~neenar­ Maximale houtproduktie gaat hier gepaard metkor­ ndbouw- te (ro-2ojaar) ofzeer korte omlopen (5-rojaar). Vooropgesteld zij dat met de inpoldering van de 1 kunnen Ontwikkeling van natuurlijke waarden en openlucht­ Markerwaard een natuurgebied verloren gaat. Ter tsen wor­ recreatie zullen echter bij de zeer korte omlopen compensatie van het verlies aan natuur moet een everings­ nauwelijks tot hun recht komen. Wel betekent een geheel ander, eigensoortig natuurgebied, vergelijk­ :Ie sterke intensieve populierenteelt over ca. 5 ooo hectare baar met de Oostvaardersplassen, zich kunnen ont­ nopvan- een toename van de binnenlandse pulpproduktie wikkelen. Het stand still-principe waarbij natuur- idee'66 I jlifarkermeerrifi\1arkerwaard I blz. 76

waarden niet achteruit mogen gaan, willen wij im­ nu. De Oscillatoria-bloei in de jaren 1974 en 1976 in het ring1 mers zo goed mogelijk toepassen. De derde nota I]sselmeer- en het is niet ondenkbaar dat deze bloei zich :Mar ruimtelijke ordening spreekt zich ook voor het stand herhaalt - heeft de stand van de driehoeksmossel geen still-principe uit. Nu leidt multi-functioneel gebruik goed gedaan. Ten gevolge van de continue Oscillatoria­ prod van de ruimte niet tot optimale omstandigheden bloei in de zuidelijke randmeren zijn de driehoeksmossels hei cl daar in de jaren zeventig verdwenen, waardoor deze als voor elk van de functies; zo zullen recreatie, zand­ bed fourageerg~bied voor de duikeend verloren zijn gegaan. winning en koelwatergebruik de natuurwaarden ke IT Er is een tendens zichtbaar, zij het een zwakke, dat het van het westelijk IJsselmeergebied kunnen aantas­ len c IJsselmeergebied voor de produktie voor driehoeksmos­ ten. Vandaar dat- uitgaande van handhaving van selen iets aan betekenis heeft ingeboet. Verslechtering in het stand still-principe- garanties nodig zijn dat de de driehoeksmosselen produktie ontstaat indien het IJmeer natuurwaarden in het IJsselmeergebied ook bij in­ een blauwalgen-water wordt; verbetering ontstaat indien Het poldering minimaal geschaad zullen worden. Een de zuidelijke randmeren worden gesaneerd en indien wa3 complicatie is dat natuurwaarden moeilijk of in het door natuurbouw (bijv. het leggen van dakpannen op de dl' ( bodem als vestigingsmateriaal voor de mosselen) hun le­ geheel niet te meten zijn. Hierdoor zullen verande­ dl'n vensomstandigheden worden verbeterd. Dit laatste kan ringen als gevolg van de aanleg van de Marker­ tije1 in principe ook in de Niarkerwaardplassen geschieden. waard ook moeilijk of in het geheel niet te voor­ on ti spellen zijn. Viseters en vissen aan In weerwil van het bovenstaande willen wij een I poging doen de na tuurwaarden van het IJ sselmeer­ De belangrijkste visetende watervogels in het Ijsselmeer­ dn gebied zijn de aalscholver, zaagbekken (o.a. het nonne­ gebied mét en zónder Markerwaard te beschrijven dec tje) en futen. Het voedselaanbod wordt bepaald door de aan de hand van de voedselproduktie voor twee ten visrijkdom, het doorzicht van het water en de ontsnap­ groepen overwinterende watervogels (duikeenden pingskansen van de vis. Het doorzicht is o.a. gekoppeld en ' en viseters) en zo een indicatie te geven van wat we aan de algensoort en de biomassa. Overgang van de hui­ hl'll aan natuurwaarden in de Markerwaard nodig ach­ dige kiezel-groenalgen-meren naar Oscillatoria-water ope ten. leidt tot