BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2(40-41) 2018 1 OD REDAKCJI

Nr 1-2 (40-41) 2018 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS STYCZEŃ-CZERWIEC STULECIE ODZYSKANIA NIEPODLEGŁOŚCI 1918-2018 Dekret RADY REGENCYJNEJ o opiece nad zabytkami sztuki i kultury; Art.1. Wszelkie zabytki kultury i sztuki, znajdujące się w granicach Pań- stwa Polskiego, wpisane do inwentarza zabytków sztuki i kultury, podlegają opiece prawa.

Co to jest dziedzictwo? W 2001 r. Jan Pruszyński, profesor prawa i znawca problematyki ochrony zabytków napisał: … wszystko, co nas otacza, jest dziedzictwem przeszłości, od przed- miotów materialnych po zjawiska obyczajowe, od religii i tradycji po język, literaturę i muzykę. UNIA LUBELSKA NA LIŚCIE UNESCO PAMIĘCI ŚWIATA – MEMORY OF THE WORLD

W NUMERZE

u Od redakcji...... s. 2 u Bogusław Szmygin, Współczesne uwarunkowania rekonstrukcji w teorii ochrony dziedzictwa...... s. 37 u WIADOMOŚCI ICOMOS...... s. 4 u Tomasz Komorowski, Pamięć świata – polska u Szkoła Letnia w Ciechanowcu...... s. 8 aktywność ...... s. 43 u Pomniki Historii – sto na stulecie...... s. 11 u CO CHRONIĆ...... s. 55 u Agnieszka Partridge, Nasze czy obce?...... s. 55 u WIADOMOŚCI ICOMOS – Konferencje...... s. 16 u Monika Bogdanowska, Casus „Monte”...... s. 62 u Rekonstrukcja na Zamku...... s. 16 u Casus – Kraków, ul, Stradomska12/14...... s. 64 u 6. Międzynarodowa konferencja naukowa „Modernizm w Europie. Modernizm w Gdyni” ...... s. 18 u WYDARZENIA...... s. 68 u Polscy Konserwatorzy...... s. 23 u ICOMOS poleca książki...... s. 73 u JAK CHRONIĆ...... s. 37 u Zaułek poezji ...... s. 75

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2(40-41) 2018 1 OD REDAKCJI

SPIS TREŚCI OD REDAKCJI

Od Redakcji (s. 2) Stulecie odzyskania niepodległości to rocznica szczególna. Szczycimy się tysiącletnim rodowodem państwa, które za Bole- WIADOMOŚCI ICOMOS (s. 4) sława Chrobrego z księstwa Mieszka przeobraziło się w Króle- . Komisja Archeologiczna PKN ICOMOS (s. 7) stwo Polskie, a więc jest naszym dziedzictwem kulturowym. Ale . Szkoła Letnia w Ciechanowcu (s. 8) obywatelom Rzeczypospolitej w XXI w. szczególnie bliskie jest . Pomniki Historii – sto na stulecie (s. 11) dziedzictwo ostatniego stulecia, żyją wszak jeszcze osoby, któ- . Rada Ochrony Zabytków (s. 15) re w dzieciństwie mogły przeżyć niezwykły, a przez pokolenia wyczekiwany moment – ponownego odrodzenia państwa. Dla WIADOMOŚCI ICOMOS – Konferencje (s. 16) środowiska i generacji związanych na co dzień ze sprawą ochro- . Rekonstrukcja na Zamku (s. 16) ny dziedzictwa ma rocznica szczególny wymiar. Również dlate- . 6. Międzynarodowa konferencja naukowa go, że u zarania niepodległości przyjęto ustawę mającą na celu „Modernizm (s. 18) „ochronę zabytków sztuki i kultury”. Był to niewątpliwie akt praw- . Wielkie Łosiny – 15-17 maja 2018 (s. 21) ny niezwykle nowoczesny, określający zarówno co powinno się chronić, ustanawiający organizację ochrony w imieniu państwa . Polscy Konserwatorzy (s. 23) sprawowaną, a także metody skutecznego działania. Minione sto JAK CHRONIĆ (s. 37) lat było także okresem ogromnej próby – zniszczenia wojenne, . Bogusław Szmygin, Współczesne uwarunkowania narzucony ustrój negujący wartości cywilizacji chrześcijańskiej, rekonstrukcji (s. 37) izolacja od Europy, której od tylu stuleci byliśmy integralną czę- . W Kolonii odkrycie najstarszej biblioteki ścią. Zachowanie dziedzictwa, jego materialnych przejawów w Niemczech (s. 41) i wartości, których jest nosicielem, tak ważnych dla tożsamości narodowej, było ogromnym zadaniem i wyzwaniem dla społe- . Tomasz Komorowski, Pamięć świata-polska ak- czeństwa, a szczególnie wszystkich, którzy są pracownikami tej tywność (s. 43) „winnicy”. . Polski Komitet Krajowy programu UNESCO „Pa- Dlatego Biuletyn PKN ICOMOS, nie rezygnując z przyjętych ram mięć świata” (s. 52) i formuły prezentacji wiadomości i wypowiedzi publicystycznych, . Pamięć świata – lista krajowa na stulecie (s. 52) wypełniony został informacjami i tekstami wiążącymi się z tą . Dekret Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego rocznicą. Dotyczą jej oczywiście zarówno nominacje do kolejnych z1918 – cytaty (s. 54) Pomników Historii jak i Listy Krajowej Pamięci Świata, w obu przy- CO CHRONIĆ (s. 55) padkach oczekujących na decyzje Prezydenta RP. Wnioski do Krajo- wej listy Pamięci Świata obejmują najważniejsze dokumenty zwią- . Agnieszka Partridge, Nasze czy obce? (s. 55) zane z budowaniem . Monika Bogdanowska, Casus „Monte” (s. 62) od nowa państwa, . Casus – Kraków, ul, Stradomska12/14 (s. 64) wśród nich znalazł WYDARZENIA (s. 68) wyjątkowo eksponowane miejsce dekret . Książki i czasopisma (s. 73) Rady Regencyjnej . Zaułek poezji (s. 75) z 1918 r. Omówie- nie wydawnictwa K. Zeidlera i M. Marci- kowskiej (oraz kilkunastu komentato- rów poszczególnych artykułów dekretu), dotyczącego jego ustanowienia i nowo- czesne na ów czas uję- cie koncepcji ochrony zamieściliśmy w po- przednim Biuletynie. W tym przedstawiamy wybór artykułów dotyczących ochrony zabytków nieruchomych, niestety do dzisiaj nie do końca Publikacja „Dekretu Rady Regencyjnej z 1918 r.” wdrażanych. Niedo- wydana w 2017 r. przez Wydawnictwo Uniwer- ceniany co do „ciężaru sytetu Gdańskiego

2 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 OD REDAKCJI znaczenia” Program „Pamięć Świata” Akt Unii Lubelskiej na liście programu prezentuje Tomasz Komorowski z Komitetu UNESCO, od wielu lat nie- UNESCO „Pamięć Świata” zwykle zaangażowany w realizacje Akt Unii Lubelskiej z 1569 r. został wpisany na Światową Listę Programu UNESCO programu na arenie międzynarodo- „Pamięć Świata”. O wpisanie dokumentu wspólnie zabiegały Polska, Litwa, Łotwa, wej. Na Listę Światową Polska wpro- Białoruś i Ukraina. Dokument został zaprezentowany 22 marca br. w siedzibie Ar- wadziła ostatnio trzy, jakże istotne chiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. W uroczystości wzięli udział m.in. w kontekście stulecia, pozycje: Unię wicepremier, minister kultury prof. Piotr Gliński, naczelny dyrektor Archiwów Lubelską, dokumenty polskiego wy- Państwowych, przewodniczący Polskiego Komitetu Programu UNESCO „Pamięć wiadu radiowego z okresu wojny 1920 r., których odczytanie miało Świata” Wojciech Woźniak oraz przedstawiciele Litwy, Łotwy, Białorusi i Ukrainy. ogromne znaczenie dla zwycięstwa 22-03-2018 oraz (na wniosek IPN) pamiętnik Stroopa, dowódcy jednostek likwi- dujących getto warszawskie. Ten ostatni dokument należałoby zali- czyć nie do „dobra kultury”, lecz bardziej do „zła”, bo jest to świadectwo porażające. Biuletyn, tym razem podwójny, gdyż w pierwszym półroczu wiele się „dzia- ło”, szczególnie w drugim kwartale. Wśród konferencji, organizowanych lub współorganizowanych przez PKN ICOMOS na szczególną uwagę zasłu- żyła miedzynarodowa konferencja „zlecona” przez UNESCO w sprawie „rekonstrukcji”, której organizacji podjął się Narodowy Instytut Dzie- dzictwa, a miejscem jej stał się Za- mek Królewski, Rekonstrukcja – sło- wo tabu w ochronie zabytków jakim przez lata była, odczarowane zosta- ło, gdy wspaniałe miasta Bliskiego Karol ZglińskiFot. Wschodu – Aleppo, Mosul, Palmyra, Akt Unii Lubelskiej – oryginał; język polski; dokument pergaminowy o wymiarach 72 wpisane na Listę Światowego Dzie- x 45 cm + 10 cm. Inwokacja wpisana kapitałą. 78 pieczęci na 47 sznurach. Pieczęcie dzictwa uległy destrukcji spowodo- w trzech grupach: I grupa (środkowa, wosk czerwony) – 17 pieczęci, każda na własnym wanej kilkuletnim konfliktem zbroj- podwójnym sznurze (dygnitarze); II grupa (po lewej stronie, wosk czerwony) – również nym. Wykreślić je z tego powodu czy 17 pieczęci, po dwie pieczęcie obok siebie na jednym sznurku: 8 x 2 + 1; III grupa (po ratować rekonstruując obiekty mate- prawej stronie, wosk zielony) – 43 pieczęcie, po dwie pieczęcie obok siebie na jednym rialne od tysiącleci tworzące niezwy- sznurku x 17, trzy ostatnie sznurki po 3 pieczęcie. Archiwum Główne Akt Dawnych, kłe dziedzictwo kultury Wschodu? Zbiór dokumentów pergaminowych, sygn. 5627 Polska, która z tym pytaniem boryka- ła się po I-ej, a szczególnie II-ej wojnie Rubryka „Ci, którzy odeszli” tym razem ma wyjątkowe znaczenie po- światowej wydawała się właściwym wiązane z rocznicą stulecia. Przedstawiamy w niej listę najwybitniej- miejscem dla podjęcia próby szych polskich konserwatorów, szczególnie działających na arenie rozwiązania problemu. Publikujemy międzynarodowej. Ich sylwetki zostały umieszczone na wystawie przyjętą na końcu spotkania Reko- NID-u przygotowanej na wspomnianą konferencję na Zamku Kró- mendację Warszawską – wynik kon- lewskim. Oczywiście niezwykle zasłużonych było znacznie więcej. ferencji, a także jeden z ważniejszych Przedstawiamy więc część pierwszą – druga w kolejnym wydaniu referatów obrad, przedstawionego Biuletynu. W rubryce „ICOMOS poleca” omawiamy ważny, pełny ra- przez prof. Bogusława Szmygina. port NID-u na temat zasobów zabytków w Polsce opublikowany Ewentualnego kandydata na Listę w grudniu ub. roku, ważny tekst A. Partridge poświęcony cmenta- ze strony polskiej – papierni w Dusz- rzom wojennym założonym już przed odzyskaniem niepodległości nikach, dotyczyła międzynarodowa oraz aktualne „biedy” naszego konserwatorstwa, a w zasadzie przy- konferencja w Wielkich Łosinach na kłady wadliwych decyzji prowadzących do zniszczenia zabytków, bo Słowacji, z istotnym udziałem – od ich wartość oceniono jako …drugorzędną. W tym wypadku polecili- kilku lat – także polskiego Komitetu byśmy obowiązkową lekturę dekretu z 1918 r. Jego autorzy wówczas ICOMOS. napisali b. dokładnie co chronić. Czemu o tym zapominamy?

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 3 WIADOMOŚCI ICOMOS OFICJALNE WYNIKI WYBORÓW NA KADENCJĘ 2017-2020 NA WALNYM ZGROMADZENIU CZŁONKÓW PKN ICOMOS 5 GRUDNIA 2017 r. W zebraniu wzięło udział 92 z 217 uprawnionych do głosowania. Wybory Prezesa: Wybory Sądu Koleżeńskiego: oddano głosów: 87 głosów, na tak: 79 głosów na oddano głosów: 87,głosów ważnych: 87 nie: 4, głosów wstrzymujących się: 4 . Cezary Głuszek – 86 głosów Prezesem wybrano: . Małgorzata Fokt-Willmann – 84 głosów . Jadwigę Łukaszewicz . Wojciech Kowalski – 84 głosów Wybory Prezydium: Skład Komisji Skrutacyjnej: oddano głosów: 87, głosów ważnych: 87 . Marcin Górski (przewodniczący), . Barbara Bielinis Kopeć – 45 głosów . Grzegorz Rytel . Monika Bogdanowska – 53 głosów . Lech Narębski . Robert Hirsch – 77 głosów . Marek Konopka – 83 głosów Prezydium PKN ICOMOS ukonstytuowało się . Ewa Łużyniecka – 50 głosów 5. stycznia 2018 r. . Piotr Molski – 62 głosów Wiceprezesi: Marek Konopka, Ewa Łużyniecka, . Katarzyna Pałubska – 80 głosów Piotr Molski . Andrzej Siwek – 58 głosów Sekretarz Generalny: Barbara Werner . Ewa Święcka – 54 głosów . Barbara Werner – 59 głosów Zastępca Sekretarza: Robert Hirsch Wybory Komisji Rewizyjnej: Skarbnik: Katarzyna Pałubska oddano głosów: 83, głosów wstrzymujących się: 2 Zastępca Skarbnika: Andrzej Siwek . Janusz Rymsza – 80 głosów, . Piotr Dobosz – 79 głosów, Członkowie: Barbara Bielinis-Kopeć, Monika . Grzegorz Basiński – 77 głosów Bogdanowska, Ewa Święcka

p p p 1 stycznia 2018 r. następcą E. Bortkiewicz na stanowisku dyrektora Departamentu Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego została dr hab. Katarzyna Zalasińska (prawniczka, au- torka kilku podstawowych publikacji z zakresu ochrony zabytków); wicedyrektorem została dr Magdalena Marcinkowska (politolożka, prawniczka). p p p 1 stycznia 2018 z Narodowego Instytutu Dziedzictwa odeszła prof. dr hab. Małgorzata Rozbicka, dyrektor Instytutu od 2014 r. Pełniącym obowiązki dyrektora

NID-u został Bartosz Skaldawski, dotychczasowy za- Klimaszewski Gazeta Filip / Agencja © Fot. stępca dyrektora. Bartosz Skaldawski jest absolwen- Agnieszka Morawińska w Muzeum Narodowym w Warszawie tem Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszaw- skiego. Specjalizuje się w zagadnieniach związanych ką placówki. Funkcję tę sprawowała od października z zarządzaniem dziedzictwem kulturowym i upo- 2010 roku. wszechnianiem wiedzy o zabytkach i ich wartościach. Jest autorem i współautorem książek i artykułów do- Na samym początku Agnieszka Morawińska podkreśli- tyczących zarządzania i ochrony dziedzictwa ła, że zarządzanie warszawskim Muzeum Narodowym nigdy nie było dla niej tylko pracą. «Kierowanie MNW p p p było uwieńczeniem mojej drogi zawodowej, spełnie- Agnieszka Morawińska, dyrektor Muzeum narodowe- niem marzeń i źródłem wielu satysfakcji» . Mimo to, go w Warszawie, poinformowała, że zrezygnowała ze pewne aspekty pracy nie pozwalały jej na pozostanie swojego stanowiska. na stanowisku. Jako główny powód swojej decyzji Swoją decyzję uzasadniła „brakiem efektywnej ko- Morawińska podała «brak efektywnej komunikacji munikacji z ministerstwem”. Na oficjalnym profilu z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Muzeum Narodowego w Warszawie na Facebooku Swoją decyzję podejmowała z «ciężkim sercem», ale pojawiło się oświadczenie, że nie będzie już dyrektor- liczy na to, że zmiana dyrektora pozwoli ministerstwu

4 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 WIADOMOŚCI ICOMOS «z należytą odpowiedzialnością podejść do proble- i sztuki i ambasadorem RP w Australii. Przed stano- mów Muzeum Narodowego w Warszawie». wiskiem dyrektora Muzeum Narodowego przez kilka Agnieszka Morawińska jest historykiem sztuki. W swo- lat była dyrektorem warszawskiej „Zachęty”. Objęła jej pracy zawodowej pełniła bardzo odpowiedzialne dyrekcję Muzeum w sytuacji poważnego kryzysu tej funkcje, związane z ochroną dziedzictwa kulturo- placówki i przez kilka lat realizowała niezwykle intere- wego. Była zastępczynią dyrektora Muzeum Zamku sujący program wystawienniczy zarówno odnowienia Królewskiego w Warszawie, wicemini-strem kultury ekspozycji stałych, jak i wiele wystaw czasowych.

p p p budowli oraz ich otoczenia, które nierzadko również Konferencja naukowa wpisane jest do rejestru zabytków. „Historyczne Ruiny – Ochrona, Użytkowanie, Procedurę przyznawania nagród i wyróżnień w kon- Zarządzanie” kursie prowadzi Narodowy Instytut Dziedzictwa. Jury zorganizowana 16-17 kwietnia 2018 r. w Łazienkach w składzie: prof. dr hab. Andrzej Koss (wiceprzewod- Królewskich przez Polski Komitet Narodowy ICOMOS niczący), Mariusz Czuba, dr Małgorzata Gwiazdowska, wspólnie z Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie. dr inż. arch. Jan Janczykowski przyznało następujące (więcej w dziale Konferencje) nagrody i wyróżnienia: Kategoria - utrwalenie wartości zabytkowej obiektu Nagroda: Kaplica Hochberga przy kościele Świętego Wincente- go i Świętego Jakuba – obecnej katedrze greckokato- lickiej we Wrocławiu, woj. Dolnośląskie

Ruiny zamku Ogrodzieniec w Podzamczu p p p 18 kwietnia Międzynarodowy Dzień Ochrony Zabytków w Zamościu Tegoroczne obchody Międzynarodowego Dnia Ochro- ny zabytków miały miejsce w Zamościu. Uroczystość odbyła się w Kazamacie Wschodniej bastionu VII. Wręczono nagrody w konkursie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konser- watora Zabytków. „Zabytek zadbany”. Konkurs pro- muje właściwe użytkowanie zabytkowych obiektów, ochronę „substancji zabytkowej” podczas wykonywa- nych remontów, utrzymanie estetycznego wyglądu

Kaplica Hochberga przy kościele Świętego Wincentego i Świę- tego Jakuba Wyróżnienia: Kościół parafialny Świętej Jadwigi Śląskiej w Miłko- wie, woj. dolnośląskie Kościół parafialny Świętego Jacka w Chochołowie, woj. małopolskie Kościół para-

Fot. KazimierzFot. Mardoń fialny salezjanów Świętego Józefa w Przemyślu, woj. Fragmenty fortyfikacji zamojskich (2017 r.) podkarpackie.

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 5 WIADOMOŚCI ICOMOS Kategoria – rewaloryzacja przestrzeni kulturowej kowy, obecnie siedziba Zespołu Pieśni i Tańca „Śląsk” i krajobrazu Nagroda: im. Stanisława Hadyny w Koszęcinie, woj. śląskie Park-arboretum w Gołuchowie, woj. wielkopolskie Kategoria – architektura i konstrukcje drewniane Kategoria – adaptacja obiektów zabytkowych Wyróżnienia: Nagroda: Kościół parafialny Podwyższenia Krzyża Świętego Dwór Purgoldów w Psieniu-Ostrowie, woj. Wielkopol- w Starej Wsi, woj. śląskie skie Kościół filialny Świętego Krzyża w Obornikach, woj. Wielkopolskie Kategoria – architektura przemysłowa i budownictwo inżynieryjne Nagroda: Dawna hala walcowni cynku, obecnie Muzeum Hut- nictwa Cynku „Walcownia” w Katowicach-Szopieni- cach, woj. Śląskie Wyróżnienie: Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna wraz z chodni- kiem podstawowym w pokładzie 510, obecnie obiekt Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu, woj. śląskie Kategoria specjalna: właściwe użytkowanie i trwa- ła opieka nad zabytkiem Nagroda: Kościół ewangelicko-augsburski w Pasymiu, woj. war- mińsko-mazurskie. Dwór Purgoldów w Psieniu-Ostrowie p p p ,Złote odznaki: „Za opiekę nad zabytkami” Mini- Wyróżnienia: ster Kultury i Dziedzictwa Narodowego przyznał: Dawna trafostacja, obecnie Trafostacja Sztuki w Szcze- pracownikom NID – Annie Fortunie-Marek, Annie Wal- cinie, woj. zachodniopomorskieZespół pałacowo-par- kiewicz, Markowi Wróblowi.

p p p The Challenges of World Heritage Recovery International Conference on Reconstruction, The Royal Castle, Warsaw, Poland 6-8th May 2018 6-8 maja 2018 Warszawa, Zamek Królewski (więcej informacji w dziale Konferencje) p p p Modernizm w Europie, modernizm w Gdyni 24-26 maja w Gdyni odbywała się VI Międzynarodo- wa konferencja: „Modernizm w Europie, modernizm w Gdyni. Architektura XX w. badania i popularyzacja.” Konferencja organizowana jest od 2009 r, w cyklu dwuletnim. Wydarzenie zostało objęte patronatem Polskiego Ko- mitetu Narodowego ICOMOS. W konferencji udział wzięli specjaliści z Polski i z zagranicy z takich krajów jak Wielka Brytania. Holandia, Litwa, Izrael, Włochy, Portugalia, Niemcy, Erytrea, Ukraina i Republika Połu- dniowej Afryki(więcej w dziale Konferencje). p p p 7 czerwca otwarta została na Zamku Królewskim w Warszawie wystawa: MARCELLO BACCIARELLI (1731-1818) NAJPIĘKNIEJSZE PORTRETY Reszka Zbigniew fot. Na wystawie zgromadzono 40 portretów wybitnych Marcello Bacciarelli, Autoportret, Muzeum Narodowe w Warsza- postaci z XVIII w. z okresu panowania Stanisława Au- wie gusta, Portrety pochodzą z różnych muzeów, kolek- stawę przygotowano z okazji 200-lecia śmierci Baccia- cji i prywatnych zbiorów i są świetnym przykładem rellego. Na otwarciu obecni byli potomkowie malarza wielkiego kunsztu włoskiego malarza, pracującego mieszkający w Polsce. Wystawę można oglądać do 26 dla swego mecenasa, jakim był ostatni król Polski. Wy- sierpnia 2018 r.

6 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 WIADOMOŚCI ICOMOS p p p KOMISJA ARCHEOLOGICZNA PKN ICOMOS 4 lipca na posiedzeniu Prezydium PKN ICOMOS pod- jęto uchwałę o realizacji wniosku zgłoszonego na Walnym Zgromadzeniu w grudniu 2017 r. o powo- łaniu Komisji Archeologicznej. W chwili obecnej 12 członków PKN ICOMOS to absolwenci archeologii. W pracach Komisji może brać udział każdy członek Komitetu, a także zapraszani specjaliści z zewnątrz. Prezydium powierzyło rolę moderatora prac Komisji prof. dr. hab. Wojciechowi Chudziakowi, dyrektoro- wi Instytutu Archeologii UMK i Centrum Archeolo- gii Średniowiecza, funkcjonującemu przy Instytucie od ponad 20 lat. Prezydium zaakceptowało również udział w inicjatywie wybicia medalu poświęcone- go zmarłemu niedawno, wybitnemu archeologo- wi, profesorowi Uniwersytetu Łódzkiego, Leszkowi Wykopaliska archeologiczne w Głogowie Kajzerowi, członkowi PKN ICOMOS. Poniżej przedstawiamy tekst uzasadniający wniosek o powołaniu W trakcie ogromnego rozwoju archeologii w ostat- Komisji. nim stuleciu, mimo historycznych i pionierskich tra- Dlaczego potrzebna jest w PKN ICOMOS dycji w postaci prac Włodzimierza Demetrykiewicza Komisja Archeologiczna? z przełomu wieku XIX i XX, nurt refleksji poświęco- Wśród kilkunastu Komisji tematycznych Polskiego nych podstawom konserwatorskich zasad ochrony Komitetu Narodowego ICOMOS dotąd nie było Ko- zabytków archeologicznych jest niestety niezwykle misji Archeologicznej, mimo że archeologia pełni wąski. Można sądzić, że przykazania Erazma Majew- istotną rolę wśród dyscyplin zajmujących się dzie- skiego sprzed 100 lat, stanowiące dekalog etyki wy- dzictwem kulturowym i jego ochroną. W ostatnich kopalisk archeologicznych na początku XX w., w dal- dziesięcioleciach obszar działań archeologii uległ szym ciągu pozostają jedynymi zasadami, którymi gruntownej zmianie, Ramy czasowe badań objęły powinniśmy się kierować. Prace dotyczące ochrony późne średniowiecze, okresy nowożytne, a nawet zabytków archeologicznych są bowiem margine- współczesność. Zmieniały się także metody badaw- sem w publikacjach dotyczących tej dyscypliny cze. Archeologia postrzegana dawniej jako dyscypli- i dyskursu poświęconego ochronie dziedzictwa, na pomocnicza historii współdziała z wieloma inny- a w ostatnich latach pojawiają się częściej jako tema- mi, nie tylko humanistycznymi, korzysta jak nigdy ty w ramach konferencji i publikacji organizowanych dotąd z osiągnięć nauk przyrodniczych i fizycznych. przez ICOMOS w wydarzeniach dotyczących ogólnej Jednocześnie archeolodzy stanęli przed ogromnymi teorii konserwacji. Poza „przyczółkami” (jakim jest wyzwaniami, związanymi przede wszystkim z ochro- np. UKSW w Warszawie dla problematyki konserwa- ną zasobu źródeł, zarówno tych, które zostały wstęp- torskiej w archeologii czy prace NID-u) nie ma forum nie zlokalizowane, jak i tych, które muszą być ratow- dla dyskusji merytorycznej w kontekście ochrony niczo badane z uwagi na coraz większe zagrożenie tego dziedzictwa. Jest oczywiste, że podejmowanie przez rozwój urbanizacji. Działania w zakresie ochro- problematyki teorii konserwatorskiej w aspekcie ar- ny zabytków archeologicznych wymagają określenia cheologii nie może ograniczać się do dyskusji akade- zasad postępowania w kontekście doktryny konser- mickiej. Winna ona odpowiadać na zapotrzebowa- watorskiej. Zasady takie wynikają z podstawy jaką nie zarówno sfery legislacyjnej, jak i funkcjonowania jest refleksja metodologiczna dotycząca odpowiedzi administracji państwa, której zadaniem jest wpro- na pytania podstawowe: wadzanie w życie zasad konstytucyjnych, w których • co jest przedmiotem ochrony, ochrona dziedzictwa znalazła istotne miejsce. Nie- • jaki jest zakres tej ochrony, zbędne jest również korzystanie z norm i doświad- • jakie metody można i należy stosować w bada- czeń międzynarodowych w tym zakresie i praktyk niach, dokumentacji i działaniach dotyczących wdrażanych w różnych regionach i krajach. Dlatego ochrony i zabezpieczania źródeł ujawnianych wydaje się uzasadnione, aby właśnie w ramach dzia- w trakcie badań archeologicznych. łań PKN ICOMOS mogła funkcjonować platforma Odpowiedź na te pytania nie dotyczy tylko prawidło- dyskusji i działań, odpowiadających na przedstawio- wości prowadzenia prac badawczych, szczególnie ne wyżej potrzeby, tak jak dzieje się w odniesieniu wykopaliskowych. Staje się ona bowiem fundamen- do konserwatorskiej problematyki innych dziedzin tem zasad i organizacji działań konserwatorskich, i zagadnień zajmujących się dziedzictwem kulturo- a także zadań instytucji państwowych i społecznych, wym i jego ochroną. Może nią być Komisja Archeolo- których celem statutowym jest ochrona dziedzictwa. giczna PKN ICOMOS. (MK)

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 7 WIADOMOŚCI ICOMOS p p p ze wskazanym przez organizatorów połączeniem ko- 28-31 sierpnia - SZKOŁA LETNIA W CIECHANOWCU lejowym; autokar – całodzienny objazd po płn.-wsch. Podlasiu) Informacja o szkole letniej pkn icomos – 2018 Opłata uczestnika za udział w Szkole: 70,- zł „ARCHITEKTURA DREWNIANA – Lista wykładowców i uczestników jest zamknięta. OCHRONA, Wiceprezes PKN ICOMOS KONSERWACJA, MODERNIZCJA” dr hab. inż. arch. Piotr Molski, prof. PW Muzeum Rolnictwa im. ks. K. Kluka Warszawa 30.06.2018 r. w Ciechanowcu Współorganizatorzy: PROGRAM Marszałek woj. podlaskiego (finansowanie) Muzeum Rolnictwa im. ks. K. Kluka w Ciechanowcu 29.08.2018 ŚRODA (baza, obsługa organizacyjna i finansowa) zwiedzanie Muzeum Rolnictwa, przedstawienie pro- Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej (koor- gramu Szkoły, dynacja programu merytorycznego) Przy kwalifikacji uczestników uwzględniano: wiek max 30.08.2018 CZWARTEK 38/39 lat; max. 2 osoby reprezentujące jedną instytu- Uroczyste otwarcie Szkoły Letniej cję; ukończone studia. p Liczba zgłoszeń ...... 55 SESJA I O OCHRONIE Liczba osób zakwalifikowanych ...... 38 (prof.dr hab. arch. Piotr Molski – wiceprezes PKN ICO- (uwarunkowana ograniczona ilością miejsc noclego- MOS; Dominik Mączyński – NID; Anatol Wap – dyrek- wych na miejscu i pojemnością autokaru) tor Departamentu Kultury i Dziedzictwa Narodowego w tym reprezentanci: Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskie- WUOZ...... 9 go; Dorota Łapiak – dyrektor Muzeum Rolnictwa im. samorządowe służby konserwatorskie...... 10 ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu). • NID...... 3 Ochrona dziedzictwa architektury drewnianej uczelnie wyższe...... 8 w świetle aktualnych uwarunkowań i ewolucji myśli pracownie konserwatorskie, projektowe, itp...... 8 konserwatorskiej. Wprowadzenie ogólne. • Zasady Konserwacji Drewnianego Dziedzictwa Bu- W programie Szkoły, obok części wykładowo-semina- dowlanego Karta ICOMOS 2017. Tendencje europej- ryjnej, przewidziane są praktyczne zajęcia obejmujące skie w ochronie architektury drewnianej. prace konserwatorsko-remontowe przy drewnianych • Budownictwo drewniane w programach samorzą- obiektach na terenie skansenu. du woj. podlaskiego. Działalność lokalnych organi- Gościem Szkoły będzie prezydent Międzynarodowego zacji pozarządowych w ochronie drewnianego bu- Komitetu Drewna ICOMOS arch. Mikel Landa (Hiszpa- downictwa wiejskiego. nia) lub sekretarz generalna prof. Tina Wik (Szwecja). • Skansen jako forma ochrony budownictwa drew- Organizatorzy zapewniają: noclegi i wyżywienie nianego. Skanseny w Polsce, skansen „rozproszony” (oprócz 1 obiadu w trakcie objazdu), transport busem na przykładzie Norwegii. ze stacji PKP Czyżew do Ciechanowca w powiązaniu

,Muzeum Rolnictwa im. ks. K. Kluka ,,w Ciechanowcu (baza, obsługa organizacyjna i finansowa Szkoły letniej)

8 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 WIADOMOŚCI ICOMOS p SESJA II O DREWNIE Architektury Polit. Krakowskiej; Agnieszka Mielnik – (Edwin Wilbik – opiekun merytoryczny działu bu- doktorantka na Wydziale Technologii Drewna Szkoły downictwa wiejskiego Muzeum Rolnictwa im. ks. Głównej Gospodarstwa Wiejskiego; Tomasz Trzupek Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu; Dominik Mączyń- – Wydział Architektury Polit. Warsz.; Edwin Wilbik ski – NID; dr inż. arch. Ulrich Schaaf – Instytut Zabyt- – opiekun merytoryczny działu budownictwa wiej- koznawstwa i Konserwatorstwa Wydziału Sztuk Pięk- skiego Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka nych UMK w Toruniu). w Ciechanowcu; przedstawiciel Międzynarodowego • Drewno budowlane – podstawowe informacje. Komitetu Drewna ICOMOS) • Drewno jako materiał budowlany – wczoraj (pra- • Konserwacja drewna jako nośnika sztuki. dzieje – do nowożytności). • Otwockie werandy na przykładzie konserwacji we- • Tradycyjne narzędzia ciesielskie i ślady ich użycia na rand Pensjonatu Gurewicza. elementach drewnianych. • Cechy architektury drewnianej – inspiracje, konty- • Typologia historycznych budynków drewnianych. nuacja we współczesnej zabudowie (świdermajer, Więźby dachowe, układy konstrukcyjne ścian. przykłady zagraniczne). • Raport z Tłoki ciesielskiej w Ciechanowcu. p SESJA III O BADANIACH I DOKUMEN- • Modernizacja i konserwacja architektury drewnia- TOWANIU nej – przykłady europejskie. (dr inż. arch. Marcin Górski – Wydział Architektury Polit. Warsz.; dr inż. arch. Ulrich Schaaf – Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Wydz. Sztuk 31.08.2018 PIĄTEK Pięknych UMK w Toruniu) Dom pogranicza polsko-białoruskiego na Podlasiu. • Ocena techniczna – ekspertyza mykologiczna. Wprowadzenie do objazdu (dr inż. arch. Magdalena • Badania historyczno-architektoniczne konstrukcji Sulima – Wydział Architektury Politechniki Białostoc- drewnianych na wybranych przykładach. kiej) • Monitoring drewnianych, zabytkowych struktur – OBJAZD obiad w trakcie objazdu na przykładzie skansenu w Ciechanowcu – program polsko-norweski. 1.09.2018 SOBOTA • Badania uzupełniające: dendrochronologia, straty- Podsumowanie. Oficjalne zakończenie Szkoły grafia, WARSZTATY KONSERWATORSKIE p SESJA IV O MODERNIZACJI I KONSER- (Edwin Wilbik – opiekun merytoryczny działu budow- WACJI nictwa wiejskiego Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysz- (dr hab. szt. art. kons. Monika Bogdanowska – Wydział tofa Kluka w Ciechanowcu)

p p p LUBIĄŻ POD OPIEKĄ PAŃSTWA Dawne opactwo cysterskie w Lubiążu zostanie prze- jęte przez Skarb Państwa. Klasztor uległ kasacie po przejęciu Dolnego Śląska przez państwo pruskie. W czaie wojny został zniszczony a wyposażenie w postaci namalowanych dla niego obrazów Willmanna oraz wspaniałych stalli drewnianych rozproszone (znajduje się w różnych obiektach sakralnych w Pol- sce, m.in. na Mazowszu). Po wojnie klasztor był użyt- kowany jako składnica i magazyn. W latach 70. przeprowadzono badania, w trakcie których odkryto m.in. grób Bolesława Wysokiego (wnuka Bolesława Krzy- woustego), fundatora klasztoru. W latach 90. opiekę nad zabytkiem przejęło Stowa- rzyszenie Miłośników Lubiąża. Przeprowadzono kon- serwację ważniejszych części, jednakże nie udało się znaleźć użytkownika dla całości obiektu. Lubiąż jest największym klasztorem w Polsce i w jego wnętrzach znajduje się kilkadziesiąt sal. Przejęcie obiektu przez państwo przynosi nadzieje na ochronę tego wspania- łego zabytku. Niektorzy uważają, że Lubiąż „To Wawel, Zamek Królewski w Warszawie, Wilanów i Łazienki razem wzięte…” Opactwo cystersów w Lubiążu

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 9 WIADOMOŚCI ICOMOS NOWI CZŁONKOWIE PKN ICOMOS

Dr inż. arch. Maria Dankowska – architekt i urbani- Prof. dr hab. Anna Marciniak-Kajzer, archeolog, sta, adiunkt w Zakładzie Historii Architektury, Rewi- profesor Uniwersytetu Łódzkiego. Doktorat uzyskała talizacji i Konserwacji Zabytków Instytutu Architek- w 1999 r. za pracę „Fundacje architektoniczne oraz inne tury i Urbanistyki Politechniki Łódzkiej oraz starszy inwestycje budowlane małopolskich Leliwitów w śre- projektant Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w Ło- dniowieczu”. (nagrodzona przez Rektora UŁ) W 2011 dzi. Wykładowca w Międzynarodowym Centrum habilitowała się w zakresie archeologii – archeologii hi- Kultury w Krakowie oraz współpracownik Uniwersy- storycznej. W latach 1999-2011 była adiunktem w Ka- tetu Łódzkiego. Absolwent Wydziału Budownictwa, tedrze Archeologii Historycznej Instytutu Archeologii Architektury i Inżynierii Środowiska na Politechnice UŁ; od 2012 jest prof. nadzwyczajnym UŁ; od 2016 Łódzkiej, studiów doktoranckich Wydziału Architek- Prodziekanem Wydziału F-H do spraw Nauki, a od 2017 tury Politechniki Wrocławskiej oraz European Sum- Dyrektorem Instytutu Archeologii UŁ. mer School – Urban Design Task Force in Potsdam, Jej zainterowania naukowe dotyczą budownictwa The Prince of Wales’s Institute of Architecture. obronnego i kultury materialnej w średniowieczu Specjalista w zakresie architektury i urbanistyki, i wczesnym okresie nowożytnym oraz życia codzien- w szczególności ochrony i kształtowania krajo- nego w średniowieczu. W latach 2014-2015 realizowa- brazu kulturowego. Autor i współautor kilkudzie- ła grant NCN Datowanie pierwszych prywatnych siedzib obronnych w średniowiecznej Polsce. sięciu publikacji z zakresu ochrony dziedzictwa Przy Instytucie Archeologii doprowadziła do utworze- kulturowego, planowania przestrzennego oraz kra- nia laboratorium datowania termoluminescencyjnego jobrazu kulturowego, współautor projektów i in- – jedynego w Polsce działającego w archeologii. wentaryzacji architektonicznych (w tym obiektów Od 2017 jest w Radzie Naukowej Uniwersyteckiego zabytkowych), współautor opracowań eksperckich Centrum Badań Średniowiecza Nowożytności UMK, z zakresu ochrony zabytków i krajobrazu historycz- od 2012 jest redaktorem naczelnym czasopisma. „Acta nego oraz dokumentów i opracowań urbanistycz- Uniwersitatis Lodziensis. Folia Archaeologica”; nych (w tym studium uwarunkowań i kierunków W 2012 otrzymała nagrodę Rektora UŁ II st. za książkę zagospodarowania przestrzennego oraz planów „Średniowieczny dwór rycerski w Polsce. Wizerunek ar- miejscowych). Członek zespołów eksperckich ds. cheologiczny, Łódź 2011 zadań z zakresu rewitalizacji przy Urzędzie Miasta Jest autorem 70 publikacji, w tym trzech książek: Funda- Łodzi. Członek zarządu Towarzystwa Urbanistów cje architektoniczne małopolskich Leliwitów (Łódź, 2001); Polskich oddział w Łodzi, członek Stowarzyszenia Średniowieczny dwór rycerski w Polsce. Wizerunek ar- Architektów Polskich – członek zespołu ZG SARP ds. cheologiczny (Łódź, 2011); Archaeology on the medieval dziedzictwa historycznego. knights’ manor houses in Poland, Łódź, Kraków 2016

10 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 WIADOMOŚCI ICOMOS POMNIKI HISTORII – STO NA STULECIE

Pomnik Historii to jedna z pięciu form ochrony za- bytków wymienionych w ustawie o ochronie za- bytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. Terminem tym określa się zabytek nieruchomy o szczegól- nym znaczeniu dla kultury naszego kraju. Pomniki Historii ustanawiane są od 1994 r. Do grona pomników historii mogą dołączać obiekty architektoniczne, krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne lub ruralistyczne, zabytki techniki, obiekty budownictwa obronnego, parki i ogrody, cmentarze, miejsca pamięci najważniejszych wydarzeń lub postaci historycznych oraz stanowiska archeologiczne.

20 kwietnia, prezydent Andrzej Duda wręczył 10 właścicielom zabytków nominacje na listę Pomników Historii. Od 1994 r. zabytki zgodnie z ustawą są wyróżniane jako szczególne istotne dla dziedzictwa kulturowego nominacją na Pomniki Historii w postaci Rozporządzenia Prezydent. W kwietniu uzyskały je zespół podworsko-parkowy w Koszutach (woj. wielkopolskie), zespół zamkowo-parkowy w Krasiczynie (woj. podkarpackie), zespół zamkowo-katedralny w Kwidzynie (woj. pomorskie), Logo Pomników Historii zostało przedstawione podczas Ogólnopolskiego Spotkania Opiekunów Pomni- zamek biskupów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim (woj. ków Historii, które odbyło się 1 czerwca 2011 r. w Lu- warmińsko-mazurskie), wzgórze Tumskie w Płocku (woj. ma- blinie. Logo jest własnością Narodowego Instytutu zowieckie), zespół pałacowy z ogrodem i parkiem w Rogalinie Dziedzictwa. (woj. wielkopolskie), zespół dawnego klasztoru Norbertanek w Strzelnie (woj. Kujawsko – pomorskie), sanktuarium w św. i wprowadzenia „nowych” zabytków, dokona- Lipce, ruiny zamku Krzyżtopór w Ujeździe (woj. świętokrzy- nych w trakcie adaptacji tej części zespołu na skie), twierdza Wisłoujście w Gdańsku (woj. pomorskie). obiekt hotelowo-wypoczynkowy. Warto zwrócić uwagę, że po raz pierwszy na liście Pomników Historii znalazł się dwór (w Koszutach), natomiast Zamek Po tych nominacjach na liście Pomników Hi- Lidzbarski wpisany został bez Podzamcza (stanowiącego storii znalazło się 91 obiektów (niżej ich zesta- z nim zwartą całość) z uwagi na zakres zmian, przekształceń wienie).

