Wincenty Witos 1874–1945 FOT

Home , Wincenty Witos

VIII Nasz Dziennik Âroda, 29 grudnia 2010 DODATEK HISTORYCZNY IPN 12/2010 (43) Dodatek historyczny IPN 12/2010 (43) Wincenty Witos 1874–1945 FOT. ARCH. ZAK¸ADU HISTORII RUCHU LUDOWEGO ARCH. FOT. Wincenty Witos na do˝ynkach w Wierzchos∏awicach w 1930 roku

Minęło 65 lat od śmierci Wincentego WitosaMarcin Buka∏a (IPN Rzeszów) – jednego z najwybitniejszych polityków w polskiej historii, trzykrotnego premiera RP i wieloletniego przywódcy ruchu ludowego.Od In-czytelnika prasy ludowej stytut Pamięci Narodowej poświęcił mu oka- zały, bogato ilustrowany album opracowanydo lidera ruchu ludowego przez historyków z Oddziałowego Biura Edu- kacji Publicznej IPN w Rzeszowie:Wincenty Tomasza Witos urodzi∏ si´ 21 stycznia 1874 r. w Wierzchos∏awicach (powiat tarnowski). Pochodzi∏ z biednej, ch∏opskiej rodziny. By∏ najstarszym z trojga dzieci Wojciecha i Katarzyny z domu Sroka. Edukacj´ rozpoczà∏ Berezę, Marcina Bukałę i Michałapóêniej Kalisza. ni˝ rówieÊnicy, W majàc dziesi´ç lat. Szybko nadrobi∏ zaleg∏oÊci i da∏ si´ poznaç jako zdolny uczeƒ. Z po- dzisiejszym dodatku przedstawiamywodu trudnejwybrane sytuacji materialnej rodziny nie móg∏ kontynuowaç nauki. Majàc 17 lat, po raz pierwszy zetknà∏ materiały z tej publikacji. si´ z prasà ludowà, m.in. z „Przyjacielem Ludu”. Napisa∏ o nim po latach: „W pismo w zupe∏noÊci uwierzy∏em, bo ono wyjmowa∏o spod serca dà˝enia tam drzemiàce, odgadywa∏o myÊli, rozumia∏o ból i krzywd´, dawa∏o te˝ choçby ma∏à, odleg∏à nadziej´ poprawy”. Pod wp∏ywem tej lektury coraz bardziej interesowa∏ si´ politykà, uczestniczy∏ te˝ w wiecach organizowanych przez ludowców; sam zaczà∏ pisaç. Dokoƒczenie na s. II-III II Nasz Dziennik Âroda, 29 grudnia 2010 DODATEK HISTORYCZNY IPN 12/2010 (43) DODATEK HISTORYCZNY IPN 12/2010 (43) Âroda, 29 grudnia 2010 Nasz Dziennik VII Marcin Buka∏a (IPN Rzeszów) Micha∏ Kalisz (IPN Rzeszów) nowego obycia Witos czu∏ si´ nieswojo w Sejmie Krajowym i jego kuluarach. Dzi´- ki samodzielnie poszerzanej wiedzy, a tak˝e pe∏nionej funkcji wiceprzewodniczà- Od czytelnika prasy ludowej cego klubu poselskiego PSL sta∏ si´ jednym z aktywniejszych pos∏ów ludowych. W pierwszym roku swej sejmowej pracy zabiera∏ g∏os 13 razy. Na forum Sejmu po- do lidera ruchu ludowego rusza∏ kwestie reformy oÊwiaty i zmiany ordynacji wyborczej. ˚àda∏ powszechne- W jesieni go, równego, bezpoÊredniego i tajnego g∏osowania w wyborach. Zabiera∏ g∏os w sprawach lokalnych problemów powiatu tarnowskiego. W∏adzom Galicji zarzuca∏ ˝ycia Dokoƒczenie ze s. I prowadzenie antynarodowej polityki gospodarczej i spo∏ecznej. Przejawia∏a si´ Po odbyciu s∏u˝by wojskowej w 11. kompanii 57. pu∏ku piechoty w Tarnowie, ona m.in. w przyzwoleniu na swobodny obrót ziemià. 31 paêdziernika 1908 r. Wi- Wybuch wojny zasta∏ Wincente- stwa w Wierzchos∏awicach. Jednak niezbyt d∏ugo cieszy∏ si´ spokojem. 31 marca a nast´pnie w 2. pu∏ku artylerii wa∏owej w Krakowie c.k. armii powróci∏ do Wierz- tos tak wypowiedzia∏ si´ na ten temat: „Ziemia jest wielkim dobrem narodowym, go Witosa w bombardowanym zosta∏ porwany przez ówczesnego zast´pc´ kierownika WUBP w Warszawie, kpt. chos∏awic i zajà∏ si´ pracà w gospodarstwie, przy wyr´bie lasu oraz ciesielkà. ona wić musi byç nie tylko opiekà otoczona, ale i w naszym r´ku utrzymana. (…) Krakowie. Âpieszy∏ do Wierzcho- Józefa Âwiat∏´, który przyjecha∏ po Witosa w towarzystwie oficera NKWD, kpt. No- 8 lutego 1898 r. zawar∏ zwiàzek ma∏˝eƒski ze starszà od siebie o trzy lata Katarzy- Ziemia masowo przechodzi w rće obce. Sta∏a si´ ona przedmiotem handlu, jak s∏awic na pogrzeb ˝ony Katarzy- wikowa. Wywieziono go do Warszawy, a w nocy z 2 na 3 kwietnia przetransporto- nà Tracz. W 1899 r. przysz∏o na Êwiat ich jedyne dziecko – córka Julia. ka˝dy inny towar, le˝àcy u przekupki na straganie. A przecie˝ has∏o: »Ile ziemi – ty- ny, która zmar∏a 31 sierpnia 1939 wano do BrzeÊcia nad Bugiem, gdzie by∏ przetrzymywany w areszcie. W ten spo- Na m∏odoÊç Witosa przypad∏ okres kszta∏towania si´ polskiego ruchu ludowe- le Ojczyzny« – nie jest wcale czczym s∏owem. Jednostki robià na niej interesy, spo- roku. Jego osobista tragedia sób próbowano zmusiç Witosa do wspó∏pracy z Krajowà Radà Narodowà, co spo- go w Galicji. Prze∏omowym wydarzeniem by∏o powo∏anie w 1895 r. w Rzeszowie ∏eczeƒstwo i naród coraz wićej tracà”. zbieg∏a si´ z dramatem Ojczyzny. tka∏o si´ z jego stanowczà odmowà. Stan zdrowia Witosa znacznie si´ pogorszy∏. Stronnictwa Ludowego. G∏ównym jego celem by∏a szeroko rozumiana emancy- W 1911 r. zosta∏ wybrany na pos∏a z okr´gu tarnowskiego do wiedeƒskiej Ra- Pogrzeb odby∏ si´ 2 wrzeÊnia. 