een geringer doorzicht en dus tot een geringere kur grijpbaarheid van de vis. Bovendien verandert de opbouw gcs1 Duikeenden en driehoeksmossels van de visstap el. De belangrijkste vissoorten zijn spiering, ere: voorn, pos, baars, snoekbaars en aal. Voor sommige vogel­ V l'S Duikeenden (met als belangrijkste soorten toppereend, soorten, zoals het nonnetje, vormt de spiering een hoofd­ ker kuifeend, tafeleend), de meerkoet en de brilduiker eten bestanddeel in het voedselpakket. Het huidige paaige­ re ~ voornamelijk driehoeksmossels. Deze komen op de bo­ bied van de spiering ligt bij Pampushaven, de Oostvaar­ riet dem voor. Diepten tot 5 meter zijn bereikbaar voor duik­ dersdijk doorlopend naar Kamperhoek, Urk, Lemmer. lan eenden. Driehoeksmossels hebben een harde bodem no­ De weg van dit paaigebied naar het opgroeigebied in .Mar­ ten dig om zich te vestigen. In het Markermeer met zijn slap­ kermeer en IJsselmcer is kort en direct. Het is de vraag of, pe kleibodem komen derhalve weinig driehoeksmossels na inpoldering van de Nlarkerwaard, zeerjonge spiering voor, in hetIJsselmeermet zijn zandbodem zijn er veel te het dan op grotere afstand gelegen noordelijke deel van Vnc vinden. de westelijke randmeren in dezelfde dichtheid zal bevol­ De duikeenden, die overdag in het Markermeer wor­ ken als thans het geval is. Of er dan paaigebieden in de den waargenomen, rusten daar op de luwe plaatsen en westelijke randmeren zelfzullen voorkomen, is onzeker. De zijn er waarschijnlijk niet zo zeer vanwege het voedsel. Wolderwijd, Gooi- en Eemmcer en Tjeukemeer zijn dit wa Het is denkbaar dat de driehoeksmossels over enige jaren op het ogenblik niet. en· in geringere mate zullen voorkomen in het IJsselmeerdan In de Markerwaardplassen zal ongetwijfeld een spie- de idee'66/ jaa1gang 2/ nummer3/ september 1981 /blz. 77

976 in het ringstand met een veel geringere dichtheid dan in het gen, die wij bij de totale afweging van belang ach­ : bloeizich Markermeer voorkomen. De Markerwaardspiering is im­ ten, samengevat: ossel geen mers geïmporteerd via kanalen en sloten. \-\lel is de vis­ r. het fourageergebied voor duikeenden en viseters idlla tori a­ produktie per hectare en de bejaagbaarbeid en grijpbaar­ wordt bij inpoldering kleiner, waardoor bepaal­ ~ksmossels heid van de vissen in dat natuurgebied veel groter dan in de populaties wat inkrimpen. De oppervlakte aan )r deze als het Markerm eer. Een belangrijke vraag daarbij is in wel­ luwe gedeelten zal echter groter worden. Zowel in gegaan. ke mate spieringetende vogelsoorten kunnen omschake­ duikeenden als viseters zoeken deze op om te rus­ :e, dat het len op andere visjes van gelijke grootte. !weksmos­ ten. Door natuurbouw-maatregelen kan de popu­ htering in Het natzuugebied in de 1\1arkerwaard latie van driehoeksmosselen toenemen; 1etl]meer 2. het voedselaanbod voor viseters blijft gelijk of aat indien Het karakter van een natuurgebied in de Marker­ wordt groter dankzij de veel grotere produktie en indien waard zou o.i. overeen moeten komen met dat van per ha in de J\!Iarkerwaardplassen en de betere 1nenopde de Oostvaardersplassen: gesloten en open rietvel­ vangbaarheid. Kustgebonden vogelsoorten zul­ n) hun le­ den, uitgestrekte lisdoddevelden, kleine waterpar­ len bij inpoldering door de grotere oeverlengte latste kan tijen, en één of meer grote waterpartijen. Spontaan meer voedsel