Koszuty – zespół dworsko-parkowy Zamek biskupów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 11 WIADOMOŚCI ICOMOS Lista obiektów uznanych przez Prezydenta RP za Pomniki Historii uporządkowana alfabetycznie (pełna nazwa pomnika historii w rozporządzeniu prezydenta) wg NID-u 1. Biskupin – rezerwat archeologiczny 18. Góra Św. Anny – komponowany krajobraz kulturowo-przyrodniczy 2. Bochnia – kopalnia soli 19. Grudziądz – Zespół zabytkowych spichlerzy 3. Bohoniki i Kruszyniany – meczety i mizary wraz z panoramą od strony Wisły 4. Chełmno – stare miasto 20. Grunwald – Pole Bitwy 5. Ciechocinek – Zespół tężni i warzelni soli 21. Janów Podlaski – Stadnina koni wraz z parkami Tężniowym i Zdrojowym 22. Jawor – kościół ewangelicko-augsburski pw. Ducha Świętego zwany kościołem Pokoju 6. Częstochowa – Jasna Góra, zespół klasztoru oo. paulinów 23. Kalwaria Zebrzydowska – krajobrazowy zespół manierystycznego parku 7. Duszniki Zdrój – młyn papierniczy pielgrzymkowego 8. Frombork – zespół katedralny 24. Kamień Pomorski – zespół katedralny 9. Gdańsk – miasto w zasięgu obwarowań z XVII 25. Kanał Augustowski – droga wodna wieku 26. Kanał Elbląski 10. Gdańsk – pole bitwy na Westerplatte 27. Katowice – Gmach Województwa i Sejmu 11. Gdańsk – Twierdza Wisłoujście Śląskiego oraz zespół katedralny 28. Katowice – osiedle robotnicze Nikiszowiec 12. Gdańsk – Zespół pocystersko-katedralny w Gdańsku Oliwie 29. Kazimierz Dolny 13. Gdynia – historyczny układ urbanistyczny 30. Kielce – Dawny pałac biskupów i katedra śródmieścia 31. Klępsk – kościół pw. Nawiedzenia 14. Gliwice – radiostacja Najświętszej Maryi Panny 15. Gniezno – katedra pw. Wniebowzięcia NMP 32. Kołbacz – założenie dawnego klasztoru cystersów i św. Wojciecha 33. Koszuty – zespół dworsko-parkowy 16. Gostyń – Głogówko zespół klasztorny Kongregacji Oratorium św. Filipa Neri 34. Kotlina Jeleniogórska – pałace i parki krajobrazowe Kotliny Jeleniogórskiej 17. Gościkowo-Paradyż – Pocysterski zespół klasztorny 35. Kozłówka – zespół pałacowo-parkowy

Krasiczyn – zespół zamkowo-parkowy Kwidzyn – zespół katedralno-zamkowy

12 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 WIADOMOŚCI ICOMOS 36. Kórnik – zespół zamkowo-parkowy wraz 54. Nieborów i Arkadia – Zespół pałacowo z kościołem parafialnym – nekropolią ogrodowy i ogród sentymentalno- właścicieli romantyczny 37. Kraków – historyczny zespół miasta 55. Nysa – zespół kościoła farnego pod wezwaniem św. Jakuba Starszego Apostoła 38. Kraków- Kopiec Kościuszki z otoczeniem i św. Agnieszki Dziewicy i Męczennicy 39. Krasiczyn – zespół zamkowo-parkowy 56. Ostrów Lednicki 40. Krzemionki k. Ostrowca Świętokrzyskiego – 57. Ozimek – żelazny łańcuchowy most wiszący kopalnie krzemienia z okresu neolitu na rzece Mała Panew 41. Krzeszów – zespół dawnego opactwa 58. Paczków – zespół staromiejski ze cystersów średniowiecznym systemem fortyfikacji 42. Kwidzyn – zespół katedralno-zamkowy 59. Pelplin – zespół pocystersko-katedralny 43. Ląd – zespół dawnego opactwa cysterskiego 60. Płock – Wzgórze Tumskie w Lądzie nad Wartą 61. Poznań – historyczny zespół miasta 44. Legnickie Pole – pobenedyktyński zespół 62. Racławice – teren historycznej Bitwy klasztorny Racławickiej 45. Leżajsk – zespół klasztorny oo. bernardynów 63. Radruż – Zespół cerkiewny 46. Lidzbark Warmiński – zamek biskupów 64. Rogalin – zespół pałacowy z ogrodem i par- warmińskich kiem 47. Lubiń – zespół opactwa benedyktynów 65. Rydzyna – założenie rezydencjonalno- urbanistyczne 48. Lublin – historyczny zespół architektoniczno- urbanistyczny 66. Sandomierz – Historyczny zespół architektoniczno-krajobrazowy 49. Łańcut – zespół zamkowo-parkowy 67. Srebrna Góra – Twierdza Srebrnogórska, 50. Łęknica – Park Mużakowski, park w stylu nowożytna warownia górska z XVIII wieku krajobrazowym 68. Stargard – zespół kościoła pod wezwaniem 51. Łódź – wielokulturowy krajobraz miasta Najświętszej Marii Panny Królowej Świata przemysłowego oraz średniowieczne mury obronne miasta 52. Łowicz – Bazylika Katedralna (dawna 69. Strzegom – kościół pod wezwaniem św. św. Kolegiata Prymasowska) pod wezwaniem Apostołów Piotra i Pawła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny 70. Strzelno – zespół dawnego klasztoru 53. Malbork – zespół zamku krzyżackiego Norbertanek

Płock – Wzgórze Tumskie Rogalin – zespół pałacowy z ogrodem i parkiem

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 13 WIADOMOŚCI ICOMOS 71. Sulejów – zespół opactwa cystersów 80. Tyniec – zespół opactwa benedyktynów 72. Świdnica – katedra pw. św. Stanisława 81. Ujazd – ruiny zamku Krzyżtopór Biskupa i Męczennika i św. Wacława Męczennika 82. Wąchock – zespół opactwa cystersów 73. Świdnica – zespół kościoła ewangelicko- 83. Warszawa – historyczny zespół miasta augsburskiego pw. Świętej Trójcy z Traktem Królewskim i Wilanowem 74. Święta Lipka – sanktuarium pielgrzymkowe 84. Warszawa – Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya 75. Święty Krzyż – pobenedyktyński zespół klasztorny oraz przedchrześcijańskie 85. Warszawa – zespół zabytkowych cmentarzy obwałowania kamienne na Łysej Górze wyznaniowych na Powązkach 76. Szalowa – kościół parafialny św. Michała 86. Wieliczka – kopalnia soli Archanioła 87. Wrocław – zespół historycznego centrum 77. Tarnowskie Góry – podziemia zabytkowej 88. Wrocław – Hala Stulecia kopalni rud srebronośnych oraz sztolni „Czarnego Pstrąga” 89. Zamość – historyczny zespół miasta w zasięgu obwarowań XIX wieku 78. Toruń – Stare i Nowe Miasto 90. Żagań – poaugustiański zespół klasztorny 79. Trzebnica – zespół dawnego opactwa cysterek 91. Żyrardów – XIX-wieczna Osada Fabryczna

Strzelno – zespół dawnego klasztoru Norbertanek Święta Lipka – sanktuarium

Ujazd – ruiny zamku Krzyżtopór Gdańsk – Twierdza Wisłoujście

14 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 WIADOMOŚCI ICOMOS RADA OCHRONY ZABYTKÓW Decyzję o uznaniu zabytkowego zespołu za Pomnik Historii podejmuje prezydent RP na podstawie wniosku Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego .Z inicjatywą występuje właściciel obiektu przedstawiając odpowiednie mate- riały i dokumenty zgodnie z przewidzianymi warunkami regulaminu, którym obiekt powinien odpowiadać. Oceny i opinie formułuje Narodowy Instytut Dziedzictwa i przekazuje całość materiałów Radzie Ochrony Zabytków przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Pozytywna opinia Rady ma znaczenie decydujące.

Obecna Rada działa pod przewodnictwem prof. dr Majątku Rogalin sp. Z.o.o., Towarzystwa Genealogicz- hab. Bogumiły Rouby i od początku kadencji podjęła no-Heraldycznego z pełnym przekonaniem przychy- starania, aby rozwiązać problemy związane zarówno liła się do popieranego przez nie postulatu o posze- z opiniowaniem wniosków, jak i opracowaniem kry- rzenie granic istniejącego Pomnika Historii „Rogalin teriów, które winny spełniać proponowane zabytki. – zespół pałacowy z ogrodem i parkiem” o cały kom- Rada zwróciła też uwagę na brak wśród Pomników pleks w Rogalinie w zakresie nieobjętym Rozporzą- niektórych rodzajów zabytków istotnych składników dzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia dziedzictwa i szczególnie starannie anali-zuje inte- 20 kwietnia 2018 r. w sprawie uznania za Pomnik gralność zespołów zabytkowych. Ten aspekt zdecydo- Historii „Rogalin – zespół pałacowy z ogrodem i par- wał, że już po nominacji dla pałacu w Rogalinie Rada kiem” (Dz. U. 2018 poz. 929). Rada uznała, że działania zwróciła się do Ministra z prośbą o poszerzenie wnio- w tym zakresie będą kontynuowane po uprawomoc- sku., podejmując w czerwcu następująca uchwałę: nieniu się decyzji o wpisie całego kompleksu w Roga- linie do rejestru zabytków. Uchwała nr 2 Rady Ochrony Zabytków Rada Ochrony Zabytków zaopiniowała ostatnio po- przy Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego zytywnie zespół dworski w Dobrzycy (woj. wielkopol- podjęta na posiedzeniu skie), zespołu klasztorny kamedulski w Rytwianach w dniu 8 czerwca 2018 r. (woj. lubelskie), średniowiecznego zespołu miejskiego w Wiślicy(woj. krakowskie) i katedrę we Włocławku Członkowie Rady Ochrony Zabytków przy Ministrze (woj. kujawsko-pomorskie). Rada wydała także pozy- Kultury i Dziedzictwa Narodowego na posiedzeniu tywną opinię o staraniach o nominację na Pomniki Hi- w Warszawie w dniu 8 czerwca 2018 r., zapoznali się storii stoczni gdańskiej. Wpis powinien objąć zarówno z wnioskiem o rozszerzenie granic obszaru Pomnika zachowane elementy stoczni cesarskiej jak i związane Historii „Rogalin – zespół pałacowy z ogrodem i par- z pamiętnymi strajkami sierpniowymi (sala BHP). Rada kiem”. zaapelowała do Rady Miasta Gdańska o zmianę planu Rada uznając reakcje i argumentację trzech organi- zagospodarowania, co umożliwiłoby wpisanie zwar- zacji: Polskiego Towarzystwa Ziemiańskiego, Zarządu tego obszaru stoczni. (mhk)

Włocławek – bazylika katedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (woj. kujawsko-pomorskie)

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 15 WIADOMOŚCI ICOMOS – KONFERENCJE rekonstrukcja na zamku Niezwykle udana organizacja 41. Sesji Komitetu Świato- Sławomir Ratajski, prof. Kamil Zeidler i dr Magdalena wego Dziedzictwa w Krakowie w 2017 r. skłoniła UNE- Marcinkowska). Niezwykle istotnym było doprowadze- SCO do powierzenia Polsce ważnej konferencji, której nie do uchwalenia podsumowania i wniosków konfe- celem była debata nad problemami odbudowy i kon- rencji, co się udało. Choć zwykle doprowadzenie do serwacji miejsc dziedzictwa światowego, które w ostat- wspólnego stanowiska uczestników staje się znacznym nich latach wskutek terrorystycznych działań i wojny problemem. uległy zniszczeniu lub destrukcji w znacznym stopniu. Dokument Rekomendacja Warszawska zawiera zasa- Takie zdarzenia miały miejsce w Afryce (Mozambik) i na dy postępowania, które powinny być brane pod uwagę Bliskim Wschodzie (Syria, Irak), a wcześniej wielokrotnie przy odbudowie miejsc światowego dziedzictwa. Doty- w Azji. Dotyczy to miejsc już znajdujących się na Liście czą one m.in.: Światowego Dziedzictwa. Pytanie co czynić? Skreślić je poszanowania wartości uznawanych przez między- z listy, odbudowywać, rekonstruować? Jakimi metoda- o narodową i lokalną społeczność oraz autentyczności mi? Pojęcie rekonstrukcji od ponad 50 laty nie znajdo- w szczególności substancji materialnej; wało się w arsenale metod konserwatorskich w odnie- uwzględnienia potrzeb społeczności, które doświad- sieniu do zabytków nieruchomych. Nie mniej jednak o czyły traumy utraty swojego dziedzictwa, historii i toż- właśnie Stare Miasto w Warszawie, zrekonstruowane, samości; znalazło się jako jedyne na Liście. Dokonania i warsztat wypracowania kompromisu pomiędzy potrzebami polskich konserwatorów były istotnym argumentem o społeczności – chęcią szybkiego powrotu do swoich za taką decyzja przed 38 latami. Decyzja o organizacji domów i dawnego życia, a koniecznością przeznacze- konferencji była niełatwa, gdyż czasu na przygotowanie nia czasu na refleksję w zakresie odpowiedniego przy- było niewiele. Jeszcze w styczniu próbowano jej ter- gotowania do procesu odbudowy; min przesunąć na jesień. Ale trzeba było zmobilizować podejmowania działań w duchu pojednania, które wszystkich i konferencja odbyła się zgodnie z pierwot- o pozwolą na odzyskiwanie przez lokalną społeczność nie planowanym terminem w maju. Ogromną pracę wy- tożsamości kulturowej i pamięci o miejscach ważnych konali pracownicy Narodowego Instytutu Dziedzictwa, dla jej pielęgnowania; z determinacją angażowali się Departament Ochrony znaczenia gromadzenia i analizowania dokumentacji; Zabytków MKiDN, Polski Komitet Narodowy ICOMOS o podejmowania decyzji dotyczących odbudowy i re- wspierał w kwestiach merytorycznych. Dla gości przygo- o konstrukcji na podstawie doktryny konserwatorskiej, towano wystawę prezentującą wybitnych polskich kon- która ma na celu ochronę wyjątkowej uniwersalnej serwatorów, możliwości zwiedzania Zamku i Warszawy. wartości dobra; A pojawili się przedstawiciele niemal wszystkich insty- zarządzania procesem odbudowy przy zaangażowa- tucji międzynarodowych zajmujących się problematyką o niu operacyjnym podmiotów krajowych i zagranicz- ochrony dziedzictwa. Niżej przedstawiamy pełny pro- nych; gram Konferencji i nazwiska prowadzących sesje i refe- planowania długoterminowej strategii odbudowy hi- rentów mówią same za siebie. Referaty polskie przed- o storycznego krajobrazu miejskiego na wielu płaszczy- stawiały okoliczności zniszczenia i odbudowy Starego znach; Miasta i okoliczności wpisania na Listę (prof. Krzysztof podejmowania działań edukacyjnych i budowania Pawłowski), zasób i formy dokumentacji, dzięki której o społecznej świadomości celem zapobiegania konflik- odbudowa była w ogóle możliwa (prof. Robert Kunkel) tów zbrojnych, których efektem jest zniszczenie dzie- w końcu omówienie aktualne teorii konserwatorskiej dzictwa kultury. w aspekcie odbudowy i rekonstrukcji (prof. Bogusław Rekomendacja Warszawska została zaprezentowana Szmygin). Gospodarzem konferencji była prof. Magdale- Komitetowi Światowego Dziedzictwa podczas 42. sesji, na Gawin, Generalny Konserwator Zabytków, a na Zam- która odbyła się w dniach 24.06-04.07 br. w Bahrajnie ku Królewskim, jego dyrektor, prof. Wojciech Fałkowski. i będzie oficjalnym dokumentem, związanym z miej- Aktywny udział w prowadzeniu i moderowaniu obrad scem jej przyjęcia. (mhk) brali udział polscy eksperci i znawcy problematyki (prof.

MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA POŚWIĘCONA PROBLEMATYCE PRZYWRACANIA DO ŻYCIA POMNIKÓW DZIEDZICTWA I REKONSTRUKCJI WARSZAWA, 6-8 MAJA, ZAMEK KRÓLEWSKI The Challenges of World Heritage Recovery International Conference on Reconstruction The Royal Castle, Warsaw, Poland. 6-8th May 2018

May 6, 2018 Welcome speeches Welcome dinner at the invitation of the Minister of Culture and National Heritage, The Royal Łazienki Mu- seum, Old Orangery

16 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 WIADOMOŚCI ICOMOS – KONFERENCJE May 7, 2018 The Royal Castle in Warsaw, Great Hall Prof. Krzysztof Pawłowski, Reconstruction of Historic Opening of the conference Centre of Warsaw, from Symbolism to Authenticity Prof. Magdalena Gawin, Under-Secretary of State in Matko Vetma, Reconstruction of Heritage as Permanent The Ministry of Culture and National Heritage, Gene- Architectural Challenge ral Inspector of Monuments Lassana Cisse, Cultural Heritage Damaged in Mali Du- ring the Armed Conflict in 2012: the Strategy of Recon- struction of the Timbuktu Mausoleums Dr. Rohit Jigyasu, From Recovery to Risk Reduction Through Balancing Safety and Values: a New Paradigm for Post Disaster Reconstruction of Cultural Heritage Panel 3: History and Memory Moderator: Prof. Kamil Zeidler, University of Gdańsk, Member of ICCROM’s Council Rapporteur: Giovanni Fontana Antonelli, UNESCO of- fice in Baghdad Prof. Cristina Cameron, Shifting Doctrine for Recon- struction at World Heritage Sites Prof. Robert Kunkel, The Role of Documentary Heritage in the Reconstruction fot. Danuta Matloch fot. El Boukhari Ben Essayouti, Damaged Heritage of Tim- Prof. Wojciech Fałkowski, Director of The Royal Castle buktu: the Lessons of the Destruction – Reconstruction in Warsaw Process, the Challenges of the Post-Crisis Period Dr. Mechtild Rössler, Director Heritage & World Herita- Tomasz Błyskosz, Tentative List and Reconstruction: ge Centre, UNESCO the Example of Gdańsk – Stocznia Gdańska (shipyard in Prof. Toshiyuki Kono, President of ICOMOS Internatio- Gdańsk) nal May 8, 2018 The Royal Castle in Warsaw, Great Hall Dr. Webber Ndoro, Director-General, ICCROM Panel 4: Communities and Cultural Rights Objectives of the meeting and background paper: La- zare Eloundou Assomo, Deputy Director Heritage & Moderator: Dr. Christopher Young, World Heritage World Heritage Centre, UNESCO Expert Rapporteur: Dr. Andrzej Jakubowski, Institute of Legal Panel 1: Integrative Approach to Recovery – Chal- Sciences of the Polish Academy of Sciences, Interna- lenges and Opportunities. Theory and Methodo- tional Law Association logy Prof. Amra Hadžimuhamedović, Culture-Based Survi- Moderator: Francesco Bandarin, UNESCO Advisor val of Urbanity: Recovery of War-Torn Bosnian Cities Rapporteur: Dr. Zaki Aslan, Director of ICCROM-ATHAR Elsoi Colas, Historical National Park Citadel Sans Souci Prof. Bogusław Szmygin, Contemporary Conditions of Ramiers (improvement of the Citadel) Reconstruction in the Theory of Heritage Conservation Jonathan Nsubuga, Heritage reconstruction in the spi- Prof. Toshiyuki Kono, Reconstruction and Knowledge ritual realm Transfer for Future-making Dr. Wojciech Kozłowski, Recovering the Old Town in Joseph King, Approaches to Recovery: Considerations Warsaw When Embarking on the Process of Recovery of Cultural Heritage Following Disasters and Conflict Situations Dr. Sameh Wahba, Culture and City Reconstruction and Recovery, from the Point of View of the World Bank Helen Stawski, Preventing Loss and Promoting Inclusive Sustainability – New Ways of Working to Achieve SDG 11 Panel 2: The Processes of Recovery – Taking Stock of the Past Experiences: Documentation Moderator: Prof. Sławomir Ratajski, Secretary General, Polish National Commission for UNESCO Rapporteur: Dr. Giovanni Boccardi, Chief of Emergen- cy Preparedness Response Unit, UNESCO fot. Danuta Matloch fot.

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 17 WIADOMOŚCI ICOMOS – KONFERENCJE Panel 5: The Challenges of Urban Heritage Reco- Historic Urban Landscape very – Guided tour around the Historic Centre of Warsaw, Moderator: Joseph King, Director of Sites Unit, IC- WHS CROM – Visit the Royal Castle (individual tour with audio gu- Rapporteur: Dr. Magdalena Marcinkowska, Deputy ide) Director of Monument Preservation Department, Mi- – Visit Warsaw Uprising Museum (individual tour) nistry of Culture and National Heritage Conference summary – adoption of the Warsaw Re- Prof. Giulia Annalinda Neglia, Integrating Culture, Re- commendation covery and Sustainable Reconstruction: Challenges for Moderator: Lazare Eloundou Assomo, Deputy Direc- Aleppo tor Heritage & World Heritage Centre UNESCO Prof. Ihsan Fethi Abdulrazaq, Facing urban heritage re- Closing Remarks: covery in Mosul after its destruction Dr. Mechtild Rössler, Director Heritage & World Herita- Giovanni Fontana Antonelli, Reviving the Spirit of Mo- ge Centre, UNESCO sul. Participatory Approach to Skills Development and Prof. Magdalena Gawin, Under-Secretary of State in Job Creation to Foster Community Reconciliation Thro- the Ministry of Culture and National Heritage ugh Restoration and Critical Reconstruction of Mosul’s fot. Danuta Matloch fot.

Uczestnicy międzynarodowej konferencji UNESCO w Warszawie 8 maja 2018; w centrum siedzi profesor Krzysztof Pawłowski, prezes PKN ICOMOS kilku kadencji, który wprowadził Stare Miasto w Warszawie na Światową Listę Dziedzictwa

6. MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA NAUKOWA „MODERNIZM W EU- ROPIE – MODERNIZM W GDYNI. ARCHITEKTURA XX W. – BADANIA I PO- PULARYZACJA Miasto Gdynia oraz Wydział Architektury Politechniki ukowa z tego cyklu. Gdyńskie sesje są obecnie naj- Gdańskiej w dniach 24-26 maja 2018 r. zorganizowa- ważniejszym w Polsce, cyklicznym wydarzeniem ło 6. międzynarodową konferencję naukową „Moder- o tym charakterze. W konferencji wzięło udział blisko nizm w Europie – modernizm w Gdyni. Architektura 300 uczestników oraz specjalistów z Polski i z zagrani- XX w. – badania i popularyzacja”, która odbyła się cy, z takich krajów jak Wielka Brytania, Holandia, Litwa, w Centrum Konferencyjnym Pomorskiego Parku Tech- Izrael, Włochy, Portugalia, Niemcy, Erytrea, Ukraina nologicznego w Gdyni Redłowie. Patronem konferen- i Republika Południowej Afryki. cji jest Polski Komitet Narodowy ICOMOS. Pierwszego dnia konferencji, w czwartek 24 maja br., Była to już szósta międzynarodowa konferencja na- w ramach uroczystego otwarcia konferencji, João Belo

18 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 WIADOMOŚCI ICOMOS – KONFERENCJE

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 19 WIADOMOŚCI ICOMOS – KONFERENCJE Rodeia, członek Rady Doradczej Docomomo Interna- Trzeciego dnia zostały zorganizowane 4 różnorodne tional złożył na ręce Wiceprezydenta Miasta Gdyni prezentacje dziedzictwa modernistycznego na terenie Marka Stępy certyfikat poświadczający członkostwo Gdyni, tak aby każdy z uczestników mógł poznać nowe Gdyni w Docomomo International, organizacji sku- dla niego obiekty i pogłębić interesującą go wiedzę. piającej miasta i badaczy, związanych z dziedzictwem Wydarzenie zostało objęte honorowym patronatem modernizmu w historii architektury. Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz pa- Z kolei w piątek, 25 maja br., obrady rozpoczęły się tronatami Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS, od wręczenia medali „Civitas e Mari” przyznawanych DOCOMOMO International, Narodowego Instytutu przez Prezydenta Miasta Gdyni – „Tym, Którzy Odważ- Dziedzictwa oraz Europejskiego Roku Dziedzictwa nie Realizują Marzenia”, za ochronę dziedzictwa mo- Kulturowego. dernizmu. Medale otrzymał prof. dr hab. Andrzej K. Więcej na temat konferencji można znaleźć na stronie Olszewski oraz dr Jeremie Hoffmann. internetowej: www.gdynia.pl/zabytki

Modernizm. Le Corbusier – Villa Savoye (1928) i Roman Piotrowski – budynek biurowo-mieszkalny w Gdyni (1934)

„RUINY” w ŁAZIENKACH. 16-17 Kwietnia 2018

Przyjęty w ubiegłych kadencjach przez PKN ICOMOS Kwietniowa „łazienkowska” konferencja poszerzyła rytm konferencji organizowanych co roku: wiosennej znacznie problematykę „ruin”. W 12 referatach udało – w okolicach Wielkanocy i zimowej – związanej z do- się przedstawić wprawdzie klasyczne tematy ochrony rocznym Walnym Zgromadzeniem w pierwszej deka- średniowiecznych zamków w ruinie, ale pojawiła się dzie grudnia, wydaje się być optymalny z punktu wi- tez problematyka ruin poprzemysłowych, ruin forty- dzenia logistyki działań. Utarło się też, aby wiosenną fikacji XIX wiecznych czy ruin pogranicza. Referatem debatę poświecić tematowi szczegółowemu, grudnio- z zakresu teorii, omawiającym historycznie teorie wą zaś – problematyce fundamentalnej, doktrynie ochrony zabytkowych ruin było wystąpienie Bogusła- konserwatorskiej, zagadnieniom szczególnie aktual- wa Szmygina „Ochrona zabytkowych ruin – założenia nym. Ostatnia grudniowa konferencja dotyczyła więc do teorii i praktyki”. Andrzej Siwek wraz z Magdaleną miejsc pamięci, polskiego zaangażowania w ochronę Wołoszyn pokazali niezwykle interesujący przykład tych miejsc, ale także szerszej perspektywie, bo miej- klasycznej ruiny zamkowej w Danii „Hammrshus – scami pamięci są naukowej wszak cmentarze wojenne, dobra praktyka ochrony i zarządzania trwałą ruiną”. niekiedy związane z upamiętnieniem żołnierzy innych Wydawałoby się, że w Krakowie, miejscu dziedzictwa narodów, a często z wojną, w której mieliśmy tylko bier- światowego, dysponującym od 40 lat specjalnym ny udział. Materiały grudniowej sesji ukażą się niedłu- funduszem dla konserwacji zabytków, zmierzenie się go w serii „Ochrona Dziedzictwa Kulturowego”. Temat z problemem ochrony fortów otaczających miasto miejsc pamięci po raz pierwszy stał się przedmiotem od XIX w. jest kwestią nie dyskusyjną. Niestety refe- konferencji, natomiast zabytkowe ruiny to zagadnie- rat Haliny Rojkowskiej-Tasak „Niektóre forty twierdzy. nie związane z zaraniem ochrony zabytków i formo- Historyczne ruiny – zamierzenie czy konieczność” wa-waniem doktryny konserwatorskiej. Są poniekąd ukazał trzecią ewentualność, a mianowicie „bezrad- dyżurnym tematem rozbieżności między tymi, którzy ność” wobec od dawna istniejącego problemu. Wiele chcą widzieć zabytek w całości, nawet częściowo od- z do niedawna dobrze zachowanych fortów to ruiny, restaurowany czy rekonstruowany i tymi, którzy uzna- do których na odległość kilkudziesięciu metrów do- ją ruiny za romantyczne świadectwa minionych epok. budowano mieszkalne wieżowce. Krakowski punkt Jest to też temat od ćwierć wieku systematycznie po- widzenia przedstawił równocześnie Paweł Dettloff dejmowany przez Komitet,czego rezultatem jest opra- w wystąpieniu „Atrakcyjność trwałej ruiny – współ- cowana dokumentacyjna Karta ruin, ważne narzędzie cześnie funkcjonujące historyczne ruiny zamkowe w rekach służb konserwatorskich. w Małopolsce”.

20 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 WIADOMOŚCI ICOMOS – KONFERENCJE

Dwa referaty poświęcono ruinom poprzemysłowym. obecności autora będącego w Japonii, nieco odbiegał Jack Dąbrowski i Bartosz Walczak w referacie „Nie- od zapowiedzianej treści. Publikacja pokonferencyjna oczywista rola ruin poprzemysłowych w krajobrazie zawrze zapewne także teksty artykułów, których nie kulturowym Polski” i Waldemara J. Affelta „Ruina po- udało się wygłosić. Na pewno jednak będzie bardzo przemysłowa w Japonii”. Ten ostatni tekst z racji nie- ciekawa. (mhk)

Wielkie Łosiny. Czechy. 15-17 maja 2018

Od kilku lat potencjalnym kandydatem na Listę Świa- we wszystkich krajach europejskich. Kres tej techno- towego Dziedzictwa Kulturowego z Polski jest za- logii przyniósł dopiero wiek XIX i wynalazek maszy- bytek znajdujący się już wśród Pomników Historii, ny parowej. W Dusznikach czerpalnia funkcjonowała reprezentujący szczególne oryginalne wartości, od końca XVI w. stosunkowo niedawno straciła swój a mianowicie – Papiernia w Dusznikach. Archaiczny pierwotny napęd w postaci koła wodnego. Z jej pa- przykład przemysłu produkującego papier jest od lat pieru korzystał Chopin, gdy reperował swoje zdrowie 60. muzeum, w którym licznie go zwiedzający mogą w tamtejszym uzdrowisku. Dzisiaj jest to muzeum obserwować technologię czerpania papieru. Papier wyróżniające się architekturą i zachowanymi malo- czerpany spełnił doniosłą rolę w dziejach kultury eu- widłami. Ich konserwacja pozwoliła dociec znaczenia ropejskiej, gdyż był ogniwem materialnym kultury przedstawianych na ścianach scen. Jest unikatowym pisania, a następnie rozpowszechniania druku. Wy- zabytkiem na terenie Polski, ale nie na terenie Europy. naleziona w Chinach w 105 r. (wynalazca Cai Lun, Stosunkowo niedaleko, bo zaledwie 100 km na tere- dygnitarz na dworze cesarza) technologia wytwa- nie Czech, po drugiej stronie Sudetów, znajduje się rzania papieru, w Europie upowszechniła się dopiero papiernia w Wielkich Łosinach. Jest to funkcjonująca w średnio-wieczu. Wytwórnie papieru funkcjonowały wytwórnia, znajdującą się również w historycznym

Duszniki. Dawny młyn papierniczy w roku 1928 Duszniki. Muzeum papiernictwa obecnie

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 21 WIADOMOŚCI ICOMOS – KONFERENCJE

Papiernia w Wielkich Łosinach Muzeum papiernictwa w Dusznikach obiekcie i dysponująca pełną oryginalną linią produk- w niej udział przedstawiciele miejscowych i central- cyjną. Jej początki sięgają średniowiecza, pełni też nych władz, z Polski Anna Marconi-Betka, kierow- funkcje muzealne – jest dostępna dla turystów. Dys- nik Wydziału ds. Dziedzictwa Światowego NID ze ponuje więc walorami, które trudno przecenić. Papier- strony Prezydium PKN ICOMOS wiceprezes – Marek nia w Wielkich Łosinach złożyła wniosek o nominację Konopka. Stronę niemiecką oprócz właściciela pana Listę Światowego Dziedzictwa, jednakże ona rów- pierni reprezentował dr Martin Brandl z Urzędu Kon- nież nie spełniła istotnego warunku jaki jest unikato- serwatorskiego w Górnej Frankonii (Seehof). Celem wość. W Europie czynne papiernie znajdują się jesz- konferencji było ustalenie działań każdej ze stron cze w Niemczech (w Homburgu), a także w Szwajcarii prowadzących do celu wspólnego. Podstawaą każde- i Francji. Zgodnie z sugestią centrali paryskiej szansą go wniosku powinno być opracowanie prezentujące umieszczenia na Liście byłoby wspólne wystąpienie wartości zabytku i plan jego zarządzania. Dla Dusznik z wnioskiem kilku krajów o tzw. wpis seryjny. Wów- powstało ono w ub roku i zostało zaprezentowane. czas na Liście znalazłyby jedno wspólne miejsce kilka Jest to „Ocena wartości i plan zarządzania Młyna Pa- papierni. Polska umieściła już na Liście wpis seryjny pierniczego w Dusznikach Zdroju, autorstwa Bogusła- kościołów drewnianych z Małopolski i cerkwi (wspól- wa Szmygina, Anny Fortuny-Marek I Andrzeja Siwka., nie z Ukrainą). Istotne jest, że trzy papiernie: czeska, wyd. Politechnika Lubelska, Lublin 2017. Analogiczne polska i niemiecka pochodzą z okresu – koniec XVI opracowania powinny powstać dla papierni hom- i początek XVII w., przy tym każda posiada cechy wy- burskiej i łosińskiej. Byłoby korzystne dołączenie do różniające (takie, których brak pozostałym) i te uzu- nich kolejnej papierni z Europy zachodniej, ale mogą pełniają się. List intencyjny przez przedstawicieli wy- one do seryjnego dołączyć w późniejszym okresie. mienionych papierni w sprawie współpracy na rzecz Negocjacje mogą być skomplikowane, bo papiernie wspólnego wniosku o miejsce na Liście Światowego są ciagle jeszcze własnością prywatną (w Homburgu Dziedzictwa podpisali 1 grudnia 2017 r. szef papier- jest nim kolejny przedstawiciel rodziny od wielu ge- ni w Homburgu Johannes Follmer, dyrektor Muzeum neracji). Jednak wnioski na Listę zgłaszają rządy i nie w Dusznikach – Maciej Szymczyk i dyrektor papierni zawsze właściciele razi są z takiej sytuacji. Powinnismy w Wielkich Łosinach Petr Foućek. Sygnowali go także jednak być dobrej myśli, konferencja w Losinach była przedstawiciele lokalnych władz polskich i czeskich. przykładem dobrego współdziałania i chęci porozu- Konferencja majowa w Wielkich Łosinach była ko- mienia, aby jak najszybciej idea wpisu papierni stała lejnym spotkaniem zainteresowanych stron. Wzięli się rzeczywistością. (mhk)

22 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 WIADOMOŚCI ICOMOS POLSCY KONSERWATORZY

Z okazji stulecia odzyskania niepodległości Narodowy Instytut Dziedzictwa przygotował wystawę poświęconą naj- wybitniejszym polskim konserwatorom minionych 100 lat, ze szczególnym uwzględnieniem ich zasług dla ochrony dziedzictwa kulturowego i owocnych działań w skali międzynarodowej. Wystawa była eksponowana w trakcie konferencji (6-8 maja na Zamku Królewskim) poświęconej problematyce rekonstrukcji, zorganizowanej z inicjatywy UNESCO. Członkowie PKN ICOMOS (współorganizatora konferencji), przygotowali na wystawę teksty o wybranych 14 polskich konserwatorach. Lista wybitnie zasłużonych polskich konserwatorów w ostatnich 100 latach jest oczy- wiście większa. W następnym numerze Biuletynu przedstawimy kolejną grupę tych, którzy odeszli, choć pamięć o nich i ich dorobek, pozostają trwale w naszej rzeczywistości. Redakcja JANUSZ BOGDANOWSKI (1929-2003) ARCHITEKT KRAJOBRAZU, KONSERWATOR DZIEDZIC- TWA KULTUROWEGO, PROFESOR POLITECHNIKI KRA- KOWSKIEJ Janusz Jan Kanty Bogdanowski ur. 16.08.1929 zm. 16.04.2003 r. w Krakowie wychował się w rodzinie o bogatych tradycjach umiłowania Ojczyzny, a szcze- gólnie Krakowa (ojciec Profesora – Wincenty Bogda- nowski był wiceprezydentem Królewskiego Miasta) oraz tego wszystkiego, co składa się na „obraz kraju” – dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Wpłynę- ło to na rozbudzenie się w Nim pasji wszechstronne- go badacza, obrońcy dzieł natury i kultury. Naturalną konsekwencją tych zainteresowań były studia, które podjął na Wydziale Architektury Akademii Górniczo- -Hutniczej w Krakowie. Ukończył je w 1952 roku, a już dwa lata później był doktorem nauk technicznych (promotorem pracy był profesor Gerard Ciołek). Kolej- Z. Myczkowski,fot. 2001 ne stopnie kariery naukowej uzyskał w 1967 (docenta w zakresie planowania krajobrazu i terenów zielony został niemal wszystkimi najwyższymi odznacze- nych), profesora nadzwyczajnego w 1978, a tytuł pro- niami państwowymi i resortowymi. fesora zwyczajnego w roku 1992. Na dorobek profesora składa się ponad 1000 opraco- Z biegiem lat zdobywał powszechne uznanie czoło- wań i projektów aranżacji zabytkowych ogrodów, par- wego znawcy architektury krajobrazu, zasad ochrony ków i założeń krajobrazowych. Wśród nich na szcze- zabytkowych parków i ogrodów, architektury militar- gólne wyróżnienie zasługują: Rewaloryzacja Plant nej oraz najszerzej rozumianego konserwatorstwa. Krakowskich w latach 1980 – 1990 (główny projektant W 1963 roku stworzył podwaliny pod własną, orygi- wraz z W. Gengą i Z. Myczkowskim), za projekt ten ze- nalną metodę badawczą dotyczącą wnętrz i jedno- spół otrzymał Złoty Medal Ministra Kultury), projekt stek architektoniczno-krajobrazowych „JARK–WAK”. (z A. Bőhmem) Wyższego Seminarium Duchownego W 1973 roku wraz z Zygmuntem Novákiem i Ma- w Kalwarii Zebrzydowskiej w latach 1984 – 1985, Re- rią Łuczyńską-Bruzdową opublikował wielokrotnie waloryzacja ogrodu przy kościele Św. Marka w Krako- wznawiane dzieło „Architektura krajobrazu”, a w 1976 wie (z Z. Myczkowskim), projekt otrzymał Złoty Medal roku wydał fundamentalną książkę „Kompozycja i pla- Ministra Kultury 1986), Rewaloryzacja ogrodu królew- nowanie w architekturze krajobrazu”. Na Wydziale skiego w Niepołomicach (z Z. Myczkowskim) w latach Architektury Politechniki Krakowskiej w 1977 utwo- 1992 – 1995, Dokumentacja wpisu drewnianych ko- rzył Zakład, w 1990 Instytut Architektury Krajobrazu, ściołów gotyckich na listę UNESCO (z M. Korneckim a w 1997 Samodzielną Katedrę Teorii Architektury Kra- R. Marcinkiem, Z. Myczkowskim, A. Siwkiem, M. Czu- jobrazu i Kompozycji Ogrodowej. Od wczesnych lat bą), w latach 2000 – 2002, wpis nastąpił w roku 2003. 1990. intensywnie angażował się w pracę centralnych W latach 1995 – 1998 Bogdanowski przewodniczył, władz konserwatorskich w Polsce zostając między na prośbę Ministra Kultury i Sztuki oraz Generalnego innymi Przewodniczącym Rady Ochrony Zabytków Konserwatora Zabytków, V Programowi Krajowemu przy Ministrze Kultury i Sztuki, Wiceprzewodniczącym „Ochrona i konserwacja zabytkowego krajobrazu kul- Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS, członkiem turowego Polski”. Oprócz realizacji i projektów kon- Rady Naukowej „Europa Nostra”, czy Komitetu Ekologii serwatorskich Janusz Bogdanowski pozostawił przy- Krajobrazu Światowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN). szłym pokoleniom wielki dorobek publikacyjny ok Za swoją działalność Janusz Bogdanowski nagrodzo- 1020 pozycji, na uwagę zasługują m.in.:

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 23 WIADOMOŚCI ICOMOS „Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu”, Wrocław-Warszawa, 1976; „Warownie i zieleń Twierdzy Kraków”, Kraków. 1979; J. Bogdanowski, G. Ciołek, „Ogrody polskie” (uzupeł- niające rozdziały J. Bogdanowski), Warszawa. 1980; „Style, kompozycja i rewaloryzacja w polskiej sztuce ogrodowej”, Kraków, 1990; „Metoda jednostek i wnętrz architektoniczno-krajobrazowych (JARK-WAK)”, 1990; „Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Bisku- pina do Westerplatte”, PWN 1996; „Parki i Ogrody Krakowa w obrębie Plant z Plantami i Wawelem”, OOZK Warszawa 1997; „Polskie ogrody ozdobne”, Arkady, Warszawa 2000; J. Bogdanowski, (red. monografii, także: O. Dyba, S. Ko- łodziejski, R. Marcinek, Z. Myczkowski, A. Siwek, T, Śledzikowski), „Krajobraz Kulturowy Polski. Woje- 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2960124 BY-SA CC Tmciolek, By wództwo Małopolskie”, Kraków Warszawa 2001. czelnej Dyrekcji Muzeów i Ochronie Zabytków, był Zbigniew Myczkowski zastępcą Generalnego Konserwatora Zabytków i pro- wadził Wydział Ochrony Krajobrazu i Swojszczyzny. Za- inicjował program ewidencji i inwentaryzacji ogrodów. GERARD CIOŁEK Opracował projekty rekonstrukcji parków w Wilanowie, (1909-1966) Nieborowie, Lubartowie Arkadii, Białymstoku i Rogali- nie. Kontynuował prace na Wydziale Architektury Poli- ARCHITEKT, ARCHITEKT KRAJOBRAZU I ZAŁOŻEŃ ZIE- techniki Warszawskiej. LENI, BADACZ ZABYTKOWYCH OGRODÓW I BUDOW- NICTWA WIEJSKIEGO, NAUCZYCIEL AKADEMICKI W 1948 r. został zastępcą profesora na Wydziale Ar- chitektury AGH w Krakowie, Prowadził stałe wykłady Profesor Gerard Ciołek był jednym z najwybitniej- na Politechnice Warszawskiej, w latach 50. w Szkole szych polskich architektów – konserwatorów w XX w. Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Opublikowany Studia ukończył w 1936 roku na Wydziale Architektury w 1949 r. artykuł (wspólnie z K. Chrabelskim) „Uwa- Politechniki Warszawskiej pracą z zakresu kompozycji gi o potrzebie i metodzie odbudowy zabytkowych ogrodowej. Był asystentem profesora Oskara Sosnow- skiego w Zakładzie Architektury Polskiej najważniej- ogrodów” był pierwszą publikacją, w której sformu- szym ośrodkiem badań i dokumentacji dawnej archi- łowano zasady postępowania z zabytkowymi zało- tektury i budownictwa w 20-leciu międzywojennym. żeniami ogrodowymi. W 1952 r. został kierownikiem Gerard Ciołek zajął się historią i teorią architektury, Katedry Urbanistyki na Akademii Górniczo-Hutniczej szczególnie historycznymi ogrodami prowadząc Stu- w Krakowie, gdzie wykładał zasady planowania prze- dium Architektury Ogrodowej. Podróżował po wielu strzennego. W 1963 r. stworzył Katedrę Planowania krajach Europy studiując formy ochrony budownictwa Krajobrazu i Terenów Zielonych na Politechnice Kra- wiejskiego, był autorem projektu skansenu w Młoci- kowskiej. Był autorem projektów ogrodów w ponad nach zw. Ogrodziec. .Na wystawę w Paryżu w 1937 r. 199 zespołach zabytkowych, w tym w zamkach, pa- sporządził mapę zasięgu gotyku w Europie. W 1938 łacach i rezydencjach w Otwocku Wielkim, Jabłonnej, roku wziął udział w Berlinie w Międzynarodowym Kon- Choroszczy, Białej Podlaskiej, Krasiczynie, Łańcucie, gresie Architektury Ogrodowej i Ochrony Krajobrazu. Romanowie, Kozłówce, Pszczynie. W 1954 r. publikuje Pracował często z Janem Zachwatowiczem. Prowa- album o podstawowym znaczeniu pt. „Ogrody polskie dził liczne badania zamków jak w Tumie pod Łęczycą, .I. Przemiany treści i formy.”( wznowiony i uzupełniony Ujazdowskiego w Warszawie, także kościoła romań- przez J. Bogdanowskiego w 1978 r.) Gerard Ciołek był skiego w Inowłodzu, badał założenia ogrodowe na autorem znacznej ilości publikacji dotyczącej ochro- Wołyniu. Od 1941 r. uczestniczył w tajnym nauczaniu ny ogrodów, przestrzeni i krajobrazu kulturowego. jako asystent Jana Zachwatowicza. W 1944 r. obronił W tym zakresie odegrał pionierską rolę wyprzedzając dysertację doktorską „Regionalizm w budownictwie myśl teoretyczną z zakresu ochrony zabytków, posze- wiejskim”, wydaną dopiero w latach 80. W 1944 r. wydał rzając zakres przedmiotu ochrony. Pozostawił także (na powielaczu) syntezę „Polskie ogrody XVII w.”. Brał archiwum kilku tysięcy planów, map, fotografii, opra- udział w Powstaniu Warszawskim. Uwolniony z obozu cowań i specjalistyczny księgozbiór, które jako „Teki w Bergen-Belsen został żołnierzem armii polskiej na Ciołka” przechowywany jest w Narodowym Instytucie zachodzie. Zaprojektował polską kwaterę żołnierzy Dziedzictwa. W 1949 r. odznaczony został Krzyżem na cmentarzu w Lubece. Po powrocie pracował w Na- Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.(mhk)

24 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 WIADOMOŚCI ICOMOS KAROL ESTREICHER Kontynuował dzieło swojego ojca i dziadka, autorów (1906-1984) monumentalnej „Bibliografii Polskiej” (dokonał re- edycji pierwszych 14 tomów).Tłumaczył dzieła Vasa- HISTORYK SZTUKI, BIBLIOGRAF, KONSERWATOR, riego i Machiavellego. Odznaczony został Krzyżem MUZEALNIK Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. (mhk) Studiował historię sztuki na Uniwersytecie Jagielloń- skim w Krakowie. Od 1932 r. zajmował się sztuką śre- dniowieczną i nowożytną. W 1952 roku został pro- KAZIMIERZ KWIATKOWSKI fesorem UJ. Całe życie zajmował się problematyką (1944-1997) muzeów i ochroną zabytków. W 1939 r. organizował zabezpieczenie i ewakuację dzieł sztuki. W czasie ARCHITEKT, KONSERWATOR, DOKUMENTALISTA wojny przebywał w Londynie, gdzie był sekretarzem Kazimierz Kwiatkowski urodził się 2 lipca 1944 r. w Pa- premiera rządu emigracyjnego gen. Władysława Si- cholach w powiecie parczewskim na Lubelszczyźnie, korskiego i od 1941 r. pełnił funkcję kierownika Biu- zmarł 19 marca 1997 roku w Hue w środkowym Wi- ra Rewindykacyjnego Polskiego Mienia. Materiały etnamie, podczas przygotowań do rozpoczęcia prac wówczas zbierane pomogły mu prowadzić po wojnie budowlano-konserwatorskich przy Pałacu Cesarskim niezwykle skuteczną akcję poszukiwania zrabowa- „The to Mieu” na terenie ”zakazanego miasta”. Został nych przez Niemców zabytków. W 1946 r. odnalazł pochowany na cmentarzu parafialnym przy kościele ołtarz Wita Stwosza w Norymberdze. Zawdzięczamy św. Agnieszki na Kalinowszczyźnie w Lublinie 2 kwi- mu także odnalezienie skarbca UJ, obrazów z kolek- etnia 1997 roku. Studiował na Wydziale Architektury cji ks. Czartoryskich oraz rzeźb Muzeum Narodowe- Politechniki Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki, go w Krakowie. W 1946 r. objął stanowisko dyrektora gdzie 17 kwietnia 1969 r. uzyskał tytuł mgra inż. ar- Muzeum UJ i był nim przez 38 lat. Zajął się odbudo- chitekta. Po ukończeniu studiów w latach 70-tych XX wą Collegium Maius UJ i zorganizował w nim stałą wieku zajmował się ochroną zabytków wykonując ekspozycję. Był współorganizatorem gabinetu ry- inwentaryzacje architektoniczne budownictwa lu cin PAU. Niezwykle aktywnie działał w ratowaniu dowego Lubelszczyzny, dla potrzeb powstającego zabytków Krakowa, m. in. dworu w Krzesławicach Muzeum Wsi Lubelskiej. należącego do Hugo Kołłątaja i Jana Matejki. Nale- Od 1981 roku będąc pracownikiem PP PKZ, piastował żał do pionierów ochrony budownictwa drewnia- stanowisko kierownika Polsko-Wietnamskiej Misji nego. Był prezesem Komitetu Konserwacji Kopca Konserwacji Zabytków w Socjalistycznej Republice Kościuszki i do końca życia prezesem Towarzystwa Wietnamu. Prace misji prowadzone były przy zach- Miłośników Historii i Zabytków Krakowa. Aktywnie owanych ceglanych świątyniach wieżowych oraz występował przeciw nieudanym próbom moderni- kompleksach sanktuaryjnych na obszarach daw- zacji Sukiennic. Był autorem „Historii sztuki w zary- nego królestwa Czampa oraz zespołu świątynnego sie” (10 wydań) i współautorem wydania „Encyklope- w My Son. Do 1989 w tym sanktuarium zdołał dii Staropolskiej” (wraz z Aleksandrem Brücknerem) zabezpieczyć ok. 20 wież. Wśród których można oraz pierwszego wydania Kodeksu Behema. Napisał wyróżnić: wieże światyń w Thap Doi, Duong Long, „Przewodnik po Krakowie”, wydany przed wojną trzy- Ph an Rang, Po Klong, Garai, Qui Nhon, Khuong My, krotnie, do dzisiaj znakomity opis zabytków miasta. Nham Thap, Chien Dang i Bang An., Phan Rhang, Qui Nho`n, Bàng An, Khu`o`ng My, Chiên Dàng, Nhan Thap oraz Konserwację Pałacu Cesarskiego na terenie „Zakazanego miasta” Hue w środkowym Wi- etnamie. Do niewątpliwych zasług Kazimierza Kwi- atkowskiego jest powstrzymanie w latach 90. XX w. władz wietnamskich przed zniszczeniem zabudowań w miejscowości Hoi An. Dzięki przygotowanej przez niego dokumentacji konserwatorsko-historycznej zabudowy miejscowości Hoi An budynki odrestau- rowano i przystosowano do ruchu turystycznego. Obecnie jest to urokliwe, najczęściej i najchętniej odwiedzane miejsce w Indochinach. Dzięki działalności Kazimierza Kwiatkowskiego zespół świątynny w My Son oraz historyczne miasto w Hoi An zostały w 1999 r. wpisane na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Oprócz dorobku konserwatorskiego pozostawił potomnym publika cje, a wśród nich m.in.: Drygałło R., Kwiatkowski K., Travaux de conservation de la Mission Polono-Vietnamienne pour la conse-

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 25 WIADOMOŚCI ICOMOS STANISŁAW LORENTZ (1899-1991) HISTORYK SZTUKI, KONSERWATOR ZABYTKÓW, MUZEOLOG, NAUCZYCIEL AKADEMICKI Stanisław Lorentz był najwybitniejszą postacią w obszarze ochrony zabytków, dziedzictwa i muzealnic- twa w XX w. w Polsce. Studia z zakresu historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim ukończył w 1922 r. Doktorat obronił w 1924 r., pracując na uniwersytecie, a od 1927 r. prowadził referat muzeów w Minister- stwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W 1929 r. został konserwatorem zabytków wojewódz- twa wileńskiego i nowogródzkiego. Wykładał na Uni- wersytecie Wileńskim i prowadził nowoczesną kam- panię upowszechniania idei ochrony dziedzictwa. Zyskał uznanie publiczne ratując katedrę wileńską w czasie powodzi w 1931 r., pozyskując rządowe wsparcie finansowe i zapobiegając próbie sprzedaży arrasów królewskich za granicę. rvation de monuments dans lènsemble Po Kloong W 1935 r. objął dyrekcję Muzeum Narodowego w War- Garai à Phan Rang dans nes annees 1981-1986, [w:] szawie, przyspieszył jego budowę i powrócił do działal- Recherches sur les monuments du Champa, Vol. 2: ności na UW. W 1939 r. pełnił funkcję komisarza zespołu Rapport de la Mission Polono-Vietnamienne 1983- ratującego dobra kultury w czasie oblężenia Warszawy. 1986, Varsovie 1990, s. 26-37, 15 ils; Dzięki jego energii uratowano kilka tysięcy fragmentów Kwiatkowski K., Les activités de la Mission Polono- Zamku Królewskiego, będących bezcennym materiałem -Vietnamienne, [w:] Recherches sur les monuments dla jego odbudowy. W czasie wojny pozostał na stano- du Champa, Vol. 1: Rapport de la Mission Polono- wisku kierownika przy niemieckim komisarzu, pełniąc -Vietnamienne 1981-1982, Warszawa 1985, s. 10-27, tajnie funkcję delegata polskiego rządu emigracyjnego. 10 ils; W 1943 r. uzyskał habilitację na tajnym uniwersytecie pracą o sztuce oświecenia. W 1944 r. po upadku Powsta- Méthodes de protection de construction des tours nia Warszawskiego udało mu się uratować przed znisz- cham en function des idées adoptees sur la con- czeniem zbiory sztuki i archiwalia. Po wyzwoleniu po- servation, [w:] Recherches sur les monuments du wrócił na stanowisko dyrektora Muzeum Narodowego Champa, Vol. 2: Rapport de la Mission Polono-Viet- (pozostał na nim do 1982 r.) namienne 1983-1986, Varsovie 1990, s. 40-48, 11 ils; Od 1945 r. pełnił funkcję dyrektora Naczelnej Dyrekcji Principes urbanistiques dàgencement des ensem- Muzeów i Ochrony Zabytków (do 1951 r.). Instytucja bles historiques cham, [w:] Recherches sur les mo- ta zajmowała się rewindykacją zagrabionych dóbr kul- numents du Champa, Vol. 2: Rapport de la Mission tury, reaktywacją służby konserwatorskiej, restytucją Polono-Vietnamienne 1983-1986, Varsovie 1990, s. 38-39; Problémes de conservation de la Vieille Ville de Hoi An, [w:] Recherches sur les monuments du Champa, Vol. 2: Rapport de la Mission Polono-Vietnamienne 1983-1986, Varsovie 1990, s. 51-52, 15 ils; Remargues au sujet de la production du matériau céramique, [w:] Recherches sur les monuments du Champa, Vol. 2: Rapport de la Mission Polono-Vietna- mienne 1983-1986, Varsovie 1990, s. 49-50;The Nature of the Conservation of Cham Architecture, [w:] Kazi- mierz Kwiatkowski and the Polish heritage restoration school in Vietnam, Vietnam 2002, s. 71-74. Kwiatkowski K., Telenga J., Quelques remarques sur lèmploy dàncres en acier, [w:] Recherches sur les monuments du Champa, Vol. 1: Rapport de la Mis- sion Polono-Vietnamienne 1981-1982, Warszawa 1985, s. 28-29, 1 ils;

26 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 WIADOMOŚCI ICOMOS muzeów na terenie całego kraju. Zastępcą Stanisława Lorentza był prof. Jan Zachwatowicz jako Generalny Konserwator Zabytków i twórca koncepcji odbudowy Starego Miasta w Warszawie. Stanisław Lorentz już w 1945 r. wydał broszurę w sprawie odbudowy Zam- ku Królewskiego i systematycznie propagował tę ideę przez następne lata. W 1947 r. został profesorem na Uniwersytecie Warszawskim i do 1969 r. kierował Ka- tedrą Sztuki Nowożytnej. Od 1951 r. przez 30 lat był redaktorem naczelnym „Biuletynu Historii sztuki”. Reprezentował Polskę za granicą w najważniejszych gremiach zajmujących się ochroną dziedzictwa. W 1948 r. został wiceprezesem Komitetu UNESCO w Polsce i zainicjował powołanie Polskiego Komite- tu ICOM. Na konferencji UNESCO w 1959 r. był jednym z twórców powstania ICCROM-u w Rzymie i był przewodniczącym jego Rady Programowej. W 1964 r. został przewodniczącym PKN ICOMOS. Po niszczą- cej dziedzictwo kulturowe powodzi we Florencji w 1966 r. został, z ramienia UNESCO, przewodniczą- cym Międzynarodowego Komitetu Pomocy dla Flo- Sztuk Pięknych w Warszawie (1916-1919), pod okiem rencji. Miłosza Kotarbińskiego i Wojciecha Kossaka. Stopnio- W 1971 r. Stanisław Lorentz został wiceprzewodni- wo swe zainteresowania skupiał na konserwacji zabyt- czącym Obywatelskiego Komitetu Odbudowy Zam- ków, czemu oddał całe swe serce i życie. 22 września ku Królewskiego w Warszawie. Cel, o który zabiegał 1922 objął stanowisko rysownika, potem konserwato- nieustannie przez 25 lat został w następnych latach ra-restauratora w Muzeum Narodowym w Warszawie osiągnięty. w pracowni konserwacji malarstwa, gdzie pracował aż do 1951 roku. Rozpoczynając pracę w tradycyjnej, pra- Był doktorem honoris causa wielu uczelni francu- wie rzemieślniczej pracowni w Muzeum Narodowym skich i włoskich, otrzymał nagrodę Herdera Uniwer- B. Marconi dokonał na ówczesne czasy rewolucji. Jego sytetu Wiedeńskiego, Nagrodę im. Piero Gazzoli ICO- ogromną zasługą jest wprowadzenie do konserwacji MOS w 1984 r., odznaczony został Orderem Virtuti nowoczesnych metod badawczych oraz opracowanie Militari (za kampanię w 1939 r.), Krzyżem Komandor- schematu dokumentacji konserwatorskiej z opisem skim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, francuskim i zestawem zdjęciowym. W 1935 r. B. Marconi opubli- Krzyżem Komandorskim Legii Honorowej. (mhk) kował pracę na temat wykorzystania promieniowania rentgenowskiego w konserwacji malarstwa na przykła- dzie obrazu „Madonna z Dzieciątkiem i fundatorem bi- skupem Lubrańskim” ze zbiorów Muzeum Narodowego BOHDAN LUCJAN MARCONI w Warszawie. Zagadnienie zastosowania rentgenogra- (1894-1975) fii w badaniach dzieł sztuki oraz budowy specjalistycz- KONSERWATOR MALARSTWA, PROFESOR AKADEMII nych urządzeń przerwał wybuch II wojny światowej. B. SZTUK PIĘKNYCH W WARSZAWIE Marconi je kontynuował zaraz po zakończeniu działań wojennych w Państwowej Pracowni Konserwacji Ma- „…Marconi dokonał przeobrażenia (rzemieślniczej pra- larstwa. Umożliwiło to opracowanie unikatowej me- cowni), otwierał nowe horyzonty w konserwacji, anga- tody płaszczyznowo-obrotowej wykonywania zdjęć żował fizyków, chemików i pracował ramię w ramię z za- rentgenowskich do badania obrazów dwustronnie przyjaźnionymi historykami sztuki…” malowanych na drewnie. Był prekursorem wykony- (prof. Iwona Szmelter) wania badań konserwatorskich, wprowadził, oprócz Bohdan Lucjan Marconi ur. 14 stycznia 1894 r., zm.15 wyżej wymienionej, takie metody jak: luminescencję stycznia 1975 r, w Warszawie prezentował wielostron- inicjowaną promieniami UV, elektronografię, badania ne uzdolnienia i zainteresowania artystyczne. Po ukoń- spektralne i mikrochemiczne. czeniu szkoły średniej wyjechał na studia w klasie W czasie okupacji niemieckiej uczestniczył w wielu skrzypiec w konserwatorium w Berlinie, czego efek- akcjach polskich władz podziemnych, głównie reje- tem było czynne uczestniczenie w życiu muzycznym strując grabieże i rozmyślne niszczenie dzieł sztuki Warszawy, w 1917 r. koncertował w Filharmonii Naro- przez Niemców, co pozwoliło na odzyskanie ich czę- dowej w Warszawie. Później z muzyką związany był ści, po wojnie. W 1944 r. trafił do obozu koncentracyj- amatorsko, współpracował z zespołami kameralnymi. nego w Sachsenhausen. Rozpoczął studia malarskie i graficzne w Académie des Po powrocie w 1945 r. do Warszawy kieruje równo- Beaux-Arts w Paryżu (1914 r.), które skończył w Szkole legle Pracownią Konserwacji Malarstwa w Muzeum

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 27 WIADOMOŚCI ICOMOS Narodowym i przy Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków, ratując wybitne dzieła polskiej kultury, m.in. obrazy J. Matejki. Wielkie są zasługi B. Marconiego w kształceniu młodych kadr konserwatorskich. W 1947 r. uzyskuje nominację profesorską i organizuje Studium Konserwacji w Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, którym kieruje do 1964 r. do czasu przejścia na emeryturę. W 1956 r. zostaje do- datkowo Dyrektorem Centralnego Laboratorium PP PKZ, biorąc udział w ratowaniu wielu malowideł, np. w Czerwińsku, w Pałacu w Łazienkach i Wilanowie. Swe prace publikował w takich czasopismach zagranicznych jak „Studies in Conservation” i polskich – „Ochronie Zabytków”. A eseje opublikowane już po śmierci Profesora w 1982 r. w „Sztuce Konserwa- cji” (zebrane i opracowane przez Juliusza Bursze) są do dzisiaj „biblią” wszystkich osób zajmujących się ochroną dziedzictwa kulturowego. Podobnie jak ar- tykuł zamieszczony w Ochronie Zabytków pod wy- mownym i jakże aktualnym tytułem „Estetyka i etyka w konserwacji” prace badawcze w Mirmeki, starożytnej koloni grec- Na koniec kilka słów na temat działalności społecz- kiej.. W 1956 roku Kazimierz Michałowski stworzył nej Profesora B. Marconiego. Przewodniczył Sekcjom Zakład Archeologii Śródziemnomorskiej Polskiej Aka- Konserwatorskim SHS i ZPAP, był wiceprzewodniczą- demii Nauk. Nowym stanowiskiem w Egipcie, stało się cym Międzynarodowego Instytutu Konserwacji Dzieł Tell Atrib – stołeczne miasto Dolnego Egiptu. W latach Historycznych i Artystycznych (IIC), członkiem ICOM 1957–1969 odkryto tam pozostałości miasta rzymskie- i Międzynarodowego Komitetu Laboratoriów Muze- go. Kazimierz Michałowski stwierdzał, że „Poziom kul- alnych. J. W. Łukaszewicz tury danego kraju mierzy się tym, czy posiada on wła- sne wykopaliska w Egipcie”. W 1960 roku doprowadził do otwarcia Stacji Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego w Kairze. Utworzenie jej KAZIMIERZ MICHAŁOWSKI uważał za swoje największe osiągnięcie. W następnych (1901-1981) latach prace polskiej misji objęły wiele miejsc dołącza- jąc do tradycyjnych misji angielskich i francuskich, któ- ARCHEOLOG, KONSERWATOR, MUZEALNIK re zajmowały się takimi badaniami od końca XVIII w. Studia z zakresu archeologii klasycznej i historii sztuki Istotne znaczenie miał udział profesora w akcji ratowa- odbył na Uniwersytecie we Lwowie, następnie w Ber- nia zabytków w Abu Simbel w Egipcie. Budowa tamy linie, Heidelbergu, Paryżu, Rzymie i Atenach. Brał Assuańskiej była zagrożeniem dla wielu zabytków udział w wykopaliskach prowadzonych przez Ecole starożytności, szczególnie zespołu świątyń Ramzesa française d’ Athenes. W 1931 roku został profesorem II, którym groziło zalanie. UNESCO powołało specjalna Uniwersytecie Warszawskim, gdzie zorganizował ną komisję, w skład której wchodził prof. Michałowski. Katedrę Archeologii Klasycznej. Kierował nią przez 40 Poparła ona projekt szwedzko-egipski, który przewi- lat. Był twórcą polskiej szkoły archeologii śródziemno- dywał przeniesienie świątyń i ich rekonstrukcję. Prof. morskiej i prekursorem nubiologii. Michałowski został przewodniczącym międzynarodo- W 1936 roku, dzięki jego inicjatywie, rozpoczęto pra- wego komitetu ekspertów, który nadzorował te prace archeologiczne w Egipcie – w Edfu. Uczestniczyli ce. Trwały one 10 lat i zakończyły się sukcesem. w nich archeolodzy z Uniwersytetu Warszawskiego Badania w Faras były częścią tzw. Kampanii Nubij- i Francuskiego Instytutu Archeologii Wschodu. Były to skiej, prowadzonej pod patronatem UNESCO. W la- pierwsze wykopaliska z udziałem polskich archeolo- tach 1961–1964 pod kierownictwem prof. Michałow- gów na obszarze śródziemnomorskim. Zabytki pozy- skiego przeprowadzono tam wykopaliska ratownicze. skane pozwoliły stworzyć Galerię Sztuki Starożytnej Odkryto ruiny średniowiecznej katedry biskupów, w Muzeum Narodowym w Warszawie. Publikacja Edfu a wraz z nimi malowidła datowane od VII do XIV zwróciła uwagę środowiska naukowego we Francji wieku. Zespół tzw. „fresków z Faras”, liczący ponad i zbudowała autorytet Profesora i wsparcie archeolo- 150 malowideł, okazał się jednym z najciekawszych gów zachodnich krajów. Podczas wojny Kazimierz Mi- odkryć. Połowa malowideł pozostała w Nubii, a 67. chałowski był w niemieckim obozie jenieckim Oflagu i część kamiennej dekoracji architektonicznej katedry w Woldenbergu. są unikatową kolekcją Muzeum Narodowego w War- W latach 50. nawiązał współpracę z archeologami szawie. Uratowanie malowideł przez polskich konser- rosyjskimi na Krymie. W latach 1956-1958 prowadził watorów było ogromnym sukcesem ekspedycji.

28 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 WIADOMOŚCI ICOMOS W maju 1959 roku rozpoczęły się wykopaliska w Syrii, w Palmyrze i były prowadzone do 1973 roku. Bada- no tzw. obóz Dioklecjana przed tzw. Świątynią Sztan- darów i wewnątrz samej świątyni. Przebadano mury miejskie i odkopano fragment Drogi Pretoriańskiej. W tzw. Dolinie Grobów odsłonięto liczne i wspaniałe grobowce. Odtworzono układ urbanistyczny miasta. Przez wiele lat w Palmyrze pracowali polscy konserwatorzy dając szansę poznawania miejsca znajdują- cego się na liście światowego dziedzictwa. W 1961 roku w Deir El-Bahari, przy światyni Hatczep- sut rozpoczął prace Kazimierz Michałowski na prośbę egipskiego ministra kultury. Od 1968 roku archeologom towarzyszyli architekci i konserwatorzy wyko- nujący prace budowlano-rekonstrukcyjne świątyni. Odkryta została nieznana wcześniej świątynia gro- bowa Totmesa III. Wieloletnie prace nad anastylozą i udostępnieniem wspaniałych świątyń zakończyły się w 2016 r. W Aleksandrii na terenie Kom el-Dikka odkryto monumentalne łaźnie rzymskie i pierwszy na terenie Zdobniczych i od 1936 r., historię sztuki w Uniwersy- Egiptu teatr. Odsłonięto go w całości i dokonano jego tecie Jagiellońskim. Pracę magisterską pt. „Średnio- rekonstrukcji. Jest jedną z najważniejszych atrakcji wieczne witraże w kościele Bożego Ciała w Krakowie” Aleksandrii i służy do wystawiania widowisk. obroniła w lipcu 1945 r. Pracę doktorską opracowa- ną pod kierunkiem Wojsława Molè pt.: „Ikony sądec- W 1965 roku rozpoczęły się wykopaliska w Nea Pafos kie XVII i XVIII w. – pogranicze idealizmu i realizmu”, na Cyprze. Nowe Pafos powstało w końcu IV wieku obroniła w grudniu 1950 r. na Wydziale Historyczno- p.n.e. jako port dla greckich pielgrzymów, przybywa- -Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego. W la- jących, by oddać hołd Afrodycie. Już w czasie pierw- tach 1972 – 1973 przygotowała pracę habilitacyjną szej kampanii odkryto marmurowe rzeźby Asklepiosa „Związki artystyczne terenów przykarpackich w do- i Artemidy. Odsłonięto zabudowę miejską z okresu bie kontrreformacji (Polichromia kościoła w Oraw- hellenistycznego z zachowanymi malowidłami oraz ce)”, jednak śmierć przerwała staranie o uzyskanie pałac prokonsula rzymskiego. Natrafiono tam na stopnia naukowego. mozaikę przedstawiającą Tezeusza walczącego z Mi- notaurem w labiryncie, uchodzącą za jedną z naj- Hanna Pieńkowska pracę zawodową rozpoczęła piękniejszych w tym regionie. Mozaiki stały się em- w urzędzie konserwatorskim. We wrześniu 1945 zo- blematem polskich wykopalisk na Cyprze. stała referentką w Wydziale Kultury i Sztuki Prezy- dium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Krakowie. Kazimierz Michałowski odznaczony został Krzyżem Pracowała pod kierunkiem Józefa Dutkiewicza. We Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski wrześniu 1951 r. objęła urząd Wojewódzkiego Kon- „za zasługi położone w zabezpieczeniu arcydzieł kul- serwatora Zabytków w Krakowie. Funkcję tę pełniła tury polskiej”, Krzyżem Virtuti Militari V klasy (za kam- do 1975 r., kiedy w wyniku reformy administracyj- panię 1939), Krzyżem Oficerskim i Komandorskim nej państwa została odwołana ze stanowiska. Od francuskiej Legii Honorowej; orderami odznaczyły go 1 września 1975 r. była pełnomocnikiem General- rządy Egiptu, Syrii, Włoch, Grecji i Belgii. Profesor był nego Konserwatora Zabytków do spraw szkolenia członkiem ponad 60. krajowych i zagranicznych aka- kadr konserwatorskich na terenie Polski południo- demii, towarzystw naukowych i instytutów. Otrzymał wej. Była osobą energiczną, z pasją realizującą misję tytuł doktora honoris causa uniwersytetów w Stras- ochrony zabytków. Skupiła wokół siebie liczne grono burgu, Cambridge i Uppsali.(mhk) współpracowników, kreowała prestiż i etos urzędu konserwatorskiego. Dzięki dostrzeganiu zarówno potrzeb praktyki, jak i badań oraz teorii konserwa- HANNA PIEŃKOWSKA torskiej przyczyniła się do konsolidacji krakowskiego (1917-1976) środowiska naukowo – konserwatorskiego, co skut- kowało min. znaczącymi odkryciami podczas prac HISTORYK SZTUKI, WOJEWÓDZKI KONSERWATOR konserwatorskich. W jej działaniu szczególną rolę ZABYTKÓW W KRAKOWIE odgrywała troska o ochronę zabytków tradycyjnego Hanna Pieńkowska ur. 22 września 1917 r. w Żyto- budownictwa drewnianego, charakteru historycz- mierzu, zm. 18 czerwca 1976 r. w Krakowie, maturę nych miast i miasteczek, rezydencji i ruin zamków, uzyskała w 1935 r., w Gimnazjum Sióstr Urszulanek sztuki cerkiewnej (z terenów sądecczyzny), dekoracji w Krakowie, naukę kontynuowała w Szkole Sztuk malarskich w świątyniach drewnianych. Dostrzega-

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 29 WIADOMOŚCI ICOMOS ła problem adaptacji zabytków do współczesnych JERZY REMER funkcji użytkowych i zabiegała o zagospodarowy- wanie zabytków przez instytucje publiczne, pod wa- (1888-1979) runkiem poszanowania wartości zabytkowych. Ini- HISTORYK SZTUKI, KONSERWATOR, MUZEALNIK, cjowała programowe badania z zakresu archeologii, PROFESOR UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA historii sztuki i architektury oraz dokumentowanie W TORUNIU tradycyjnego budownictwa drewnianego. Inicjo- … fanatyzm pracy, niezachwiana wiara w społeczną wała ochronę zespołów architektury uzdrowiskowej rolę nauki i sztuki, niesłabnąca energia, bogactwo my- XIX i XX w. Uczestniczyła w organizowaniu muzeów śli koncepcyjnych i wreszcie jakby przyrodzony instynkt budownictwa ludowego. Dostrzegała problem rela- społeczny wyrażający się aktywną postawą w organi- cji zabytków i krajobrazu, który rozważała w koncep- zacjach społecznych to w lapidarnym skrócie charakte- cji ochrony „zabytkowych struktur przestrzennych”. rystyka Profesora Jerzego Remera… (red. Małgorzata Szczególnie bliskie były jej tereny Podhala, Orawy Szejnert, wywiad ok. 1966 r.) i Spisza. Inicjowała ochronę szałasów tatrzańskich. Profesor Jerzy Ludwik Adam Remer ur.16 kwietnia Swą osobowością oraz zainteresowaniami teorią 1888 w Zatorze, zm.6 lutego 1979 r. w Toruniu. Po konserwatorską wytyczyła kierunki rozwoju krakow- ukończeniu w 1907 r. Gimnazjum Realnego w Wado- skiego środowiska konserwatorskiego na kolejne wicach rozpoczął studia w Uniwersytecie Jagielloń- dziesięciolecia. Jej przesłanie kontynuowali w pracy skim (1907-1914) na Wydziale Filozoficznym, gdzie urzędowej min. Maria Majka, Aleksandra Kydryńska, wybrał jako główny przedmiot historię sztuki. Ponad- Alina Sienkiewicz, Maria Wierzchosławska, Marian to uczestniczył w zajęciach dotyczących prehisto- Kornecki, Janusz Smólski, Genowefa Zań – Ograbek. rii, archeologii klasycznej, historii literatury, filozofii. Wraz z Jerzym Łomnickim H. Pieńkowska jest pa- W tym czasie w École de Louvre Paryż (1914) podjął tronką dorocznej nagrody Stowarzyszenia Konser- studia konserwatorsko-muzealnicze (licencjat) oraz watorów Zabytków, ustanowionej w 1984 r. uczestniczył w seminarium z historii sztuki w Berlinie Wśród jej najważniejszych dokonań należy wymie- i Monachium. Odbył kilka podróży naukowych do nić organizację Muzeów Budownictwa Ludowego Niemiec, Francji i Włoch (1913-1914). w Zubrzycy Górnej, Wygiełzowie i Nowym Sączu, Działalność zawodową w ochronie dziedzictwa i kon- konserwację zabytków drewnianych – sakralnych, serwacji zabytków Profesor Jerzy Remer rozpoczął jak kościoły w Dębnie Podhalańskim, czy w Orawce 1.04.1916 r., gdy jako praktykant podjął pracę w CK i świeckich, jak karczmy w Suchej Beskidzkiej i Jeleśni Krajowym Urzędzie Konserwatorskim w Krakowie. Ko- oraz we dworach z Łopusznej, i Modlnicy. Koncepcje lejne lata to okres częstochowsko-kielecki (31.03.1918 – ochrony zespołów zabytkowych min. Lanckorony, 18.10.1922) gdy pracował, jako Konserwator Urzędów Starego Sącza, Sławkowa, Lipnicy Murowanej, No- Wojewódzkich w Częstochowie (1919-1920) i Kielcach wego Wiśnicza, czy otoczenia zamku w Dobczycach. (1920-1922). Następnie okres wileńsko-nowogrodzki Inicjatywy ochrony zabudowy uzdrowiskowej Kryni- (19.10.1922 – 13.11.1928), kiedy to pełnił funkcję Kon- cy i Szczawnicy, czy zespołu zabudowy Chochołowa serwatora Zabytków Okręgu wileńsko-nowogrodz- i ulicy Kościeliskiej w Zakopanem. W jej działaniach kiego oraz kierownika Oddziału Sztuki w Delegaturze obecna była troska o formę i substancję zabytkową Rządu i Urzędzie Wojewódzkim w Wilnie. Następnie oraz adaptację budowli historycznych do współcze- wraca do Warszawy, gdzie pełni funkcję radcy mini- snych potrzeb użytkowych. Główne publikacje: Drogami skalnej ziemi: podtatrzańska włóczęga kra- joznawcza, Kraków 1956, wraz z Tadeuszem Staichem Materiały i Sprawozdania Konserwatorskie Woje- wództwa Krakowskiego – periodyk krakowskiego urzędu konserwatorskiego wydawany w latach 1968- 1975, pod kierunkiem H. Pieńkowskiej. Turystyczne zagospodarowanie zabytków wojewódz- twa krakowskiego, Kraków 1966. Działalność konserwatorska Józefa E. Dutkiewicza: okres powojenny, Ochrona Zabytków 21/4 (83);1968, s. 69-73. Problemy ochrony zabytków województwa krakowskiego, Kraków 1974. Zakres i formy działania wojewódzkiego konserwatora zabytków, Warszawa ODZ 1976. Opr. Andrzej Siwek

30 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 WIADOMOŚCI ICOMOS sterialnego a od 6.03.1937 do 24.06.1937r. funkcję torskie w Toruniu pozwoliły wpisać w 1997 r. miasto Generalnego Konserwatora Zabytków. Do wybuchu na Listę UNESCO. II wojny światowej pracuje w Urzędach w Krakowie, Bohdan Rymaszewski uczestniczył w Kongre- Warszawie i Białymstoku. Lata okupacji spędził w War- sie w 1964 r., na którym przyjęto „Kartę Wenecką”, szawie współpracując, jako rzeczoznawca z prywat- a 1965 r. w kongresie założycielskim ICOMOS w War- nym Antykwariatem Dzieł Sztuki Zofii Leśniewskiej. szawie. W 1972 roku obronił pracę doktorską „Pro- Sześcioletni okres wileński (1922-1928) i współpraca blematyka konserwatorska średniowiecznych miast z prężnie działającym środowiskiem artystycznym w Polsce” i objął stanowisko dyrektora Zarządu Mu- Uniwersytetu Stefana Batorego wpłynęły na zinte- zeów i Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury growanie działań Profesora w zakresie teorii i praktyki i Sztuki. W 1974 r. został Generalnym Konserwato- konserwatorskiej oraz narodzenie się koncepcji utwo- rem Zabytków. rzenia w Polsce specjalistycznych studiów konserwa- Pojawiły się wówczas możliwości ratowania histo- torskich, który to pomysł doczekał się realizacji po II rycznych miast i odbudowy Zamku Królewskiego wojnie światowej w Uniwersytecie Mikołaja Koperni- w Warszawie. W 1981 r., Bohdan Rymaszewski zaczął ka w Toruniu. prace nad projektem nowej ustawy o ochronie za- Działania Profesora miały ogromne znaczenie, szcze- bytków zgodnie z propozycjami środowiska kon- gólnie wobec bezmiaru zniszczeń po II wojnie świa- serwatorskiego, co nie zyskało aprobaty władzy ko- towej. W 1945 r. pełnił funkcję konserwatora woje- munistycznej i został zwolniony w 1983 r. Wówczas wódzkiego w Bydgoszczy, był naczelnikiem Wydziału wybrano go prezesem Stowarzyszenia Konserwato- Kultury i Sztuki Urzędu woj. Pomorskiego 1945-47. rów Zabytków. W 1984 r. Bohdan Rymaszewski zo- A od 1947-1971 r. Dyrektorem Muzeum Miejskiego, stał sekretarzem generalnym Rady Ochrony Pomni- a później Okręgowego w Toruniu. Jednocześnie ków Walk i Męczeństwa. Pełnił tę funkcję do 1990 pracował w UMK w Toruniu w latach 1945-1960. r., angażując się aktywnie w sprawy ochrony miejsc Pełniąc funkcję kierownika Studium Zabytkoznawstwa pamięci, szczególnie dotyczące obozów zagłady. i Konserwatorstwa, a w latach 1957-58 prodziekana Jego książka „O przetrwanie dawnych miast”, wyróż- Wydziału Sztuk Pięknych. niona została w 1985 r. Nagrodą Polskiej Akademii Wśród wielu osiągnięć Profesora Jerzego Remera, wpi- Nauk. W 1989 r. habilitował się rozprawą „Geneza, sanych na karty historii kultury, na szczególną uwagę uwarunkowania i mechanizmy ochrony zabytków zasługują m.in.: podjęcie I programu konserwator- w Polsce”. W latach 1990–1992 Rymaszewski był dy- skiego dla zabytków zniszczonych w czasie I wojny rektorem Zespołu Ekspertów Międzyresortowej Ko- światowej, współudział w redakcji Ustawy o ochronie misji ds. Rewaloryzacji Miast i Zespołów Staromiej- nad zabytkami z 1928 r., utworzenie w czerwcu 1928 r. skich. Centralnego Biura Inwentaryzacji zabytków, zainicjo- W latach 2000-2006 został członkiem Międzynaro- wanie wydawania pierwszego czasopisma konserwa- dowej Rady Państwowego Muzeum Auschwitz-Bir- torskiego „Ochrona Zabytków”. Za swoje zasługi był kenau, pełniąc jednocześnie funkcję przewodni- wielokrotnie nagradzany, m.in. w dniu 28.06.1964 r. czącego Komisji Konserwatorskiej. Posumowaniem otrzymał Złotą Odznakę za Opiekę nad Zabytkami jego pracy stała się monografia problemów kon- z nr 1. J.W.Łukaszewicz serwatorskich obozu Auschwitz-Birkenau „Pamiętać będą pokolenia”. Był jednym z najaktywniejszych BOHDAN RYMASZEWSKI (1935-2016) KONSERWATOR ZABYTKÓW, MUZEOLOG, NAUCZYCIEL AKADEMICKI Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli polskiego konserwatorstwa i ochrony zabytków w drugiej połowie XX w. Studia w zakresie zabytkoznawstwa i konserwatorstwa ukończył na Uniwersytecie Miko- łaja Kopernika. Jako konserwator zabytków w Toru- niu Bohdan Rymaszewski zwrócił uwagę opinii spo- łecznej na wyjątkowość zespołu dawnych domów mieszczańskich na Starym Mieście. W 1963 r., z jego inicjatywy, zorganizowano międzynarodową sesję naukową „Zabytkowe kamienice mieszczańskie i ich adaptacja do współczesnych potrzeb” z udziałem wybitnych specjalistów z Danii, Holandii, Czechosło- wacji i Niemiec. Podjęte wówczas prace konserwa-