5 kwietnia odwieziono go do Wierzchos∏awic. Niewàtpliwie Witos by∏by cennym pacja spo∏eczna, gospodarcza i polityczna ch∏opów (m.in. przez reform´ ordyna- dy Paƒstwa i pe∏ni∏ t´ funkcj´ a˝ do koƒca I wojny Êwiatowej. W 1913 r. odniós∏ Pociàg, którym Witos wyjecha∏ z „nabytkiem” dla „w∏adzy ludowej”, a jego pozyskanie by∏oby dla komunistów zna- cji wyborczej do Sejmu Krajowego, wprowadzenie g∏osowania bezpoÊredniego i kolejny sukces, zostajàc ponownie pos∏em do Sejmu Krajowego we Lwowie. W Tarnowa, zosta∏ pod Rzeszowem komità przeciwwagà dla atmosfery, jakà spowodowa∏o aresztowanie i uprowadze- tajnego oraz sprawiedliwego rozdzia∏u mandatów). Witos szybko zwiàza∏ si´ z SL, zwiàzku z kryzysem wewn´trznym w PSL w 1913 r. Witos opowiedzia∏ si´ po stro- zbombardowany. Po opatrzeniu nie do Moskwy szesnastu przywódców Polski Podziemnej. Czym wyt∏umaczyç re- sta∏ si´ organizatorem stronnictwa w Wierzchos∏awicach i w powiecie tarnow- nie przeciwników dotychczasowego prezesa Jana Stapiƒskiego. Przejà∏ rol´ jed- ran przez lekarza Witos trafi∏ do zygnacj´ Sowietów z tego planu? Przyczyny sà dwojakie: przede wszystkim nie- skim. Na ∏amach organu prasowego SL, „Przyjaciela Ludu”, porusza∏ kwestie nego z przywódców grupy pos∏ów, którzy wystàpili z partii. Witos zaanga˝owa∏ si´ majàtku hrabiego Jana Józefa przejednany stosunek Witosa do marionetkowego, narzuconego przez Sowietów oÊwiaty i poprawy warunków ˝ycia ch∏opów, akcentowa∏ problem budzenia pol- w tworzenie nowej formacji politycznej w polskim ruchu ludowym. 2 lutego 1914 r. Drohojowskiego w Cieszacinie rzàdu; ponadto jego stan zdrowia, który uniemo˝liwia∏ bardziej aktywne wykorzy- skiej ÊwiadomoÊci narodowej wÊród mieszkaƒców wsi. W 1898 r. pisa∏: „Trzeba w sali „Soko∏a” w Tarnowie odby∏ si´ kongres, na którym utworzono Polskie Wielkim. 10 wrzeÊnia miejsco- stanie Witosa w dzia∏aniach propagandowych. 28 czerwca 1945 r. powo∏ano go koniecznie, aby uczeƒ wychodzi∏ ze szko∏y Polakiem (…) powinien nabraç tam Stronnictwo Ludowe-Piast. Jego prezesem zosta∏ Jakub Bojko, a Witos wicepre- ZAK¸ADU HISTORII RUCHU LUDOWEGO ARCH. FOT. woÊç zaj´∏y wojska niemieckie. bez jego wiedzy i zgody na wiceprzewodniczàcego Krajowej Rady Narodowej. Nie goràcej mi∏oÊci swego kraju i chći poÊwićenia si´ za niego”. PodkreÊla∏, ˝e wy- zesem. Podczas kongresu Witos wyg∏osi∏ programPrawdopodobnie nowo powsta∏egoWincenty w Witos wyniku stronnic- na donosu procesie 16 brzeskim wrzeÊnia zosta∏ aresztowany przez funkcjo- przyjà∏ tego stanowiska. Odmówi∏ tak˝e wzićia udzia∏u w konferencji moskiew- robienie u ch∏opów poczucia zwiàzku z narodem polskim, jego kulturà, j´zykiem twa. Zapowiedzia∏ koniecznoÊç budowania niepodleg∏egonariuszy gestapo.wpaƒstwa 1931 roku Wpolskiego: trakcie jednego z przes∏uchaƒ w Jaros∏awiu niemiecki oficer skiej dotyczàcej utworzenia Tymczasowego Rzàdu JednoÊci Narodowej, uzasad- i historià, powinno byç g∏ównym celem oÊwiaty i dzia∏alnoÊci ruchu ludowego. „Kongres PSL, stojàc na gruncie programu ludowego,poinformowa∏ uznaje, Witosa,˝e najwy˝sze, ˝e jest zak∏adnikiem. W po∏owie paêdziernika jaros∏awski niajàc swoje stanowisko po raz kolejny z∏ym stanem zdrowia. 8 lipca 1945 r. Stani- W 1903 r. Stronnictwo Ludowe przekszta∏cono w Polskie Stronnictwo Ludowe, wiecznie ˝ywe prawo narodu polskiego do budowaniaareszt niepodleg∏ej by∏ ju˝ przepe∏niony, Polski Ludo- dlatego cz´Êç wi´êniów przetransportowano do Rze- s∏aw Miko∏ajczyk zwo∏a∏ narad´, na której wybrano Tymczasowy Naczelny Komitet a Wincenty Witos zosta∏ cz∏onkiem jego Rady Naczelnej. Program PSL zawiera∏ wej powinno byç punktem wyjÊcia i oÊrodkiem wszystkichszowa. dà˝eƒW jednej i pracy z takich ludu grup pol- znalaz∏ si´ równie˝ Witos. Wykonawczy Stronnictwa Ludowego. Ten sam Komitet 12 lipca powierzy∏ Witoso- nie tylko g∏oszone wczeÊniej postulaty ruchu ludowego. Donios∏ym osiàgnićiem skiego w PSL zorganizowanego. PSL budziç b´dzie20 w paêdziernikaludzie polskim 1939 Êwiado- r. trafi∏ do wi´zienia na zamku w Rzeszowie. Tam zapropo- wi funkcj´ prezesa. Jednym z trzech wiceprezesów zosta∏ Miko∏ajczyk, który 22 ludowców by∏o postawienie w programie (pod wp∏ywem Boles∏awa Wys∏oucha) moÊç paƒstwowotwórczà i dà˝noÊci niepodleg∏oÊciowe”.nowano mu utworzenie polskiego rzàdu, co w konsekwencji mia∏o doprowadziç do sierpnia zarejestrowa∏ Polskie Stronnictwo Ludowe. kwestii ÊwiadomoÊci narodowej, jej upowszechniania i obrony polskich interesów. Na prze∏omie lat 1913 i 1914 Witos sta∏ si´ jednympowstania z najwa˝niejszych szczàtkowego pos∏ów paƒstwa buforowego, ca∏kowicie zale˝nego od III Rzeszy. 