kunnen vinden. De aalscholverpo­ :bieden. ontstane wilgenbossen die nestgelegenheid bieden pulatie neemt toe, mede omdat de vliegafstand aan diverse vogelsoorten. van de kolonie naar de visgronden kleiner is; De kompenserende oppervlakte is afhankelijk van 3. de populaties van veel soorten moerasvogels neemt rsselmeer­ de waterkwaliteit in de westelijke randmeren en van toe (lepelaars, de zeldzame grote en kleine zilver­ et nonne­ de draagkracht van het IJsselmeergebied voor wa­ reiger, purperreigers, roerdompen, rallen). De d door de tervogels buiten de Markerwaard. Ook de vormen drie soorten kiekendieven, die achteruitgegaan ontsnap- en dimensies van het plassengebied zijn nog niet zijn door het in cultuur brengen van Zuidelijk iekoppeld m de hui­ helemaal duidelijk. Waarschijnlijk is 50 tot 70% , nemen weer in aantal toe; 'ria-water open water optimaal. Grotedelen vanhetreservaat 4· de kleine zoogdieren zoals bunzing, hermelijn, vis­ geringere kunnen, als de vestiging van diverse vogelsoorten otter en vos vinden een geschikt milieu in en bui­ eopbouw gestabiliseerd is, opengesteld worden voor stille re­ ten de Markerwaardplassen; tspiering, creatie en natuurobservatie. Het natuurgebied huis­ 5· de kwetsbaarheid van de natuur in en om de :tvlar­ igevogel­ vest niet alleen de vogelsoorten die nu in het lVIar­ kerwaard, wordt groter omdat de natuurgebie­ en hoofd­ kermeer en IJsselmeer voorkomen, maar veel ande­ den (Markerwaardplassen, westelijke randme­ e paaige­ re soorten wier biotoop ligt binnen moerasbossen, ren) dichter in de invloedsfeer van de mens en zijn )ostvaar­ rietvelden en uitgestrekte overgangsgebieden van activiteiten liggen; Lemmer. land naar ondiepe en diepere waterpartijen. De soor­ 6.in bepaalde gebieden van de Markerwaard ko­ dinMar­ tenrijkdom is zeer groot. men geleidelijke overgangen voor in bodemsa­ :vraagof, menstelling, hoogteligging en grondwaterregime. ~spiering deel van Voor- en nadelen van J\1arkerwaardplassen t.o.v. een open Deze gebieden hebben een hoge potentie voor een mi bevol­ 1\1arkermeer soortenrijke natuurlijke ontwikkeling. Zij kunnen :.len in de bij een goede inrichting en beheer uitgroeien tot onzeker. De natuurwaarden van J\!Iarkermeer en Marker­ reflugia van zeldzame planten en dieren; :r zijn dit waardplassen worden niet alleen door duikeenden 7. Natuurobservatie en stille recreatie krijgen meer en viseters bepaald. Daarom worden in onderstaan­ kans bij inpoldering; een spie- de punten ook andere te verwachten ontwikkelin- 8. de beheerskosten per ha zijn bij een plassengebied groter dan bij een Markermeer. idee'66 f lvfarkermeerof;'1arkerwaard f blz. 78

In de 3D a-nota wordt weliswaar een actiefbeleid­ ting groter dan die van het Markermeer. Deze ca­ gel eg gericht op veiligstelling van natuurwaarden- be­ paciteitsvergroting wordt vooral bereikt door gro­ liggir pleit, maar er wordt geen onderbouwing gegeven tere geschiktheid van de randmeren voor de catego­ vanc van de keuze om 4000 hectare te bestemmen als rie middelgrote boten (die het meest in de knel zit) voor natuurgebied ter compensatie van verlies aan be­ en betere mogelijkheden tot aanleg vanjachthavens opdt staande natuurwaarden in het Markermeer. Ook is (aan de te bouwen dijken). Een veel grotere groep de 3DG-nota vaag ten aanzien van de situering van watersporters zal hiermee gediend zijn. De geschat­ dit