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 31 WIADOMOŚCI ICOMOS członków Polskiego Komitetu Narodowego Między- konserwatora wojewódzkiego i okręgowego w Kra- narodowej Rady Muzeów (ICOM). kowie. De facto Tadeusz Szydłowski jawi się, jako W latach 1990-1992 Rymaszewski był dyrektorem pierwszy polski Konserwator Generalny, który swy- Zespołu Ekspertów Międzyresortowej Komisji ds. Re- mi kompetencjami obejmował tereny dawnej Gali- waloryzacji Miast i Zespołów Staromiejskich i konty- cji i części Królestwa Polskiego. Jednocześnie jest nuował pracę naukową uwieńczoną publikacją 130 to osoba, dzięki której pryncypia konserwatorskie pozycji i 14 książek. oraz podstawy prawno-organizacyjne wypracowane w 2 połowie XIX i w początkach XX w. w Galicji, W 1999 r. otrzymał tytułu profesora. Pracował na zostały płynnie podjęte w odrodzonym państwie wielu wyższych uczelniach kształcących konserwa- Polskim. Idee te propagował również w pracy uni- torów, na Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie wersyteckiej, po ustąpieniu z urzędu konserwatora. i uniwersytecie w Toruniu, na Politechnikach w War- W listopadzie 1939 r. prof. Tadeusz Szydłowski stał szawie, Krakowie, Białymstoku i Kielcach. Wyrazem się jedną z ofiar niemieckiej „Sonderaktion Krakau”, uznania dla jego pracy była złota odznaka „Zasłużo- w wyniku której uwięziono w nazistowskim obozie ny Kulturze „Gloria Artis”, Krzyż Oficerski i Komandor- koncentracyjnym w Sachsenhausen 169 pracowni- ski Orderu Polonia Restituta oraz w 2011 r. „Nagroda ków naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego i Aka- im. Profesora Jana Zachwatowicza” przyznawana demii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Zwolniony przez Generalnego Konserwatora Zabytków i Polski w 1942 r. wkrótce zmarł. Komitet Narodowy ICOMOS. (mhk) Jako konserwator działający w warunkach wojennych T. Szydłowski ratował przed rekwizycją i zniszczeniem dzieła ludwisarstwa (zabytkowe dzwony) TADEUSZ SZYDŁOWSKI i rzemiosła artystycznego. W swej pracy kładł nacisk na dokumentację i inwentaryzację zabytków. Dzie- (1883 – 1942) łem o wielkim znaczeniu jest wydana w 1919 r. książ- HISTORYK SZTUKI, WOJEWÓDZKI KONSERWATOR ka „Ruiny Polski. Opis szkód wyrządzonych przez ZABYTKÓW wojnę w dziedzinie zabytków sztuki na ziemiach Ma- Ur. 9 czerwca 1883 w Jarosławiu, zm. 25 październi- łopolski i Rusi Czerwonej”. Jest to zapis zniszczeń wo- ka 1942 r. w Krakowie. jennych i strat w zasobach dziedzictwa kulturowe- Absolwent Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Ja- go Polski, dokumentowanych na gorąco, nierzadko giellońskiego w Krakowie, w 1907 r. uzyskał doktorat z narażeniem życia. Plonem powojennej, systema- z historii sztuki na podstawie rozprawy „O dekoracji tycznej akcji inwentaryzacji zabytków jest pierwszy kościelnych portali w sztuce średniowiecznej”, napi- tom z serii „Inwentarza topograficznego zabytków sanej pod kierunkiem prof. Mariana Sokołowskiego. w Polsce” poświęcony powiatowi nowotarskiemu. Brał udział w kursach malarstwa w krakowskiej ASP Istotnym wkładem w praktykę konserwatorską był oraz uczestniczył w seminarium Heinricha Wölfflina udział T. Szydłowskiego w decyzjach dotyczących w Berlinie. W 1929 r. uzyskał tytuł profesora Uniwer- zabezpieczania i ratowania zabytków zniszczonych sytetu Stefana Batorego w Wilnie, a następnie kate- przez wojnę, między innymi drewnianego, gotyc- drę historii sztuki powszechnej w Uniwersytecie Ja- kiego kościoła w Sękowej (dziś na liście Światowego giellońskim w Krakowie Dziedzictwa UNESCO), nadzorował prace konserwa- Tadeusz Szydłowski karierę zawodową rozpoczął w Muzeum Narodowym w Krakowie, w 1908 r. 1 maja 1914 r. objął funkcję Konserwatora w Krajo- wym Urzędzie Konserwatorskim w Krakowie, któ- ry stanowił ekspozyturę c.k. Centralnej Komisji dla spraw Opieki nad Zabytkami (Zentral Kommission fur Denkmalpflege). Tym samym, w warunkach za- borów, w systemie administracji monarchii habs- burskiej, jako Polak i urzędnik krajowy (dla Galicji) podjął trud budowy systemu ochrony zabytków na ziemiach polskich. Funkcję tę sprawował nieprzerwanie, mimo wybuchu wojny światowej, do 1918 r. W 1915, po zajęciu Królestwa Polskiego (terenów za- boru rosyjskiego) przez wojska austriacko-niemiec- kie, pełnił też obowiązki konserwatora południowej, austriackiej części Królestwa (tzw. Generalne Guber- natorstwo Lubelskie). Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę konty- nuował swą misję, do lutego 1929 r., na stanowisku

32 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 WIADOMOŚCI ICOMOS torskie na Wawelu, w wieży ratuszowej i w Kościele Zorganizował studium doktoranckie „Architektura Mariackim w Krakowie, chronił przed zabudową eks- i planowanie przestrzenne”; był też pełnomocnikiem pozycję widokową Kopca T. Kościuszki, komentował Rektora ds. humanizacji studiów technicznych. Od konserwację Kolegiaty w Wiślicy, czy prace przy ko- roku 1973 był członkiem ICOMOS. W latach 1981– ściołach w Radłowie i Szczepanowie. 1983 przebywał w Niemczech jako Fellow w Wissen- Wybitne publikacje: shaftskolleg zu Berlin – Institute for Advanced Study W obronie śródmieścia Krakowa, jego starodawnego w Berlinie Zachodnim; prowadził badania w Domäne i artystycznego charakteru, Kraków 1912. Dahlem. W latach 1984-93 jako organizator i prze- wodniczący kierował pracami Międzynarodowego Ruiny Polski. Opis szkód wyrządzonych przez wojnę Komitetu Kształcenia Konserwatorów ICOMOS. W la- w dziedzinie zabytków sztuki na ziemiach Małopolski tach 1986–1987 był profesorem w Instytucie Historii i Rusi Czerwonej, Kraków 1919. Sztuki Uniwersytetu Jana Gutenberga w Moguncji. O pałacach wiejskich i dworach z epoki po Stanisławie W latach 1987-1988 pełnił funkcję dyrektora Instytu- Auguście i budowniczym królewskim Jakubie Kubic- tu Historii Architektury na Wydziale Architektury PW. kim, Kraków 1925, wraz z Tadeuszem Stryjeńskim. Wspólnie z Dethardem von Winterfeldem zorganizo- Pomniki architektury epoki piastowskiej we woje- wał spotkanie uczonych z Polski i Niemiec, a w 1995 wództwach krakowskiem i kieleckiem, Kraków 1928. roku stworzyli Grupę Roboczą Polskich i Niemieckich O odbudowie kolegiaty wiślickiej, „Ochrona Zabyt- Historyków Sztuki, działającą systematycznie jako ków Sztuki” I, Warszawa 1930/31, s. 85—95. „Wspólne Dziedzictwo”. W latach 1988-1992 pełnił funkcję Dyrektora Generalnego ICCROM w Rzymie, Ze studjów nad Stwoszem i sztuką jego czasów, Rocz- a później członka Rady Naukowej Centrum. Po powro- nik Krakowski, T. 26 (1935), s. 1 – 67. cie do Polski dzielił swój czas pomiędzy aktywność Rzym Mussoliniego : nowy wygląd wiecznego miasta, w kraju i prace zagranicą. Od 1993 współpracował Warszawa 1936. z Międzynarodowym Centrum Kultury w Krakowie Zabytki sztuki w Polsce ; z. 1, Powiat nowotarski, War- jako członek Rady Programowej. W ramach kontak- szawa 1938. Opr. Andrzej Siwek tów z uniwersytetem w Reggio Calabria prowadził badania architektoniczne średniowiecznych zamków w Amendolea Vecchia i Nicastro oraz miasta Bova. ANDRZEJ TOMASZEWSKI W latach1994-1995 był członkiem Rady Ochrony Za- (1934-2010) bytków przy Ministrze Kultury i Sztuki, a w latach 1995-1998 członkiem Komitetu Architektury i Urba- HISTORYK ARCHITEKTURY, PROFESOR POLITECHNIKI nistyki PAN. W okresie1995–1999 piastując urząd WARSZAWSKIEJ, KONSERWATOR Generalnego Konserwatora Zabytków R P kierował Andrzej Stanisław Tomaszewski ur. 26.01.1934 r. w War- Państwową Służbą Ochrony Zabytków; prowadził szawie, zm. 25.X.2010 r. w Berlinie. Po maturze (1951) procedury wpisu na Listę Dziedzictwa Światowego w warszawskim Liceum im. Władysława IV nie mógł UNESCO szeregu polskich obiektów: Starego Miasta podjąć studiów z powodów politycznych (syn przed- w Toruniu, Zamku w Malborku, Kalwarii Zebrzydow- wojennego oficera). Pracował jako rysownik w Zespo- skiej, gotyckich drewnianych kościołów na Podhalu, le Badań Dawnej Warszawy (1951-1952). Ukończył Kościołów Pokoju w Świdnicy i Jaworze, zespołu kra- studia: na Wydziale Architektury Politechniki War- jobrazowego Muskau/Mużaków oraz Hali Stulecia we szawskiej (1962), i na Wydziale Historycznym Uniwer- sytetu Warszawskiego (1959). Był stypendystą Uni- wersytetu w Poitiers we Francji; odbył staż naukowy na Uniwersytecie La Sapienza w Rzymie; ukończył też Architectural Conservation Course w ICCROM. Podjął pracę jako asystent na Wydziale Architektury PW w roku 1958. Pracował tam do emerytury. Pro- wadził badania archeologiczno-architektoniczne. Był współtwórcą Zespołu Badań nad Polskim Średnio- wieczem UW i PW i sekretarzem naukowym Zespołu (1959–1961). Badał obiekty romańskie sakralne: ko- ścioły w Kijach, Zagości, Rokiciu, Prandocinie, św. Trój- cy koło Zawichostu, bazylikę w Opatowie, kolegiaty w Skalbmierzu i Wiślicy, gdzie odnalezione zostały relikty dwóch kościołów romańskich oraz rytowana posadzka. Prowadził prace badawcze zagranicą, m. in. we Francji, na Węgrzech i w Belgii. W roku 1980 wy- konał ekspertyzę romańskiego domu w Seligenstadt, najstarszego domu w Hesji.

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 33 WIADOMOŚCI ICOMOS Wrocławiu. Od roku 1997 był członkiem Rady Nauko- 1939 r. konserwator zabytków województwa kra- wo-Programowej Europejskich Targów Konserwator- kowskiego). W 1954 r. Wydział Architektury wraz skich w Lipsku. W latach 1995-2001 był delegatem Pol- z innymi tzw. „wydziałami politechnicznymi” AGH ski w Komitecie Dziedzictwa Kultury Rady Europy oraz stały się zalążkiem nowej uczelni – Politechniki Kra- w Komitecie Światowego Dziedzictwa UNESCO. Od kowskiej. roku 1997 był członkiem Rady Ochrony Przyrody przy Wiktor Zin poświęcił się pracy naukowej. Już Ministrze Środowiska, a także członkiem Rosyjskiej w 1952 r. otrzymał stopień doktora, habilitowany Akademii Dziedzictwa Architektury. Od roku1998 był został w 1956 r., tytuł profesora nadzwyczajnego członkiem Grupy Ekspertów Rady Europy „Heritage uzyskał w 1967 r. a profesora zwyczajnego w 1979 r. – Identity – Diversity” w Strasburgu. W latach 1998– Przez wiele lat był dyrektorem Instytutu Historii 2007 sprawował funkcję Kierownika Zakładu Konser- Architektury i Konserwacji Zabytków na Wydzia- wacji Zabytków WAPW. Od roku 1999 był członkiem le Architektury Politechniki Krakowskiej. W latach korespondentem Deutsche Akademie für Städtebau- 1977-81 w randze wiceministra kultury piastował und Landesplanung – DASL oraz członkiem Centro funkcję generalnego konserwatora zabytków. Był Regionale per il Recupero CERERE Reggio Calabria. też autorem kilkudziesięciu publikacji, wielu badań Od roku 2001 prowadził wykłady i był promotorem i projektów dla licznych zabytków w Polsce (w tej prac dyplomowych w Akademii Dziedzictwa w MCK liczbie tak znane i do dziś bardzo cenione jak Wieża w Krakowie. Od roku 2003 przewodniczył Społecznej Ratuszowa w Krakowie, Arsenał i zespół Kamienic Radzie Ochrony Dziedzictwa przy Prezydencie m. st. Ormiańskich w Zamościu). Warszawy. Prof. Wiktor Zin był jednak również – a może przede W latach 2003-2008 był prezesem PKN ICOMOS. W roku wszystkim – genialnym wręcz popularyzatorem 2004 zorganizował Międzynarodowy Komitet Nauko- wiedzy o zabytkach sztuki, w tym architektury. Jako wy Teorii i Filozofii Konserwacji Zabytków ICOMOS i zo- niezrównany gawędziarz i zarazem rysownik pro- stał jego przewodniczącym. wadził od 1963 r. przez niemal 30 lat słynny pro- Od roku 2006 był prezesem zarządu Niemiecko-Pol- gram telewizyjny Piórkiem i Węglem, w którym ryso- skiej Fundacji Ochrony Zabytków Kultury. Także od wał, a jednocześnie z wyjątkową swadą opowiadał 2006 przewodniczył PKN Światowej Rady Muzeów o dziejach wielu zabytków, ich przemianach w cza- ICOM. W roku 2009 został powołany do grona Społecz- sie, a także uczył znajdować często niedostrzega- nego Komitetu Odbudowy Zabytków Krakowa. ne piękno ukryte w tym, co nas otacza, przedsta- Jest autorem blisko 300 publikacji – ok. 1/3 ukazała wiał też wartości krajobrazu kulturowego. Program się zagranicą. Znalazły się w nich wyniki badań arche- ten cieszył się wówczas niezwykłą popularnością. ologiczno-architektonicznych oraz teksty dotyczące W podobny sposób prowadził też wykłady z historii współpracy międzynarodowej w zakresie ochrony architektury, na których zawsze był komplet słucha- dziedzictwa kulturowego. W ostatnim okresie zajmo- czy... wał się głównie teorią ochrony i konserwacji: strategią Profesor zmarł w dniu 17 maja 2007 r. w Rzeszowie, zarządzania dobrami kultury, miejscami pamięci, po- w trakcie przygotowywania kolejnego wykładu dla jęciem autentyzmu i stosunkiem konserwatorów do studentów Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządza- wartości niematerialnych. E. Święcka nia w Rzeszowie. Pochowany został w Krakowie. opr. Jan Janczykowski, WIKTOR ZIN (1925 – 2007) ARCHITEKT, PROFESOR POLITECHNIKI KRAKOWSKIEJ, KONSERWATOR Wiktor Zin urodził się w Hrubieszowie w dniu 14 września 1925 r. Jego ojciec i dziadek prowadzili tam pracownię malarsko-pozłotniczą, tak więc od dzieciństwa miał bezpośredni kontakt z dziełami sztuki i ich konserwacją. Studiował na nowo po- wstałym w 1945 r. Wydziale Architektury Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie z siedzibą na Wa- welu, którego założycielem i pierwszym dziekanem był prof. Adolf Szyszko-Bohusz (od 1916 r. kierownik renowacji Zamku Królewskiego na Wawelu). Zajęcia na tym wydziale prowadzone były pod kierunkiem takich mistrzów, jak Józef Gałęzowski, Włodzimierz Gruszczyński, Bohdan Guerquin, Adam Mściwu- jewski, Ludomir Ślendziński czy Bohdan Treter (do

34 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 WIADOMOŚCI ICOMOS JAN ZACHWATOWICZ (1900-1983) ARCHITEKT, HISTORYK ARCHITEKTURY, PROFESOR POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ, GENERALNY KONSERWATOR ZABYTKÓW Jan Zachwatowicz ur. 4 marca 1900 w Gatczynie, zm. 18 sierpnia 1983 w Warszawie. Ukończył Instytut In- żynierów Cywilnych w Petersburgu. Nostryfikował dy- plom architekta na Politechnice Warszawskiej, gdzie został asystentem przy Katedrze Rysunku Odręczne- go prof. Zygmunta Kamińskiego, z którym współpra- cował (m.in. przy projekcie wizerunku Orła Białego, godle RP). W 1930 roku został asystentem w Zakładzie Architektury Polskiej, założonym przez prof. Oskara Sosnowskiego, w którym pracowało wielu historyków sztuki, architektów I historyków. Zakład prowadził wraz ze studentami prace inwentaryzacyjne, które stały się nieocenionym zasobem danych m.in. w ra-

towaniu i odbudowie obiektów zabytkowych znisz- - PAP/CAF-Ma w 1972 r.Foto: Jan Zachwatowicz w 1972 r. Jan Zachwatowicz riusz Szyperko czonych w czasie II wojny światowej. W 1936 r. pro- wadził prace przy odsłonięciu murów Starego Miasta jego koncepcji i projektów m.in. regotycyzowano w Warszawie. W Latach 1936-1939 prowadził prace katedrę w Gnieźnie, powstała fasada Katedry w War- Inwentaryzacyjne w Zamościu. Monografią „Twierdza szawie, odbudowano Pałac Potockich na Krakowskim Zamość” uzyskał doktorat. Następnie z Władysławem Przedmieściu. Z jego inicjatywy i według jego kon- Wieczorkiewiczem opracował plan rozwoju miasta. Na cepcji programowej powołano PKZ-y. Funkcję Gene- niej opierały się powojenne koncepcje urbanistyczne ralnego Konserwatora Zabytków pełnił do 1954 r., Zamościa. Po śmierci prof. Sosnowskiego w 1939 r. następnie do 1957 r. jako doradca Ministra Kultury Jan Zachwatowicz kierował Zakładem w czasie wojny, Sztuki. Zrezygnował, gdy w czasie jego nieobecności prowadząc tajne nauczanie. zburzono Zamek Ujazdowski. W 1940 r. wraz z Jerzym Szablowskim wywiózł i urato- Razem z profesorami S. Lorentzem, K. Michałowskim wał archiwum Centralnego Biura Inwentaryzacji. Dzia- i B. Marconim udzielał się Jan Zachwatowicz po woj- łał w Delegaturze Rządu na Kraj w Pracowni przygoto- nie w pracach organizacji międzynarodowych. Był wującej m.in. fałszywe dokumenty dla Armii Krajowej. projektantem międzynarodowego znaku zabytku na Wraz ze Stanisławem Lorentzem w 1944 r. uratował zamówienie Konferencji UNESCO w Hadze w 1954 r. dzieła sztuki, archiwalia i pomiary inwentaryzacyjne i tamże brał udział w redagowaniu Konwencji Ha- Zakładu. W 1945 r. prezydent Warszawy Marian Spy- skiej, Na II Międzynarodowym Kongresie Architektów chalski powierzył mu organizację Biura Odbudowy i Techników w Wenecji w 1964 sygnował Kartę Wenec- Stolicy(BOS). Został Generalnym Konserwatorem ką. Od 1965 r. do śmierci był wiceprzewodniczącym Zabytków w Naczel- Polskiego Komitetu ICOMOS. W latach 40. przygoto- nej Dyrekcji Muzeów wał koncepcję odbudowy Zamku Królewskiego, która i Ochrony Zabytków, doczekała się realizacji dopiero w latach 70. Wówczas instytucji, która w la- został przewodniczącym Komisji nadzorującej prace tach powojennych przy restytucji tego symbolicznego zabytku. organizowała ochro- Był członkiem Wydziału IV Polskiej Akademii Nauk, nę zabytków i muze- Stowarzyszenia Architektów Polskich, Stowarzyszenia ów, ratowała zbiory Historyków Sztuki, Towarzystwa Urbanistów Polskich, i zniszczone obiekty. Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, także Królewskie- Zgodnie z przyjętymi go Instytutu Architektów Brytyjskich oraz Francuskiej przez Jana Zachwa- Akademii Architektury, doktorem h.c. Uniwersytetu towicza założeniami w Hanowerze, członkiem honorowym Międzynaro- prowadzona była dowej Rady Ochrony Zabytków ICOMOS. odbudowa zabyt- Odznaczony został w 1939 r. Krzyżem Walecznych, ków Starego Miasta a po wojnie Krzyżem Komandorskim[ i Krzyżem Ko- w Warszawie. Jego mandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. Był decyzjom zawdzię- laureatem wielu nagród, m.in. Nagrody Państwowej czamy odbudowę I stopnia, Nagrody Europejskiej za Ochronę Zabytków, Znak obiektu zabytkowego au- form historycznych torstwa J. Zachwatowicza Pierścienia Schinkla, najważniejszego odznaczenia Gdańska. Według konser-watorskiego w Niemczech.

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 35 WIADOMOŚCI ICOMOS Wybrane bublikacje • Program i zasady konserwacji zabytków,1946 • Ochrona Zabytków w Polsce,1965 • Architektura Polska,1967 (w 5.językach) • Zasady naukowe i techniczne w konserwacji zabytków,1968 (dla UNESCO) • Katedra Gnieźnieńska (praca zbiorowa 1968) • Sztuka Polska Przedro- mańska i Romańska do schyłku XIII w.1971, (praca zbiorowa) • Zamek Królewski w War- szawie,1972 (mhk) Tablica pamiątkowa na placu Zamkowym w Warszawie fot. W. Stępień W. fot.

Warszawa, dzieło także konserwatorów – Ogród Saski, plac Marszałka Józefa Piłsudskiego, Opera, Zamek, zrewitalizowane Stare Miasto

36 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 jak chronić

Bogusław Szmygin WSPÓŁCZESNE UWARUNKOWANIA REKONSTRUKCJI W TEORII OCHRONY DZIEDZICTWA

Systemowa ochrona zabytków jest dyscypliną, któ- kół którego budowane jest podejście do zabytku ra istnieje już od ponad dwóch stuleci. W tym czasie i jego ochrony. W tradycyjnym podejściu centralnym dokonał się bardzo znaczący postęp. Idea ochrony elementem jest dziedzictwo-dokument przeszłości zabytków jest powszechnie akceptowana przez spo- (przedmiot), we współczesnym podejściu centralne łeczeństwa, systemy ochrony zabytków są wbudowa- położenie zajmuje współczesny użytkownik dziedzic- ne w działania współczesnych państw, a ochrona za- twa (podmiot). Do centralnego elementu dostosowu- bytków opiera się o teorię konserwatorską. W efekcie je się wszystkie składowe systemu – oceny wartości, w wielu krajach zidentyfikowano zbiór dziedzictwo cele, zasady i formy postępowania z zabytkami. (zgodnie z jego aktualnym rozumieniem) i objęto go Obecna sytuację w ochronie zabytków określa się różnymi formami ochrony. jako fazę zmiany paradygmatu. To oznacza, że obec- Jednocześnie jednak współczesna ochrona dziedzic- nie współistnieją dwa podejścia do dziedzictwa – żad- twa jest w coraz trudniejszym położeniu. Zmieniają- ne z nich nie zostało uznane za bezwzględnie obo- ce się pojecie dziedzictwa (prowadzące do znaczne- wiązujące. W praktyce we współczesnych systemach go powiększenia zbioru dziedzictwa) oraz radykalna ochrony dziedzictwa próbuje się te dwa podejścia zmiana warunków jego ochrony (przede wszystkim pogodzić i zbudować kompromis. Okazuje się jednak, uznanie prawa interesariuszy do decydowania że nie jest to proste, a przyszłość może pokazać, że nie o sposobie ochrony zabytku), prowadzi do nara- jest to możliwe. stających sprzeczności i konfliktów. Na przestrzeni Przedstawiony dylemat określa również dyskusję na ostatnich dekad radykalnie zmienia się podejście do temat rekonstrukcji. Potwierdza to tytuł konferencji, zasad i form ochrony zabytków. Dziedzictwo i jego która odbył się w Warszawie w dniach 6-8 maja 2018 ochrona jest postrzegane z dwóch, konkurencyjnych roku – The challenges of World Heritage recovery – an perspektyw. Ze względu na czas kiedy zostały one international conference on reconstruction. Tytuł ten sformułowane można je nazwać perspektywą trady- zawiera dwa kluczowe określenia –„recovery” („powrót cyjną i współczesną. do zdrowia”) i „reconstruction” (rekonstrukcja). Określe- W podejściu tradycyjnym obiekt historyczny był trak- nia te zdefiniowano w materiale programowym kon- towany przedmiotowo (status ontologiczny, wartości, ferencji (2.1 Defining the Terms – Taxonomy). użytkownicy). W konsekwencji uznawano, że o zasa- „Recovery can be defined as a set of strategies used to dach i formach postępowania z dziedzictwem powin- assist communities to rebuild themselves after a disaster ny decydować jego wartości. Historyczny obiekt uzna- occurs.” wano bowiem jako obiektywnie istniejący dokument „The definition of reconstruction includes the action or pro- z przeszłości, którego wartość jest proporcjonalna do cess of reconstructing or being reconstructed; a thing that jego autentyzmu i integralności. W podejściu współ- has been rebuilt after being damaged or destroyed” czesnym dziedzictwo jest postrzegane podmioto- Określenie pojęć pokazuje, że „recovery” jest ukierun- wo. Dziedzictwo jest oczywiście dziełem/produktem kowane na „communities”, czyli szeroko rozumianych z przeszłości, który może być jednak współcześnie interesariuszy (podmiot). Natomiast „rekonstrukcja” wykorzystany. O zasadach i formach postępowania odnosi się do „thing”, czyli do historycznego obiektu z dziedzictwem – a właściwie o sposobie jego wyko- (przedmiot). To rozróżnienie jest absolutnie kluczo- rzystania, mają prawo decydować współcześni użyt- we, gdyż sprawia, że pozostałe elementy tworzonego kownicy. systemu są odmienne. W uproszczeniu można po- Z wielu cech różnicujących tradycyjne i współczesne wiedzieć, że w procesie „recovery” dziedzictwo, jego podejście do dziedzictwa jako kluczowe można wska- wartości, teoria konserwatorska i specjaliści konser- zać cechy przedstawione tabeli 1. watorzy mają instrumentalne, mniejsze znaczenie. Tabela pokazuje, że kluczowa różnica pomiędzy po- Natomiast w procesie „rekonstrukcji” dziedzictwo, dejściem tradycyjnym i współczesnym polega na jego wartości, teoria konserwatorska i specjaliści- wskazaniu innego elementu jako centralnego, wo- -konserwatorzy mają najważniejsze znaczenie. Tab. 1. Cechy różnicujące tradycyjne i współczesne traktowanie dziedzictwa

Podejście tradycyjne Podejście współczesne Status ontologiczny - historyczny obiekt jest elementem - dziedzictwo jest elementem współczesnym przeszłości Cel działania - ochrona zabytkowych wartości - wykorzystanie zabytku i jego wartości Decydenci - konserwatorzy zabytków - użytkownicy

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 37 jak chronić Przy okazji warto przypomnieć, że specjaliści od „heri- ny status zabytku był określony przez jego unikato- tage protection” – generalnie, architekci, archeolodzy, wość. Zabytek był nie starym budynkiem, ale przede historycy sztuki, inżynierowie budownictwa – mają wszystkim dokumentem historycznym, który należy niewielkie zawodowe kompetencje do prowadzenia traktować podobnie jak dzieło sztuki. W konsekwencji procesów społecznych. Są natomiast zawodowo przy- nadrzędną wartością zabytku jest jego autentyzm. Co gotowani do planowania i prowadzenia rekonstrukcji. więcej, zabytek powinien być autentyczny we wszyst- Można więc podsumować, że o ile teoria konserwa- kich aspektach – substancji, formie, wykonaniu, po- torska – zajmująca się definiowaniem dziedzictwa, ce- łożeniu, funkcji itd. Dlatego właśnie rekonstrukcja – lów, zasad i form ochrony dziedzictwa – dostarcza in- jako działanie z natury nie mogące doprowadzić do formacji na temat rekonstrukcji, to tylko w niewielkim powstania zabytku spełniającego wszystkie aspekty zakresie dostarcza informacji/narzędzi pozwalających autentyzmu, nie była akceptowana. Okoliczności normować proces „recovery” (proces społeczny). Dla- zniszczenia i odbudowy – wymienione wyżej jako ele- tego, jeżeli w ochronie dziedzictwa przyjmie się per- ment trzeci i czwarty – nie były formalnie brane pod spektywę procesu społecznego, to istnieje poważne uwagę. W praktyce jednak gdy okoliczności zniszcze- zagrożenie, że konserwatorzy zabytków problem re- nia były wyjątkowe – na przykład celowe zniszczenie konstrukcji będą musieli ograniczyć do tworzenia ka- zabytku podczas wojny, rekonstrukcję podejmowano talogu „case studies”. i zabytki odtwarzano. Oczywiście taki zrekonstruowa- Tymczasem specjaliści odpowiedzialni za ochronę ny zabytek nie miał wartości równej zabytkowi auten- tycznemu. dziedzictwa potrzebują wskazań normatywnych. To jest właśnie rola teorii konserwatorskiej. Tylko takie Współczesne podejście do zabytków zmienia też po- podejście do tematu jest odpowiedzialne. Przyjmując dejście do rekonstrukcji. Podmiotowe traktowanie takie właśnie podejście i założenia można przedsta- zabytków sprawia, że nie można już pominąć okolicz- wić kilka aspektów rekonstrukcji z punktu widzenia ności zniszczenia i odbudowy zabytku. To oznacza, że teorii konserwatorskiej. w systemie złożonym z czterech elementów określa- jących wartość zabytku, żaden nie jest z zasady nad- Uwarunkowania rekonstrukcji rzędny. Jest to zgodnie z obecnym podejściem, które Pierwszą kwestią jest złożoność kontekstu, w którym zastąpiło pojęcie zabytku znacznie szerszym pojęciem rekonstrukcja powinna być analizowana. Najprostsza dziedzictwa. W konsekwencji status ontologiczny dzie- definicja rekonstrukcji może być następująca: rekon- dzictwa (współczesna koncepcja) różni się od statusu strukcja jest odtworzeniem zabytkowego obiektu, historycznego pomnika (tradycyjna koncepcja). który uległ zniszczeniu (nie istnieje). Jednak taka defi- W rzeczywistości zawsze tylko nieliczne obiekty za- nicja ogranicza postrzeganie rekonstrukcji wyłącznie bytkowe spełniały wszystkie warunki autentyczności. do materialnej egzystencji historycznego obiektu. Dlatego gdy pojawiło się podmiotowe traktowanie Przyjmując tę definicję można uznać, że rekonstruk- dziedzictwa zmalało uzasadnienie by utrzymać uprzy- cja – jako techniczna działalność konserwatorska wilejowaną wartość samych obiektów zabytkowych, polegająca na odtworzeniu materialnej formy obiek- abstrahując od okoliczności ich destrukcji i odbudo- tu – może być oceniana niezależnie od przedmiotu wy. Wygasa więc zasadność wykluczenia rekonstruk- i okoliczności w jakich to działanie jest dokonywane. cji jako metody dozwolonego działania konserwator- Takie podejście wydaje się jednak zbyt zawężające skiego (w stosunku do zniszczonego dziedzictwa). rzeczywistość. Takie podejście wymusza zmianę filozofii postępowa- W praktyce analizując uwarunkowania rekonstrukcji nia konserwatorskiego. Uniwersalna zasada zabrania- dziedzictwa trzeba uwzględnić co najmniej cztery ele- jąca rekonstrukcji musi być zastąpiona indywidualna menty (czynniki wpływające na ocenę rekonstrukcji). analizą, która obejmuje wszystkie cztery elementy – zabytek, okoliczności oraz metodę postępowania. • zabytek /przedmiot rekonstrukcji/ Generalna konkluzja dotycząca współczesnego po- • rekonstrukcja /działanie techniczne dotyczące zniszczo- dejścia do dziedzictwa sprowadza się do stwierdze- nego zabytku/ nia, że nie ma ograniczeń dla jakichkolwiek prac • okoliczności zniszczenia zabytku konserwatorskich poza indywidualnym kontekstem • okoliczności rekonstrukcji zabytku (obiekt, wartość, okoliczności). To oznacza, że współ- Mając na uwadze te cztery elementy wpływające na czesna teoria konserwatorska nie może sformułować zasadność i ocenę rekonstrukcji należy postawić pyta- jednoznacznej oceny rekonstrukcji – ani pozytywnej nie czy ten system współzależnych (w znacznym stop- ani negatywnej. niu) czynników można ograniczyć tylko do jednego z nich. Co oczywiście oznacza pominięcie pozostałych Ruiny historyczne trzech czynników. versus ruiny współczesne W przeszłości – przez cały XX wiek – na tak postawio- Wpływ okoliczności zniszczenia zabytku na sposób ne pytanie teoria konserwatorska udzielała pozytyw- jego ochrony dobrze ilustruje postępowanie z ruina- nej odpowiedzi. Nadrzędną wartość przyznawano mi. W konserwacji zabytków mianem ruin określa się tylko jednemu elementowi – zabytkowi. Ontologicz- zabytkowe obiekty, które zostały w znaczącym stop-

38 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 jak chronić Tab. 2. Cechy różnicujące ruiny współczesne i ruiny historyczne.

Kryterium Ruina współczesna Ruina historyczna

OKRES ZNISZCZENIA W pamięci żyjących pokoleń ruina Zniszczenie dokonało się poza pamięcią była jeszcze kompletnym obiek- żyjących pokoleń tem PRZYCZYNA ZNISZCZENIA Gwałtowne, krótkotrwałe okolicz- Naturalny, długotrwały proces zniszcze- ności o wyjątkowym charakterze nia /mógł być poprzedzony okoliczno- /wybuch, pożar, katastrofa, po- ściami gwałtownymi/ wódź/ UDOKUMENTOWANIE WYGLĄDU Pełna lub znacząca dokumentacja Brak dokumentacji lub tylko fragmenta- PIERWOTNEGO ryczna /niewiarygodna/ TYP BUDYNKU Nie ma znaczenia Przede wszystkim obiekty militarne i sakralne /ZAMEK, OBIEKT MIESZKALNY, ZA- BYTEK PRZEMYSŁOWY, ITP./ STAN TECHNICZNY Zachowane różne typy elemen- Zachowane tylko fragmenty elementów tów obiektu /mury obwodowe, konstrukcyjnych – często tylko fragmen- /ZAKRES NISZCZENIA I NIEKOM- schody, stropy, elementy wykoń- ty ścian konstrukcyjnych PLETNOŚCI/ czeniowe. Wystrój architektonic- zny/ niu zniszczone. Określenie „ruina” jest stosowane do współczesnych”. Takie rozróżnienie pozwala bowiem wszelkich obiektów historycznych, które są zniszczo- ująć kluczowe różnice. ne, niekompletne, pozbawione funkcji, nieczytelne. Przedstawione zestawienie kryteriów jednoznacz- Natomiast z technicznego punktu widzenia można nie wskazuje, że ruiny współczesne i ruiny historycz- przyjąć, że zniszczony obiekt/zespół jest ruiną, gdy ne są innymi bytami. Można uznać, że w przypadku większość (lub wszystkie) budynki i pomieszczenia są „ruin współczesnych” stan zniszczenia jest stanem pozbawione przekryć (dachów i stropów). chwilowym, nienaturalnym. Naturalnym stanem jest Różnego rodzaju historycznych ruin jest wiele. I bar- budowla kompletna. Tym bardziej, gdy są pełne i wia- dzo często jedną z koncepcji ich ochrony jest re- rygodne informacje o jej historycznej formie. konstrukcja. Można nawet powiedzieć, że większość W przypadku „ruin historycznych” stan zniszczenia jest rekonstrukcji dotyczy ruin, bo w praktyce rzadko od- stanem trwałym, naturalnym. Nienaturalnym stanem twarzane obiekty były całkowicie zniszczone. Dlate- byłaby budowla kompletna (odbudowana). Tym bar- go rekonstrukcja w rzeczywistości dotyczy różnego dziej, gdy brakuje informacji na temat jej historycznej rodzaju ruin. Oczywiście przywołane już wcześniej formy. Tymczasem w teorii konserwatorskiej nie różnicu- argumenty – przede wszystkim brak autentyzmu – je się formalnie sposobu postępowania ze zniszczonymi sprawiają, że tradycyjna teoria konserwatorska wy- ruinami, w zależności od takiej ich charakterystyki. kluczała odbudowę/rekonstrukcję ruin. Różnica pomiędzy ruinami historycznymi i współczesny- Sposób konserwatorskiego postępowania z ruiną – mi sprawia też, że powinny obowiązywać w stosunku czyli zakaz jej odbudowy, sformułowano tylko w opar- do nich inne zasady postępowania konserwatorskiego. ciu o stan jej zachowania/zniszczenia. Tymczasem W przypadku ruin współczesnych można podjąć odbu- właśnie w przypadku ruin bardzo wyraźnie widać, że dowę, natomiast ruiny historyczne powinny być zabez- ważne są również inne czynniki, przede wszystkim pieczone w postaci tzw. trwałych ruin. okoliczności zniszczenia obiektu. Jako czynniki różni- cujące ruiny, które będą też określały sposób konser- Terminologia watorskiego działania, należy wskazać: Kolejną ważną kwestią mającą pewne znaczenie dla • okres zniszczenia postępowania ze zniszczonymi (i rekonstruowanymi) • przyczyna zniszczenia zabytkami jest terminologia. W ochronie dziedzic- • udokumentowanie wyglądu pierwotnego twa nie obowiązuje żaden uniwersalny słownik po- • typ budynku jęć konserwatorskich. Kilkadziesiąt najczęściej uży- • stan techniczny /zakres zniszczenia i niekompletności/ wanych pojęć konserwatorskich nie ma precyzyjnie • okres powstania obiektu ustalonych znaczeń – czyli tzw. pól semantycznych. W oparciu o przedstawione kryteria uzasadnione jest Używane są intuicyjnie, a brak precyzji pogłębia fakt, odróżnienie dwóch grup: „ruin historycznych” i „ruin że w różnych dokumentach doktrynalnych te same

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 39 jak chronić Tab. 3. Działania dotyczące zniszczonych historycznych obiektów.

Nazwa działania Charakterystyka Przykłady Anstyloza - złożenie fragmentów historycznego obiektu z autentycznych ele- - starożytne obiekty mentów wykonane z dużych elementów kamien- – niewielkie współczesne uzupełnienia wynikające z potrzeb sta- nych tycznych Restytucja - odtworzenie historycznego obiektu z wykorzystaniem wielu, roz- - Zamek Królewski proszonych elementów autentycznych /również wystroju architek- w Warszawie tonicznego/

- współczesne uzupełnienia dominują nad elementami autentycz- nymi; odtworzona jest historyczna forma obiektu Odbudowa - odtworzenie historycznego obiektu, który został zniszczony nie- - Frauenkiche Drez- dawno w gwałtownych, jednorazowych okoliczno-ściach den

- forma historycznego obiektu jest wiernie odtworzona na podstawie pełnej i wiarygodnej dokumentacji Rekonstrukcja - odtworzenie historycznego obiektu, który został zniszczony w od- - odtwarzanie śre- leglejszej przeszłości dniowiecznych zam- ków zachowanych - forma odtworzonego obiektu jest hipotetyczna – brakuje pełnej w formie ruiny i wiarygodnej dokumentacji pojęcia definiowane są w różny sposób. Tymczasem jaką przedstawia zrekonstruowany/odbudowany zaby- precyzja pojęć, czyli stosowanie wspólnego języka, tek oraz możliwości wpisywania zrekonstruowanych jest oczywistym warunkiem stworzenia teorii konser- dóbr na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. watorskiej, która będzie normowała praktykę. Wydaje Oceniając wartość odbudowanego obiektu trze- się możliwe i konieczne jest zdefiniowanie kilku po- ba raz jeszcze przypomnieć, że w tradycyjnej teorii jęć, które odzwierciedlą znaczące różnice w postępo- konserwatorskiej wartość posiadał tylko autentycz- waniu ze zniszczonymi obiektami historycznymi. ny materialnie obiekt. Obiekt zrekonstruowany nie Dla charakterystyki obiektów historycznych postrze- reprezentował więc wartości definiujących zabytek. ganych jako materialne nośniki różnych wartości Dlatego rekonstrukcja nie była działaniem konser- kluczowymi cechami jest autentyzm i integralność. watorskim. Jednak współczesne rozumienie auten- Dlatego pojęcia opisujące techniczne postępowanie tyzmu jest znacznie szersze. Dzięki temu obiekt nie- ze zniszczonymi obiektami historycznymi powinny autentyczny materialnie (odbudowany) może być odnosić się do historycznej/autentycznej substancji. uznawany za dziedzictwo, ponieważ reprezentuje Z tego punktu widzenia można wyróżnić cztery ro- inne wartości. Oczywiście nie oznacza to zatarcia dzaje warunków i działań, które przedstawia tabela 3. różnic pomiędzy wartościami. Autentyzm materiału/ Przedstawione terminy opisują inne zakresy działania substancji jest wartością z zasady najważniejszą. wynikające też z odmiennych okoliczności w jakich Dlatego odbudowany historyczny obiekt nie jest znajduje się zniszczony zabytek. Co ważne, terminy te tożsamy z obiektem przed zniszczeniem. Odbudowa tworzą komplementarny system. Zastosowanie tych zniszczonego obiektu jest rozpoczęciem kolejnej fazy terminów pozwala nazwać i zróżnicować konkretne w jego historii. Takie podejście pozwala uwzględnić sytuacje, w których znajdują się zniszczone obiekty. dodatkowe czynniki jak np. okoliczności zniszczenia Konsekwentne stosowanie wyszczególnionych termi- obiektu, które mogą współtworzyć zbiór wartości, nów jest więc kolejnym elementem, który w ramach których jest on nośnikiem. teorii konserwatorskiej może pomóc w uporządko- W pewnych przypadkach okoliczności zniszczenia waniu postępowania ze zniszczonymi obiektami hi- obiektu mogą nawet dominować w zbiorze wartości, storycznymi. których jest nośnikiem (Warszawa, kopuła w Hiroszi- mie, komory gazowe w Oświęcimiu). I w zależności Podsumowanie i wnioski od interpretacji mogą być argumentem przemawiają- Podsumowując wybrane aspekty rekonstrukcji postrze- cym za jego odbudową (Mostar), albo wręcz przeciw- gane z perspektywy współczesnej teorii konserwator- nie – decydującym o pozostawienia obiektu w ruinie skiej warto odnieść się do dwóch kwestii: oceny wartości (komory gazowe).