15 sierpnia Witos podjà∏ leczenie w szpitalu oo. Bonifratrów w Krakowie. Jego Od 1903 r. Witos wyraêniej anga˝owa∏ si´ w ˝ycie polityczne Galicji. W 1905 r. w Sejmie Krajowym. By∏ cz∏onkiem sejmowej KomisjiWitos dla jednakReformy kategorycznie Wyborczej. Poodrzuca∏ wszystkie propozycje. Jako wi´zieƒ przygoto- ostatnim publicznym wystàpieniem by∏o otwarcie Okr´gowego Zjazdu Polskiego zosta∏ radnym rady powiatu tarnowskiego. W lutym 1908 r. wybrano go na pos∏a powstaniu PSL-Piast zaczà∏ pe∏niç obowiàzki prezesawa∏ apel12-osobowego do Polaków klubu „Kilka po- uwag do Braci W∏oÊcian i innych Polaków”. By∏ on dro- Stronnictwa Ludowego Ma∏opolski i Âlàska, który odby∏ si´ 16 wrzeÊnia 1945 r. w na Sejm Krajowy we Lwowie. Niemajàcy doÊwiadczenia parlamentarnego i salo- selskiego PSL-Piast. gowskazem dla spo∏eczeƒstwa na trudny okres wojny, ale tak˝e na czas powojen- krakowskim kinie „Âwit”. Kiedy przebywa∏ w szpitalu, napisa∏ ostatnià odezw´ na ny. Witos pisa∏: „Wolna Ojczyzna i paƒstwo niepodleg∏e sà najwi´kszym i najcen- ten zjazd, którà wielu uwa˝a za jego polityczny testament. Odczyta∏ jà w zast´pstwie niejszym skarbem ka˝dego cz∏owieka, dla którego wszystko nale˝y poÊwićiç. Ale bliski wspó∏pracownik Stanis∏aw Mierzwa. Witos pisa∏: „Budujemy wić to nasze Ojczyzna nie mo˝e byç tylko nazwà, lecz rzeczywistoÊcià, matkà dla wszystkich, o paƒstwo na ruinach, zgliszczach i popio∏ach, stawiamy gmach, w którym na sta∏e i równych prawach i równych obowiàzkach. Ojczyzna wolnà mo˝e byç naprawd´ tyl- niepodzielnie królowaç winny: samodzielnoÊç, wolnoÊç, prawo i sprawiedliwoÊç. ko wtenczas, kiedy wolny jest ka˝dy obywatel. (…) Na Was, Ch∏opi, na lud polski (…) Albo b´dziemy wolnymi obywatelami swojego suwerennego paƒstwa, albo jako stanowiàcy ogromnà wi´kszoÊç narodu, rozporzàdzajàcy najwi´kszà si∏à fi- niewolnikami przez Êwiat pogardzanymi. (…) Pomimo przesz∏oÊci, budujàc w wa- zycznà i moralnà, w pierwszym rz´dzie spada obowiàzek utrzymania i obrony paƒ- runkach jak najtrudniejszych, baczmy pilnie, a˝eby do tego gmachu nie dosta∏y si´ stwa. (…) Zaprzestaƒcie wszelkich k∏ótni i sporów pomi´dzy sobà, staƒcie si´ jed- zarazki zgnilizny i rozk∏adu, majàce go zniszczyç, gdy˝ on ma staç wiecznie. (…) nà, wielkà, mocnà, solidarnà, Êwiadomà i kochajàcà si´ rodzinà. Razem mo˝ecie Zachowanie si´ nasze przy tym musi byç pe∏ne godnoÊci i honoru, pracy naszej dokonaç cudów, osobno do niczego nie jesteÊcie zdolni. (…) Nie oglàdajcie si´ na muszà towarzyszyç zgoda i wytrwa∏oÊç. Bez tego ˝adne wielkie dzie∏o nie mo˝e byç nikogo, nie liczcie na pomoc, nie szukajcie niczyjej ∏aski ani dobrodziejstwa, odrzuç- sta∏ym, silnym ani trwa∏ym, a Polska powinna trwaç wiecznie”. cie wszelkà ja∏mu˝n´. Nikt Wam nic za darmo nie da, nic dla Was nie zrobi”. Pod koniec paêdziernika jego organizm os∏abi∏o obustronne zapalenie p∏uc. Le- Na poczàtku marca 1940 r. Witos zosta∏ wywieziony do Berlina. W tamtejszym karze robili, co mogli, aby nie dopuÊciç do najgorszego. Trzy dni przed Êmiercià wi´zieniu przebywa∏ krótko, poniewa˝ stan jego zdrowia stale si´ pogarsza∏. Le- straci∏ przytomnoÊç. Zmar∏ o godz. 6.30 rano 31 paêdziernika 1945 roku. karz wi´zienny zadecydowa∏ o skierowaniu go na kuracj´ do sanatorium w Pocz- UroczystoÊci pogrzebowe rozpocz´∏y si´ w piàtek, 2 listopada 1945 r., damie. 20 marca 1940 r. powróci∏ z Poczdamu do Krakowa. W po∏owie maja w Krakowie. 1940 r. przewieziono go do Zakopanego, nast´pnie do Wierzchos∏awic, gdzie W ostatniej drodze towarzyszy∏y Witosowi rzesze ludzi, niezliczone sztandary i przebywa∏ w areszcie domowym pod sta∏ym nadzorem gestapo. Przez ca∏y okres wieƒce. Po opuszczeniu Krakowa kondukt pogrzebowy skierowa∏ si´ do Wierzcho- okupacji Witos wspó∏pracowa∏ z polskim paƒstwem podziemnym. Od listopada s∏awic, do których dotar∏ po 6 listopada. Na ca∏ej dziewi´çdziesićiokilometrowej 1944 r. do marca 1945 r. przebywa∏ w okolicach W∏oszczowy i Piotrkowa Trybunal- trasie konduktu swego wodza ˝egna∏y tysiàce ch∏opów. Witos zosta∏ pochowany w skiego, gdzie w ukryciu oczekiwa∏ na odlot do Londynu. Jednak plany przerzuce- kaplicy rodowej na cmentarzu parafialnym w Wierzchos∏awicach. Na kartach kroni- nia Witosa na Zachód nie powiod∏y si´ ze wzgl´du na z∏y stan jego zdrowia oraz ki miejscowej parafii zapisano: „By∏ to ostatni królewski pogrzeb i sprawiedliwie na- styczniowà ofensyw´ Sowietów. 24 marca 1945 r. powróci∏ do swojego gospodar- le˝a∏ si´ zmar∏emu”.