gebied. Wij zijn van mening dat het stand still­ te capaciteit bedraagt I 3 ooo à I 4000 boten. Benut­ principe zoveel mogelijk moet worden geëerbiedigd, ting hiervan kan kwetsbare gebieden op hd oude Hand maar vinden dit onvoldoende in deP KB-nota terug. land ontlasten. Gaar Daarom pleiten wij voor verder onderzoek naar oe­ Voor de 'bruine vloot' blijft vooral in het zgn. dat l~ cologische samenhangen zoals tussen IJsselmeer, kleine IJsselmeer nog een oppervlakte water over beid Markermeer en ondiepe natte natuurgebieden. Dan die ca. drie maal zo groot is als de Markerwaard. werk pas zal kunnen blijken hoe beide soorten gebieden ar bei door hun functionele samenhang verrijkend kun­ Dagrecreatie zal h nen zijn voor natuurlijke ontwikkelingen in het IJs­ Het tekort aan dagrecreatieplaatsen in de regio Am­ toch selmeergebied. sterdam bedraagt meer dan I oo ooo, waarvan alleen ten g al 65 ooo in de oeverrecreatie. ('Structuurschema bero' 7. Recreatie openluchtrecreatie'). Door de concurrentie met an­ ar bei dere bestemmingen is in de onmiddellijke omgeving D< Recentelijk zijn verschenen het 'Structuurschema van de hoofdstad weinig ruimte voor deze vorm van zulle voorde openluchtrecreatie' van de l\1inistervan CRM vrijetijdsbesteding beschikbaar. Het huidige Marker­ geye1 en de nota van de Stichting Rekreatie 'Het Marker­ meer heeft weinig potenties voor deze vorm van re­ zeew meerfde Markerwaard'. In beide rapporten gaat creatie, terwijl bij inpolderen deze recreanten op ders · het om een evaluatie van bovengenoemde alterna­ stranden en in bossen een plek kunnen vinden. land tieven voor de watersport, dag- en verblijfsrecrea­ Aparte vermelding verdient nog de sportvisserij. bied tie. Van de ca. 6sooo sportvissers die nu in het gebied wikk vissen, zijn maar liefst 54 ooo vissers 'vanafde kant'. het i1 Watersport De mogelijkheden voor deze goedkopere en weers­ kelin Hoe moeilijk het ook is om een niet-emotionele dis­ ouafhankelijkere vorm van sportvissen wordt aan­ op ze cussie te voeren over oude botters en klippers en hun merkelijk uitgebreid bij aanleg van de Marker­ zen c rol in havens als van en , toch kan waard. Daarbij spelen dan vooral de dijken en de bied gesteld worden dat het water van het Markermeer kanalen een rol. econ in de huidige situatie gezien moet worden als een ti om uniek watergebied voor weinigen. Uniek door zijn Verblijftrecreatie zond omvang en zijn rust. Echter voor weinigen, omdat Het goed inpassen van verblijfsrecreatie op het ou­ aan schipper en boot hoge eisen gesteld moeten wor­ de land blijkt veelal een groot probleem te zijn. Dit Aan/, Het: den op dit soms verradelijke water. leidt tot allerlei semi-legale en illegale caravanter­ Bij inpoldering ontstaan randmeren vergelijkbaar reinen en zomerhuisjescomplexen. Verreweg de bes­ richt met het Deltagebied. De capaciteit van de dan over­ te oplossing is het planologisch 'sturen' van de ont­ geko gebleven wateren is voor de watersport naar schat- wikkeling door middel van het aangeven van goed tare idee '66/ Jamgang 2/ nummer J/ september 1981 /blz. 79