40 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 jak chronić Można więc podsumować, że zniszczenie obiektu hi- Liście Światowego Dziedzictwa, ale czy zniszczenia storycznego tworzy nową sytuację z punktu widze- naruszyły jego OUV, oraz czy odbudowa może je od- nia oceny jego wartości. W ocenie wartości należy tworzyć/uzupełnić . uwzględnić cztery elementy – zabytek, okoliczności Zatem pytanie czy rekonstrukcja dobra wpisanego na zniszczenia i odbudowy, zasady odbudowy. Suma- Listę UNESCO jest możliwa nie jest właściwe. Rekon- ryczna analiza wartości w tych czterech aspektach strukcja jest na skraju szerokiej palety działań, które powinna być podstawą decyzji o odbudowie histo- mogą być dokonywane przy zabytkach. Dyskusja rycznego obiektu. Trzeba jednak też dodać, że w teorii o rekonstrukcji w 2018 roku, gdy na Listę UNESCO konserwatorskiej nie opracowano dotąd metodologii wpisano już blisko 1100 obiektów, musi być inna niż czy schematu, które pozwoliłyby na dokonanie takich w czasach, gdy formułowano pierwsze zasady doty- wartościowań. czące światowego dziedzictwa. Trzeba uwzględnić Druga kwestia, czyli ocena rekonstrukcji w kon- nowe realia, czy wielką różnorodność współczesnych tekście Listy UNESCO, składa się z dwóch przypad- dóbr dziedzictwa oraz różnorodność warunków ich ków. Pierwszy przypadek sprowadza się do rozstrzy- ochrony. To wymusza weryfikację zasad i form ochro- gnięcia czy można wpisywać na Listę UNESCO dobra ny również w stosunku do zbioru najcenniejszych odbudowane, natomiast drugi przypadek to ustale- dóbr, czyli światowego dziedzictwa. Zamiast uni- nie czy można odbudowywać miejsca już wpisane na wersalnych zasad konserwatorskich trzeba opisywać Listę UNESCO, które zostały zniszczone? warunki i procedury, które powinny być zastosowane W pierwszym przypadku konieczna jest analiza czy w konserwacji i ochronie również dóbr UNESCO. odbudowany obiekt spełnia wszystkie warunki wy- Na koniec można sformułować następujące wnioski: magane przy wpisaniu na Listę UNESCO. Przy czym • rekonstrukcja może być uznana za dopuszczalny spo- możliwe jest, że to właśnie inne aspekty – okolicz- sób postępowania ze zniszczonym zabytkiem /decyduje ności zniszczenia dobra lub sposób jego odbudowy o tym charakterystyka obiektu, okoliczności zniszczenia, stanowią oparcie dla OUV (uniwersalnych wartości). sposób odbudowy/, Czy pomimo rekonstrukcji obiekt zachowuje wartości • kluczowym czynnikiem decydującym o rekonstrukcji i czy rekonstrukcja jest elementem tej wartości. Takim powinna być analiza wartości, których nośnikiem będzie przypadku rekonstrukcja powinna być wskazana jako odtworzony obiekt /konieczne jest dokonanie takiej ana- ważny element w historii tego obiektu – tak było przy lizy/, wpisie Starego Miasta w Warszawie na Listę UNESCO. • teoria konserwatorska dostarcza wskazań normujących W drugim przypadku trzeba dokonać analizy w ja- rekonstrukcję jako działanie techniczne dotyczące postę- kim zakresie zostały zniszczone wartości OUV. Czy powania ze zniszczonym obiektem zabytkowym, odbudowa w ogóle, i jaka odbudowa, może odtwo- • nie należy a priori wykluczyć odbudowanego obiektu rzyć/uzupełnić OUV zniszczonego dobra. Oczywiście z Listy UNESCO /konieczna jest analiza wartości i warun- każde zniszczone dobro jest inne, co oznacza inną ków jego zniszczenia i odbudowy; z tej perspektywy na- charakterystykę OUV. Zatem to pytanie nie brzmi: leży też odpowiadać na pytania dotyczące rekonstrukcji czy można odbudowywać obiekty znajdujące się na dóbr Światowego Dziedzictwa UNESCO/.

W Kolonii odkryto najstarszą bibliotekę w Niemczech

Początkowo archeologowie nie wiedzieli, na co się na- lem gazety Marcus Trier, dyrektor Muzeum Rzymsko- tknęli. Na właściwy trop naprowadziły ich dziwne ni- -Germańskiego w Kolonii, będący również kierowni- sze w murach. Teraz są już pewni - odkryli starożytną kiem działu ochrony zabytków w tym mieście. rzymską bibliotekę. Dawna biblioteka była najprawdopodobniej budyn- Odsłonięte przez archeologów szczątki dawnych kiem dwupiętrowym, mierzącym od 7 do 9 metrów murów, obejmujących powierzchnię prawie 200 me- wysokości. „Znajdowało się w niej na pewno kilka trów kwadratowych, pochodzą z II wieku naszej ery. tysięcy zwojów, które czytano rozwijając je z jednej W rozmowie z reporterem dziennika „Kölner Stadt- i zwijając z drugiej strony”, wyjaśnił dalej dyrektor -Anzeiger” wyjaśnili, że odkryta przez nich rzymska Trier. W dalszej części wywiadu dla „Kölner Stadt-An- biblioteka powstała w latach 150-200 po narodzinach zeiger” powiedział, że archeologom udało się także Chrystusa i mieściła się na forum, czyli na rynku rzym- odnaleźć dwa małe polerowane fragmenty podłogi skiego osiedla, była więc zatem jedną z najważniej- biblioteki oraz ustalić, że jej mury były wykonane z szych instytucji ówczesnego życia publicznego. „We- materiału równie trwałego jak dzisiejszy beton. Była dług naszej wiedzy jest to pierwsza rzymska biblioteka to mieszanina piaskowca wapnistego i trachitu. w Niemczech, której istnienie da się jednoznacznie Aleksandria, Efez, Rzym - a teraz Kolonia udowodnić”, powiedział w rozmowie z przedstawicie-

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 41 jak chronić Na resztki starożytnych murów kolońscy archeologowie natknęli się już przed rokiem, kiedy prowadzili prace wykopaliskowe przez budową nowego centrum modlitewnego dla ewangelickiej wspól- noty wyznaniowej w centrum miasta. „Począt- kowo wydawało się nam, że mamy do czynienia z resztkami murów sali zgromadzeń publicznych”, oświadczył Marcus Trier. Uwagę archeologów zwróciły jednak nietypowe nisze w murach o głę- bokości około 80 centymetrów. Zostały one starannie zbadane i porównane z innymi, podobny- mi znaleziskami z czasów starożytnego Rzymu. Zajęło to kilka miesięcy. Ostatecznie naukowcy doszli do wniosku, że podobnie jak w rzymskich bibliotekach odkrytych w Efezie, Pergamonie, Aleksandrii oraz Rzymie, w tych niszach w Kolonii rej fragmenty odkryto. Z dużą dozą prawdopodobieństwa znajdowały się skrzynie i szafy zawierające zwoje można twierdzić, że podobne biblioteki działały w Trewirze z pergaminu albo papirusu. Innymi słowy, że uda- i być może także w Augsburgu, Moguncji i Xanten, ale do ło się im odkryć rzymską bibliotekę. tej pory nie udało się natrafić na ich ślady. Tym większe zna- Kolońscy archeologowie przypuszczają, że w ab- czenie ma kolońskie znalezisko. sydzie, czyli w półkolistym pomieszczeniu biblio- Kościół ewangelicki w Kolonii zdaje sobie z tego sprawę teki, mogła znajdować się duża rzeźba Minerwy, i zakomunikował już, że postanowił zmienić plany budowy rzymskiej bogini sztuki, rzemiosła, mądrości, nauki nowego centrum modlitewnego tak, żeby odkryte przez ar- i literatury. Podczas dalszych prac wykopalisko- cheologów fragmenty rzymskiej biblioteki stały się dostępne wych w tym miejscu odkryto także średniowiecz- dla zwiedzających. Co prawda zachował się z niej tylko fun- ną kropielnicę jednego z zakonów żebraczych. dament, ale naukowcy mają nadzieję, że uda się im odtwo- Zdaniem fachowców kolońska biblioteka rzym- rzyć jej pierwotny wygląd. Jeśli tak się stanie, Kolonia będzie ska jest najstarszą biblioteką w Niemczech, któ- bogatsza o nową atrakcję turystyczną. DW, dpa, afp / pa

RANKIEM, GDY SIĘ NIECHĘTNIE BUDZISZ, POMYŚL SOBIE: BU- DZĘ SIĘ DO TRUDU CZŁOWIEKA. CZYŻ WIĘC MAM CZUĆ SIĘ NIE- ZADOWOLONYM, ŻE IDĘ DO PRA- CY, DLA KTÓREJ SIĘ ZRODZIŁEM I ZOSTAŁEM ZESŁANY NA ŚWIAT? CZYŻ NA TOM STWORZONY, BYM SIĘ WYGRZEWAŁ I WYLEGIWAŁ W ŁÓŻKU? CZYŻ NIE WIDZISZ, JAK ROŚLINY, PTAKI, MRÓWKI, PAJĄKI, PSZCZOŁY CZYNIĄ TO CO DO NICH NALEŻY, A STOSOW- NIE DO SIŁ SWOICH PRZYCZY- NIAJĄ SIĘ DO HARMONII ŚWIA- TA? ALE TRZEBA WYPOCZĄĆ. – NIE PRZECZĘ! ZAISTE I W TYM DAŁA MIARĘ NATURA. A DAŁA TEŻ MIARĘ JEDZENIA I PICIA

Marek Aureliusz(131-180), cesarz rzymski w latach 161-180, wyznawca filozofii stoików, autor „Rozmyślań”, będących do dzisiaj lekturą nauczania filozofii, wybitny wódz; toczył wojny z plemionami germańskimi Markomanami i Kwadami zamieszkującymi obecną Austrię i Słowację; w trakcie tych kampanii legiony rzymskie stacjonowały najbliżej obecnych granic Polski – w Trenczynie na Słowacji. Po zwycięskiej kampanii na wschodzie (w dzisiejszej Syrii i Iraku) odbył triumf w 176 r. w Rzymie. Zmarł w obozie wojennym w Vindobona (obecnie Wiedeń). Jego konny posąg na Kapitolu jest ikoną stolicy Italii.

42 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 jak chronić Tomasz Komorowski PAMIĘĆ ŚWIATA – POLSKA AKTYWNOŚĆ W PROGRAMIE UNESCO

„Wzywa się państwa członkowskie do uznania ich dziedzictwa dokumentacyjnego za bezcenne dobro oraz do uwzględnienia tej perspektywy w ustawodawstwie krajowym, politykach rozwoju i programach działań…” (Zalecenie UNESCO w sprawie zachowania i dostępu do dziedzictwa dokumentacyjnego, w tym dziedzictwa cyfrowego)

• Ćwierć wieku Programu Pamięć Świata1 i porozumienia dwóch równych stron, przy istotnej roli • Aktywność Polski w działaniach UNESCO dotyczących parlamentu; dziedzictwa dokumentacyjnego: Zalecenie w sprawie o Dokumenty polskiego wywiadu radiowego z okresu zachowania i dostępu do dziedzictwa dokumentacyjne- Bitwy Warszawskiej 1920 roku, przechowywane w Cen- go, w tym dziedzictwa cyfrowego; listy Pamięci Świata. tralnym Archiwum Wojskowym – wpisane jako nowy typ źródła historycznego i wyjątkowe, pierwsze świadectwo Po 13. Spotkaniu Międzynarodowego Komitetu Do- istotnej roli dla rozstrzygnięcia jednej z decydujących radczego Programu UNESCO Pamięć Świata (Paryż, bitew w dziejach świata, jaką w przypadku Bitwy War- 23-27 października 2017 roku) i decyzji Dyrektor Ge- szawskiej odegrało zastosowanie przez stronę polską neralnej UNESCO zatwierdzającej jego rekomendacje, techniki wywiadowczej opartej na nasłuchu radiowym po raz kolejny została powiększona międzynarodowa i użyciu zaawansowanych metod dekryptażu; Lista Pamięci Świata, która gromadzi obiekty dziedzic- Raport Jürgena Stroopa „Es gibt keinen jüdischen twa dokumentacyjnego o szczególnym, ogólnoświa- o Wohnbezirk – in Warschau mehr! (Żydowska dzielnica towym znaczeniu. Obecnie znajduje się na niej 427 mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!)”, prze- dokumentów i kolekcji ze 107 krajów. Wśród 78 nowo chowywany w Instytucie Pamięci Narodowej – wpisany wpisanych obiektów trzy – o bardzo różnym charakte- jako wyjątkowy dokument historii zbrodni Holokaustu: rze – reprezentują polskie dziedzictwo. Są nimi: oficjalny zapis zdławienia powstania w getcie warszaw- o Akt Unii Lubelskiej, przechowywany w Archiwum Głów- skim – największym w okupowanej przez Niemcy Euro- nym Akt Dawnych (wspólna, polsko-litewsko-białoru- pie – i likwidacji getta wiosną 1943 roku2. sko-ukraińsko-łotewska nominacja na Listę) – wpisany Po ostatnich wpisach, już siedemnaście obiektów jako unikatowe świadectwo unii państwowej powstałej dziedzictwa dokumentacyjnego przechowywanego w czasach wczesnonowożytnych w rezultacie negocjacji w polskich instytucjach pamięci znajduje się na mię- dzynarodowej Liście Pamięci Świata3. Włączenie kolejnych obiektów polskiego dziedzictwa na Listę to dobra okazja, aby poświęcić nieco uwagi polskiej obecności i aktywności w liczącym już 26 lat

2 W przeciwieństwie do Archiwum Ringelbluma, wpisanego w 1999 roku, dokument ten przedstawia Holokaust z punktu widzenia oprawcy. Jak zostało podkreślone we wniosku nominacyjnym, „dokument – wbrew intencji twórcy – nie gloryfikuje niemieckiej „odwagi, siły i ofiar- ności”, a staje się aktem oskarżenia i dowodem zbrodni popełnionej na ludności żydowskiej; zamiast wychwalać zasługi żołnierzy bezwzględnie wykonujących rozkazy, jest hołdem złożonym ich niewinnym ofiarom […] jest prze- strogą – nie pozwala zapomnieć o obecnym okrucieństwie i brutalności, upamiętnia heroiczną walkę ludzi o godność Akt Unii Lubelskiej © AGAD. Dokument Aktu Unii Lubelskiej i człowieczeństwo, która toczy się od zawsze, we wszystkich częściach świata” (http://www.unesco.org/new/filead- 1 Niniejszy materiał stanowi uaktualnioną i rozszerzoną min/MULTIMEDIA/HQ/CI/CI/pdf/mow/nomination_forms/ wersję artykułu opublikowanego w dodatku do czaso- poland_stroop_eng.pdf). pisma Ochrona Zabytków, Warszawa 2017, ss. 193-190 3 Międzynarodowa Lista Pamięci Świata w całości dostępna i w World Heritage, N°84 – lipiec 2017: Special Issue – World jest (w oficjalnych językach UNESCO) na stronach interne- Heritage in Poland, ss. 96-100. Niektóre wątki zostały przed- towych Programu (łącze do wersji językowej angielskiej: stawione w prezentacji wygłoszonej 21 sierpnia 2017 roku https://en.unesco.org/programme/mow/register). we Wrocławiu na UNESCO Open Session na 83. Światowym Wszystkie polskie wpisy na Listę wymienione są na Kongresie Bibliotek i Informacji (WLIC) Międzynarodowej stronach Polskiego Komitetu do spraw UNESCO: Federacji Bibliotekarskich Stowarzyszeń i Instytucji IFLA http://www.unesco.pl/komunikacja-i-informacja/pamiec- (https://www.ifla.org/node/11698). swiata/polskie-obiekty-na-liscie-pamieci-swiata/

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 43 jak chronić

Dokumenty polskiego wywiadu radiowego z okresu Bitwy Warszawskiej 1920 roku: przejęta przez polski wywiad radiowy szyfrowa wia- domość rosyjska, z nadpisanym ręcznie rozszyfrowanym tekstem. © Centralne Archiwum Wojskowe – Wojskowe Biuro Historyczne.

44 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 jak chronić

Raport Jürgena Stroopa. Es gibt keinen jüdischen Wohnbezirk – in Warschau mehr! (Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!). Wewnętrzna strona okładki egzemplarza przechowywanego w IPN. © Copyright by Skarb Państwa – Prezes Instytutu Pamięci Narodowej - Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2018 Programie Pamięć Świata, będącym głównym forum PAMIĘĆ – ZNACZY OBECNOŚĆ i głównym środkiem oddziaływania UNESCO w spra- Śledząc polską aktywność w UNESCO nietrudno wach dotyczących zachowania dziedzictwa doku- spostrzec, że działania dotyczące dziedzictwa dokumentacyjnego, dostępu do niego i jego promocji. Od mentacyjnego podejmowane w ramach Programu 2015 roku UNESCO dysponuje także innym, trwałym Pamięć Świata, obok konwencji w dziedzinie kul- narzędziem w tej dziedzinie: Zaleceniem w sprawie tury, cieszą się szczególnym, stałym zainteresowa- zachowania i dostępu do dziedzictwa dokumentacyj- niem i poparciem naszego kraju, polskich instytucji nego, w tym dziedzictwa cyfrowego4, przyjętym przez pamięci i ekspertów. Obiekty polskiego dziedzictwa państwa członkowskie na 38 sesji Konferencji Gene- dokumentacyjnego są systematycznie zgłaszane na ralnej UNESCO. Wypracowane i przyjęte przy silnym, międzynarodową Listę Pamięci Świata, poczynając systematycznym wsparciu Polski, Zalecenie jest instru- od 1999 roku. Od 2014 roku prowadzona jest także mentem normatywnym, którego zarówno powstanie, Polska Lista Krajowa Programu Pamięć Świata. Pol- jak i wprowadzanie w życie jest również ściśle zwią- ska była m.in. gospodarzem I i VI Spotkania Między- zane z działalnością Programu Pamięć Świata. W 2019 narodowego Komitetu Doradczego (IAC) Programu roku państwa członkowskie UNESCO po raz pierwszy Pamięć Świata (Pułtusk 1993, Gdańsk 2003) oraz będą przekazywały okresowe raporty na temat wdra- towarzyszących im subregionalnych konsultacji żania Zalecenia. Obecnie trwają prace nad Wytycznymi (odpowiednio środkowoeuropejskich i bałtyckich), w sprawie implementacji Zalecenia. Prowadzony jest a w ostatnich latach IV Międzynarodowej Konferen- również przegląd samego Programu Pamięć Świata5. cji Programu Pamięć Świata pt. „Kultura – Pamięć 4 Łącza do tekstu Zalecenia w oficjalnych językach UNESCO – Tożsamość” (Warszawa 2011) oraz międzynarodo- i do polskiego tłumaczenia, wydanego przez Naczelną Dy- wych spotkań ekspertów, zwołanych przez UNESCO rekcję Archiwów Państwowych, znajdują się na stronach in- w 2012 i 2014 roku, w ramach działań prowadzonych ternetowych Polskiego Komitetu do spraw UNESCO: http:// w celu wzmocnienia Programu oraz w toku prac nad www.unesco.pl/instrumentarium-prawne/ wspomnianym Zaleceniem. 5 Informacje i dokumenty dotyczące obu spraw dostęp- Polskie zaangażowanie w program UNESCO doty- ne są na stronach internetowych UNESCO, pod adresem: czący dziedzictwa dokumentacyjnego wydaje się https://en.unesco.org/programme/mow oczywiste z powodów historycznych. Dziedzictwo

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 45 jak chronić dokumentacyjne to źródło pamięci, informacji i wie- wów, bibliotek, muzeów, różnych instytucji i zbiorów dzy szczególnie istotne pod względem informacyj- prywatnych, z drugiej zaś znaczna część dziedzictwa nym, a jednocześnie wyjątkowo „kruche” – podatne ulegała zniszczeniu lub zaginięciu – zarówno z po- na utratę i w wielu znaczeniach tego słowa wrażliwe. wodu zaniedbań, niekompetencji, braku świadomo- W Polsce świadomość dotycząca znaczenia dziedzic- ści, braku środków, klęsk naturalnych i różnych nie- twa dokumentacyjnego została wzmocniona w dra- przewidywanych nieszczęść, jak i celowych działań. matycznych okolicznościach – przez wielkie straty Wstrząsem dla opinii światowej było spalenie, w wy- poniesione w okresie rozbiorów, a zwłaszcza II wojny niku ostrzału artyleryjskiego, Biblioteki Narodowej światowej. Ówczesny Dyrektor Generalny UNESCO i Uniwersyteckiej w Sarajewie, która przechowywała Federico Mayor Zaragoza zwrócił na to uwagę pod- wiele najcenniejszych dokumentów dla historii Bał- czas otwarcia I Spotkania IAC Programu Pamięć Świa- kanów, a zwłaszcza Bośni i Hercegowiny: rękopisów, ta w Pułtusku, przypominając, że straty Archiwum druków, map, fotografii. Stało się to kilka miesięcy po Głównego Akt Dawnych w Warszawie poniesione powstaniu Programu Pamięć Świata. w okresie II wojny światowej wyniosły 95%6. Pogłę- W związku z szybkim wzrostem zarówno ilości, jak bieniu tej świadomości z pewnością sprzyja pamięć i znaczenia dokumentów cyfrowych, a także koniecz- utrzymania, a nawet znacznego rozwoju, polskiej nością zapewnienia dostępności w postaci cyfrowej tożsamości politycznej i kulturowej w okresie roz- dokumentów analogowych, zachowanie dziedzic- biorów – pomimo utraty niepodległości i własnych twa cyfrowego jest szczególnie dynamicznie rosną- struktur państwowych. Bez tego trudno byłoby wy- cym wyzwaniem od chwili powstania Programu Pa- obrazić sobie gotowość polskiego społeczeństwa do mięć Świata. podjęcia wysiłku, który doprowadził do odzyskania Era cyfrowa, w której żyjemy, otwiera bowiem niespo- niepodległości, gdy, po latach zaborów, wyzwole- tykane wcześniej możliwości zwiększenia dostępu nie stało się możliwe także dzięki zmianie sytuacji do dziedzictwa dokumentacyjnego i jego obecności międzynarodowej. Ów rozwój polskiej kultury i po- w światowym obiegu informacji, wiedzy, kultury, co litycznej tożsamości był możliwy w ogromnej mie- jednak oznacza także zagrożenia, takie jak margi- rze dzięki zachowaniu zbiorowej pamięci, której nalizacja w przypadku niedostatecznego wykorzy- istotnym źródłem są dokumenty7. Program Pamięć stania tych możliwości: np. drastyczne zmniejszenie Świata powstał w 1992 roku właśnie po to, aby prze- dostępu do dziedzictwa analogowego, o ile nie jest ciwdziałać zagrożeniu utratą pamięci i wspomagać ono odpowiednio digitalizowane, i możliwość wręcz państwa członkowskie UNESCO, instytucje pamięci zapomnienia istotnych jego części (problem szcze- i wszystkich, którzy starają się o poprawę sytuacji gólnie pilny w przypadku filmu i różnych materiałów w obszarze zachowania dziedzictwa dokumentacyj- audiowizualnych). Poważnym wyzwaniem jest pro- nego i dostępu do niego. blem archiwizacji (i selekcji) materiałów powstają- Okres, w którym powstał Program i w którym ukształ- cych wyłącznie w postaci cyfrowej, w związku z ich towały się jego główne założenia i zasady, to czasy gwałtownie rosnącą ilością, dynamicznym charakte- upadku żelaznej kurtyny, czasy przemian w Europie rem (tożsamością) wielu z nich, starzeniem się opro- Środkowo-Wschodniej, rozpadu ZSRR, wojny na Bał- gramowania itd.; a znaczne części tych materiałów kanach, a także już trwającego gwałtownego przy- (czy jednak możemy powiedzieć, że dostatecznie spieszenia rozwoju technologii cyfrowych, rewolucjo- dobrze wiemy, które, z punktu widzenia przyszłych nizujących powstawanie i obieg informacji i wiedzy pokoleń?) zasługują na to, aby były trwale przecho- oraz całą sferę społecznej komunikacji. Z jednej strony wywane jako dziedzictwo ludzkości. Od sprostania otwierały się wówczas nowe możliwości upowszech- tego rodzaju wyzwaniom w wielkiej mierze zale- nienia dostępu do zasobów dokumentacyjnych archi- ży postrzeganie innych i siebie samych jako osób, społeczeństw, grup, kultur, historii – indywidualna 6 Raport z I Spotkania IAC Programu Pamięć Świata (Pułtusk, i zbiorowa pamięć i tożsamość, włączając w to obraz 1993; http://unesdoc.unesco.org/images/0009/000963/ naszych czasów u potomnych. 096365fb.pdf ), s. 22 (Aneks II: wystąpienie F. Mayora na Z uwagi na możliwości, jakie oferują technologie otwarciu Spotkania). informacyjne i komunikacyjne oraz na zmiany, jakie 7 Wśród polskich obiektów wpisanych na międzynarodową pod ich wpływem dokonują się na naszych oczach, Listę Programu Pamięć Świata związek ten dokumentują wydaje się, że o Programie Pamięć Świata i o two- zbiory działającego od lat 30. XIX wieku Towarzystwa Histo- rzonych w jego ramach listach można powiedzieć, ryczno-Literackiego w Paryżu: Biblioteka Polska i Muzeum że mają wręcz emblematyczne znaczenie dla na- Adama Mickiewicza w Paryżu. Są one wyjątkowe jako świa- szych czasów. Rozwój komunikacji prowadzi do dectwo działalności (trwającej bez przerwy do dziś) dużej niespotykanego wcześniej poszerzania się pamięci emigracyjnej instytucji kultury, pełniącej funkcję swego ro- zbiorowej o świadomość dotyczącą różnych, nawet dzaju biblioteki narodowej na wygnaniu oraz ośrodka my- odległych, społeczeństw i kultur oraz ich historycz- śli, który odegrał istotną międzynarodową rolę we współ- nych doświadczeń, systemów wartości, sposobów pracy intelektualistów i środowisk wolnościowych w XIX życia, wrażliwości itp. Stając się globalną, komunika- wieku. cja społeczna przyczynia się do rozpowszechniania

46 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 jak chronić treści, do pewnego rodzaju „globalizacji informacji” 2002)8. Zręby tych koncepcji zostały zarysowane i rozwinięcia się świadomości w różnych aspektach jeszcze w 1993 roku, podczas inaugurującego dzia- wspólnej w skali świata lub wspólnej rozsianym łalność programu I Spotkania IAC w Pułtusku. Należy po świecie szerokim grupom ludności, bądź węż- do nich m.in. szeroka definicja dokumentu i dzie- szym kręgom ekspertów, intelektualistów, artystów, dzictwa dokumentacyjnego, obejmująca tym poję- dziennikarzy, działaczy itp. wpływających na opinię ciem dokumenty i kolekcje bardzo różnorodne pod publiczną. W rezultacie tego procesu różne zbiorowe względem treści i nośników, idea tworzenia list Pa- i indywidualne pamięci poszerzają się, absorbując mięci Świata, skrystalizowana w obecnej formie na elementy tej wspólnej świadomości. Ośmiela to, by II Spotkaniu IAC w Paryżu w 1995 roku, a także po- mówić o wspólnej „pamięci świata” – oczywiście bar- stanowienie, że tworzone będą projekty służące po- dzo zróżnicowanej i zmiennej, której powstawianiu prawie stanu zachowania i dostępności dziedzictwa towarzyszą także odwrotne zjawiska. dokumentacyjnego. Wszystkie rodzaje dziedzictwa ludzkości służą po- Strona polska stale angażowała się w działania ma- szerzaniu owej świadomości i pamięci zbiorowej, jące na celu doprowadzenie do przyjęcia Zalecenia. i powstawaniu pamięci świata. Wśród nich specyfi- Jej przedstawiciele i eksperci brali aktywny udział ka dziedzictwa dokumentacyjnego polega na jego w pracach nad jego kształtem. Dostrzegano po- szczególnym związku z pamięcią społeczną i infor- trzebę instrumentu, który wypełniłby istotną lukę macją, jako dziedzictwa par excellence informacyjne- w prawie międzynarodowym, wspierając rozwój go. Program Pamięć Świata i prowadzone przezeń na prawodawstwa i polityk na całym świecie, zapew- szczeblach międzynarodowym, regionalnym i krajo- niających poprawę stanu zachowania dziedzictwa wym listy Pamięci Świata mają dlatego szczególny dokumentacyjnego i dostępu do niego, a przez to potencjał i istotną rolę do odegrania, np. ogniskując jego większą obecność w obiegu informacji, wie- tę globalną, zbiorową pamięć. dzy, kultury. Chodzi tu o pamięć – jednak także o historię pojmo- W treści Zalecenia, obok poszczególnych rekomen- waną jako krytyczna, bo mająca za podstawę meto- dacji dla państw członkowskich UNESCO, na uwagę dologię i źródła historyczne, refleksja nad przeszło- zasługują wspomniane definicje dokumentu i dzie- ścią i nad samą pamięcią. Tak pojmowana refleksja dzictwa dokumentacyjnego, które, zgodnie z kon- historyczna ułatwia lepsze rozumienie różnych per- cepcją Programu Pamięć Świata, mają rozmyślnie spektyw, ludzi, różnorodnych tradycji i społeczeństw szeroki, „włączający” charakter. Definiując dokument oraz prowadzenie dialogu, opierając go na wiedzy. Zalecenie wiąże go z analogową bądź cyfrową, infor- Źródła historyczne to zwłaszcza dokumenty (w sze- macyjną treścią (informational content) i nośnikiem. rokim tego słowa znaczeniu). Ta dość oczywista Co istotne w dobie technologii cyfrowych, zazna- konstatacja bardziej jeszcze uwydatnia znaczenie cza, że związek nośnika z treścią może mieć różny dziedzictwa dokumentacyjnego, a w konsekwencji charakter – od ścisłego po zupełnie incydentalny. Programu Pamięć Świata i list Pamięci Świata oraz Definicja dziedzictwa dokumentacyjnego podkre- dotyczącego dziedzictwa dokumentacyjnego Zale- śla natomiast globalne znaczenie tego dziedzictwa, cenia UNESCO z 2015 roku. powszechny charakter odpowiedzialności za nie, ZALECENIE wymóg jego pełnego zachowania i ochrony, a także W SPRAWIE ZACHOWANIA I DOSTĘPU trwałej dostępności i zapewnienia możliwości jego DO DZIEDZICTWA DOKUMENTACYJNEGO, ponownego wykorzystywania „przez wszystkich” W TYM DZIEDZICTWA CYFROWEGO („it should be permanently accessbile and re-usable by all”). Otwarty charakter ma także wprowadzona Zalecenie w sprawie zachowania i dostępu do dzie- w Zaleceniu definicja „instytucji pamięci”: należą do dzictwa dokumentacyjnego, w tym dziedzictwa nich archiwa, biblioteki, muzea oraz inne instytucje cyfrowego to pierwszy i jedyny dotąd instrument lub organizacje edukacyjne, kulturalne i badawcze – prawny o światowym zasięgu – choć niewiążący, na- „choć nie wyłącznie”. leżący do „miękkiego prawa” – który dotyczy specy- Pięć rozdziałów, w których zawarte są poszczególne ficznie dziedzictwa dokumentacyjnego, w komplek- rekomendacje, dotyczy 1) identyfikacji dziedzictwa sowy sposób ujmując problematykę zachowania go, dokumentacyjnego, 2) jego zachowania (preserva- dostępu do niego i związanych z nią wymogów po- tion), 3) dostępu do dziedzictwa dokumentacyjnego, lityki i współpracy na poziomach od krajowego po 4) środków polityki dotyczącej dziedzictwa doku- międzynarodowy. Zarówno pomysł i impuls do po- mentacyjnego oraz – jako oddzielnego zagadnienia wstania Zalecenia pochodziły od ekspertów współ- – 5) współpracy krajowej i międzynarodowej. Zalece- pracujących w ramach Programu Pamięć Świata, jak nie m.in. kładzie nacisk na konieczność aktywnego i jego treść nawiązuje do realizowanych w ramach zaangażowania instytucji pamięci, społeczeństwa tego programu koncepcji, przedstawionych w pod- obywatelskiego i innych interesariuszy w tworzenie stawowym dokumencie określającym założenia Programu: Memory of the World. General Guidelines 8 Dokument dostępny jest pod adresem: http://unesdoc. to Safeguard Documentary Heritage (revised edition unesco.org/images/0012/001256/125637e.pdf

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 47 jak chronić polityk ochrony i udostępniania dziedzictwa doku- zorganizowanej w Warszawie w 2011 roku wspólnie mentacyjnego, na konieczność wzmocnienia insty- przez UNESCO i stronę polską9. Zastanawiano się tucji pamięci oraz zapewnienia im niezbędnej nie- wówczas, nawiązując do wcześniejszych debat, czy zależności w obszarze zachowania i udostępniania potrzebne są osobne regulacje na poziomie między- dziedzictwa dokumentacyjnego – wiążąc to z nie- narodowym – globalnym – dotyczące dziedzictwa zbędnym dla tych instytucji zaufaniem społecznym dokumentacyjnego, a jeśli tak, to jaki powinny mieć dotyczącym wyboru (selekcji) i sposobów ochrony charakter. Przedstawiane były argumenty na rzecz obiektów tego rodzaju dziedzictwa. Udział instytu- różnych rozwiązań, przy silnym ogólnym przeświad- cji pamięci we współpracy w opracowywaniu norm czeniu, że potrzeba instrumentu jest pilna z uwagi międzynarodowych zajmuje ważne miejsce, zwłasz- na kruchą naturę dziedzictwa dokumentacyjnego cza w odniesieniu do zasobów cyfrowych i zapew- i na nowe wyzwania związane z rozwojem technolo- nienia ich trwałej dostępności. W zakresie promo- gii cyfrowych. Część uczestników konferencji i póź- wania norm międzynarodowych i dobrych praktyk, niejszych dyskusji uważała, że rozwiązanie z dzie- rozwijania świadomości społecznej i monitorowania dziny „miękkiego prawa” byłoby w obecnej sytuacji statusu szczególnie znaczącego dziedzictwa do- najlepsze, zapewniając utrzymanie eksperckiego kumentacyjnego ważne miejsce przyznane zostało charakteru Programu Pamięć Świata, chroniąc go Programowi Pamięć Świata. W części poświęconej przed upolitycznieniem i gwarantując stosowanie identyfikowaniu dziedzictwa dokumentacyjnego Za- instrumentu od razu w skali wszystkich 195 państw lecenie wymienia ten program rekomendując nomi- członkowskich UNESCO (bez potrzeby osobnych nowanie szczególnie istotnych obiektów na krajowe, aktów przystąpienia lub ratyfikacji, jak dzieje się regionalne i międzynarodową Listy Programu Pamięć w przypadku konwencji). Rozwiązanie takie, jak się Świata, jako sposób podnoszenia poziomu społecznej wydaje, odpowiada też dynamicznemu charaktero- świadomości. W części poświęconej środkom polityki wi przemian powodowanych rozwojem technologii dotyczącej dziedzictwa dokumentacyjnego Zalecenie cyfrowych. Dyskusja była kontynuowana w gronie zachęca państwa członkowskie, aby przyczyniały się Międzynarodowego Komitetu Doradczego (IAC) do tworzenia synergii pomiędzy Programem Pamięć oraz w 2012 roku, gdy Warszawa gościła spotkanie Świata a innymi programami dotyczącymi dziedzic- ekspertów mające na celu wypracowanie rozwiązań twa „w celu zapewnienia większej spójności działań. służących wzmocnieniu Programu Pamięć Świata, Warte uwagi są rekomendacje dotyczące współpracy które zostało zwołane przez Dyrektor Generalną w zakresie badań nad dziedzictwem dokumentacyj- UNESCO w następstwie rezolucji 36 sesji Konferencji nym, szkoleń, edukacji, wykorzystania technologii cy- Generalnej UNESCO (2011), przedłożonej przez Pol- frowych na rzecz upowszechniania dostępu do dzie- skę, a współsponsorowanej przez około 50 innych dzictwa dokumentacyjnego i ochrony zagrożonego krajów. Rekomendacje sformułowane w wyniku spo- dziedzictwa dokumentacyjnego oraz zalecenia do- tkania podkreślały potrzebę opracowania Zalecenia tyczące współpracy i wymiany kopii w tych przypad- w sprawie zachowania dziedzictwa dokumentacyj- kach, gdy te same obiekty są z powodów historycznego i dostępu do niego oraz wzywały UNESCO do nych lub kulturowych szczególnie istotne dla różnych przedsięwzięcia środków umożliwiających przyjęcie krajów. Dążenia, które przenikają treść całego Zale- przez Konferencję Generalną już na najbliższej, 37 cenia, można krótko streścić jako trwałe zachowanie sesji (w 2013 roku) rezolucji w sprawie rozpoczęcia analogowego i cyfrowego dziedzictwa dokumenta- prac nad Zaleceniem. Przy dyplomatycznym popar- cyjnego dla obecnych i przyszłych pokoleń oraz po- ciu Polski i innych krajów stanowisko to podzieliła wszechna jego dostępność, możliwa dzięki techno- Rada Wykonawcza UNESCO. W 2014 roku, wycho- logiom komunikacyjno-informacyjnym, ograniczana dząc naprzeciw rezolucji 37 sesji Konferencji Gene- tylko w wyjątkowych, przewidzianych prawem przy- ralnej inicjującej prace nad Zaleceniem, Polska go- padkach. ściła kolejne spotkanie ekspertów UNESCO, mające umożliwić pogłębione konsultacje w sprawie treści V MIĘDZYNARODOWA KONFERENCJA powstającego instrumentu. Finalny tekst Zalecenia PROGRAMU PAMIĘĆ ŚWIATA, został ustalony w 2015 roku, w siedzibie UNESCO PT. „KULTURA – PAMIĘĆ – TOŻSAMOŚĆ” w Paryżu, na międzyrządowym spotkaniu eksper- – WARSZAWA 2011 tów, które poprzedziły szerokie konsultacje przepro- Do ugruntowania się przekonania, zarówno wśród wadzone przez Sekretariat UNESCO. Podczas 38 sesji polskich jak i pochodzących z innych krajów eks- Konferencji Generalnej, po dyskusji, Zalecenie zosta- pertów, że właśnie międzynarodowe Zalecenie wy- ło jednomyślnie przyjęte, dostarczając państwom chodziłoby naprzeciw coraz pilniejszym w dzisiejszych czasach potrzebom w zakresie zachowania 9 Szereg wystąpień konferencyjnych i artykułów pokon- dziedzictwa dokumentacyjnego i zapewnienia jego ferencyjnych znajduje się w książce pt. Culture – Memory trwałej i powszechnej dostępności, w znacznym – Identities. Memory of the World Program and Diversified stopniu przyczyniła się dyskusja, jaka miała miejsce Perception of the Past: papers of the 4th International Confer- podczas IV Międzynarodowej Konferencji Programu ence of the UNESCO Memory of the World Programme, red. Pamięć Świata, pt. „Kultura – Pamięć – Tożsamość”, Wojciech Fałkowski. Warszawa (NDAP) 2013.