DODATEK PRZYGOTOWUJE BIURO EDUKACJI PUBLICZNEJ IPN. www.ipn.gov.pl

Redaktorzy: ADRES DO KORESPONDENCJI: dr Krzysztof Kaczmarski, [email protected] (Rzeszów 017 860 60DODATEK 25) IPN DO „Naszego Dziennika”

FOT. ARCH. ZAK¸ADU HISTORII RUCHU LUDOWEGO ARCH. FOT. Romuald Niedzielko, [email protected] (Warszawa 022 431 83 73)UL. TOWAROWA 28, 00-839 WARSZAWA Pos∏owie PSL do austriackiej Rady Paƒstwa. Stojà od lewej: Antoni Bomba, Miko∏aj Rey, Zygmunt Lasocki, W∏adys∏aw D∏ugosz, Wincenty Wi- SPRZEDA˚ WYDAWNICTW IPN: TEL. (022) 581 88 72 tos, W∏odzimierz Tetmajer i Micha∏ Jedynak. Fotografia wykonana oko∏o 1912 roku VI Nasz Dziennik Âroda, 29 grudnia 2010 DODATEK HISTORYCZNY IPN 12/2010 (43) DODATEK HISTORYCZNY IPN 12/2010 (43) Âroda, 29 grudnia 2010 Nasz Dziennik III

AktywnoÊç publiczna Wincentego Witosa przed I wojnà Êwiatowà nie ograni- Tomasz Bereza (IPN Rzeszów) cza∏a si´ wy∏àcznie do pe∏nienia istotnych i presti˝owych funkcji paƒstwowych i g∏oski, ˝e tym razem wyrok b´dzie zatwierdzony przez Sàd Najwy˝szy, zaÊ samorzàdowych. Witos nigdy nie zaprzesta∏ anga˝owania si´ w sprawy rodzin- czyjà w∏asnoÊç. Dotychczasowi prawni w∏aÊciciele muszà byç odszkodowani odpo- oskar˝eni prewencyjnie aresztowani. Otoczenie Witosa zacz´∏o namawiaç go nych Wierzchos∏awic. 12 kwietnia 1908 r. objà∏ urzàd wójta i pe∏ni∏ go formalnie wiednio, lecz równie˝ nikt nie mo˝e si´ zgodziç na to, a˝eby ziemià polskà móg∏ roz- Premier, prezes, emigrantdo wyjazdu za granic´. Decyzja o opuszczeniu kraju nie zapad∏a jednak od ra- przez pi´ç kolejnych kadencji, a˝ do 1931 roku. porzàdzaç kto inny, a nie Polacy sami”. zu. Prezes by∏ pe∏en rozterek, szczególnie obawia∏ si´ reakcji ch∏opów, którzy W wyniku pora˝ki paƒstw centralnych w paêdzierniku 1918 r. rozpoczà∏ si´ de- mogliby uznaç taki czyn za tchórzostwo. Wyjazd oznacza∏ równie˝ trwa∏à roz- monta˝ Austro-W´gier. W Galicji proces ten rozpocz´∏a za∏o˝ona przez polskich po- (1919–1939)∏àk´ z rodzinà. Podczas I wojny Êwiatowej i u progu lityków Rada Narodowa Ksi´stwa Cieszyƒskiego. Obj´∏a w∏adz´ nad Âlàskiem Cie- 29 wrzeÊnia 1933 r. przekroczy∏ nielegalnie granic´ polsko-czechos∏owackà Niepodleg∏oÊci szyƒskim, Orawà i Spiszem. 28 paêdziernika 1918 r. w Krakowie pos∏owie Ko∏a Pol- wDokoƒczenie rejonie zeDoliny s. V Chocho∏owskiej. Obok Witosa na emigracj´ udali si´: Kazi- skiego utworzyli Polskà Komisj´ Likwidacyjnà, b´dàcà tymczasowym polskim orga- 29 czerwca 1930 r. w Krakowie odby∏ si´ Kongres Obrony Prawa i WolnoÊci mierz Bagiƒski, W∏adys∏aw Kiernik, Adam Pragier i Herman Lieberman. W roz- PSL-Piast ju˝ w pierwszych dniach wojny opowiedzia∏o si´ po stronie paƒstw nem w∏adzy cywilnej i wojskowej w Galicji. W za∏o˝eniu Komisja mia∏a funkcjonowaç Ludu. Uczestnicy Kongresu stwierdzili, ˝e Polska „znajduje si´ od czterech lat propagowanej w grudniu 1933 r. odezwie emigranci brzescy wyjaÊniali, ˝e pod- centralnych. Witos, jako reprezentant tej partii, zosta∏ wybrany na wiceprezesa do chwili przejćia tego terenu przez ogólnokrajowy rzàd polski. Poniewa˝ ludowcy pod w∏adzà dyktatury Józefa Pi∏sudskiego”, i zapowiadali wspólnà, zdecydo- danie si´ wyrokowi sankcjonowa∏oby bezprawne dzia∏ania sanacji. W Czecho- sekcji zachodniej Naczelnego Komitetu Narodowego. Popar∏ akcj´ tworzenia z PSL-Piast posiadali ugruntowanà pozycj´ w Kole Polskim, sprecyzowane stanowi- wanà walk´ z rzàdzàcym systemem politycznym. Gdy w sierpniu Centrolew za- s∏owacji Witos sp´dzi∏ praktycznie ca∏y emigracyjny okres, korzystajàc z pomo- Legionów Polskich. sko w kwestii polskiej oraz znaczàce poparcie w spo∏eczeƒstwie, jego lider Wincen- powiedzia∏ manifestacje w 21 miastach Polski, prezydent na wniosek premiera cy czechos∏owackich ludowców. ˚yczliwoÊç gospodarzy nie mog∏a zrekom- Poniewa˝ pe∏ni∏ funkcj´ wójta, nie podlega∏ mobilizacji wojskowej. Ca∏à wojn´ ty Witos zosta∏ cz∏onkiem prezydium, a nast´pnie przewodniczàcym PKL. W tym mo- rozwiàza∏ parlament, wyznaczajàc nowe wybory na 16 i 23 listopada. Decyzja pensowaç roz∏àki z bliskimi i Ojczyznà. WÊród osób najcz´Êciej go odwiedza- sp´dzi∏ wić jako cywil. Odczuwa∏ jednak wszelkie konsekwencje wojny. Szczegól- mencie sta∏ si´ formalnie najwa˝niejszym politykiem Galicji, o którego poparcie za- prezydenta zmusza∏a opozycj´ do zmiany planu dzia∏aƒ i – co równie istotne jàcych byli wybitni dzia∏acze i sympatycy ruchu ludowego, m.in. Stanis∏aw Mi- nie trudnym