Deze ca­ gelegen plekken. De Markerwaard kan, gezien zijn ca. 30000. Hierbij is tevens rekening gehouden met ioor gro­ ligging, daarin een grote rol spelen. Een reservering indirecte werkgelegenheid die elders in Nederland ecatego­ van ca. 300 hectare is op zich weliswaar geen reden wordt gegenereerd. knel zit) voor inpoldering, maar wel een positief argument Men zou kunnen stellen dat door inpoldering van hthavens op de weegschaal. de Markerwaard per saldo voorNederland een cre­ :re groep atie van nieuwe arbeidsplaatsen overeenkomend geschat- 8. Nfarkerwaard en de werkgelegenheid met de benodigde arbeidsplaatsen voor een agi'ari­ sche, recreatieve enjofnatuurbestemming ontstaat. 1. Benut­ hd oude Handhaving Nfarkenneer Van alle overige bestemmingen kan men stellen dat Gaan wij uit van de huidige situatie, dan is duidelijk de daarmee gepaard gaande werkgelegenheid van het zgn. dat het Markermeer weinig voor de werkgelegen­ elders in Nederland afkomstig is c.q. elders in Ne­ 1ter over heid betekent. Bij niet-inpoldering zal de bestaande derland niet zou ontstaan. Door aanlegvan de Mar­ waard. werkgelegenheid in de beroepsvisserij van ca. 350 kerwaard zal een betere regionale spreiding van de arbeidsplaatsen behouden blijven. Bij inpoldering werkgelegenheid mogelijk zijn c.q. kan de druk el­ zal het te bevissen areaal fors afnemen, maar dit zal ders verlicht worden.

~gioAm­ toch niet betekenen dat de gehele beroepsvisserij analleen ten gronde zal gaan. Het negatieve effect voor de 9· De Nfarkerwaard en de overloopproblematiek rschema beroepsvisserij wordt geschat op 25-35% van alle :met an­ arbeidsplaatsen. De behoefte aan woningen en woonruimte wordt in mgeving Door het niet aanleggen van de Markerwaard hoge mate bepaald door veranderingen in de bevol­ 'orm van zullen in de loop van een aantaljaren in totaal on­ kingssamenstelling en de eisen die men aan het wo­ Marker- geveer r ooo arbeidsplaatsen bij de Directie Zuider­ nen stelt. Er valt een duidelijke afname van de be­ a van re­ zeewerken en de Rijksdienst voor de IJsselmeerpol­ volkingsgroei in het algemeen waar te nemen, die m ten op clers verloren gaan; en daarmede tevens voorN eder­ echter in de grote steden en wel met name in Am­ den. land én daarbuiten een stuk know-how op het ge­ sterdam weer deels gecompenseerd wordt door de tvisserij. bied van 'inpoldering', in cultuur brengen en tot ont­ immigratie van grote groepen uit het Middelland­ :t gebied wikkeling brengen van nieuw land. Daarnaast zal se Zeegebied en rijksgenoten. Tevens valt een sterke :Ie kant'. het indirecte effect zijn dat de economische ontwik­ toename van het ruimtegebruik per woning en een n weers­ keling van Lelystad moeizamer zal verlopen. Qua afname van de woningbezetting te constateren. rdt aan­ opzet en ligging is Lelystad immers zodanig geko­ Tenslotte speelt de woningverbetering en de aan­ Marker­ zen dat het bij een volledig ingericht IJsselmeerge­ pak van de stadsvernieuwing (een veel ruimte vra­ bied, dus inclusief de Markerwaard als bestuurlijk, gend proces) bij de behoefte aan woningen een gro­ ~n en de economisch en recreatief centrum, zal kunnen func­ te rol. Iedereen is het er over eens dat de vraag naar tioneren. Nader bekeken moet worden ofLelystad nieuwe woningen de komende jaren groot zal blij­ zonder Markerwaard voldoende draagvlak heeft. ven en dat in de groeikernen nog veel zal moeten ) het ou­ worden gebouwd. Daarbij moeten we uitgaan van zijn. Dit Aanleg 1Harkerwaard hetvoeren van een verantwoord verstedelijkingsbe­ ivanter­ Het aantal benodigde manjaren voor aanleg en in­ leid (concentratie en integratie van wonen, werken gde bes­ richting van de Markerwaard is afhankelijk van de en voorzieningen( en vanhet tegengaan van subur­ I de ont­ gekozen variant. Bij een polder van ca. 40000 hec­ banisatie. De vraag is echter of het bevorderen van an goed tare bedraagt het totaal benodigd aantal ma~ aren ontwikkelingen in de groeikernen, de uitbouw van idee'66flvfarkermeerojJ11arkerwaard /blz. Bo

Een beslissing nu, voor reservering van ruimte bestaande steden en het stimuleren van stadsver­ 7 nieuwingsprojecten voldoende soulaas zal bieden voor morgen en overmorgen in de Markerwaard, op middellange termijn. Een aanpak van de over­ zal ons dán in dank worden afgenomen. loopproblematiek zal zeer beslist de eerste decennia de drie aangegeven mogelijkheden moeten inhou­ JO. Slotbeschouwing 8 den. Opgemerkt wordt dat nieuwe stedelijke gebie­ den een kostbaarder interlocale infrastructuur ver­ In het voorgaande hebben we geanalyseerd welke eisen, maar wel zal daar in korte tijd in een groter voor- en nadelen verbonden zijn aaninpoldering en deel van de behoefte kunnen worden voorzien dan welke vormen van grondgebruik in aanmerking zou­ wanneer de prioriteit bij stadsvernieuwing wordt den kunnen komen. De conclusies kunnen als volgt gelegd. worden samengevat: Toch is er een aantal ontwikkelingen gaande die I. uit landbouwkundig oogpunt is inpoldering van t.a.v. de overloop tot nadenken stemmen. Allereerst de Markerwaard een alleszins aantrekkelijke de mogelijkheden van de gemeente Amsterdam zelf. zaak. In de eerste plaats vervult de landbouw een 9 Een onlangs uitgebracht rapport van de Amster­ zeer belangrijke plaats in deN ederlandse export. damse Raad voor de Stedebouw geeft aan dat door Ten tweede maakt inpoldering van de Marker­ het gebruiken van lege terreinen in Amsterdam on­ waard structurele en noodzakelijke ruimtelijke geveer Ioooo woningen gebouwd kunnen worden. ingrepen op het 'oude land' mogelijk. En ten der­ Op zich goed nieuws, maflr recente nieuw- en her­ de wordt de mogelijkheid geboden op de nieuwe bouwcijfers geven een dermate laag tempo van rea­ middelgrote bedrijven efficiënte grondgebonden 1 lisering aan, dat de Amsterdamse bouwplannen op produktiemethodes toe te passen; cl korte en middellange termijn zeer optimistisch aan­ 2. de mogelijkheden op het gebied van de bosbouw b doen. Het woningtekort waarvan de stuurgroep en de visteelt doen de weegschaal duidelijk in de p Noordelijk Deel Randstad m.b.t. Amsterdam uit­ richting van 'inpolderen' doorslaan; gaat, wordt minimaal op 24000 woningen tot I985 3· wat betreft de waterhuishouding van het IJssel­ cl geschat. meer is al of niet inpolderen geen cruciale factor. I Van belang is verderdat traditionele overloopge­ Daarnaast zal inpoldering geen grote wijzigingen 11 bieden voor Amsterdam, als Alkmaar, Hoorn en in de waterhuishouding van noord-west-Neder­ 11 Purmerend en in mindere mate het Gooi, omstreeks landals geheel teweeg brengen; I985 meer dan vol zijn en zelfmet eigen ruimte­ 4.in verband met natuur- en milieu-aspecten van claims op tafel zullen komen. Lijkt een stedelijke de randmeren wordt de voorkeur gegeven aan een ontwikkeling in de Markerwaard op dit moment niet Markerwaard zonder vaste dijkverbinding met noodzakelijk, de eerstkomende I 5 jaren zal men in Noord-Holland; het noordelijk deel van de Randstad, onafhankelijk 5· aanleg van een groot natuurgebied in de Marker­ van het al of niet