48 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 jak chronić członkowskim UNESCO impulsu do rozwijania poli- Znaczenie powstającej międzynarodowej Listy Pa- tyk, a instytucjom pamięci na całym świecie punktu mięci Świata w Polsce zostało dostrzeżone bardzo oparcia w prawie międzynarodowym dla wzmocnie- szybko. Już w 1996 roku, zaraz po ogłoszeniu decy- nia działań na rzecz zachowania i dostępności dzie- zji o jej tworzeniu, powstał Polski Komitet Programu dzictwa dokumentacyjnego oraz niezbędnej współ- Pamięć Świata, jako jeden z pierwszych lub nawet pracy. pierwszy na świecie13. Komitet ten postawił sobie szereg zadań związanych z rozwojem współpracy WPŁYWANIE NA ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNĄ w ramach tego programu i m.in. przyczynił się do or- – LISTY PAMIĘCI ŚWIATA ganizacji w Polsce wspomnianych już międzynaro- Bardzo istotnym sposobem oddziaływania Progra- dowych konferencji i spotkań. Najbardziej jednak wi- mu Pamięć Świata jest wpływanie na świadomość doczna strona jego działalności dotyczy właśnie List społeczną. Pomaga to tworzyć przychylny klimat dla prowadzonych w ramach Programu Pamięć Świata – działań instytucji pamięci i środowisk zaangażowa- międzynarodowej, a następnie, od 2014 roku, także nych na rzecz ochrony i udostępniania dziedzictwa polskiej, krajowej. dokumentacyjnego. A świadomość sytuacji i potrzeb Na początku swojej aktywności Polski Komitet Pro- dotyczących zachowania dziedzictwa dokumentacyj- gramu Pamięć Świata dokonał przeglądu polskiego nego oraz wrażliwość na wartość jego przechowania dziedzictwa dokumentacyjnego pod kątem kryte- i udostępniania – zarówno wśród tych, którzy mają riów wpisu na powstającą wówczas międzynarodo- wpływ na strategiczne decyzje lub politykę i praktykę wą Listę Pamięci Świata. Spośród ponad 300 propo- swoich instytucji, jak i szerszych kręgów społecznych zycji przekazanych przez instytucje pamięci z całej – ma przy dzisiejszych mechanizmach podejmowania Polski w odpowiedzi na szeroko rozesłaną ankietę, decyzji dużą wagę. Wpływowi temu służą nie tylko wyłoniono 25 obiektów (dokumentów i kolekcji), 10 instrumenty w rodzaju Zalecenia UNESCO z 2015 , które zdaniem Komitetu mogły spełniać kryteria 11 konferencje i projekty . Służą mu także – a z uwagi wpisu na Listę. Siedemnaście dotychczasowych pol- na popularność i walor popularyzatorski może nawet skich wpisów na międzynarodową Listę pochodzi przede wszystkim – prowadzone przez program mię- głównie, choć nie wyłącznie, z liczby owych dwu- dzynarodowa Lista Pamięci Świata oraz listy regional- dziestu pięciu obiektów. ne i krajowe, rozwijane odpowiednio w skali całego świata, Regionów UNESCO12 i poszczególnych państw POLSKIE WPISY NA MIĘDZYNARODOWEJ LIŚCIE członkowskich UNESCO. PAMIĘCI ŚWIATA Wszystkie listy Pamięci Świata służą powstawaniu Międzynarodowa Lista Pamięci Świata gromadzi wspomnianej powyżej, wspólnej, globalnej świado- bardzo różnorodne dziedzictwo spełniające kryte- mości, wiedzy i pamięci. Gromadzą bowiem dzie- ria międzynarodowego, ogólnoświatowego oddzia- dzictwo informacji na temat różnych kultur, cywi- ływania („world influence”), wpisywane jako uni- lizacji, społeczeństw, wspólnot, czy też wydarzeń, katowe świadectwa swoich czasów, wyjątkowych procesów, osiągnięć, klęsk, tragedii, doświadczeń osiągnięć, postaci, wydarzeń, procesów, prądów itd. Upowszechniając wiedzę o tym dziedzictwie sta- cywilizacyjnych, intelektualnych, kulturowych, du- ją się dosłownie „listami pamięci”. chowych – zarówno pozytywnie, jak i negatywnie ocenianych. Różnorodność znajdujących się na niej 10 Innym dokumentem normatywnym powstałym w okre- polskich obiektów ilustrują już pierwsze trzy polskie sie, gdy istniał już Program Pamięć Świata, jednak o innym wpisy, pochodzące z 1999 roku: autograf epoko- statusie i dotyczącym jedynie dziedzictwa cyfrowego, wego dzieła Mikołaja Kopernika De revolutionibus, była Karta w sprawie zachowania dziedzictwa cyfrowego w którym uczony przedstawia teorię heliocentrycz- (2003 rok; polskie tłumaczenie na stronach NDAP: https:// ną (przechowywany w Bibliotece Jagiellońskiej www.archiwa.gov.pl/images/docs/Karta_UNESCO.pdf; tekst w Krakowie), autografy Fryderyka Chopina, m.in. w oficjalnych językach UNESCO: http://portal.unesco.org/ utworów i listów (przechowywane w Bibliotece Na- en/ev.php-URL_ID=17721&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SEC- rodowej i Narodowym Instytucie Fryderyka Chopi- TION=201.html). na w Warszawie) oraz Podziemne Archiwum Getta 11 Ostatnio na uwagę zasługuje zwłaszcza projekt dotyczą- Warszawskiego (Archiwum Ringelbluma; przecho- cy współpracy w sprawie trwałego zachowania dziedzic- wywane w Żydowskim Instytucie Historycznym). twa cyfrowego PERSIST (Platform to Enhance the Susta- Kolejne polskie wpisy to takie dokumenty i kolekcje, jak tablice 21 Postulatów Gdańskich z Sierpnia inability of the Information Society Transglobally; https:// 1980 (własność Narodowego Muzeum Morskiego unescopersist.org/). W ramach jego działalności, z udziałem m.in. polskich ekspertów, w 2016 roku powstały Wytyczne w Gdańsku, eksponowane w Europejskim Centrum sprawie selekcji dziedzictwa cyfrowego do długotermino- Solidarności w Gdańsku) wraz z kolekcją Ośrodka wego zachowania (https://unescopersist.org/wp-content/ 13 Wskazują na to informacje znajdujące się w obecnym uploads/2017/02/persist-content-guidelines_en.pdf). projekcie nowych „General Guidelines” Programu Pamięć 12 Obecnie istnieją dwie listy regionalne: Regionu Azji i Pa- Świata (https://en.unesco.org/sites/default/files/mow_draft_ cyfiku oraz Regionu Ameryki Pd. i Karaibów. guidelines_approved_1217.pdf dostęp 18.05.2018), s. 5.

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 49 jak chronić Karta pt. Narodziny Solidarności – masowego ruchu kolekcje, jak podstawowe dla ustroju d. Rzeczypo- społecznego; akt Konfederacji Warszawskiej z 1573 spolitej: akt Konfederacji Warszawskiej z 1573 roku roku (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warsza- i akt Unii Lubelskiej, a także Akta i biblioteka Braci wie); Archiwum Instytutu Literackiego w Maisons- Czeskich, Traktaty pokojowe (ahdnames), zawarte od -Laffitte k. Paryża, wpisane jako spuścizna ośrodka II połowy XV do końca XVIII w. między Królestwem o istotnym wkładzie intelektualnym w pokojowe Polskim i Cesarstwem Tureckim (przechowywane obalenie pojałtańskiego podziału świata i syste- w AGAD, wpisane jako świadectwo powstawania mu realnego socjalizmu oraz doprowadzenie do w okresie nowożytnym koncepcji pokojowego ukła- przemian demokratycznych w Europie Środkowej dania stosunków międzynarodowych wbrew istot- i Wschodniej, o wielkich zasługach dla pojednania nym różnicom religijnym i kulturowym); Archiwum i pokojowych relacji pomiędzy społeczeństwami Komisji Edukacji Narodowej (KEN; przechowywane tej części świata; Akta i biblioteka Braci Czeskich, przez Bibliotekę Naukową Polskiej Akademii Umie- XVI – XIX w. (Archiwum Państwowe w Poznaniu, Bi- jętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Archi- blioteka Raczyńskich i Biblioteka Kórnicka), wspól- wum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum noty husyckiej, a następnie protestanckiej, która Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Muzeum Naro- odegrała znaczną rolę w historii protestantyzmu, dowe w Krakowie – dawniej przez Fundację Książąt a także w dziejach tolerancji w okresie nowożyt- Czartoryskich). Czy ryzykowna byłaby konstatacja, nym; Księga Henrykowska (wrocławskie Archiwum że ów „duch”, wspólny na terenach d. Rzeczypospoli- Archidiecezjalne). Szczególnie cenne z punktu wi- tej, przetrwał rozbiory i można go odnaleźć właśnie dzenia ponadgranicznej współpracy i rozwijania w takich wpisanych na międzynarodową Listę „obiek- świadomości wspólnoty historii i kultury w skali tach” jak tablice 21 Postulatów Gdańskich z Sierp- ponadnarodowej wydają się wpisy na międzynaro- nia’80 i kolekcja dokumentów Narodziny Solidarności dową Listę wspólnych nominacji z instytucjami pa- – masowego ruchu społecznego, archiwum paryskiej mięci z innych krajów. Obok wspomnianego, ostat- „Kultury” (Instytutu Literackiego w Maisons-Laffitte), nio wpisanego na międzynarodową Listę aktu Unii a także we wpisanych przez Litwę, Łotwę i Estonię Lubelskiej, w przypadku polskiego dziedzictwa, do- pt. Bałtycka droga dokumentach głośnej, masowej tyczy to Kodeksu supraskiego (nominacja polsko-ro- manifestacji, istotnej dla odzyskania przez nie nie- syjsko-słoweńska; największa część kodeksu znaj- podległości i dla rozpadu ZSRR – łańcucha ludzkiego duje się w Bibliotece Narodowej w Warszawie) oraz zorganizowanego w tych krajach, wówczas jeszcze Archiwum Radziwiłłów i księgozbioru nieświeskie- republikach radzieckich, 23 sierpnia 1989 roku, w 50. go (nominacja białorusko-fińsko-litewsko-polsko- rocznicę paktu Hitler-Stalin? Oczywiście, przy całej rosyjsko-ukraińska; część wpisanej kolekcji znaj- skrótowości powyższej obserwacji i nieuchronnych dująca się w Polsce przechowywana jest w AGAD). w takim wypadku uproszczeniach. Wśród pochodzą- O każdym z obiektów polskiego dziedzictwa doku- cych z okresu rozbiorowego polskich obiektów wpi- mentacyjnego, wpisanych na międzynarodową Li- sanych na międzynarodową Listę Pamięci Świata, nie stę Pamięci Świata (również tu nie wymienionych14) tylko symbolicznymi świadectwami przechowania można powiedzieć, że jest pod jakimś względem i rozwoju idei wolnościowych są Zbiory Towarzystwa szczególnie istotny dla rozumienia dziejów Polski Historyczno-Literackiego w Paryżu: Biblioteka Pol- i jej wkładu do historii powszechnej, kultury i cywi- ska i Muzeum Adama Mickiewicza – gromadzone od lizacji świata lub przebiegających w Polsce wyda- lat 30. XIX wieku15. Do świadectw takich należy także rzeń bądź procesów o szerokim zasięgu, które miały wpisany na Polską Listę Krajową Programu Pamięć wpływ na dzieje Europy i świata. Świata testament polityczny wielkiego przywódcy Wśród polskich wpisów na międzynarodową Listę polskiej emigracji ks. Adama Czartoryskiego (prze- Pamięci Świata łatwo można zauważyć silną pozy- chowywany w zbiorach MN w Krakowie – dawniej cję dokumentów i kolekcji związanych z dorobkiem Fundacji Książąt Czartoryskich). cywilizacyjnym monarchii Jagiellońskiej, dawnej LISTA KRAJOWA Rzeczypospolitej oraz z kontynuacją w późniejszych Na Polską Listę Krajową Programu Pamięć Świata epokach ich tradycji wolności i tolerancji. Ów doro- wpisywane są obiekty dziedzictwa dokumentacyjne- bek reprezentowany na międzynarodowej Liście to go o szczególnie istotnym znaczeniu dla rozumienia m.in. autograf dzieła De revolutionibus Kopernika polskiej kultury, historii i tożsamości. Wśród dotąd, oraz różne świadectwa tolerancji i tradycji, myśli lub w ramach dwóch edycji (2014 i 2016), wpisanych 22 „ducha” pewnego rodzaju republikanizmu, demo- obiektów, znajdują się m.in.: przechowywane w Bi- kratyzmu, obywatelskości, poszanowania różnorod- bliotece Narodowej: Kronika Galla Anonima (najstar- ności – oczywiście, na miarę czasów. „Ducha” (i re- sza polska kronika), Rocznik świętokrzyski dawny aliów polsko-litewskiej wspólnoty), który nakazywał (najstarszy zachowany w oryginale pomnik polskiej negocjować rozwiązania polityczne i gwarantować historiografii), Kazania świętokrzyskie (najstarszy za- swobody. Chodzi zwłaszcza o wpisane na między- chowany tekst prozatorski w języku polskim); do- narodową Listę Pamięci Świata takie dokumenty lub 14 Pełna lista: por. przyp. 3. 15 Por. przyp. 7.

50 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 jak chronić kument Zbiluta z 1153 roku (pierwszy akt prawny litej. Podobnie jak uchwalona na Zamku Królewskim sporządzony na ziemiach polskich; przechowywany w Warszawie Konstytucja 3 Maja 1791 roku (wpisa- w Archiwum Państwowym w Poznaniu i Archiwum na na Polską Listę Krajową Pamięci Świata) – jedna Archidiecezjalnym w Gnieźnie); akt Unii Krewskiej z pierwszych na świecie nowoczesnych konstytucji z 1385 roku (przechowywany w Archiwum i Bibliote- państwowych – w pośredni, lecz dobitny sposób ce Krakowskiej Kapituły Katedralnej), pierwszej unii wskazuje on na rolę Zamku w systemie politycznym zawartej pomiędzy Królestwem Polskim a Wielkim dawnej Rzeczypospolitej i jego późniejsze znacze- Księstwem Litewskim, której polityczne następstwa nie dla tradycji polskiej suwerenności, parlamenta- w postaci odnawianych unii personalnych, a na- ryzmu i demokracji. Mówi to wiele o symbolicznym stępnie unii państwowej (Unia Lubelska) trwały do wymiarze zarówno całkowitego zniszczenia, jak końca dawnej Rzeczypospolitej, przyczyniając się i odbudowy Zamku, jako wyjątkowego miejsca dla do powstania wyjątkowej wspólnoty państwowej polskiej państwowości, tożsamości i kultury. Akt i mozaiki kultur; Statut Łaskiego (przechowywany Konfederacji Warszawskiej rzuca też światło na prze- w AGAD); De Republica emendanda Andrzeja Frycza nikanie się i pokojowe współistnienie kultur, wyznań Modrzewskiego (egzemplarz pierwszego wydania, i religii w dawnej Rzeczypospolitej, czego śladem są 1551, z własnoręczną dedykacją Andrzeja Frycza Drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Modrzewskiego dla króla Zygmunta Augusta; prze- Karpat, wspólnie przez Polskę i Ukrainę wpisane na chowywany w Bibliotece Jagiellońskiej Uniwersy- Listę światowego dziedzictwa. Przez osobę Mikoła- tetu Jagiellońskiego); akt Konstytucji 3 Maja z 1791 ja Kopernika z Historycznym centrum Krakowa oraz roku (przechowywany w AGAD), autograf Pana Ta- ze Średniowiecznym miastem w Toruniu, jako miej- deusza Adama Mickiewicza (przechowywany w Za- scami światowego dziedzictwa, związany jest auto- kładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu); graf De revolutionibus. Innego miejsca światowego Kazimierza Stronczyńskiego Opisy i widoki zabytków dziedzictwa – Królewskich Kopalń Soli w Wieliczce starożytności w Królestwie Polskim (opracowanie i Bochni – dotyczy Brevis et accurata regiminis ac stanowiące efekt inwentaryzacji zabytków prowa- status zupparum Vieliciensium et Bochnensium sub dzonej w połowie XIX – dokumentacja pierwszej annum Christi 1518 descriptio (Opis żup bocheńskich w Polsce i w Europie państwowej inwentaryzacji za- i wielickich z 1518 roku), wyjątkowe świadectwo bytków; przechowywane w zbiorach Biblioteki Uni- struktury i funkcjonowania jednego z największych wersyteckiej w Warszawie); Memoriał Ignacego Jana przedsiębiorstw średniowiecznej i wczesnonowo- Paderewskiego do prezydenta Stanów Zjednoczo- żytnej Europy, wpisane na Polską Listę Krajową Pa- nych Woodrowa Wilsona w sprawie Polski i jej nie- mięci Świata. podległości z 17 stycznia 1917 roku (Archiwum Akt Podkreślana bywa potrzeba traktowania dziedzic- Nowych)16. twa jako pewnej całości, pomimo odrębności po- RÓŻNORODNE DZIEDZICTWO TWORZY CAŁOŚĆ szczególnych jego rodzajów, które są definiowane z różnych punktów widzenia i których ochrona wy- Niezwykłość i znaczenie szeregu polskich obiektów, maga odrębnych środków, metod zarządzania i re- znajdujących się na listach Programu Pamięć Świa- gulacji prawnych. Różne rodzaje dziedzictwa wiążą ta, stają się lepiej widoczne w kontekście innych ro- się bowiem ze sobą na rozmaite sposoby, zarówno dzajów dziedzictwa, np. miejsc wpisanych na Listę w wymiarze praktycznym, jak w refleksji nad zna- światowego dziedzictwa – i vice versa: znajomość czeniem dziedzictwa i poszczególnych jego miejsc, tych obiektów pozwala lepiej dostrzec znaczenie elementów czy obiektów. Jak wspomniałem, Zale- i charakter tamtych miejsc. Dobrym przykładem jest cenie dotyczące dziedzictwa dokumentacyjnego wpisane na międzynarodową Listę Pamięci Świata zachęca do synergii, „w celu zapewnienia większej Archiwum Biura Odbudowy Stolicy (BOS; przecho- spójności działań”. Oczywiście, synergia nie powinna wywane w Archiwum Państwowym Miasta St. War- oznaczać uniformizacji, zacierania różnic pomiędzy szawy), dokumentujące zniszczenie oraz odbudowę konwencjami UNESCO, programami czy zasadami z ruin Warszawy po II wojnie światowej, a zwłaszcza prowadzenia list dziedzictwa, lecz ukazywać rela- miejsca światowego dziedzictwa – Starego Miasta cje i komplementarność świadectw różnego rodza- w Warszawie. ju osiągnięć i doświadczeń ludzkości. Ukazywanie Z kolei, wpisany na międzynarodową Listę akt Kon- związków pomiędzy dziedzictwem gromadzonym federacji Generalnej Warszawskiej z 1573 roku to na listach prowadzonych w ramach różnych kon- dokument, który gwarantował tolerancję religijną, wencji i programów UNESCO – i nie tylko UNESCO – jako jedną z podstaw ustroju dawnej Rzeczypospo- z pewnością dobrze służyłoby zainteresowaniu nim,

16 upowszechnieniu i rozwojowi wiedzy na jego temat Wszystkie wpisy dostępne są na stronach PK ds. UNESCO – i lepszemu rozumieniu świata. Rozwój technologii (http://www.unesco.pl/komunikacja-i-informacja/pamiec- cyfrowych wybitnie temu sprzyja. -swiata/polska-lista-krajowa-programu-pamiec-swiata/ ), a szersza ich prezentacja na stronach NDAP: http://pamiec- Tomasz Komorowski polski.archiwa.gov.pl/obiekty Polski Komitet do spraw UNESCO

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 51 jak chronić POLSKI KOMITET KRAJOWY PROGRAMU UNESCO “PAMIĘĆ ŚWIATA”

Pogramem „Pamięć świata” zajmuje się od 1995 r. prof. dr hab. Marek Cichocki, ks. Bp prof. Michał Polski Komitet Krajowy Programu UNESCO „Pamięć Janocha (przewodniczący Rady KEP ds. Kultury świata”, działający przy Naczelnej Dyrekcji Archiwów i Ochrony Dziedzictwa Kulturowego), prof. dr hab. Państwowych. Inicjatorem jego powstania w 1995 r. Tomasz Jasiński (dyrektor Biblioteki Kórnickiej), dr był prof. Jerzy Skowronek, ówczesny dyrektor NDAP. Adolf Juzwenko (Dyrektor Ossolineum), Tomasz Niezwykle aktywnym członkiem, reprezentującym Komorowski (Polski Komitet ds. UNESCO), Marek wielokrotnie Komitet w UNESCO, był do 2012 r. prof. Konopka (wiceprezes PKN ICOMOS), dr Tomasz dr Wojciech Fałkowski, wieloletni Sekretarz General- Makowski (dyrektor Biblioteki Narodowej), prof. dr ny Komitetu ds. UNESCO w Polsce. Przewodniczącym hab. Daria Nałęcz, prof. dr hab. Zdzisław Pietrzyk Komitetu jest zawsze dyrektor Naczelnej Dyrekcji Ar- (dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej), prof. dr hab. chiwów Państwowych. Sławomir Ratajski (Sekretarz Generalny Polskie- go Komitetu ds. UNESCO), prof. dr hab. Władysław Obecnie w skład Komitetu wchodzą: Stępniak, UMK w Toruniu, dr Wojciech Woźniak dr Barbara Berska (Archiwum Narodowe w Kra- (dyrektor Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwo- kowie), dr Andrzej Biernat (sekretarz Komitetu), wych, przewodniczący Komitetu).

PAMIĘĆ ŚWIATA – LISTA KRAJOWA NA STULECIE

Zgodnie z przyjętymi zasadami, o których wyżej pisze ekonomiczno-gospodarczy aspekt niepodległości, Tomasz Komorowski częścią listy Programu „Pamięć takim też był niewątpliwie akt powołania do życia Świata” są listy krajowe, na których znajdują miejsce miasta Gdyni. Nominacje listy krajowej wręczone zo- najważniejsze dokumenty o znaczeniu krajowym, staną instytucjom będącym ich posiadaczami przez spełniające wszystkie kryteria i posiadające warto- prezydenta RP na jesieni 2018 r. (mhk) ści zgodne warunkujące miejsce na liście, ale nie na tyle uniwersalne, aby znaleźć się na Liście Światowej. Stulecie odzyskania niepodległości skłoniło Komitet Krajowy do wytypowania na listę krajową całej grupy (21) dokumentów o szczególnym znaczeniu w kon- tekście tej doniosłej rocznicy. XIX stulecie, gdy Pol- ska znalazła się pod zaborem wielkich imperiów, obfituje w dokumenty związane z walką o niepod- ległość. Dlatego Komitet postanowił zawęzić listę „niepodległościo-wą” do lat 1914-1924. Uwzględnio- no jednak wyjątki. Pierwszy to niezwykły „programo- wy” tekst w walce o niepodległość z 1800 r. Józefa Pawlikowskiego, drugi to akt ustanowienia w okresie Powstania Listopadowego barw narodowych sym- bolizujących polskie państwo. Na liście znalazły się dzieła sztuki, których rola w zachowaniu tożsamości była (i jest) znaczna. Tak oceniono „trylogię” Henryka Sienkiewicza i powieść Stefana Żeromskiego „Przed- wiośnie”, niewątpliwie ukazującą przekonująco narodziny niepodległości. Za zasługujące na listę uzna- Wykaz obiektów no także akty prawne w postaci przyjętego jeszcze przez Radę Regencyjną dekretu o ochronie zabytków zakwalifikowanych na sztuki i kultury oraz ordynację wyborczą, w której po Listę Krajową programu UNESCO raz pierwszy na świe-cie przyznano kobietom prawo wyborcze czynne i bierne. Do nich zaliczyć trzeba Pamięć Świata III. edycja pierwszą konstytucję niepodległego państwa. Na 1. Józef Pawlikowski, Czy Polacy wybić się mogą na liście znalazły się oczywiście dokumenty związane niepodległość?, pierwodruk z 1800 r. (Biblioteka z działaniami wojennymi (zespół plakatów z 1920 Narodowa). r.) i traktat ryski, a także symboliczny afisz-obwiesz- czenie o przekazaniu władzy Józefowi Piłsudskiemu. 2. Towarzystwo Naukowe Krakowskie jako korzenie I dokument przekazania władzy przez Radę Regen- Polskiej Akademii Umiejętności 1815-1872-1918 - cyjną. Ostatni chronologicznie dokument dotyczy akta Towarzystwa Naukowego Krakowskiego oraz ustanowienia złotego jako waluty, a wiec ukazuje najstarsze dokumenty Polskiej Akademii Umiejęt-

52 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 jak chronić ności do chwili odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku (Archiwum Nauki PAN i PAU w Kra- kowie). 3. Henryk Sienkiewicz, Trylogia. Auto- grafy powieści: Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski (Zakład Narodowy im. Ossolińskich). 4. Zespół akt Naczelny Komitet Naro- dowy (Archiwum Narodowe w Kra- kowie). 5. Atlas, mapa i rękopisy Eugeniusza Romera związane z Jego działalno- ścią w procesie kształtowania granic Polski (Biblioteka Jagiellońska). 6. Dekret Rady Regencyjnej z dnia 31.X.1918 r. o opiece nad zabytkami sztuki i kultury (Archiwum Akt Nowych). 7. Rada Regencyjna do Narodu Pol- skiego!, afisz 11 listopada 1918 r. (Biblioteka Narodowa). 8. Dekret Naczelnika Państwa z dnia 27.XI.1918 r. o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego; Archi- wum Akt Nowych 9. Dokumenty Powstania Wielko- polskiego (Archiwum Państwowe w Poznaniu, Muzeum Historii Mia- sta Poznania – Oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu). 10. Traktat Pokoju między Polską a Ro- sją i Ukrainą, podpisany w Rydze 18 marca 1921 r. potocznie zwany od miejsca podpisania Traktatem Ry- skim (Archiwum MSZ).

11. Akt pamiątkowy objęcia Górnego Odezwa Rady Regencyjnej do narodu polskiego informująca o przekaza- Śląska przez rząd Rzeczypospolitej niu władzy wojskowej i naczelnego dowództwa Józefowi Piłsudskiemu, 11 Polskiej podpisany 16 lipca 1922 listopada 1918 r. (Polona.pl) roku w Katowicach (Archiwum Pań- stwowe w Katowicach). 17. Polska Organizacja Wojskowa (Centralne Archi- 12. Polska jednostka monetarna – ZŁOTY – zespół mo- wum Wojskowe). net, ich prób oraz wzorów banknotów (Narodowy Bank Polski). 18. Uchwała Sejmu Królestwa Polskiego z 7 lutego 1831 r. w sprawie wprowadzenia narodowych bia- 13. Stefan Żeromski, Przedwiośnie, autograf z 1924 r. ło-czerwonych barw (Biblioteka Polska w Paryżu). (Biblioteka Narodowa). 18. Akta Wydziału Narodowego Polskiego (Muzeum 14. Film Polonia Restituta (Narodowe Archiwum Cy- Polskie w Ameryce oraz Muzeum Romantyzmu frowe, Filmoteka Narodowa). w Opinogórze). 15. Adiutantura Generalna Naczelnego Wodza (Insty- 20. Dokumenty związane z budową portu w Gdyni tut Józefa Piłsudskiego w Ameryce). (Archiwum Akt Nowych, Muzeum Miasta Gdyni). 16 Plakaty z okresu wojny polsko-bolszewickiej (Mu- 21. Ustawa z dnia 17 marca 1921 r. – Konstytucja Rze- zeum Plakatu w Wilanowie, Oddział Muzeum Na- czypospolitej Polskiej (Archiwum Akt Nowych). rodowego w Warszawie).

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 53 jak chronić

DEKRET Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego – cytaty

Przed stu lat dekret Rady Regencyjnej Królestwa Polskiego w 1918 r. opiece nad zabytkami sztuki i kultury niezwykle trafnie określił jak rodzące się państwo powinno opiekować się zabytkami. Warto przypomnieć te jakże trafne i zwięzłe artykuły, do dzisiaj aktualne.

Art. 3. Art. 10. Czynności związane z opieką nad zabytkami sztuki Wszystkie czynności władzy rządowej, przewidzia- i kultury sprawują konserwatorzy zabytków sztuki ne w ustawie niniejszej, dokonywane przez konser- i kultury mianowani przez Ministra Wyznań Religij- watorów, na których decyzje i czynności osobom nych i Oświecenia Publicznego. Ilość i granice okrę- interesowanym służy skarga do Ministra W. R. i O.P. gów oraz siedziby i etaty konserwatorów określone w ciągu 4 tygodni od daty zawiadomienia o decyzji. będą osobnem rozporządzeniem ministerjalnem. Art. 11. Art. 5. Wszelkie nieruchome i ruchome dzieła, świadczą- Z ramienia i pod kierunkiem Ministerstwa Wyznań ce o sztuce i kulturze epok ubiegłych, istniejące nie Religijnych i Oświecenia Publicznego prowadzony mniej niż 50 lat, korzystają z opieki prawa, zanim będzie inwentarz zabytków sztuki i kultury, znajdu- wpisane zostaną do inwentarza zabytków sztuki jących się w granicach Państwa Polskiego. i kultury. Korzystają z niej także wszystkie wykopaliska i znaleziska, które z natury rzeczy nie mogą Art. 9. być uprzednio inwentaryzowane. Księgi ,zawierające spis zabytków sztuki i kultury Dzieła ruchome, istniejące mniej niż 50 lat, mogą powinny być przechowywane i prowadzone przez być – wyjątkowych razach – uznane za zabytki na konserwatorów w ten sposób, aby były one do- mocy specjalnej decyzji Ministra W.R. i O.P. stępne dla wszystkich zainteresowanych.

Złoty polski A.D. 1924

29 kwietnia 1924 roku, marka polska została zastąpio- luta Polski została oparta na parytecie złota, wartość na złotym polskim jako obowiązującą walutą w kraju. jednego złotego ustalono na 9/31 grama (ok. 0,29) Złoty został wprowadzony do obiegu w ramach re- czystego złota. Oprócz nazwy złoty proponowano formy pieniężnej, którą przeprowadził ówczesny mi- również m.in. nazwę „Lech” i „Pol” lecz ostatecznie nister finansów Władysław Grabski zastępując tym wybrano nazwę złoty, która odwoływała się do histo- samym zdewaluowaną markę polską, która była wa- rycznej jednostki monetarnej używanej w Królestwie lutą Królestwa Polskiego (regencyjnego). Nowa wa- Polskim (kongresowym).

54 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 co chronić Agnieszka Partridge NASZE CZY OBCE? CMENTARZE WIELKIEJ WOJNY W MAŁOPOLSCE. ZAGROŻENIA I PERSPEKTYWY Zginęli architektów wojennych na płaszczyźnie przekazu pamięci przed odrodzeniem niepodległej o poległych za „cesarza i Ojczyznę” oraz konteksty histo- Wojenne cmentarze zachowane wciąż na terenie dawnej ryczne, w jakich umieszczano te cmentarze w ciągu stu lat Galicji, od Krakowa aż po Lwów, to szczególne miejsca trwania sprawiły, że opieka nad nimi zarówno na płaszczyź- pamięci w których kontekst materialny mocno splata się nie materialnej, jako dziedzictwa kulturowego, jak i powin- z odbiorem niematerialnym, metaforycznym. Wzniesione ności moralnej bywa dziś skomplikowana. zostały przez trzy austriackie oddziały grobów wojennych Cmentarze zachodniej Galicji krakowski, przemyski i lwowski, by upamiętnić setki tysięcy O zachodniogalicyjskich cmentarzach wojennych napisano żołnierzy poległych w walkach pomiędzy sprzymierzony- do tej pory wiele i w różnych kontekstach. Początkowo, jesz- mi armiami austro-węgierską i niemiecką (wspomaganymi cze przed II wojną światową były to krótkie opisy prasowe czasowo przez I Brygadę Legionów Polskich) oraz armią i wzmianki1. We wczesnym okresie PRL starano się je ewiden- carską w pierwszych latach konfliktu 1914-1915. Funkcja cjonować, a od lat 80. ubiegłego wieku poczęły pojawiać się cmentarza została tu zmitologizowana, podniesiona do opracowania porządkujące wiedzę o ponad 400 zachodnio- rangi zbioru mogił bohaterskich, kryjących prochy zarów- galicyjskich obiektach cmentarnych2. Później przyszła pora no zwycięzców, jak i pokonanych. W założeniach twórców, na opracowania naukowe3, wreszcie publikacje popularyza- te miejsca pamięci wyznaczanie strukturami materialnymi torskie i albumy fotograficzne4 oraz, last but not least, niezli- miały spełniać rolę duchową i oczyszczającą, akcentującą potęgę monarchii austro-węgierskiej i troskliwość państwa 1 Reinfuss Roman, Cmentarze na których nie zapłoną świa- jako gwaranta poszanowania żołnierskiej krwi. tła, w: „Kuryer Lieteracko-Naukowy”, dodatek do nr 301 „Ilu- Na tym tle wyróżniają się mogiły zbudowane przez krakow- strowanego Kuryera Codziennego” z dnia 30 października 1933, s. IX., Reinfuss Roman, Cmentarze wojenne na łem- ski Oddział Grobów Wojennych (Kriegsgräber Abteilung) kowszczyżnie, Wierchy t. XIII, 1935, s. 108-116, Pieradzka w obrębie dzisiejszej Małopolski, dawnej Galicji Zachod- Krystyna, Na szlakach łemkowszczyzny, s, 177-179, Feliński niej, będące onegdaj wzorem dla upamiętnienia żołnier- R., Pomniki wojny i zmartwychwstania Polski, „Rzeczy Pięk- skiej śmierci we wszystkich krainach dawnego imperium ne”, r. II, 1919, nr 1, s. 4-12. habsburskiego. Z ich form i symboliki miano czerpać sze- 2 Garduła Krzysztof, Ogórek Leszek, Śladami I Wojny roko, w przyszłości, po zakończeniu wojny, stąd też, jak Światowej. Między Rabą a Dunajcem, Kraków 1988, Frodyma w kapsule czasu, zamknęło się tu i połączyło wiele narracji: Roman, Galicyjskie cmentarze wojenne. Przewodnik, t. I, II,III, Pruszków 1995-1998, Frodyma Roman, Cmentarze wojenne pamięć o wydarzeniach Wielkiej Wojny, o jej ofiarach po- z I wojny światowej na Ziemi Tarnowskiej. Przewodnik Tury- chodzących z ziem całej monarchii, funkcja propagando- styczny, Krosno 2006, wa upamiętnienia żołnierzy-bohaterów, wreszcie motywy 3 Oettingen Urszula, Cmentarze I wojny światowej w woje- artystyczne i architektoniczne zaprzeczające cycerońskiej wództwie kieleckim, Warszawa - Kraków 1988, Duda Okta- frazie „inter arma silent musae”. Ta wielowątkowość dążeń wian, Cmentarze I wojny światowej w Galicji Zachodniej, Warszawa 1995, Drogomir Jerzy, Polegli w Galicji Zachodniej 1914-1915 (1918). Wykazy poległych i zmarłych pochowanych na 400 cmentarzach wojskowych w Galicji Zachodniej, t. I, II, III, Tarnów 1999-2005. Pencakowski Paweł, Cmentarze I wojny światowej - geneza ideowa rzeczywistości historycznej i artystycznej, w: Karolina Grodziska, Jacek Purchla (red.), Śmierć, przestrzeń, czas, tożsamość w Europie Środkowej około 1900. Materiały międzynarodowej konferencji, 8-10 XII 1996, Kraków 2002, Pałosz Jerzy, Śmiercią złączeni. O cmentarzach z I wojny światowej na terenach Królestwa Polskiego administrowanych przez Austro-Węgry, Kraków 2012. 4 Schubert Jan, Austriackie cmentarze wojenne w Galicji z lat 1914-1918, Kraków 1992, Partridge Agnieszka, Korzeniow- ski Rafał( fot.), Otwórzcie bramy pamięci. Cmentarze wojenne z lat 1914-1918 w Małopolsce, Kraków 2005, Piecuch Andrzej, Cmentarze z I wojny światowej w Beskidzie Niskim, 1. Siemiechów, cmentarz wojenny nr 182, projekt Siegfried Hal- Warszawa 2014, Majewski Jan, Cmentarze z I wojny świato- ler. Zdewastowana mogiła zbiorowa żołnierzy armii carskiej. wej w Beskidzie Niskim i na Pogórzu, Skołyszyn 2015.

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 55 CO chronić

2. Kocmyrzów, cmentarz wojenny nr 391, proj. Hans Mayr. (drewniany krzyż) czone ilości stron internetowych5. Nigdy jednak nie podjęto na mapie, leżą na nich żołnierze armii zaborczych i zostały problemu „swojskości” tych mogił, co jest ważnym aspektem odziedziczone po monarchii austrowęgierskiej po zakoń- ich trwania w pamięci historycznej narodu. czeniu działań wojennych. Te przesłanki zaważyły szczegól- nie na społeczny odbiór żołnierskich mogił z omawianego W ostatnim 25-leciu, w literaturze dotyczącej cmentarzy okresu, niejako determinując ich dewastacje, bądź brak wojennych, zwracano uwagę na fenomen budowania żoł- poszanowania. nierskich grobów jeszcze w czasie działań wojennych, kom- plementowano skład niezwykłego zespołu międzynarodo- W założeniach austriackiego Ministerstwa Wojny, które wych architektów projektujących te groby, zastosowanie zleciło w roku 1915 porządkowanie pól bitewnych, miały przy ich budowie całego otoczenia form architektonicz- to być pomniki chwały oręża sprzymierzonych wojsk au- nych odwołujących się do europejskiej sztuki sepulkralnej, striackich i niemieckich, przy jednoczesnym uszanowaniu podkreślano wartość artystyczną i piękno wojennych gro- rosyjskich przeciwników, którzy, choć pokonani znaleźli bów, a przede wszystkim zwracano uwagę na konieczność miejsce spoczynku obok zwycięzców. Jest to w historii otoczenia ich przemyślaną ochroną i na ciągłą potrzebę Europy jedyny, bądź jeden z nielicznych przykładów dba- sprawowania nad nimi opieki konserwatorskiej. Postulo- łości zwycięzców o godny pochówek pokonanych. Para- wano także dokonanie wpisu zachowanych do naszych doksalnie przez lata istnienia tych mogił, wobec zmie- czasów obiektów cmentarnych do rejestru, lub choćby ewi- niających się interpretacji historii, uznawano je za balast, dencji zabytków, co mogłoby im zapewnić prawną ochro- a obecność na nich mogił żołnierzy różnych armii i naro- nę i zniwelować zagrożenia. Cmentarze te są bowiem pa- dowości w różnych okresach powodowała gloryfikację miątką wojny rozgrywającej się gdy Polski jeszcze nie było jednych i negację drugich. 5 http://www.cmentarze.gorlice.net.pl, http://www.beskid Zupełnie inaczej powstawały mogiły wojenne na froncie -niski-pogorze.pl/galeria_regionu/cmentarze_wojenne/ zachodnim. Nie porządkowano ich w trakcie wojny, bo cmentarze_wojenne.php,, http://grobywojenne.malopolska. straty w ludziach były tam znacznie większe niż na froncie uw.gov.pl, https://www.facebook.com/domin.tarnow/, https://www.facebook.com/groups/283563625155580/?hc_ wschodnim. Zajmowano się tym dopiero po zakończeniu ref=ARTwb5prHqUvDdBKPB_uNvM-IEcv1y4A1fEGOK8nqrpLOw- działań organizując pochówki w taki sposób, aby groma- 7zh1U37RYNFpYd2j2E5P4, dostęp grudzień 2018 dziły zwłoki żołnierzy pochodzących z tego samego kraju,

56 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 co chronić lub armii sojuszniczych (np. angielskiej i francuskiej)6. Mamy materiałów budowlanych kamienia, drewna, żeliwa, cegły7. więc tam do czynienia z cmentarzami narodowymi, czy so- Dziury w budżecie łatano zbiórkami pieniędzy, sprzedażą juszniczymi: brytyjskimi, kanadyjskimi, belgijskimi, francu- materiałów o tematyce patriotycznej. Wszystko to w wa- skimi bądź niemieckimi zbudowanymi w latach 20. XX w. runkach ciągłych braków wszelkich środków, nie tylko Cmentarze te tworzyły rządy zaangażowanych w wojnę materiałów budowlanych, ale przede wszystkim żywności. państw lub organizacje jak Brytyjska Komisja ds. Grobów Przy budowie i dekorowaniu cmentarzy pracowało wielu Wojennych (the British War Graves Commision) wypełniając artystów i architektów różnych narodowości m. in.: Dušan zapisy traktatów pokojowych w Wersalu i Rydze. Na froncie Jurkovič, Hans Mayr, Gustaw Ludwig, Heinrich Scholz, Jan południowym, we Włoszech i na terenie dzisiejszej Słowenii Szczepkowski, Henryk Uziembło i inni. tylko w niewielu miejscach zachowały się podobne zachod- Powstałe cmentarze, zgrupowane w 11. Okręgach Cmen- niogalicyjskim cmentarze mieszane, austriacko-włoskie, tarnych (wliczając Twierdzę Kraków), a także budowane sytuowane na polach walk. Wiąże się to z akcją komasacji na zachód od Krakowa (nieewidencjonowane), szybko mogił przeprowadzoną na rozkaz Mussoliniego w latach uświadomiły społeczeństwu rozmiar poniesionych strat, 30. XX w. Akcja ta, w czasie której tworzono monumentalne a bogata, jak na wojenne warunki szata architektoniczna, panteony narodowe, np. w Redipulii, Castel Dante, Monte dbałość o detale w postaci choćby kilkudziesięciu typów Grappa, na zawsze zmieniła kształt cmentarzy z I wojny świa- krzyży i nagrobków zróżnicowanych pod względem przy- towej na tamtym terenie niszcząc niewielkie wielonarodowe należności armijnej i religijnej, mnogość odniesień do hi- cmentarzyki w imię nacjonalistycznego pokazu siły. storii sztuki wyrażających się w formach pomników i całych Przedstawiciele założeniach cmentarnych sprawiły, że na ziemiach Galicji wszystkich narodów Europy środkowo-wschodniej Zachodniej, powstał unikatowy kompleks wojennych po- mników, które oparłszy się propagandzie, wkrótce stały Cmentarze w dawnej Galicji tworzone były w latach 1915- się symbolem ponadnarodowego pojednania oraz kom- 1918 na terenach już wyzwolonych spod carskiej okupacji, pleksem architektoniczno-komemoratywnym o wysokiej na obszarze 10 000 km kw., rozciągającym się od Krakowa wartości artystycznej. Stały się uniwersalnymi pomnikami po Jasło i Duklę oraz od Dąbrowy Tarnowskiej po Zakopane. humanizmu i przestrogą przed okrucieństwem wojny. W walkach na tym terenie w pierwszym roku wojny (jesień 1914-maj 1915), po obu stronach zginęło około 60 tysięcy Ochrona ustawowa z 1933 r. żołnierzy. Do roku 1920 złożono na nich około 89.000 ciał. Dziś, w myśl obowiązującej wciąż ustawy o grobach i cmen- Pochowano przedstawicieli narodów całej Europy Środko- tarzach wojennych z 28 marca 1933 roku8 z późniejszymi wej i Wschodniej między innymi: Rosjan, Ukraińców, Pola- poprawkami, cmentarze te objęte są opieką państwa, a ich ków, Niemców, Czechów, Słowaków, Austriaków, Węgrów, materialna ochrona leży w gestii wojewodów. Formalnie Włochów, Słoweńców, Chorwatów, Serbów, Bośniaków. obowiązki konserwatorskie i remontowe przeniesione Reprezentowali kilka wyznań: katolickie, protestanckie, zostały na instytucje samorządowe. Przyznać należy, mojżeszowe, unickie, prawosławne i muzułmańskie. Choć że opieka ta, mniej lub bardziej poprawnie jest dzisiaj twarde wytyczne Ministerstwa Wojny zakazały tworzenia sprawowana, a przypadki dewastacji w celach materialnych, cmentarzy narodowych, powstało kilka cmentarzy kryją- np. pozyskiwania z nich złomu, czy kamienia są marginalne. cych wyłącznie prochy żołnierzy rosyjskich, a stało się tak Zdarzają się natomiast próby celowego niszczenia wy z uwagi na rozmiar strat po stronie armii carskiej. Założono, remontowanych cmentarzy mające znamiona działań że każdy żołnierz, obojętnie jakiego pochodzenia i wyzna- o charakterze nacjonalistycznym. nia ma prawo do bohaterskiego pochówku, przeznaczając na każdego zmarłego po 10 koron austriackich, co szybko Problemem jest więc dziś postrzeganie wojennych cmen- okazało się niewystarczające z uwagi na wciąż rosnącą ilość tarzy przez pryzmat zbiorowej pamięci o wydarzeniach ja- żołnierzy zmarłych z ran. Ogromnym nakładem sił, nie ba- kich są wynikiem i ludziach, zarówno poległych, jak i tych, 9 cząc na wciąż rosnące koszty dokonywano ekshumacji i po- którzy te pomniki tworzyli . Odpowiedź na pytanie jak nownych pochówków na cmentarzach organizowanych na 7 Broch Rudolf, Hauptmann Hans, Die Westgalizischen lub w bezpośredniej bliskości pól bitewnych. Na ich bu- Heldengräber aus den Jahren des Weltkrieges 1914-1915, dowę przeznaczono niespotykane nigdy wcześniej ilości Wiedeń 1918, s. 20, wydanie polskie: Zachodniogalicyjskie groby bohaterów z lat wojny światowej 1914-1915, Tarnów 1994, tłumaczenie Henryk Sznytka. 6 Partridge Agnieszka, op. cit., s. 39-40, Schubert Jan, Po- 8 chówki żołnierskie w tradycji historycznej aż do I wojny Dziennik Ustaw, 1933/39/poz.311, s. 749-751. światowej. Powstanie cmentarzy wojskowych, „Czasopi- 9 Podobne problemy podejmują także Austriacy por. Riesenfel- smo Techniczne”, z. 16/2011, s. 191. lner Stefan (Hg,) Steinernes Bewusstsein. Die öffentliche Repre-

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 57 co CHRONIĆ upowszechnić dzieje tych mogił tak, by wcielić je w pamięć symbolice postrzegano jako „pierwiastki obce”, „pretensjo- historyczną narodu, przede wszystkim jako miejsc o wy- nalnie brzydkie”, zaborcze, nie nasze10. Były niechcianą spu- dźwięku szczególnym dla historii Europy (to tu przecież ścizną, raną na polskim krajobrazie. W wielu miejscach Ma- zatrzymano „rosyjski walec parowy”) oraz dla historii Polski, łopolski, a zwłaszcza w rejonie Krakowa, około roku 1934 jako etapu wydarzeń prowadzących do suwerenności na- w dwudziestą rocznicę wymarszu Legionów z Oleandrów, szego kraju, jest niezwykle trudna. Zaważył na tym odbiór rozpoczęto komasację i wyburzanie niewygodnych pomni- tych mogił wkrótce po roku 1918. Po zakończeniu działań ków. Na przykład z 22 cmentarzy mieszczących się w ob- wojennych i odzyskaniu przez Polskę niepodległości mimo rębie dawnej Twierdzy Kraków całkowitemu unicestwieniu chroniących je międzynarodowych umów i traktatów, za- podległo 7 obiektów (a więc prawie 30% stanu ogólne- chodniogalicyjskie cmentarze, jako pomniki niczyje stop- go)11. Z przemyślanych artystycznie założeń wyodrębniano niowo popadały w zapomnienie. Niszczały lub były celowo prochy poległych legionistów tworząc odrębne mogiły po- rugowane z krajobrazu, jako obiekty obce kulturowo i hi- święcone żołnierzom polskim. storycznie. Nie utrzymywano w ryzach porastającej je ro- Paradoksalnie, opuszczone cmentarze Wielkiej Wojny, ślinności, wypasano na nich trzodę, w skrajnych przypad- w czasie II wojny światowej zaczęli ratować Niemcy, co kach zabierano z nich elementy ogrodzeń i wyposażenie. tym bardziej nie przysłużyło się kultywowaniu pamięci Kultywowaniu pamięci o walkach I wojny światowej nie o walkach operacji łapanowsko-limanowskiej i gorlickiej. pomogła prowadzona w latach 20. XX w. zawzięta kryty- Choć naziści prowadzili eksterminację narodu żydowskie- ka wojennych cmentarzy prowadzona przez środowisko go, rabując i niszcząc przy tym kirkuty, dziwnym zbiegiem historyków sztuki i konserwatorów. Pomniki te, ozdobio- okoliczności nie odważyli się na zniszczenie jedynego sa- ne przez austriackich budowniczych niemieckojęzyczny- mi inskrypcjami, o formach „teutońskich” i niezrozumiałej 10 Szydłowski Tadeusz, Ruiny Polski. Opis szkód wyrządzo- nych przez wojnę na ziemiach Małopolski i Rusi Czerwonej, sentation staatlicher und nationaler Identität Österreichs in se- Kraków 1919, s. 189. inen Denkmalern, Wien-Köln_Weimar 1998. W Polsce problem 11 Partridge Agnieszka, Cmentarze wojenne XI Okręgu „kulturalnej” amnezji i „zamazywania” pamięci poruszano np. Cmentarnego „Twierdza Kraków” w kontekście działalności w zbiorze pod red. Sławomira Kapralskiego, Pamięć, przestrzeń, architektonicznej Hansa Mayra, Rocznik Krakowski, t. LXXIX, tożsamość, Warszawa 2010, s. 9-72. s 141-168, Kraków 2013.