okresem by∏y lata 1914–1915, kiedy Wierzchos∏awice znajdowa∏y si´ w biega∏y partie aspirujàce do tworzenia rzàdu ogólnopolskiego. – pozbawia∏a jej przywódców poselskiego immunitetu. Wobec zaistnia∏ej po ko∏ajczyk i Maciej Rataj. B´dàc na emigracji, Witos skutecznie zapobieg∏ roz- strefie przyfrontowej i by∏y pod kontrolà najpierw wojsk rosyjskich, a póêniej nie- G∏ównym zadaniem PKL, oprócz przejćia w∏adzy cywilnej z ràk zaborcy i rozbro- rozwiàzaniu parlamentu sytuacji politycznej, 9 wrzeÊnia partie tworzàce Centro- padowi Stronnictwa Ludowego. Do uchwalonej w 1935 r. Konstytucji („kwiet- mieckich. Po wkroczeniu Niemców do Wierzchos∏awic w grudniu 1914 r. Witos zo- jenia garnizonów austro-w´gierskich, by∏o utrzymanie spójnoÊci terytorialnej Galicji. lew (z wyjàtkiem ChrzeÊcijaƒskiej Demokracji) utworzy∏y blok wyborczy. niowej”) odnosi∏ si´ negatywnie. Sanacja sta∏a na stanowisku, ˝e jednym z naj- sta∏ uznany za wroga paƒstw centralnych, gdy˝ nie pomaga∏ w organizowaniu kwa- SpójnoÊç ta by∏a zagro˝ona aspiracjami ukraiƒskimi. 1 listopada 1918 r. cz´Êç Lwo- Kilka godzin póêniej przywódcy centrolewicowych stronnictw zostali aresz- wa˝niejszych elementów polityki bezpieczeƒstwa b´dzie silna i sprawna w∏a- ter dla wojska kosztem ludnoÊci cywilnej. W zwiàzku z tym na kilka miesićy opu- wa zosta∏a zaj´ta przez Ukraiƒców, wkrótce zaj´li oni wi´kszoÊç Galicji Wschodniej. towani. Wszystkich zatrzymanych przewieziono do twierdzy w BrzeÊciu nad dza wykonawcza. Witos êród∏a si∏y paƒstwa upatrywa∏ przede wszystkim w Êci∏ rodzinnà wieÊ. Przebywa∏ m.in. w Biadolinach Rad∏owskich, Brzesku, Bochni i Rozpocz´∏a si´ wojna polsko-ukraiƒska o ten teren. Podczas dzia∏aƒ zbrojnych w Bugiem. Prezesa PSL-Piast aresztowano w pociàgu relacji Kraków – Lwów, spo∏eczeƒstwie – Êwiadomym i zaanga˝owanym w ˝ycie publiczne. W trakcie Krakowie. Znajàc trudne po∏o˝enie ch∏opów z powiatów brzeskiego i tarnowskiego, Galicji Witos sta∏ na stanowisku polskiego interesu narodowego, tj. za utrzymaniem przewieziono do koszar w Krakowie, skàd pod konwojem transportowano w pobytu na emigracji zabiega∏ o konsolidacj´ antysanacyjnej opozycji. Spotyka∏ wysiedlonych przez wojsko ze wsi po∏o˝onych na lewym brzegu Dunajca, organi- tego obszaru w r´kach polskich. W 1918 r. interweniowa∏ u Józefa Pi∏sudskiego z kierunku Kozienic. Trasa ta by∏a znana Witosowi i sk∏oni∏a go do refleksji: „Tà si´ m.in. z Wojciechem Korfantym, Hermanem Liebermanem, Ignacym Pade- zowa∏ dla nich pomoc materialnà. Do Wierzchos∏awic powróci∏ w maju 1915 roku. proÊbà o szybkà akcj´ wojskowà w Galicji Wschodniej. Popar∏ powo∏anie do wojska samà drogà jecha∏em w roku 1918 z Daszyƒskim, Moraczewskim i Stapiƒskim rewskim i W∏adys∏awem Sikorskim. W lutym 1915 r. wraz z W∏adys∏awem D∏ugoszem i W∏odzimierzem Tetmajerem kolejnych roczników. Nie obawia∏ si´ braç na siebie odpowiedzialnoÊci za trudne de- do Lublina. Z nimi si´ rozszed∏em po rzàdzie lubelskim. T´dy wióz∏ mnie w lip- Witos skrz´tnie odnotowywa∏ wszelkie informacje o propagandzie komuni- wyjecha∏ do Szwajcarii. W Vevey spotka∏ si´ z Henrykiem Sienkiewiczem, a we Fry- cyzje. Na forum PKL opowiedzia∏ si´ m.in. za przekazaniem 40 mln koron z bud˝etu cu 1920 r. oficer przys∏any przez Pi∏sudskiego, upadajàcego pod brzemieniem stycznej w polskim spo∏eczeƒstwie i próby infiltracji szeregów SL przez komu- burgu z polskimi dzia∏aczami partyjnymi z zaboru niemieckiego i rosyjskiego. W Komisji na obron´ Lwowa, kosztem zasi∏ków dla rodzin ˝o∏nierzy. kl´sk i kijowskiej wyprawy. T´dy jecha∏em, a˝eby na siebie przyjàç ci´˝ki obo- nistów. Majàc za sobà doÊwiadczenia z roku 1920, krytycznie odnosi∏ si´ do efekcie wyjazdu do Szwajcarii zapozna∏ si´ z sytuacjà na ziemiach polskich i nawià- Wa˝nym osiàgnićiem kierowanej przez Witosa Polskiej Komisji Likwidacyjnej wiàzek skupiania rozbitych i budzenia uÊpionych si∏ narodu dla ratowania paƒ- obcego polskim ch∏opom Êwiatopoglàdu. W styczniu 1937 r., przed kongresem za∏ kontakty z dzia∏aczami Stronnictwa Narodowo-Demokratycznego, popierajàce- by∏o utrzymanie wzgl´dnego bezpieczeƒstwa publicznego w Galicji oraz spacyfi- stwa, sprowadzonego przez Pi∏sudskiego na brzeg przepaÊci, ale tak˝e dla SL, Witos poÊrednio przestrzega∏ przed widmem komunizmu zarówno dzia∏a- go Entent´. Od tego momentu w dzia∏alnoÊci Witosa i PSL-Piast widoczne staje si´ kowanie oddolnych, radykalnych, lewicowych wystàpieƒ ch∏opskich (np. Republi- uratowania samego Pi∏sudskiego, który wtenczas bezradnie opuszcza∏ rće”. czy stronnictwa, jak i rzàdzàcà sanacj´. przeorientowanie strategii i stopniowe odchodzenie od koncepcji proaustriackiej. ki Tarnobrzeskiej). Dalsza trasa nie wiod∏a jednak do Warszawy, lecz na wschód – do BrzeÊcia. W nowych warunkach prawnopolitycznych spowodowanych wprowadze- W 1917 r. Witos wykazywa∏ niezwyk∏à aktywnoÊç, której g∏ównym celem by∏a Znaczenie polityczne Witosa wynikajàce z piastowania funkcji przewodniczàcego W BrzeÊciu wszystkich aresztowanych polityków poddano wi´ziennemu rygo- niem Konstytucji kwietniowej brak reprezentacji parlamentarnej zmusza∏ do sprawa powstania niepodleg∏ego paƒstwa i jego kszta∏tu. Wspó∏pracowa∏ w tym PKL i lidera najwi´kszej partii ch∏opskiej spowodowa∏o, ˝e przy próbie tworzenia rzà- rowi, zaÊ w przypadku jego nieprzestrzegania traktowano jak pospolitych prze- zmiany taktyki i oparcia dzia∏alnoÊci na akcjach masowych. Witos za rzecz naj- czasie z politykami narodowej demokracji. Jej owocem by∏a inicjatywa wspólne- du o aspiracjach ogólnopolskich jego stanowisko musia∏o byç brane pod uwag´. st´pców. Powszechne by∏o stosowanie karceru, pobicia, a nawet pozorowa- istotniejszà uznawa∏ konsolidacj´ ch∏opów. Kszta∏towaniu postaw obywatel- go podjćia sprawy polskiej na forum Ko∏a Polskiego w Wiedniu. W maju 1917 r. Gdy z 6 na 7 listopada 1918 r. w Lublinie powo∏any zosta∏ Tymczasowy Rzàd Ludo- nych egzekucji. Witos jednak ani razu nie trafi∏ do karceru, nigdy te˝ nie zosta∏ skich i uÊwiadomieniu ch∏opom ich w∏asnej si∏y s∏u˝yç mia∏y m.in. organizowa- pose∏ W∏odzimierz Tetmajer, cz∏onek klubu PSL-Piast, przy du˝ym wsparciu Wito- wy Republiki Polskiej z Ignacym Daszyƒskim na czele, Witos zosta∏, bez w∏asnej wie- pobity. Byç mo˝e wynika∏o to z jego postawy, a cz´Êciowo z respektu, jaki ne przez Stronnictwo Ludowe uroczystoÊci o charakterze patriotycznym. Ob- sa, zg∏osi∏ rezolucj´ mówiàcà o koniecznoÊci powstania paƒstwa polskiego z∏o- dzy i zgody, ministrem tego rzàdu. Lider PSL-Piast nie zgodzi∏ si´ jednak na objćie – chocia˝ uwi´ziony – budzi∏ wÊród personelu wi´zienia. W rozmowach na te- chody Âwi´ta Ludowego (Zielone Âwi´ta), manifestacja nowosielecka (29 ˝onego z ziem wszystkich zaborów, ze swobodnym dost´pem do morza. 16 ma- funkcji w gabinecie Daszyƒskiego i nie udzieli∏ mu poparcia. WÊród powodów decy- maty polityczne z personelem wi´zienia rzeczowo uzasadnia∏ swoje poglàdy. czerwca 1936 r.) oraz obchody Âwi´ta Czynu Ch∏opskiego (15 sierpnia) mia∏y ja, po burzliwej i d∏ugiej dyskusji, rezolucja zosta∏a przyj´ta g∏osami ludowców, zji Witosa by∏a jednorodnoÊç polityczna TRLRP. Uwa˝a∏ on, ˝e sposobem na zapew- By∏ kilkakrotnie przes∏uchiwany. W wi´zieniu pozostawa∏ do 27 listopada. zarazem pokazywaç rzàdzàcym, ˝e ch∏opi nie chcà ju˝ d∏u˝ej byç przedmio- endeków i socjalistów. Miesiàc póêniej podczas jedynego w swej karierze wystà- nie trwa∏oÊci rzàdu by∏o wprowadzenie do niego przedstawiciela prawicy i przedsta- W tym czasie odby∏a si´ kampania wyborcza i wybory. Sanacja stara∏a si´ os∏a- tem polityki. Szczególnà wymow´ mia∏o Âwi´to Czynu Ch∏opskiego w dniu 15 pienia na forum Rady Paƒstwa w Wiedniu Witos podkreÊli∏, ˝e rezolucja nie by∏a wicieli Wielkopolski. Po latach Witos wspomina∏: „Nie mog∏em uznaç jego [TRLRP biç i eliminowaç przeciwników poprzez aresztowania i uniewa˝nianie list. Wy- sierpnia. Dat´ wybrano nieprzypadkowo, ustalajàc jà w rocznic´ bitwy war- „wynikiem wybuja∏ej fantazji i egzaltacji, lecz wyp∏ywa∏a z duszy i serca ca∏ego na- – przyp. M.B.] programu rojàcego si´ od wytartych, demagogicznych frazesów”. bory odby∏y si´ pod znakiem licznych nadu˝yç. Nie brakowa∏o fa∏szerstw i szawskiej 1920 roku. „Cud nad Wis∏à” by∏ bowiem zas∏ugà nie tylko wàskiego rodu polskiego, który to podyktowa∏”. Sytuacja polityczna na ziemiach polskich zacz´∏a si´ stabilizowaç w zwiàzku z uniewa˝niania g∏osów. W Êwietle oficjalnych wyników g∏osowania do Sejmu kr´gu wojskowych dowódców, lecz efektem wysi∏ku ca∏ego spo∏eczeƒstwa, a Na prze∏omie lat 1917 i 1918, podobnie jak wielu innych polityków Galicji i Kró- przybyciem do Warszawy Józefa Pi∏sudskiego. 