starten van inpolderingswerken, waard is noodzakelijk ter compensatie van na­ vooral aangewezen zijn op de groeikernen Lelystad tuurwaarden van het l\1arkermeer die verloren en Almere. Deze kunnen ondanks een hoog bouw­ gaan; tempo slechts een deel der woningzoekenden aan 6. de Markerwaard en de randmeren bieden voor een woning helpen. Een logisch gevolg van alle bo­ een groter publiek veelzijdige mogelijkheden op vengenoemde stedelijke ontwikkelingen is dat de be­ het gebied van watersport, oever- en landrecrea­ hoefte aan ruimte groter wordt. tie; idee'66/ jaargang 2jnumnzer3/ september 1981 / bl::;. 81

m ruimte 7. op zich kan aan de werkgelegenheid niet een be­ andere IJsselmeerpolders) mogelijk moeten maken. :erwaard, langrijk argument voor inpoldering worden ont­ Bij de uitwerking zou veel aandacht besteed moeten leend. \,Yel kan het als een aanvullend argument worden aan integratie van functies, zowel ruimte­ ten gunste van inpoldering worden beschouwd; lijk als qua beheer. S.in het kader van de overloopproblematiek is in­ Het zou te ver voeren dit alles hier nog verder uit polderen t.b.v. additionele woningbouw op dit te werken. \,Yij volstaan met globaal aan te geven ~rd welke moment (nog) niet opportuun. Geconstateerd kan een o.i. wenselijke en evenwichtige indeling van het deringen worden dat de beperkte mogelijkheden voor wo­ gebied van 4oooo hectare. vVie op deze wijze naar :kingzou- ningbouw in de komendejaren zowel in Amster­ de 'polder' Markerwaard kijkt, ziet een afwisselend 1 als volgt dam, het Gooi als in de rest van Noord-Holland landschap voor zich, waarvan 50% der gronden het belang van de J\!Iarkerwaard als reserverings­ voor de land- en tuinbouw is ingericht; zo% bossen; ering van gebied op middellange termijn noodzakelijk ma­ voor open water en natte natuurgebieden I 5%; voor rekkelijke ken; drukke recreatie 5% en voor overige bestemmingen bouween g. alhoewel schattingen over inpolderingskosten in Io% van de oppervlakte. se export. de verschillende nota's uiteenlopen (tussen 0,5 en Op basis van het voorgaande zijn wij vooralsnog Marker­ I ,5 miljard) blijven deze kosten aanzienlijk lager geneigd deze geboden kans en uitdaging tot het timtelijke dan verwervingskosten van grond elders in ons creëeren van een nieuw leefklimaat voor komende n tender­ land. generaties aan te grijpen. le nieuwe ~ebonden Tellen we alle wensen op, dan komen we ver boven Noten de oppervlakte van 40000 hectare land en zoooo bosbouw hectare randmeren (d.i. de variant waarvan in de I. De ontwikkeling van het 1Harkerwaardgebied, Min. van Verkeer en ~lijk in de PKB-nota wordt uitgegaan). Er zal dus een even­ vVaterstaat, iVIin. van VRO, Staatsuitgeverij, 's-Gravenhage, I98o. wichtig inrichtingsplan moeten worden ontwikkeld, 2. Beleidsanalyse 1Harkerwaard, Nota van de Directeuren Gene­ tet IJ ssel­ dat recht doet aan een aantal .randvoorwaarden. raal van de Rijkswaterstaat, de Planologische Dienst en de tle factor. Bovendien zal dit plan de beschreven bestemmingen Rijksbegroting, I 980. 3· De 1Harkerwaard, een diskussie meer dan waard, Nota n '66, afde­ jzigingen moeten omvatten en een gefaseerde uitvoering en ling Lelystad, I 979· st-Neder- ingebruikneming van de gronden (net zoals bij de 4· Rapport-Lievense, Min. v. Wetenschapsbeleid, I981.

~eten van naarreen ding met

:Marker- :van na­ verloren den voor heden op 1drecrea-