3. Ciężkowice, cmentarz wojenny nr 137, proj. Jan Szczepkowski. (dwudzielna „brama”)

58 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 Co CHRONIĆ modzielnego cmentarza wojennego żołnierzy żydowskich ska. Ta narracja, powtarzana podczas rożnych uroczystości nr 293 w Zakliczynie. Etos żołnierskiej ofiary stał się waż- szybko spowszedniała, stając się truizmem, choć na wielu niejszy niż walka o „czystość rasy aryjskiej”. nagrobkach różnych armii wciąż odczytać można typowo polskie nazwiska. Próbowano także obudzić chęć opieki W czasach PRL jedynie dzięki działaniom historyków-ama- nad tymi grobami poprzez wzbudzenie w ludziach moral- torów nie doszło do całkowitej degradacji mogił Wielkiej nej potrzeby opieki przywołując przykłady polskich mogił Wojny. Z czterystu cmentarzy według różnych szacunków rozsianych po całym świecie, o które dbają inne państwa. przetrwało do naszych czasów około 370 obiektów. U pro- gu lat 90. XX w. były to zrujnowane, zarośnięte, czy roz- Zachodniogalicyjskie cmentarze wojenne przetrwały je- kradzione założenia, nierzadko istniejące jako miejsca po dynie dzięki pasjonatom i kilkudziesięcioletniej kampanii cmentarzach znaczone kikutami nagrobków. Wśród nich ich odnowy zainicjowanej wizytami przedstawicieli Au- na cenzurowanym znalazł się cmentarz nr 171 w Łowczów- striackiego Czarnego Krzyża w Polsce począwszy od 1986 ku, zwany Cmentarzem Legionistów, miejsce spoczynku roku13. Dzięki tej współpracy od prawie 30. lat poziom ma- prochów 113 żołnierzy legionowych ratowany od dewa- terialnego zachowania tych szczególnych świadków histo- stacji przez żyjących jeszcze w latach 60. XX wieku uczest- rii jest coraz lepszy. Na wielu cmentarzach dokonywane są ników bitwy pod Łowczówkiem i społeczników12. Władza spektakularne konserwacje i rekonstrukcje, coraz więcej próbowała wykluczyć te cmentarze ze społecznej pamięci, obiektów wpisuje się do rejestrów i ewidencji zabytków, ale spotkała się z oporem choćby tych, którzy okazjonalnie a prowadzone działania edukacyjne i popularyzatorskie porządkowali żołnierskie groby przy okazji dnia Wszystkich powodują wzrost zainteresowania galicyjskimi grobami. Świętych, czy pobieżnie remontowali, choć częściej docho- Jednak na poziomie tożsamości i społecznej pamięci o wy- dziło do rabunkowej dewastacji. darzeniach sprzed stu lat istnieje tu wewnętrzna sprzecz- ność. Wiąże się z sytuacją, w jakiej powstawały cmentarze, Ochrona obywatelska temu komu zostały poświęcone i kto powinien odpowia- W pierwszych latach po upadku komunizmu, na nowo pró- dać za ich utrzymanie. bowano znaleźć formułę zaistnienia zachodniogalicyjskich Problemem dla istnienia cmentarzy jest ich nieuregulowa- grobów w świadomości mieszkańców Małopolski, jeszcze ny stan prawny. Po I wojnie światowej zarzucono proces niedawno dewastujących te groby. Nośne były hasła o Po- uwłaszczeń gruntów na których zbudowano cmentarze lakach walczących przeciw sobie w armiach zaborczych. stąd też do wielu z nich nie można dziś dojechać, czy nawet Próbowano zachęcić ludzi do opieki nad mogiłami poprzez dojść, choć w roku 1918 do każdego prowadziła droga14. wzbudzenie empatii do części poległych, jako pochodzą- Inne obiekty zasłaniane są zalesieniami gruntów znajdu- cych z różnych zaborów, wcielanych siłą do obcego woj- jących się przed nimi, co przeczy istnieniu tych pomników 12 Cmentarz zwano od lat 20.XX w. Cmentarzem Legioni- w krajobrazie i naturalnym powiązaniom widokowym15. stów, choć pochówki żołnierzy 1. i 5. pułków piechoty Le- Brak planów miejscowych i przekraczanie strefy ochronnej gionów stanowią tu ok. 1/5 wszystkich 483 pochowanych. cmentarzy prowadzi do budowy w bezpośredniej ich bli- Jest jednym z najlepiej utrzymanych i najczęściej odwie- dzanym cmentarzem wojennym w dzisiejszej Małopolsce. 13 por. Österreichisches Schwarzes Kreuz Kriegsgräber- Łowczówek został włączony na stałe w pamięć historyczną fürsorge, Dokumentation 2000, red. Reiter Andreas, Wien społeczeństwa polskiego bo ginęli tu żołnierze Piłsudskiego. 2001, Partridge Agnieszka, Czarny Krzyż symbol pamięci, „Przekrój”, nr 46/1999, s. 16, 14 Armia austriacka akcję wywłaszczeń prowadziła już w czasie wojny, ale wiele spraw odłożono na czasy pokoju. Po odzyskaniu niepodległości niektórzy „darczyńcy” zanegowali darowizny domagając się rekompensat. Tyl- ko część obiektów ma dziś uregulowaną sytuację prawną i możliwość dojazdu. Większość istniejących ścieżek i dróg zaorano lub zignorowano ich istnienie. np. cmentarz nr 310 w Laskowej, gdzie usunięto kamienny drogowskaz do cmentarza, a sama droga została wchłonięta przez prywat- ną działkę, czy cmentarz nr 241 w Róży. 15 np. cmentarze: nr 80 w Sękowej, nr 179 w Woźnicznej, nr 196 w Rzuchowej i wiele innych, por. Brataniec-Forczek Urszula, Brataniec Marcin, Cmentarze I wojny światowej.Po- 4. Dąbrówka Szczepanowska, cmentarz wojenny nr 191, proj. mnik rozproszony w krajobrazie, w: Materiały z konferencji Heinrich Scholz. (kolumna) „Znaki Pamięci I”, Gorlice 2007, s. 77-84.

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 59 co CHRONIĆ skości domów mieszkalnych, budynków gospodarczych, edukacji potrzeba czegoś więcej, choćby wytłumaczenia, a nawet całych osiedli16. Zagrożone są także obiekty usy- że na przykład wizualne wyodrębnianie mogił legionistów tuowane na cmentarzach parafialnych i komunalnych, spośród innych żołnierzy armii austriackiej, przypinanie im które z braku miejsca na pochówki cywilne są „okrawane”, biało-czerwonych wstążeczek, malowanie krzyży na inny pomniejszane, a w końcu znikają całkowicie17. Prawdzi- kolor niż wszystkie dokoła, przeczy idei równości żołnierskiej wym zagrożeniem jest jednak wandalizm, bo ten wypływa ofiary, że jest wbrew intencjom budowniczych i idei humani- z mentalności, z fałszywego odbioru historii, ksenofobii, zmu. Że ofiara Austriaka, Rosjanina i Niemca, nierzadko mło- nacjonalizmu i pobudek ideologicznych18. Choć nie ma dego człowieka, który może nawet nie rozumiał dlaczego badań statystycznych w tej kwestii pewne jest, że w ostat- ginie z dala od swojej Ojczyzny, jest tak samo warta pamięci, nich latach ataki wandali uległy wzmożeniu i nic nie wska- jak ofiara walecznych Polaków. Uczłowieczenie tych grobów, zuje na to, że ustaną. To tylko niektóre przykłady zagrożeń pokazanie kim byli polegli żołnierze, może pomóc w zrozu- struktury materialnej cmentarzy wojennych wynikające mieniu złożoności tego wycinka polskiej historii20. z ignorancji, braku utożsamienia się z nimi, jako miejscami Edukacji i popularyzacji wiedzy o Wielkiej Wojnie mogło- pamięci lub niechęci do odczytania ich funkcji jako świad- by pomóc utworzenie Centrum Badań nad Historią Frontu ków historycznych wydarzeń. Wschodniego, które oprócz działalności badawczej zajmo- Jak więc włączyć „austriackie” cmentarze w świadomość hi- wałoby się poszukiwaniem poległych na wniosek ich rodzin, storyczną narodu, jak wzbudzić chęć utożsamienia się z tymi a także nawiązywaniem kontaktów międzynarodowych grobami i pokonać niechęć, czy obojętność wobec nich? Jak i eksplorowaniem archiwów, w tym również zbiorów rosyj- sprawić, aby były nasze, nie obce, aby cmentarze na których skich, które nigdy nie były dotąd szczegółowo analizowane21. spoczywają Polacy nie były dziś lepsze od tych na których Niewątpliwie ochronie, popularyzacji i włączeniu pamiątek leżą Niemcy, Austriacy, Rosjanie, Żydzi i Muzułmanie? po I wojnie światowej w historię narodu mogłyby pomóc Jedną z dróg takiej ochrony jest na pewno edukacja na po- starania o nadanie statusu Pomnika Historii wybranym ziomie szkolnym, a także potrzeba swego rodzaju „oswoje- kompleksom galicyjskich cmentarzy wojennych zwłaszcza nia” tych grobów, wtopienia ich w lokalną i narodową histo- tych, położonych w rejonie Gorlic (gmina Sękowa) i Tarno- rię, co skutecznie czyniło i wciąż czyni grono stowarzyszeń, wa (gmina Pleśna)22. Status ten chroniłby nie tylko ich ma- krajoznawców i znawców tematu19. Jednak obok rzetelnej terialną tkankę, ale także pamięć o nich.

16 http://www.pogorza.pl/kontrowersyjny-dom-na- cjae”, Stowarzyszenie „Magurycz”. -cmentarzu-wojennym.htm, http://www.radiokrakow.pl/ 20 Zachodniogalicyjskie cmentarze kryją, bądź kryły prochy wiadomosci/krakow/pomnik-na-wzgorzu-kaim-zostal- zarówno osób znanych (styryjski grafik Franz Hofer, wiedeń- -pozbawiony-dojazdu/, http://krakow.naszemiasto.pl/ ski karykaturzysta i malarz Moriz Jung, także poeta Georg artykul/krakow-pomnik-na-wzgorzu-kaim-zaslonia-domy- Trakl, pułkownik Othmar Mur), jak i zwykłych obywateli zdjecia,4322129,artgal,t,id,tm.html, dostęp styczeń 2018. Austro-Węgier o czym opowiadały choćby dwie wystawy: 17 np. cmentarze nr 382 w Świątnikach Górnych, nr 390 prac graficznych Franza Hofera „Rückkehr. Powrót” w roku w Krakowie-Mogile, nr 294 w Zakliczynie, nr 388 na Rako- 2006 w Tarnowie, Krakowie, Wrocławiu i Katowicach, czy wicach i wiele innych. „Polegli na polu chwały”, wystawa tzw. sterbebildów, ob- 18 http://fakty.interia.pl/malopolskie/news- razków pośmiertnych w Gorlicach w roku 2011, por. Franz dewastacja-cmentarza-wojennego-z-czasow-i- wojny- Hofer (1885-1915) Rückkehr. Powrót. Katalog wystawy prac swiatowej,nId,1290341 , http://dzieje.pl/rozmaitosci/tymbar k- artysty, Tarnów-Kraków-Wrocław-Katowice 2006, Materiały dewastacja-cmentarza-wojennego-z-czasow-i-wojny-sw, z konferencji „Znaki Pamięci V”, Gorlice 2011, s. 73-93. http://krakow.wyborcza.pl/krakow/1,44425,19563685,i- 21 Do władz różnych gmin napływają liczne prośby od osób gnorancja-glupota-nienawistne-hasla-na-grobach-z-i-woj- z kraju i zagranicy z prośbą o zlokalizowanie grobu przod- ny.html, dostęp styczeń 2018. ków. Urzędnicy próbują radzić sobie z tym doraźnie. Brak Także dewastacja cmentarza nr 187 w Lichwinie, gdzie bowiem ciała koordynującego takie poszukiwania. Gdyby w roku 2000, tuż przed uroczystością ponownego poświę- istniał instytut badawczy zajmujący się takimi działania- cenia, rozbito świeżo wyremontowane krzyże i niemiecko mi wiedzą o I wojnie stałaby się z pewnością pełniejsza brzmiące tablice. Podobne wydarzenia miały miejsce na i ugruntowana. cmentarzu nr 185 w Lichwinie „Głowa Cukru” w roku 2014. 22 Na terenach tych gmin znajduje się największe zagęsz- 19 Do pionierów walki o upamiętnienie cmentarzy wo- czenie mogił. W okolicach Sękowej to 25 cmentarzy, w oko- jennych należą między innymi: Roman Frodyma, Ryszard licach Pleśnej 19 (przed zmianą granic w larach 80. XX w. Montusiewicz, Krzysztof Garduła, Jerzy Drogomir, Beata było ich 23). Sękowa należała kiedyś do III Okręgu cmen- Nykiel, Mirosław Łopata, Studenckie Koła Przewodników tarnego „Gorlice”, gdzie ogółem zbudowano 54 cmentarze. Beskidzkich w Katowicach i Warszawie, Stowarzyszenie Ak- Pleśna wchodziła w skład VI Okręgu Cmentarnego „Tarnów”, tywnej Ochrony Cmentarzy z I Wojny Światowej „Crux Gali- gdzie powstało 62 założenia.

60 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 Co CHRONIĆ Nie znaczy to, że nic w tym względzie już nie zrobiono. Nadanie Europejskie- go Znaku Dziedzictwa cmentarzowi nr 123 – Łużna-Pustki, a symbolicznie wszystkim cmentarzom galicyjskim oraz włączenie części obiektów do Szla- ku Frontu Wschodniego także w wielu przypadkach okazało się skuteczne w zmianie społecznego podejścia do pozostałych cmentarzy wojennych23. Skuteczność ta wszakże może zostać w pełni osiągnięta pod warunkiem, że wojenne cmentarze nie będą li tylko traktowane jako atrakcja turystyczna, czy, co gorsza „produkt turystyczny” na 5. Leszczyna, cmentarz wojenny nr 308, proj. Franz Stark. Zniszczona tablica inskrypcyjna. którym gminy mogą się wypromować i zarobić. Ponieważ Szlak grupuje obiekty najcenniejsze ar- Starania o godną pamięć dla tych miejsc, konsekwencja tystycznie remontuje się przede wszystkim cmentarze leżą- w sposobie utrzymania cmentarzy już wyremontowanych ce przy głównych trasach, te, do których można dojechać, muszą być na nowo przemyślane. Prowadzona bowiem czy te, które mogą stanowić „wizytówkę” danego terenu. z sukcesami ponad trzydziestoletnia, żmudna akcja odbudo- Pojawia się jednak pytanie co stanie się z pozostałymi? Fał- wy i konserwacji tych miejsc przynosi pozytywne rezultaty szywe wartościowanie na łatwiej i mniej dostępne, dzielone w sferze ich materialnego trwania, a to powoli ale zdecydo- na „lepsze” i „gorsze”, to jest takie, na których leżą Polacy, lub wanie przekłada się na podniesienie świadomości historycz- chociaż żołnierze o polsko brzmiących nazwiskach i te „nie- nej w społecznościach lokalnych. Nie jest to jednak proces mieckie”, na których leżą przedstawiciele pozostałych nacji zakończony, lecz otwarty. Odpowiedzialność za dalsze trwa- skazuje te drugie na unicestwienie i wandalizm. A przecież nie tych pamiątek historii leży na barkach nas wszystkich wszystkie są jednakowo miejscami wiecznego spoczynku, i nie jest to jedynie problem lokalnej historii Małopolski, ale świadkami historii i miejscami pamięci. problem w skali kraju. Zachodniogalicyjskie cmentarze, naj- O bratnią wspólnotę chrześcijańską lepiej zachowany kompleks grobowy z I wojny ma przecież swoje odpowiedniki na całej linii frontu wschodniego, na Na zakończenie warto przywołać jedną z prób, budze- Podkarpaciu, w łódzkim, lubelskim, na Mazowszu i na Mazu- nia historycznej świadomości i pamięci o tych miejscach rach. Tam odpowiedź na pytanie czyje są te cmentarze jest niewielką publikację pt. „Nasze cmentarze z I wojny świa- jeszcze bardziej skomplikowana. Na wielu bowiem leżą wy- towej” wydaną w roku 1989 przez ówczesnego probosz- łącznie żołnierze niemieccy lub rosyjscy. cza parafii Sobolów ks. Stanisława Bobulskiego. W słowie wstępnym autor odwołuje się do czynnika duchowego Jednak z pytaniem o swojskość wojennych grobów coraz i moralnego obowiązku ochrony żołnierskich mogił z po- częściej będziemy się stykać i będziemy musieli odnaleźć dla łożeniem akcentu na poczucie swojskości: „Być może za nich miejsce w narodowej historii, bo jak głosi jedna z cmen- mało się podkreśla, że cmentarze nawet dawnych i jak tarnych inskrypcji: „Śmierć żołnierza święta jest i łamie wszel- się zbyt pochopnie ocenia obcych żołnierzy, powinny kie nakazy nienawiści. Przyjaciel czy wróg, jeśli nie ominęły być też miejscami bratniej modlitwy za poległych. Jest go rany, na jednakową miłość i cześć zasługuje”24. Warto so- to z pewnością miejsce odnajdywania braterskiej wspól- bie to zdanie zapamiętać i warto się do niego zastosować. noty chrześcijańskiej mimo takich, czy innych podziałów [Artykuł Agnieszki Partridge jest nieco skróconą wersją refe- historycznych. Szkoda, że ten wymiar „świętych obcowa- ratu autorki zgłoszonego na grudniową sesję PKN ICOMOS nia” nie zawsze bywa dostrzegany w naszych parafiach”. „Miejsca Pamięci”, skierowanego do druku w publikacji po- Ważny to głos i wciąż aktualny, zwłaszcza, że także dziś konferencyjnej. Dziękujemy Autorce za udostępnienie tekstu duchowni różnych wyznań mogliby wydatnie pomóc dotyczącego wyjątkowego dziedzictwa, wymagającego jed- w zatarciu podziałów na cmentarze bardziej „nasze” i cał- nakowoż naszej uwagi i działań ochronnych. Redakcja] kiem „obce”.

24 Inskrypcja autorstwa Hansa Hauptmanna na cmentarzu 23 http://www.gorlice.pl/pl/330/0/szlak-cmentarzy-z-i-woj- nr 55 w Gładyszowie, tłum. Henryk Sznytka. ny-swiatowej.html, dostęp styczeń 2018.

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 61 co CHRONIĆ Monika Bogdanowska CASUS „MONTE” CZYLI O GRANICACH KREACJI KONSERWATORSKIEJ

Malowidło Ecce Homo z Borji jest bodaj jednym z naj- ortodoksją a kreacją. Dialog konserwatorsko-architek- bardziej spektakularnych przykładów nieudolnej re- toniczny” organizowanych od kilku lat przez Państwo- stauracji. Całkiem niedawno „podziwialiśmy” efekty we Muzeum Etnograficzne w Warszawie. Tytuł kon- przemalowania kamiennej rzeźby św. Jerzego z ko- ferencji stanowi dobrą ilustrację tego, jak rozumiana ścioła Estelli (także w Hiszpanii) dokonanej przez lo- może być „kreacja”. Otóż jest ona przeciwieństwem kalnego plastyka. Podobnych wyczynów restaurator- „ortodoksji”, zaś dialog w zakresie postępowania z za- skich jest na świecie sporo, Polska nie pozostaje więc bytkami przebiega między środowiskami architektów w tyle. Oto nagrodę za „najgorszą realizację architek- (twórców, projektantów) i konserwatorów (jakkol- toniczną” 2017 roku nadawaną przez portal Bryła.pl wiek by tę grupę definiować, czy jako przedstawicieli otrzymała przebudowa zabytkowej, zakopiańskiej służb konserwatorskich, czy osób z wykształceniem willi Monte. Warto pochylić się nad tym przypadkiem, w tej dziedzinie). bo tak jak i wcześniej wymienione jest on ilustracją Do podjęcia rozważań nad „kreacją konserwatorską” nadmiernej wiary we własne umiejętności. Za każdym zainspirował mnie przypadek zakopiańskiej willi Mon- razem widzimy efekt przecenienia własnych możliwo- te, której przebudowa w ogólnopolskim plebiscycie ści, który czasem wynika ze zwykłego dyletanctwa, na najgorszą realizację architektoniczną „Makabryła”, kiedy indziej z przekonania o nadrzędnej wartości zgarnęła połowę puli oddanych głosów – aż 12 700 własnej wizji nad wizją twórcy historycznego obiektu, (!) z 25 000. Warto się nad tym przypadkiem pochylić, a w przypadku polskiej antynagrody z braku szacun- wszak bodaj po raz pierwszy tak „zaszczytne” miano ku dla dzieła dawnego architekta. otrzymały prace prowadzone przy zabytku. Co wię- W określeniu „kreacja konserwatorska” zawarty jest cej, projektant-architekt nawiązał w tym przypadku paradoks wewnętrznej sprzeczności. Jeśli przyjmie- dialog ze służbami konserwatorskim, za zgodą któ- my, że konserwacja jest działaniem na rzecz zacho- rych zrealizował swą twórczą wizję osobliwej adapta- wania i utrwalania tego, co jest, to wprowadzenie cji historycznego obiektu. Właśnie owa „adaptacja” do w to coś nowych, a już szczególnie „wykreowanych” współczesnych potrzeb jest głównym uzasadnieniem walorów staje się ingerencją przekraczającą zakres konserwatorskich kreacji. W przypadku architektu- „konserwacji”. Nie zmienia to jednak faktu, że nie tylko ry szczególnie istotnym, gdyż budynki pełnić muszą samo pojęcie, ale i działania określane mianem „kre- określone funkcje użytkowe. acji konserwatorskiej” funkcjonują od dawna w sferze Cóż więc wydarzyło się w Zakopanem? Willa Monte szeroko rozumianej ochrony zabytków. Antynomia ta znajdowała się przy ulicy Ogrodowej 1 (róg ul. Zaru- stała się tematem licznych rozważań, dyskusji i publi- skiego). Ten murowany budynek zaprojektował w du- kacji, by wspomnieć choćby cykl konferencji „Między chu modernizmu szkoły krakowskiej Karol Stryjeński, architekt wielce zaangażowa- ny w uczynienie z Zakopane- go centrum sportu, projektant m.in. Wielkiej Krokwi, schroni- ska nad Morskim Okiem, ale też mauzoleum Jana Kaspro- wicza na Harendzie. Budowę zrealizowano w latach 1925 – 1926. Położona w ogrodzie, otoczona zielenią nierucho- mość stanowiła urokliwy za- kątek, a w 2014 roku znalazła się na obszarze parku kulturowego. Z dostępnych w sieci informacji dowiadujemy się, że wpisana do ewidencji willa, została w roku 2015 wysta- wiona na licytację komorniczą. Co warto zaznaczyć, uchwała rady miasta Zakopane z 2011 roku dopuściła „przebudowę konserwatorską lub odbudo- wę konserwatorską, obiektów Stan willi przed przystąpieniem do prac. Zdjęcie: www. Nie tylko Zakopane o cechach zabytkowych” po-

62 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 Co CHRONIĆ śród których znalazła się także willa przy Ogrodowej. Pozwolenie budowlane wydane w 2012 roku prze- widywało zachowanie dwóch (!) elewacji oraz ścian wewnętrznych willi. Uzgodnienia projektu podpisa- ła ówczesna miejska konserwator zabytków Tamara Rzucidło. Dziś, wiedząc o tym, co ostatecznie stało się z zabytkiem, który w zasadzie przestał istnieć, stawiamy sobie pytanie: Czy uzgadniając projekt pani konserwator zadała sobie pytanie o to, jak skala inwestycji wpłynie na artystyczny wyraz obiektu, czy aby nie na- rusza ona jego wartości jako świadka historii? Prosta analiza odpowiedzi na te pytania powinna była unie- możliwić taką skalę inwestycji. Dlaczego więc z tej analizy zrezygnowano? O dopuszczonej skali przebudowy nie wiedzieli mi- Stan willi w trakcie prac, ok. 2018. Fot. Internauta „Mał Goś” FB łośnicy zabytków, bo oto na stronie www.„Nie tylko Zakopane” znajdujemy kopię artykułu z „Tygodnika Warto wspomnieć, że jeszcze w lutym 2017 roku Wil- Podhalańskiego” pod tytułem „Przebudowa, nie roz- la Monte znajdowała się w ewidencji zabytków. Nb. biórka” (marzec 2015). W artykule zacytowano reflek- na stronie urzędu miasta Zakopane (www. Zakopane sję czytelnika: „To smutne, że z zakopiańskiego krajo- najbliżej Tatr) znajdujemy informację, że do rejestru brazu znika kolejny piękny budynek” oraz odpowiedź trafiają tylko dzieła o wysokich walorach artystycz- miejskiej konserwator Natalii Skiepko: „rzeczywiście nych „zaprojektowane przez znanych artystów lub w pierwszej chwili prace wyglądają na rozbiórkę, ale architektów takich jak np. Stanisław Witkiewicz czy tak nie jest”. No to popatrzmy na zdjęcia dostępne Karol Stryjeński” (sic!). w sieci: Jak na uzyskanie nagrody dla „najbrzydszego budynku w Polsce” zareagowała konserwator miejska Za- kopanego oraz architekt? W dostępnej w sieci relacji filmowej z wręczenia statuetki Makabryły słyszymy znamienne słowa. Pragnę je tu przytoczyć i podkre- ślić, ponieważ są one – w mojej opinii – kluczem do zrozumienia, gdzie tkwi błąd tej i podobnych inwestycji. Otóż pani konserwator Skiepko mówi, że jej się nowy obiekt „nie podoba”, zaznaczając jednakowoż, że to jej „prywatna opinia”. Z kolei autor projektu architekt Piotr Leja podkreśla, że zna wiele osób, którym przebudowa willi się „podoba”, sam zaś uważa, że „nie zasłużył na tak negatywną ocenę”. Zatem znaleźli- śmy się w sytuacji w której konserwatorskie pryncypia ustępują przed… prywatnym gustem. A przecież słuszna dewiza mówi, że „o gustach się nie dyskutuje”. Czy więc sprawę tak ważną, kluczową w zachowaniu i ochronie kulturowego dziedzictwa możemy w XXI Stan willi po rozpoczęciu prac, ok. 2016. Zdjęcie: www. Tygo- wieku podporządkowywać indywidualnym gustom?! dnik Podhalański Przecież to sytuacja niedopuszczalna. Gust nie może być argumentem za likwidacją dawnego dzieła. Usta- wa o ochronie zabytków nie mówi, że ochronie pod- legają obiekty, które się służbom konserwatorskim „podobają”, a te brzydsze można zrównać z ziemią lub wywieźć na wysypisko. Gdzie zatem podziała się logika i znajomość prawa tych, którzy decydują o tak radykalnych działaniach? Nie miejsce tu, by spekulować, ale być może awantura, jaka wybuchła po opublikowaniu skorygowanej ewidencji zabytków Zakopanego jest jakąś odpowiedzią na postawione pytania. Otóż w 2011 roku media do- nosiły o wielkim rejwachu pod Giewontem na wieść o wpisaniu do ewidencji licznych obiektów. Uznano, Stan willi w trakcie prac, ok. 2017. Fot. www. Tygodnik Pod- że dokument zawiera błędy, jest bublem i musi być halański zweryfikowany. Głos zabrała miejska konserwator

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 63 CO CHRONIĆ zabytków (Tamara Rzucidło) uspokajając poiryto- daleko wykraczają poza klasę artystyczną czy wartość wanych górali, że „nie mają się czego obawiać. Taki historyczną, podobnie jak stare drzewo nie jest tylko obiekt można remontować, rozbudowywać, a nawet dużą rośliną, a wiekowy człowiek kimś kto po prostu zburzyć, gdy będzie w złym stanie technicznym. Wy- dożył sędziwego wieku. Willa Monte nie była tylko magana jest jedynie opinia konserwatora.” (cytat za: strukturą z cegły, blachy i kamienia ale świadkiem Gazeta Krakowska 30. 03. 2011). Można powiedzieć: rozwoju i przekształceń miasta, a wraz z otaczającą patrz punkt pierwszy, bo jeśli konserwator pokieruje ją zielenią istotnym elementem kompozycji urbani- się gustem, efekt może być taki, jak w przypadku willi stycznej, wiązała w sobie liczne wydarzenia i ludzką Monte. Zatem ochrona i jej zakres ma charakter uzna- pamięć. Mogła być utrwalona jako oryginalne dzieło niowy. De facto decyduje o niej stan wiedzy i gust kon- współtwórcy turystycznego sukcesu Zakopanego. kretnej osoby. Wygląda na to, że doszliśmy do punktu Tam, gdzie realizacja wizji staje się celem samym w so- w którym podpis urzędnika służb konserwatorskich bie, a autentyczny obiekt stanowi jedynie punkt wyj- służy legitymizacji zniszczenia zabytku. ścia, podglebie projektowej samorealizacji, przekra- * czane są granice konserwatorskiej kreacji. Prowadzi to We frazie „granice kreacji” także zawarta jest antyno- do nieodwracalnego zniszczenia zabytku. Społeczna mia. Wszak immanentną cechą kreacji, realizacji ar- akceptacja takich wybryków inspiruje projektantów tystycznej czy twórczej wizji jest nieograniczoność, do dalszego przesuwania ograniczeń tego, co jeszcze swoboda i rozmach. Proces projektowy wymaga twór- można, a czego już nie wolno. Gdy dziś projektant czego podejścia i wizjonerstwa. Przykład willi Monte przebudowy1 ubolewa, że „ta sprawa zniszczyła dwa- pokazuje jednak, że realizacja wizji musi mieć zaryso- dzieścia lat jego zawodowej pracy” (Gazeta Wyborcza, wane granice, musi być podporządkowana wyższej dodatek krakowski, lipiec 2018) nasuwa się tylko jed- wartości, a jest nią zachowanie, utrwalenie zabytku na odpowiedź: jest sprawiedliwość na tym świecie! jako autentycznego i unikatowego obiektu dziedzictwa. Jest to walor nieodtwarzalny, niemożliwy do 1 Willa Monte, Zakopane, ul. Ogrodowa 1. Projektant prze- podrobienia, dla każdego dzieła swoisty i wyjątkowy. budowy mgr inż. arch. Piotr Leja pracownia ARQ, inwestor Obiekt zabytkowy jest nośnikiem licznych treści, które Euro Trademex

CASUS – KRAKÓW, ul. STRADOMSKA 12/14

Na pytanie „Jak chronić”? Musimy niestety odpowiedzieć najpierw „Jak nie chronić”. Odpowiedź jest szczegól- nie ważna, gdy chodzi o miasto znajdujące się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego, które podlega ochronie kontrolowanej przez Komitet Dziedzictwa Światowego, którego 41. sesja miała miejsce w Krakowie w 2017 r. i została oceniona jako niezwykle udane spotkanie kilku tysięcy specjalistów z całego świata, zajmu- jących się problemem dziedzictwa światowego. Właśnie w Krakowie, w pierwszej po- łowie 2018 r., mieszkańcy zostali zbul- wersowani realizacją inwestycji Angel Poland na Stradomiu, w bardzo bliskiej odległości od obszaru objętego wpisem na Listę Światowego Dziedzictwa. Znaj- dujący się tam gmach zbudowany przez Austriaków dla dowództwa regional- nego armii w istocie niszczał przez lata i „nareszcie” w 2013 r. znalazł inwestora, który „oczywiście” przeznaczył go na cele hotelowo-usługowe i postanowił rozbu- dować go o kilka obiektów, włączając w to fragmenty kościoła św. Jadwigi. Czujna miejscowa prasa doniosła o tym fakcie już 19 kwietnia. Rychło rozeszły się wieści, że prowadzi się tam badania archeologiczne, realizowane przez firmę prywatną na koszt inwestora. Zaczęły krążyć liczne opowieści o wy- dobywanych zabytkowych obiektach, Teren budowy hotelu apartamentowca, w centrum fragment kościoła św. Ja- a szczególny niepokój budziły informacje dwigi z XIII w.

64 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 CO CHRONIĆ o eksploracji cmentarza, który ist- niał przy kościele św. Jadwigi i mu- siał być nekropolią średniowieczną a także o znalezieniu fragmentów nieznanych obiektów i drewnianych konstrukcji ze średniowiecza. Po- śpiech w prowadzeniu prac, widocz- ny na każdym kroku, był sygnałem, że inwestor chciałby – co zrozumiałe – jak najszybciej wylewać betonowe ściany garażu, natomiast brak było jakichkolwiek danych co do skali wywożonych i wyeksplorowanych warstw oraz nadzoru, niezbędnego wobec każdych badań wykopaliskowych, szczególnie jednak w mieście o takim znaczeniu dla dziedzictwa narodowego. Na pytania Wojewódz- ki Konserwator Zabytków odpowia- dał uspokajająco, że zakres prac zo- stał uzgodniony i wszystkie wymogi konserwatorskie są realizowane. Przypomnijmy, od połowy XX wieku wszystkie wykopy archeologiczne w Krakowie nadzorowane były przez Muzeum Archeologiczne pod kierunkiem jego dyrektora prof. Ka- zimierza Radwańskiego (pracę za- wodową rozpoczął jako pracownik urzędu miasta ds. archeologii), któ- rego opracowania wytyczyły mapę archeologiczną Krakowa od okresu Stradom zabudowa przed inwestycją. Fot. Gazeta Wyborcza powstawania miasta (jak wiadomo Co było przed inwestycją? „nie od razu zbudowanego”). To w czasie takich „Nieistniejący kościół św. Jadwigi znajdował się między prac odkryto wszak w latach 80. unikatowy skarb 4 XIV i XVIII w. na Stradomiu (obecnie ul. Stradomska 12- tys. tzw. płacideł metalowych z X w., nieopodal ka- 14) na dawnym przedmieściu Kazimierza, obecnie czę- mienicy Długosza. Na pytania kierowane do Urzę- ści Krakowa. Najstarsza wzmianka o świątyni pochodzi du Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, uka- z 1378 r. Kościół wzniesiono dla zakonu bożogrobców, zujące się także w miejscowej prasie, uzyskiwano których sprowadzono tu z pobliskiego Miechowa. Przy enigmatyczne wypowiedzi, na ogół stwierdzające, świątyni powstał klasztor oraz szpital. Na przełomie XVIII że prace, zarówno architektoniczne, jak i archeolo- i XIX w. kościół został przebudowany przez Austriaków w giczne, prowadzone są lege artis i pod prawidło- obszerną kamienicę, ale w murach gmachu zachowa- wym nadzorem służby konserwatorskiej. no jednak substancję dawnego kościoła. Po likwidacji p p p Rzeczypospolitej Krakowskiej obiekt przeznaczono na pocztę, a gdy tę przeniesiono na Wielopole, znalazły tu Dociekliwi dziennikarze szybko ustalili szczegóły całej siedzibę władze wojskowe. W czasie II Rzeczypospolitej operacji powierzenia badań i ochrony zabytków fir- budynek był w użytkowaniu Wojska Polskiego. Po II woj- mie deweloperskiej: nie światowej budynek przeznaczono na mieszkania.”

Sensacja archeologiczna w Krakowie. Wczoraj, 19 kwietnia (13:50) Odkrycia archeologiczne przy ulicy Stradomskiej w Krakowie rzucają nowe światło na historię średniowiecznego centrum miasta – twierdzą archeolodzy. Podczas budowy hotelu odkryto przykościelne cmentarzysko, oraz ruiny klasztoru, kościoła i szpitala. Archeolodzy wpadli również na trop średniowiecznych monet, czy fragmentów wyposażenia klasztoru. Jak jednak mówi Jan Janczykowski, wojewódzki konserwator zabytków, najważniejszym odkryciem są ruiny kościoła Św. Jadwigi. O kościele gotyckim i klasztorze gotyckim wiedzieliśmy bardzo mało – dodaje wojewódzki konserwator. Archeolodzy dodają, że takich odkryć w centrum Krakowa może być więcej. Znaleziska bada około 50 specjalistów.