11 listopada przejà∏ on od Rady Re- zwyci´zcà wyborów zosta∏ BBWR. szczególnie ch∏opów, którzy w armii broniàcej Polski przed bolszewikami sta- lestwa Polskiego, protestowa∏ przeciwko pertraktacjom pokojowym podj´tym gencyjnej w∏adz´ wojskowà na terenie kraju, a trzy dni póêniej tak˝e cywilnà. Rzàd Jesienià 1931 r. do Sàdu Okr´gowego w Warszawie wp∏ynà∏ akt oskar˝enia nowili wi´kszoÊç. Witos by∏ równie˝ inicjatorem zorganizowania Wielkiego przez paƒstwa centralne z Rosjà, rzàdzonà od paêdziernika 1917 r. przez bolsze- Ignacego Daszyƒskiego odda∏ mu si´ do dyspozycji. W krótkim czasie rozbrojono i przeciwko wi´êniom brzeskim, który obejmowa∏ jedenastu dzia∏aczy opozy- Strajku Ch∏opskiego (16-25 sierpnia 1937 r.), który sta∏ si´ najwi´kszym poli- wików. Toczy∏y si´ one w BrzeÊciu nad Bugiem. Chocia˝ dotyczy∏y ziem pol- wyekspediowano wojska niemieckie poza granice dawnego Królestwa Polskiego cyjnych, w tym Wincentego Witosa. Wszystkich oskar˝ono o przygotowywa- tycznym wstrzàsem w historii rzàdów sanacji. skich, by∏y prowadzone bez udzia∏u Polaków. Ich efektem by∏ uk∏ad zawarty 9 lu- oraz powo∏ano gabinet J´drzeja Moraczewskiego, cz∏onka PPS. Rzàd ponownie nie zamachu stanu. Proces brzeski rozpoczà∏ si´ 26 paêdziernika 1931 roku. 15 marca 1939 r. armia niemiecka wkroczy∏a do Czechos∏owacji. Witos sta- tego 1918 r. pomi´dzy paƒstwami centralnymi a Ukraiƒskà Republikà Ludowà. mia∏ charakter lewicowy. WÊród ministrów znalaz∏o si´ dwóch cz∏onków PSL-Piast: Oskar˝eni i ich obroƒcy starali si´ wykazaç, ˝e dzia∏alnoÊç opozycyjnà prowa- nà∏ przed koniecznoÊcià powrotu do kraju. Decyzja taka by∏a zrozumia∏a tym Na mocy traktatu Ukraiƒska Republika Ludowa otrzyma∏a Che∏mszczyzn´ i Wincenty Witos oraz Andrzej K´dzior. Nie podj´li oni jednak swych funkcji. Witos uza- dzono w legalnych ramach. Witos konsekwentnie odrzuca∏ skierowane prze- bardziej, ˝e poszukiwali go ju˝ Niemcy. 29 marca przywódca polskich ch∏opów cz´Êç Podlasia. Wywo∏a∏o to ogromne niezadowolenie w polskich kr´gach poli- sadnia∏ wystàpienie z rzàdu zbyt radykalnym programem spo∏ecznym. ciwko niemu zarzuty, wskazujàc, ˝e celem dzia∏ania nie by∏o przygotowywanie przekroczy∏ granic´ polsko-czeskà. 3 kwietnia zg∏osi∏ si´ do krakowskiej proku- tycznych i w spo∏eczeƒstwie. W Galicji dosz∏o do masowych protestów. 17 lute- Wszystkie wa˝niejsze dla paƒstwa decyzje by∏y zarezerwowane dla Sejmu Usta- zamachu stanu, a wiece mia∏y kszta∏towaç i umacniaç spo∏eczeƒstwo obywa- ratury, skàd przetransportowano go do wi´zienia w Siedlcach. Po czterech go Witos opublikowa∏ w „PiaÊcie” ostry artyku∏ „Czwarty rozbiór Polski” pot´pia- wodawczego, który mia∏ zostaç wybrany 26 stycznia 1919 roku. telskie. Dowodzi∏, ˝e przez ca∏y okres swojej dzia∏alnoÊci politycznej w Polsce dniach zosta∏ zwolniony na pó∏roczny urlop zdrowotny i uda∏ si´ do Wierzcho- jàcy traktat brzeski. 1 grudnia 1918 r. podczas obrad Rady Naczelnej PSL-Piast Wincenty Witos zo- niepodleg∏ej kierowa∏ si´ polskà racjà stanu. 13 stycznia 1932 r. sàd og∏osi∏ s∏awic. Ju˝ 15 kwietnia, mimo przezi´bienia, wzià∏ udzia∏ w zjeêdzie powiato- Zmieniajàca si´ w 1918 r. sytuacja mi´dzynarodowa i militarna (m.in. wskutek w∏à- sta∏ wybrany na prezesa stronnictwa. Podstawowym zadaniem, przed którym sta- wyrok. Witosa skazano na pó∏tora roku wi´zienia, pozostali (oprócz uniewin- wym SL w Tarnowie. Du˝à cz´Êç swojego wystàpienia poÊwići∏ sytuacji mi´- czenie si´ Stanów Zjednoczonych do wojny w 1917 r.) przybra∏a niekorzystny dla nà∏ na prze∏omie 1918 i 1919 r., by∏o zorganizowanie kampanii wyborczej do Sejmu nionego Adolfa Sawickiego) otrzymali wy˝sze wyroki. Apelacj´ od wyroku z∏o- dzynarodowej, szczególnie w kontekÊcie aneksji Czechos∏owacji. Przestrzega∏, paƒstw centralnych obrót. Sytuacj´ Austro-W´gier pogarsza∏y dodatkowo paƒstwo- Ustawodawczego. Witos wraz z Józefem Ràczkowskim, redaktorem „Piasta”, oraz ˝y∏a zarówno prokuratura, jak i obroƒcy oskar˝onych. W dniach 7-11 lutego ˝e przysz∏a wojna b´dzie wojnà totalnà. Do pracy w SL oficjalnie powróci∏ 17 wotwórcze dà˝enia narodów s∏owiaƒskich. Witos interesowa∏ si´ tymi aspiracjami. W Janem Brylem utworzy∏ sztab wyborczy PSL-Piast. W wyniku prac sztabu u∏o˝one 1933 r. spraw´ brzeskà rozpatrywa∏ Sàd Apelacyjny, którego wyrok okaza∏ si´ maja. Objàwszy prezesur´, rozpoczà∏ podró˝ po kraju, dokonujàc przeglàdu maju 1918 r. wraz z wieloma politykami Galicji uczestniczy∏ w zebraniu przedstawi- zosta∏y listy oraz program wyborczy stronnictwa. Postulowano w nim m.in. przepro- ostrzejszy od wyroku sàdu pierwszej instancji. Oskar˝eni odwo∏ali si´ do Sà- szeregów SL. Przemawiajàc