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 65 jak chronić

p p p Ochrona Dziedzictwa Światowego jest obowiązkiem władz miasta i regionu, ale także i władz centralnych, które występu- jąc o wpis na Listę Światową zobowiązują się do pełnej ochrony konserwatorskiej wpisanych następnie zespołów zabytkowych. Nic dziwnego, że sprawą zaintereso- wał się Generalny Konserwator Zabytków. Oto tekst wywiadu1, który w tej sprawie udzieliła w lipcu prof. Magdalena Ga- win, wiceminister kultury i dziedzictwa narodowego, Generalny Konserwator Zabytków: Aleksander Gurgul: Jaki jest efekt kontroli, którą pracownicy Departamentu Ochro- ny Zabytków podjęli przy ul. Stradom? Magdalena Gawin: Czynności wyja- śniające w tej sprawie podjęliśmy już w kwietniu. Wtedy po raz pierwszy zwróciliśmy się do wojewódzkiego konserwatora zabytków w tej sprawie. Niestety, komplet dokumentacji uzyskaliśmy dopiero pod koniec maja, a uzupełnione zostały podczas oglę- dzin akt w siedzibie urzędu pod koniec czerwca. Dopiero ta dokumentacja i jej analiza pozwoliły na podjęcie dalszych działań. Czy pani pracownicy dopatrzyli się zanie- dbań ze strony Jana Janczykowskiego, Projekty nowej zabudowy. Wizualizacje: www. horizone-graphics. małopolskiego konserwatora zabytków, albo inwestora? Co więc powstanie w ramach inwestycji? – Analiza dokumentacji podaje pod uzasadnioną wąt- Kamienica od strony ul. Stradomskiej (w przeszłości był tam pliwość prawidłowość trzech wydanych w sprawie m.in. klasztor Bożogrobców) zamieni się w ekskluzywny ho- rozstrzygnięć: pozwolenia na prowadzenie badań tel na 125 pokoi. Obiekt będzie częściowo ogólnodostępny. archeologicznych oraz decyzji zmieniających to po- Od ul. Stradomskiej ma być wejście do kwiaciarni i restau- zwolenie. W związku z tym zdecydowałam o wszczę- racji. Jedna z nich powstanie w przylegającym do kamie- ciu trzech postępowań o stwierdzenie nieważności nicy dawnym kościele św. Jadwigi, w którym ostatnio były decyzji małopolskiego wojewódzkiego konserwatora mieszkania. Lokatorzy musieli się jednak wyprowadzić, ze zabytków. Mają one potwierdzić, czy decyzje zostały względu na ich katastrofalny stan. Popadające w ruinę bu- wydane z rażącym naruszeniem prawa. dynki wraz z przedszkolem miasto sprzedało firmie Angel Projekt przebudowy zabytkowej kamienicy oraz dobu- Poland pod koniec 2013 r. za prawie 28 mln zł. W budynku dowy nowego budynku wymagają korekty? dawnego kościoła wszystkie stropy mają zostać wyburzo- – Czynności wyjaśniające są w trakcie. Samo zbadane, a ściany odrestaurowane. Odsłonięte będą pozostało- nie dokumentów dotyczących części architektonicz- ści byłej świątyni. W taki sposób powstanie wysoka sala nej wymaga dogłębnej analizy bardzo obszernej do- restauracyjna, w której ma stanąć także wysoki na 9 me- kumentacji projektowej. Po zakończeniu badania akt trów bar. W sąsiedztwie planowane są też ogólnodostęp- oraz przedstawieniu ostatecznej opinii Narodowego ne: sala balowa, winiarnia i część otwarta z zielenią. Na ty- Instytutu Dziedzictwa oraz uchwały Komitetu ds. łach obecny budynek dawnych stajni zostanie podniesiony o jedną kondygnację; znajdą się w nim pokoje hotelowe. 1 Aleksander Gurgul. 23 lipca 2018 | 06:30 Tam, gdzie stało przedszkole, powstanie apartamento- Trzy decyzje Jana Janczykowskiego, małopolskiego konser- wiec (z podziemnym parkingiem na 150 miejsc), a istnieją- watora zabytków, mogą zostać uznane za nieważne. Chodzi cy za nim ogród ma być odnowiony i zagospodarowany. m.in. o pozwolenie na prowadzenie badań archeologicz- Czytaj więcej: http://www.dziennikpolski24.pl/region/wiadomosci-krakow/a/ nych przy ul. Stradom, gdzie trwa budowa apartamentowca krakow-buduja-apartamenty-na-cmentarzu-konserwator-nie-widzi- i przebudowa zabytkowego gmachu. Rozmowa z Magdale- problemu-zdjecia,13115734/ ną Gawin, Generalnym Konserwatorem Zabytków.

66 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 co chronić Fot. M. Zajda Fot. Teren badań archeologicznych, na którym znaleziono ok. 100 grobów i konstrukcje; widać namioty ekipy eksploracyjnej

Światowego Dziedzictwa w Polsce podejmę decyzję Badania archeologiczne, po ich wykonaniu, nie moż- co do dalszych działań w tym zakresie. na „unieważnić”. Pierwotne warstwy archeologiczne, Czy inwestor musi liczyć się z jakimiś konsekwencjami? niewłaściwie wyeksplorowane, ulegają całkowitemu zniszczemiu (dotyczy to zresztą wszelkich prac kon- – Nie uprzedzajmy faktów. Nasze działania mają na serwatorskich ingerujących w autentyczną materię celu dobro tego wyjątkowego miejsca. Jest to dla zabytku). Dlatego wszelkie badania archeologiczne nas bardzo ważna i trudna sprawa i dlatego z mojej o charakterze ratowniczym podejmuje się w ostatecz- inicjatywy była ona m.in. przedmiotem dyskusji na ności i muszą być wykonane metodami, które pozwolą posiedzeniu Komitetu. uratować maksimum danych o kontekście występu- Jak została oceniona ta inwestycja z punktu widzenia za- jących w warstwach zabytkach ruchomych. Definicja grożenia dla wpisu tego obszaru na Listę Światowego ustawowa zabytku mówi o jego wartości artystycznej, Dziedzictwa UNESCO? naukowej i historycznej. W wypadku nieprawidłowo – Członkowie Komitetu, w skład którego wchodzą au- prowadzonych badań druga i trzecia wymienionych torytety i specjaliści z zakresu architektury, konserwa- wartości ulegają bezpowrotnemu zniszczeniu. W przy- cji zabytków, archeologii, mający wieloletnie doświad- padku cmentarza średniowiecznego na Stradomiu, czenie w sprawach zachowania miejsc światowego pochodzącego zapewne z XIII w., wyeksplorowano dziedzictwa, z zaniepokojeniem wysłuchali wyników prawdopodobnie więcej niż 1000 grobów. Ich ogrom- specjalistycznej opinii Narodowego Instytutu Dzie- na wartość naukowa wiąże się z danymi o zwartej i za- dzictwa. Faktem jest, że ta sprawa sprowokowała mkniętej w czasie populacji mieszkańców Krakowa. dyskusję na temat potrzeby zmiany zastosowanego Badania antropologiczne pozwoliłyby określić cechy podejścia do prac w zabytkach zlokalizowanych na te- ówczesnej ludności, ich stan zdrowia, choroby, którym renie historycznego centrum Krakowa. ulegała, kontekst społeczny i obyczajowy. Bezcenną We wcześniejszym komunikacie ministerstwo informo- jest w tym wypadku możliwość badań nie nad losowo wało, że ocena realizacji badań archeologicznych została wybraną liczbą, lecz pełną grupą mieszkańców ów- przekazana Narodowemu Instytutowi Dziedzictwa. czesnego stołecznego grodu i porównania do wyni- ków prac na innych nekropoliach – wcześniejszych – Przekazana przez NID ekspertyza, niestety, po- i późniejszych, co daje szansę porównań skądinąd twierdziła wątpliwości co do jakości badań arche- niezwykle rzadkich. Pomijam w tym wypadku war- ologicznych na terenie inwestycji. Ta sprawa ujaw- tość przedmiotów znajdowanych przy zmarłych i to niła bardzo poważny problem, jakim jest potrzeba nie w kontekście ich niezwykłości, lecz jako istot- zapewnienia większego nadzoru nad realizacją nych wyznaczników chronologii, co pozwala przy badań archeologicznych w Polsce. Dynamiczny roz- innych badaniach dysponować dobrze datowanym wój inwestycji budowlanych, zwłaszcza na terenach zespołem porównawczym. historycznych miast, wymaga właściwego rozpo- znawania i dokumentowania nieodnawialnych za- Niedotrzymanie podstawowych warunków nie- sobów dziedzictwa archeologicznego. Bez zapew- zbędnych przy prowadzeniu archeologicznych nienia właściwej jakości tych badań możemy utracić badań ratowniczych w mieście, w którym znajduje bardzo ważną część naszego dziedzictwa i wiedzy się kilka archeologicznych instytucji badawczych, o nas samych i naszej historii. w którym przez wiele lat pracowała najlepsza znaw- czyni nekropolii wczesnośredniowiecznych w Ma- Autor wywiadu, Aleksander Gurul, zamieścił go z na- łopolsce – prof. Helena Zoll-Adamikowa, w całej stępującym tytułem: Badania archeologiczne na rozciągłości potwierdza ocenę pani Generalnej Kon- Stradomiu zostaną unieważnione? serwator Zabytków, że mamy problem z badaniami Niestety tytuł ten nie jest adekwatny do treści wypo- archeologicznymi, wymagający działań napraw wiedzi prof. Gawin. „Unieważnione” mogą być tylko czych w dotychczaso–wym systemie ochrony za niewłaściwie wydane decyzje administracyjne urzędu. bytków w tym zakresie. (mb-mk)

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 67 WYDARZENIA WYDARZENIA (głównie archeologiczne)

ZNALEZIONY POSĄG GERMANIKA IKONĄ MIASTA AMELII

małżeństwem przez 35 lat, ale nie mieli własnych dzieci. Tak więc Tyberiusz i Druzus (a także ich synowie) byli kandydatami na władcę imperium po śmierci Oktawia- na. Zapoczątkowali dynastię julijsko – klaudyjską. W 15 r. p. n. e. Tyberiusz i Druzus odbyli zwycięską kampanię na północ od Alp, głównie z Germanami, przekraczając Ren. W 12 r. p. n. e. Druzus toczył walki nad Wezerą, a w 9 r. p. n. e. dotarł do Łaby(!). Niestety w wypadku złamał wtedy nogę i zmarł mając zaledwie 29 lat. W chwili śmierci osie- rocił troje dzieci: Germanika, Liwillę i Klaudiusza. Ger- manik miał wówczas 6 lat. W 4 r. n. e. Tyberiusz (jedyny kandydat po Oktawianie) adoptował Germanika. W 14 r. Germanik dowodził legionami w zwycięskiej kampanii z Germanami, a w 16 r. odzyskał orły legionów Warusa stracone po klęsce w Lesie Teutoborskim. Po kolejnych wielu latach konserwatorzy z Rzymu do- konali rekonstrukcji całości posągu (niektóre, wygięte mechanicznie lub z powodu upływu czasu) jej elementy odtworzono wykonując w tym celu wewnętrzny szkie- let z drewna, podtrzymujący całość. Efekt jest niezwykły: odtworzono wspaniałą rzeźbę Germanika, stojącego w charakterystycznej pozie, przyjętej dla władcy w I w. od czasów Oktawiana Augusta, którego czczono jako boga, z prawą ręką uniesioną (wskazującą kierunek), w lewej ręce trzymającego włócznię i (pod pachą) miecz. Germanik, słynny dowódca legionów, był bardzo po- pularny i lubiany przez lud rzymski. Gdyby nie zmarł był w młodym wieku (podejrzewano otrucie), byłby Przyczynkiem do dyskusji toczonej na międzynarodowej pewnym następcą Tyberiusza. Lata, gdy żył, były okre- konferencji UNESCO w Warszawie, w maju b.r. na temat sem pokoju w imperium rzymskim, na znak tejże po- rekonstrukcji i stosowania jej w działaniach konserwa- stawy ma włócznię skierowaną ku dołowi. torskich, może by niezwykła historia posągu Germanika, Najciekawszą częścią statuy jest zbroja Germanika, który stał się obecnie ikoną miasta Amelia w Umbrii. w której centrum jest scena walki Achillesa z Troilosem, W sierpniu 1963 r. w wyniku prac ziemnych, prowadzo- synem Priama. Warto tu przypomnieć, że Germanik, nych poza starożytnymi murami miasta (w celu wybu- ze względu na swoje wojskowe zasługi i zdobycze, był dowania fundamentów pod nowy budynek młyna), porównywany do Aleksandra Wielkiego, który jako w niewielkiej odległości od Porta Romana, głównej bra- swego bohatera uważał właśnie Achillesa. Ponad tym my wjazdowej do Amelii, znaleziono liczne fragmenty głównym wyobrażeniem widzimy też Scyllę, rzucają- statuy z brązu, przedstawiającej, jak to dopiero później cą kamień, głowy potworów, a pod nimi fale morskie, zidentyfikowano, słynnego wodza rzymskiego Gaiusa wykonane techniką „agemina”, tzn. intarsji brązem, sre- Claudiusa Drususa, o przydomku Germanicus (ze wzglę- brem lub złotem, co daje nadzwyczajny efekt kolory- du na zwycięstwo nad plemionami germańskimi, żyją- styczny. Wszystko to pozwala sądzić, że zbroja została cego między 15 rokiem przed Chrystusem i 19 rokiem użyta powtórnie w wypadku posągu statuy Germanika naszej ery. Znalezione elementy zebrano i zdeponowa- (wymienia się grecką statuę Mitridatesa lub – co bar- no w urzędzie konserwatorskim w Perugii. Dopiero po dziej prawdopodobne – rzeźbę przedstawiającą syna wielu latach i naleganiach ze strony władz Amelii doko- Germanika – cesarza Kaligulę). Jej obecność w Amelii nano konserwacji i pokazano w muzeum tego miasta jest pośrednim dowodem roli tego miasta w imperium główną część statuy, czyli głowę Germanika. rzymskim, a dzieje jej powstawania – wspaniałym świa- Oktawian Augustus, pierwszy władca Imperium Roma- dectwem integracji tamtego, starożytnego świata! num, był siostrzeńcem Juliusza Cezara i panował w la- Dzisiaj mieszkańcy Amelii są dumni ze swego staro- tach 28 przed n. e. do 13 r. n. e. Ożenił się z Liwią, żoną żytnego bohatera, a we Włoszech, gdzie o starożytne Tyberiusza Klaudiusza Nerona, z którym miała już synów zabytki nie trudno, zyskują szczególną nobilitację. – Tyberiusza i Druzusa. Oktawian i Liwia byli szczęśliwym (t-m.k)

68 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 WYDARZENIA

POLSKI ARCHEOLOG ODKRYŁ CENNE MALOWIDŁA NASKALNE W TANZANII. SĄ NA NICH ZWIERZĘTA I METEORYTY WBG, PAP Nauka Fot. Wikimedia Fot. Commons

Polski archeolog na terenie rezerwatu Swaga Swaga den naukowiec nie szukał kolejnych. – A ja czułem, w Tanzanii odkrył setki malowideł naskalnych. Niektó- że w Tanzanii można odkryć więcej – mówi Maciej re przedstawiają meteory i komety. Najstarsze z nich Grzelczyk. Jego przygoda badawcza zaczęła się gdy mogą mieć nawet kilkanaście tysięcy lat. w 2014 r. odebrał mail z ministerstwa. Otrzymał 195 Maciej Grzelczyk, l. 26, z Instytutu Religioznawstwa tys. zł na badania i awans na studia doktoranckie na Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie trafił w Tan- Uniwersytecie Jagiellońskim. Maciej Grzelczyk zapo- zanii na prawdziwy skarb. Malowidła naskalne zlokali- wiada powrót do Tanzanii i dalsze poszukiwania. -zowane są w ponad 50 miejscach, łącznie są ich setki. W rejonie Kondoa, w środkowej Tanzanii, znajdują się malowidła stworzone 15 tys. lat temu. W połowie ze- szłego wieku natrafiło na nie małżeństwo Louis i Mary Leakey, znanych badaczy, odkrywców najstarszych szczątków człowieka w Afryce. Malowidła są podobne: wykonano je za pomocą czerwonego i białego barwnika. Te pierwsze zdaniem archeologów są star- sze i najprawdopodobniej zostały wykonane kilkana- ście tysięcy lat temu przez ludność zbieracko-łowiec- ką. Czerwone malowidła są szczególnie urozmaicone: oprócz wizerunków zwierząt są tam również przed- stawienia meteorów lub komet. Nie tylko w archeologii Afryki jest to rzadkość – powiedział Maciej Grzel- czyk dla serwisu PAP Nauka. Te drugie mogą mieć od kilkuset do kilkudziesięciu lat. Przedstawiają głównie wizerunki zwierząt, często w ciąży lub podczas porodu. Zdaniem archeologów, mogły one pełnić ważną funkcję podczas rytuałów związanych z płodnością, podczas których modlono się, by zwierzęta łowne rozmnażały się pomyślnie, Jedno z malowideł odnalezionych przez Macieja Grzel- zapewniając dostatek łowcom. Od lat 50. XX w. ża- czyka (fot. archiwum prywatne)

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 69 WYDARZENIA ARCHEOLODZY ODNALEŹLI W POMPEJACH STAROŻYTNE HASŁA WYBORCZE PAP

Polscy informatycy i archeolodzy stworzyli Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersy- unikalny w skali światowej system cyfryza- tetu Warszawskiego w Kairze, wyraźnie akcentuje, że cji danych. polskie działania na terenie świątyni Hatszepsut mają Archeologia śródziemnomorska stoi na najwyższym niezwykły rozmach. Równocześnie są bowiem prowa- światowym poziomie, jest wizytówką polskiej nauki. dzone prace rekonstrukcyjne, konserwatorskie, ba- Podobny poziom osiągnęli polscy informatycy. Moż- dania archeologiczne, epigraficzne, architektoniczne na się było spodziewać, że prędzej czy później przed- i wiele innych. Obecnie realizowanych jest ponad 60 stawiciele tych dwóch dyscyplin coś wspólnie zmaj- projektów studyjnych. strują. Właśnie do tego doszło. W wyniku tych działań powstaje bardzo obszerna Dr Zbigniew Szafrański przypomina, że w 1961 r. Egip- dokumentacja terenowa – rysunki, zdjęcia, przerysy ska Służba Starożytności zaproponowała prowadze- dekoracji ścian itp. Prace prowadzone są w dwóch nie prac w świątyni Hatszepsut w Deir el-Bahari prof. krajach równolegle: w Polsce skanowane są mate- Kazimierzowi Michałowskiemu. Od tego czasu Polacy riały archiwalne i wykonywane cyfrowe przerysy pod patronatem Centrum Archeologii Śródziemno- rysunków ścian, zaś w Egipcie jest uzupełniana do- morskiej im. Kazimierza Michałowskiego Uniwersytetu kumentacja fotograficzna i rysunkowa oraz skanuje Warszawskiego pracują tam nieprzerwanie, rekonstru- się trójwymiarowo świątynię przy użyciu fotoska- ując kolejne przestrzenie rytualne świątyni. W grudniu nowania oraz skanera laserowego. Pierwotnie do- 2017 r. oddali do zwiedzania najważniejsze pomiesz- kumentacja trafiała do Zakładu Archeologii Śród- czenie świątyni – Główne Sanktuarium Amona. ziemnomorskiej Polskiej Akademii Nauk, od 1992 r. – do Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej im. Zbigniew Szafrański, który kieruje polsko-egipską Kazimierza Michałowskiego Uniwersytetu Warszaw- misją archeologiczno-konserwatorską z ramienia skiego.

70 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 WYDARZENIA Obie te instytucje porozumiały się, tworząc konsor- które w łatwy sposób może być przeniesione na inne cjum, które umożliwiło ubieganie się w Ministerstwie stanowiska archeologiczne i wszędzie tam, gdzie Nauki i Szkolnictwa Wyższego o środki na digitalizację. istnieje potrzeba skatalogowania różnorodnych W ten sposób powstał projekt „Nowoczesna dokumen- typów danych, na przykład do muzeów czy bibliotek. tacja w badaniach Polsko-Egipskiej Misji Archeologiczno- Podstawową zaletą Database Digger jest łatwość -Konserwatorskiej w świątyni Hatszepsut w Deir el-Bahari i intuicyjność obsługi w połączeniu z dostępem (Egipt): tworzenie, zarządzanie, udostępnianie”. z każdego miejsca na świecie. Jak wyjaśnia Tomasz Jadwiga Iwaszczuk, egiptolog z Instytutu Kultur Zalewski z Sensi Labs, kierujący zespołem informaty- Śródziemnomorskich i Orientalnych Polskiej Akade- ków, którzy stworzyli bazę danych, jest to narzędzie mii Nauk podkreśla, że tak ogromny zbiór danych innowacyjne na skalę światową. Łączy cechy progra- potrzebował nowoczesnego narzędzia, dostępnego mów bazodanowych dostępnych na rynku z moż- z dowolnego miejsca na świecie, które byłoby w sta- liwościami internetu, zawiera też wiele istotnych nie zebrać dane wytworzone w ramach projektu, innowacji – wspomniany już system powiadomień, a także umożliwić ich wielostronne przeszukiwanie. możliwość rysowania wektorowego na zdjęciach, Doświadczenia innych archeologicznych baz archi- obsługę obiektów 3D, które można edytować, nano- walnych pokazują, że nawet częściowe udostępnie- sząc na nie dodatkowe informacje oraz tworząc renie materiałów zwiększa zainteresowanie pracami na lacje pomiędzy nimi a innymi wpisami bazy danych, danym stanowisku i staje się podstawowym źródłem czy wreszcie możliwość przeglądania bazy poprzez informacji o nim. tzw. MindMap, dwuwymiarowy interfejs pokazujący Na przykład strona francuskiej misji pracującej w Kar- w przejrzysty sposób relacje pomiędzy wszystkim naku prowadzona przez Centre Franco-Égyptien elementami. d’Étude des Temples de Karnak, powstała w 2009 r., Istnieje możliwość określania dla poszczególnych miała do tej pory ponad blisko 3 mln odwiedzin. Ale użytkowników różnych poziomów dostępu do da- baza świątyni w Karnaku obejmuje zdjęcia archiwalne nych. Docelowo w systemie znajdą się materiały stanowiska wraz z literaturą przedmiotu, nie uwzględ- wszystkich projektów realizowanych w ramach misji nia tak szerokiego spektrum danych. z różnymi systemami prowadzenia dokumentacji. Ela- Powstał więc pomysł na stworzenie systemu moni- styczność jest więc najważniejszą składową projektu. toringu stanowiska dzięki systemowi powiadomień Polski informatyk podkreśla, że administratorzy da- o zagrożeniach konserwatorskich. Jego realizacji nych sami projektują karty typów wpisów, w ramach podjął się polski startup, firma Sensi Labs. Powstało prac nad świątynią Hatszepsut powstały karty inwen- niezwykle elastyczne narzędzie – Database Digger – tarzy dokumentów, zabytków, bloków, rysunków,

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 71 WYDARZENIA zdjęć i obiektów 3D, są planowane kolejne bazy dla ków unijnych dzięki współpracy między instytucjami ceramiki, rzeźby, tekstyliów itd. Każdy wpis z jedne- naukowymi a biznesem. go typu wpisów może zostać powiązany z dowol- Cyfrowa baza jako narzędzie innowacyjne na skalę nym wpisem z tego samego lub innego typu wpisów. światową może być wykorzystywana nie tylko w ar- W ten sposób baza danych Database Digger wraz ze cheologii, ale także w innych branżach i ma szansę stroną „Projekty Deir el-Bahari» stanie się podstawo- stać się naszym dobrem eksportowym. wym źródłem wiedzy o tej świątyni. Database Digger dostępna w internecie jest sposo- Integracja danych w cyfrowej bazie Database Dig- bem na popularyzację archeologii i możliwością dzie- ger rozpoczyna nową erę w archeologii, rozpocz- lenia się badaniami z ludźmi na całym świecie. Jest to nie się współpraca środowisk naukowych i bizne- narzędzie, które może być dostosowywane do indy- su – jak to pokazuje przykład firmy informatycznej widualnych potrzeb instytucji, na przykład możliwe Sensi Labs z Uniwersytetem Warszawskim i Polską jest rozbudowanie o nowe funkcje, migracja danych Akademią Nauk. z zasobów własnych itp. Tomasz Zalewski deklaruje, Database Digger jest szansą dla wielu placówek że Sensi Labs chętnie poprowadzi warsztaty dla stu- w Polsce, każdy uniwersytet czy muzeum może pozy- dentów archeologii, aby pokazać możliwości archiwi- skać środki z Unii Europejskiej na jej wdrożenie, tak jak zowania i opracowywania dokumentacji oraz integra- to zrobił UW z PAN. Poprawi to wykorzystanie środ- cji danych w cyfrowych bazach danych. ARCHEOLODZY ODKRYLI W CHORWACJI ANTYCZNY MAGAZYN

Stanowisko archeologiczne, zdj. ilustracyjne / Źródło: Fotolia / mrks_v

– Okazało się, że jest to rzymski magazyn, który dzia- Odkrycia dokonano w rejonie zatoki Ljubac (ok. 20 łał w I-II w. n. e. obok nieznanego starożytnego portu. km na północ od Zadaru), dzięki zastosowaniu geo- Znaleziska budynków tego rodzaju są absolutną rzad- radaru – relikty murów starożytnego magazynu były kością. Relikty monumentalnego magazynu, funk- tylko w niewielkim stopniu widoczne bezpośrednio cjonującego obok nieznanego starożytnego portu na brzegu morza. sprzed ok. 2 tys. lat, odkryli w Chorwacji archeolodzy Przeprowadzone badania wykazały, że pod ziemią z Polski i Chorwacji. Zdaniem naukowców tego typu znajdują się pozostałości monumentalnej budowli znalezisko to prawdziwa rzadkość we wschodniej czę- kamiennej wzniesionej na planie prostokąta. Arche- ści wybrzeża Morza Adriatyckiego. olodzy szacują, że pierwotnie mierzyła 40 na 80 me-

72 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 ICOMOS POLECA Książki ... I trów. Mury w niektórych miejscach nadal są zachowa- odkrytym przez polsko-chorwacki zespół prawdo- ne do wysokości ponad 4 metrów. podobnie przechowywano produkty różnego typu – oprócz wina w amforach również wytwarzane w po- Magazyn obok portu bliżu dachówki oraz ceramiczne rury, które następnie Główny wykonawcą projektu był dr hab. Fabian Welc eksportowano na cały obszar Dalmacji. Podobne ma- z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefa- gazyny znane są z innych prowincji Cesarstwa, lecz na Wyszyńskiego w Warszawie. Badania prowadzone ten odkryty w rejonie zatoki Ljubac jest najprawdopo- były wspólnie z prof. Goranką Lipovac Vrkjan i dr Anną dobniej jednym z najlepiej zachowanych – sugeruje Konestrą z Instytutu Archeologii w Zagrzebiu w ra- Welc. Naukowcy szacują, że w samym Rzymie podob- mach projektu Roman Economy in Dalmatia finanso- nych konstrukcji było nawet kilkaset. To nie jedyne wanego przez Croatian Science Foundation. znalezisko dokonane w czerwcu przez naukowców Archeolodzy przebadali tylko część magazynu – jego w rejonie zatoki Ljubac. W czasie szeroko zakrojonych plan poznali dzięki badaniom georadarowym. Uwagę badań z wykorzystaniem georadaru archeolodzy naukowców zwróciły grube mury. Konstrukcja była znaleźli wiele innych budowli, warsztatów ceramicz- wzmocniona również przyporami – dzięki temu bu- nych oraz systemów kanalizacyjno- wodociągowych, dowla była bardziej odporna na próby włamania czy z tego samego okresu. W ich ocenie wszystkie wcho- pożaru. Podobne budynki wyposażane były w specja- dziły w skład rozległego kompleksu produkcyjnego listyczne rampy rozładunkowe oraz pomieszczenia i magazynowego związanego z nieznanym do tej na zróżnicowane wielkościowo towary. pory rzymskim portem. – Jest to jak dotychczas naj- Czym jest horreum? większy kompleks tego typu zlokalizowany na obszarze chorwackiej Dalmacji – uważa Welc. Jak wyjaśnia dr Welc, taki typ publicznego magazynu portowego nosił nazwę horreum. W tym właśnie / Źródło: Nauka w Polsce PAP historiawydarzeniaświatmagazynportchorwacja

ICOMOS POLECA Książki ... I

Dziedzictwo w Polsce. Heritage In Poland. Ochrona Zabytków – DODATEK SPECJALNY. Wydawnictwo – Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2017, s. 192 W Biuletynie, zredagowanym z okazji stulecia niepodległości, polecamy tylko dwie pozycje, przy tym obie wydane w 2017 r., niemniej zasługujące właśnie w takim kontekście na szczególną uwagę. Pierwsza z nich to dodatek specjalny do „Ochrony zabytków”, najbardziej zasłużonego i rozpoznawalnego periody- ku z tej dziedziny, który ukazuje się od lat 50. XX w. Redaktorzy tomu z NID- -u przygotowywali go z okazji 41. sesji Komitetu Dziedzictwa w Krakowie (jako poszerzoną wersję kilkujęzycznej publikacji UNESCO „World Heritage Review”. poświęconej tradycyjnie gospodarzowi sesji) i trzeba podkreślić, że po raz pierwszy zabytki polskie i ich ochrona przedstawione zostały w pięknie ilustro- wanym tomie zawierającym świetne fotografie(wiele znakomitych autorstwa Pawła Ostrowskiego), przede wszystkim jednak dwujęzycznym – po polsku i angielsku. Tak więc książka rzeczywiście może promować skutecznie zarówno bogactwo dziedzictwa jak i informować kompetentnymi tekstami, napisanymi przystępnie i z dużą znajomością rzeczy. Podkreślić należy też, że tom obejmuje nie tylko zabytki architektury w krajobrazie (znakomite zdjęcie Sandomierza z lotu ptaka na okładce), lecz także kilka artykułów poświęco-nych ochronie dziedzictwa przyrody – Puszczy Białowieskiej. Całość objęła szkice 20 autorów zajmujących się poszczególnymi obiektami. Mamy więc kolejno prezentowane zabytki polskie znajdujące się na Liście, omawiane przez „gospodarzy” jak np. Malbork przez Janusza Hochleitnera, v-dyrektora muzeum, Toruń przez miejskiego konserwatora – Mirosławę Romaniszyn, Halę Stulecia we Wrocławiu przez Grzegorza Grajewskiego z wrocławskiego oddziału NID-u, ale oddano też głos Marcinowi Zamoyskiemu, który dwukrotnie pełnił funkcję prezydenta miasta fundowanego w XVI w. przez kanclerza Jana Zamoyskiego. Wśród tych fachowych prezentacji zwróciłbym uwagę na niezwykle interesujące refleksje Ulricha Schaafa z Instytutu Konserwatorstwa UMK, o kościołach Pokoju w Świd- nicy i Jaworze. Poświęcił on wiele lat pracom konserwatorskim tych obiektów i zwraca uwagę jak wiele przynoszą dogłębnie wnikając w strukturę obiektu, ukazując w rezultacie nieznane zupełnie wartości ukryte w oryginalnych kon- strukcjach czy detalach. Warto zwrócić uwagę na obecność 8 artykułów społecz-

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 73 ICOMOS POLECA Książki ... I ników (Dział Nasze Dziedzictwo), którzy przedstawiają recepcję i oddziaływanie współczesne obiektów wpisanych na Listę, m.in. Tomasza Leca o Starym Mieście w Warszawie, a także Ewy Glińskiej - Holcer i Anety Augustyn piszących o opiece nad zabytkami Krakowa z punktu widzenia urzędu miasta, czy wreszcie gospo- darza kościoła w Jaworze ks. Tomasza Stawiaka, interesująco opowiadającego o zmianach, po wpisaniu kościoła na Listę, w nastawieniu napływowego społe- czeństwa wobec innej tradycji kulturowej. Gratulacje redaktorom książki należą się także za uwzględnienie często pomijanych wątków pracy nad dziedzictwem światowym. Powołanie Komitetu Dziedzictwa, jego cele i zadania, a także kro- nikę najważniejszych wydarzeń przedstawiła Katarzyna Piotrowska, która od wielu lat skutecznie reprezentuje nasz kraj w licznych konferencjach Komitetu i była filarem zespołu organizacyjnego 41. sesji. Światowe Dziedzictwo to także program „Pamięć świata”, w którym Polska od zarania aktywnie uczestniczy. Na- sze zaangażowanie w tej sprawie przedstawił w publikacji Tomasz Komorowski z Komitetu ds. UNESCO. Z uwagi na wagę ochrony zabytkowych dokumentów w tym Biuletynie także oddaliśmy mu miejsce do prezentacji tej problematyki. Niestety najsłabiej w omawianym tomie wypadło opracowanie o opiece i ochronie dziedzictwa kulturowego w Polsce w ujęciu historycznym. Poza nieścisło- ściami jak w przypadku stwierdzenia, że stanowisko Generalnego Konserwato- ra Zabytków funkcjonuje w Polsce nieprzerwanie od 1928 r.(gdzie się podziało w latach 1957-1972?), nie pojawia się nawet wzmianka o ewidencji zabytków Stronczyńskiego (w połowie XIX w., wydanej przez NID, obecnie wpisanej do Pamięci Świata) czy pracach ewidencyjnych prowadzonych w ODZ, instytucji, z której wyłonił się Narodowy Instytut Dziedzictwa (porównując do innych kra- jów, to jakby w historii ochrony w Niemczech pominięto dzieło Dehio). Trudno też sobie wyobrazić, aby w historii ochrony zabytków w Polsce nie odnotowano restytucji Zamku Królewskiego w Warszawie i starań o realizację uchwały Sejmu w z 1948 r., a także udziału społeczeństwa w tym dokonaniu. Omawiana publikacja, niezwykle potrzebna i starannie przygotowana, zapewne będzie miała kolejne wydania. Wydaje się, że zagranicznym czytelnikom przydałoby się wyjaśnić, dlaczego polscy konserwatorzy cieszą się tak szczegól- ną pozytywną marką. (mhk)

RAPORT O STANIE ZACHOWANIA ZABYTKÓW NIERUCHOMYCH W POLSCE. Zabytki wpisane do rejestru zabytków (księgi rejestru A i C). Wydawnictwo Na- rodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2017, s. 420. Druga publikacja NID-u zaprezentowana w grudniu w 2017 r. to unikatowe opracowanie poświęcone w całości przedstawieniu systemu rejestru zabytków i analizie sytuacji w tym zakresie. Warto podkreślić, że jest ono wynikiem realizacji Krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, zatwier- dzonego przez Radę Ministrów w 2014 r., wykonywanym w latach 1914-2017. Tak więc, po raz pierwszy Narodowemu Instytutowi Dziedzictwa powierzona została realizacja rządowego „Krajowego programu”, tym samym podkreślając jak istotny jest to problem. Od 30 lat powstawało kilka „raportów o stanie zabyt- ków w Polsce’, przygotowywanych na ogół przez zespoły ekspertów z różnych instytucji z inicjatywy organizacji konserwatorskich. Z reguły ich podstawą były za każdym razem aktualne dane liczbowe, przygotowywane przez instytucję do tego powołaną w 1962 r. (ODZ), choć wielokrotnie zmieniającą w następnych latach nazwę i statut. Jednak wszystkie dane były niejako „powierzchowne”, nie uwzględniające zróżnicowanie rejestru, cechy zabytków znajdujących się w tym zbiorze, czy wreszcie jakość dokumentów nader zróżnicowanych i pozostawia- jących przez wiele lat wiele do życzenia. Wnioski analityczne przedstawiane w tych raportach były więc często opatrywane komentarzem o niepełności wiedzy. Problem rejestru wynikał głównie z faktu, że prowadzony od okresu 20-lecia międzywojennego w różnych odcinkach czasu w PRL-u realizowany był wg niekonsekwentnych reguł, zwłaszcza co do obszaru i zapisu wartości, które dają asumpt do wydania decyzji o wpisie, często wręcz wadliwej. W efekcie rejestr stanowił zbiór, który bez pełnej weryfikacji i kontroli nie mógł być miarodajny.

74 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 ZAUŁEK POEZJI W dużej mierze, dzięki kilkuletniej mrówczej pracy zespołu NID-u, otrzyma- liśmy opracowanie, które stanowi punkt wyjścia, mówi co jest przedmiotem ochrony i jakie ma właściwości. W opracowaniu znalazły się także analizy i oceny co do stanu zabytków rejestrowych, sygnalizując postulaty do przy- gotowania strategii ochrony zabytków w Polsce. Dyrekcja NID-u zapowiedzia- ła także drugi etap raportu w postaci regionalnych analiz dokonywanych na podstawie danych oddziałów. Ten drugi etap może mieć istotne znaczenie, gdyz trudno oceniać zasób zabytków i jego zagrożenia bez kontaktu z obiektami w terenie, a to jest rola oddziałów regionalnych. Konieczne wydaje się także podjęcie problemu zabytkow w ewidencji, nie będących w rejestrze. Jest ich wielokrotnie więcej i one stanowią o jakości krajobrazu kulturowego kraju. Idzie zwłaszcza o zabytki, których wartości wiążą się z historią regionu lub mikroregionów, stanowiąc o ich wyjątkowości. Wydaje się, że Raport jest cennym krokiem w kierunku analizy stanu zabytków w Polsce od dyspono- wania liczbami i zestawieniami tabelarycznymi do uzyskania obrazu istnienia tych wartości, które stanowią o budowaniu tożsamości regionalnej i tych, których cechy wyznaczają wartości powszechnie istotne, krajowe, jak grupa Pomników Historii. I te drogie wszystkim, i te stanowiące o obrazie krajobrazu kulturowego, zasługują na ochronę, choć zapewne inne środki i metody działania są do tego niezbędne. Jakie powinny być określi strategia rządu w obszarze ochrony zabytków. Raport z całą pewnością będzie tu narzędziem istotnym i przydatnym. Warto zaznaczyć, ze wykonanie Raportu przypadło na okres, gdy dyrektorem NID-u była prof. Małgorzata Rozbicka i oba prezentowane wydawnictwa przygotowane zostały pod jej kierunkiem i na koniec jej pracy w Instytucie. Oba wydawnictwa skłaniają do gratulacji i podziękowania, niewątpliwie umocniły pozycję Instytutu jako ważnej instytucji ochrony za- bytków w Polsce. (mhk)

Jan Jakub Twardowski

Jan Jakub Twardowski (1915-2006 ) – ksiądz, poeta, przedstawiciel współczesnej liryki religijnej. W 1937 ukazał się pierwszy tomik jego wierszy pt. Powrót Andersena, Studiował polonistykę Na Uniwersytecie Warszawskim. Był żołnierzem Ar- mii Krajowej w Powstaniu Warszawskim. W 1945 r. zaczął naukę w tajnym Seminarium Duchownym w Warszawie. W 1948 został księdzem. Od 1959 aż był rektorem kościoła sióstr Wizytek w Warszawie. Od 1945, publikował wiersze. m.in. w „Tygodniku Powszechnym”. Popularność przyniósł mu tom „Znaki ufności” wydany w 1970 r. W ciągu 35 lat ukazało się 29 tomików jego wierszy, m.in. „Niebie- skie okulary”, „Który stwarzasz jagody”, „Nie przy- szedłem pana nawracać”, „Patyki i patyczki”, „Zeszyt w kratkę”. Odznaczony został pośmiertnie Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zasługi w upowszechnianiu humanistycz- nych wartości, za osiągnięcia w twórczości literac- kiej. Nagrodzony był także Nagrodą PEN Clubu im. Roberta Gravesa za całokształt twórczości (1980). Do chwili obecnej jego imię patronuje 10 szkołom, był bowiem laureatem Orderu Uśmiechu. Pierw- szy wers „Śpieszmy się” wykorzystywany jest powszechnie w nekrologach. Niestety w oderwaniu od całości utworu zubaża jego wyjątkowy charakter i uzasadnienie jego prawdziwego znaczenia.

BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018 75 ZAUŁEK POEZJI Jan Twardowski Spojrzał

Śpieszmy się Spojrzał Annie Kamieńskiej na gotyk co stale stroi średniowieczne miny na osiemnastowieczny ołtarz jak barokową trumnę Śpieszmy się kochać ludzi tak szybko odchodzą na kurzych łapkach zostaną po nich buty i telefon głuchy na włochate dywany, które zamieniają nasze kroki tylko to co nieważne jak krowa się wlecze w skradające się koty najważniejsze tak prędkie, że nagle się staje na żyrandol jak na dziedziczkę w krynolinie potem cisza normalna więc całkiem nieznośna na jaśnie oświecony sufit jak czystość urodzona najprościej z rozpaczy na pyszno pokutne klęczniki na anioła co stale o jeden numer za mały kiedy myślimy o kimś zostając bez niego na liście co w świetle lampki czerwonej wydają się czarne stanął w kącie załamał odjęte z krzyża ręce Nie bądź pewny że czas masz bo pewność niepewna i pomyślał zabiera nam wrażliwość tak jak każde szczęście chyba to wszystko nie dla mnie przychodzi jednocześnie jak patos i humor [Wiersze pochodzą z tomu „ Miłość za Bóg zapłać” jak dwie namiętności wciąż słabsze od jednej Wydawnictwo VEGA, Warszawa 1999] tak szybko stąd odchodzą jak drozd milkną w lipcu jak dźwięk trochę niezgrabny lub jak suchy ukłon żeby widzieć naprawdę zamykają oczy chociaż większym ryzykiem rodzić się niż umrzeć kochamy wciąż za mało i stale za późno

Nie pisz o tym zbyt często lecz pisz raz na zawsze a będziesz tak jak delfin łagodny i mocny

Śpieszmy się kochać ludzi tak szybko odchodzą i ci co nie odchodzą nie zawsze powrócą i nigdy nie wiadomo mówiąc o miłości czy pierwsza jest ostatnią czy ostatnia pierwszą Pomnik – ławeczka z postacią poety na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie

REDAKCJA: Marek Konopka (redaktor), Jadwiga Łukaszewicz, Piotr Molski, Bogusław Szmygin, Monika Bogdanowska

ADRES REDAKCJI: Łazienki Królewskie, Oberża ul. Agrykola 1, 00-460 Warszawa Tel.: 48 606 652 453, 607 751 586, e-mail: [email protected] www.icomos-poland.org

Edycja: Kazimierz Mardoń

76 BIULETYN INFORMACYJNY PKN ICOMOS Nr 1-2 (40-41) 2018