do wielotysićznych rzesz ch∏opskich, podkreÊla∏: cieli narodów s∏owiaƒskich (z wyjàtkiem Ukraiƒców), które odby∏o si´ w Pradze. wadzenie reformy rolnej za odszkodowaniem, upaƒstwowienie wa˝nych ga∏´zi du Najwy˝szego, a ten w maju 1933 r. wyrok skasowa∏, polecajàc Sàdowi Ape- „Macie s∏u˝yç paƒstwu, bez wzgl´du na to, jaki jest rzàd”. Obok kwestii budowy polskiej paƒstwowoÊci, która stanowi∏a g∏ówny cel polityki przemys∏u, powszechne nauczanie. W programie widoczne by∏y wić wyraêne od- lacyjnemu ponowne rozpatrzenie sprawy. W lipcu 1933 r. Sàd Apelacyjny pod- Pod koniec czerwca, zgodnie z zaleceniami lekarzy, Witos uda∏ si´ na mie- Witosa w okresie I wojny Êwiatowej, wa˝nà rol´ odgrywa∏y równie˝ sprawy spo∏ecz- niesienia do dotychczasowych osiàgni´ç myÊli politycznej stronnictwa. Pomimo ˝e trzyma∏ poprzedni wyrok. Witos skomentowa∏ to nast´pujàco: „Znowu mnie sićzny wypoczynek do uzdrowiska w Truskawcu. Sierpieƒ 1939 r. up∏ynà∏ pod no-gospodarcze. Bra∏ udzia∏ w przygotowaniu projektu przysz∏ej reformy rolnej. kampania wyborcza by∏a krótka, a stronnictwo prowadzi∏o jà intensywnie na ma∏ym skazano na pó∏tora roku wi´zienia, po raz ju˝ trzeci, odebrano prawa na lat znakiem rosnàcego napićia na arenie mi´dzynarodowej. Dla Witosa by∏ to Przedstawi∏ go m.in. na ∏amach „Piasta” w artykule „WolnoÊç i ziemia dla ch∏opów” terenie – w Galicji Zachodniej, przebiega∏a ona dynamicznie. Nie obesz∏o si´ bez pi´ç, na∏o˝ono koszta i nie zapomniano dodaç, ˝e si´ »dobrze zas∏u˝y∏em Oj- szczególnie trudny okres. W Warszawie zmar∏ jego przyjaciel Wojciech Korfan- (11 sierpnia 1918 r.). G∏osi∏ umiarkowane postulaty oparte na zasadzie sprawiedliwo- zarzutów i oszczerstw, którymi najcz´Êciej atakowany by∏ Witos. Sam wykaza∏ si´ czyênie«. Dziwne te motywy i post´powanie”. Coraz cz´Êciej pojawia∏y si´ po- ty, a w szpitalu w Tarnowie ˝ona Wincentego, Katarzyna. Êci spo∏ecznej. Pisa∏: „Nikt nie myÊli o tym, a˝eby zrabowaç lub przyw∏aszczaç sobie du˝à aktywnoÊcià – uczestniczy∏ w ponad stu spotkaniach z wyborcami. IV Nasz Dziennik Âroda, 29 grudnia 2010 DODATEK HISTORYCZNY IPN 12/2010 (43) DODATEK HISTORYCZNY IPN 12/2010 (43) Âroda, 29 grudnia 2010 Nasz Dziennik V Tomasz Bereza (IPN Rzeszów)

mi rzàdowymi a oddzia∏ami Pi∏sudskiego. Sytuacja by∏a jednak dramatyczna, po- Premier, prezes, emigrant niewa˝ dowodzàcy obronà stolicy gen. Tadeusz Rozwadowski dysponowa∏ zaledwie 1700 ˝o∏nierzami przeciw 3500 ludziom Pi∏sudskiego. Oddzia∏y rzàdowe utraci∏y plac Zamkowy i Krakowskie PrzedmieÊcie, zaÊ rzàd przeniós∏ si´ do Bel- wederu. 13 maja Pi∏sudski kontynuowa∏ akcj´ wojskowà, wykorzystujàc s∏aboÊç (1919–1939) wojsk rzàdowych. Oddzia∏y wierne rzàdowi nadciàga∏y z prowincji z du˝ym opóê- nieniem, spowodowanym strajkiem kolejarzy i obawà przed wystàpieniem mniej- szoÊci narodowych. Mia∏o to istotny wp∏yw na sytuacj´ w stolicy. 14 maja po po- Od poczàtku prac Sejmu Ustawodawczego Wincenty Witos uchodzi∏ za jedne- Wojska Polskiego, równoczeÊnie szykowano si´ do rokowaƒ z bolszewikami. ∏udniu oddzia∏y Pi∏sudskiego opanowa∏y Warszaw´. Ostatniemu posiedzeniu rzà- go z najbardziej liczàcych si´ polityków. Co wićej, wyró˝nia∏ si´ dalekowzrocz- Rzàd wyda∏ szereg odezw do wojska i spo∏eczeƒstwa. Szczególne znaczenie mia- du towarzyszy∏ ju˝ ostrza∏ artyleryjski i karabinowa palba. Rada Ministrów podj´∏a noÊcià, obcà niestety wielu osobom zasiadajàcym w ówczesnym Sejmie. By∏ ∏a ta z 30 lipca, skierowana do ch∏opów, w której Witos apelowa∏ o podjćie walki decyzj´ o ewakuacji do Wilanowa. Wraz z rzàdem Belweder opuÊci∏ prezydent. pos∏em szczególnie pracowitym. Wielokrotnie zabiera∏ g∏os z sejmowej mówni- na Êmierç i ˝ycie, bo „lepsza nawet Êmierç ni˝ ˝ycie w kajdanach, lepsza Êmierç Drog´ pokonywali pieszo, os∏aniani przez oddzia∏ p∏k. W∏adys∏awa Andersa. cy. Tematyka jego wystàpieƒ by∏a ró˝na, jednak zawsze by∏y one starannie przy- ni˝ pod∏a niewola”, i wzywa∏: „Niech ka˝dy z Was spe∏ni swój obowiàzek! Kto z Rzàd i prezydent ulokowali si´ w pa∏acu wilanowskim. Wieczorem 14 maja gotowane i przemyÊlane. Szczególnie wiele uwagi poÊwića∏ problemom rolnic- Was zdolny do noszenia broni, na front! Dzisiaj najwi´kszy obowiàzek ka˝dego rzàd odby∏ swoje ostatnie posiedzenie. Zarówno prezydent, jak i premier oba- twa i sprawom zagranicznym. Przez pryzmat kwestii reformy rolnej, po∏o˝enia Polaka to s∏u˝ba w obronie Ojczyzny. Na polu walki, na froncie, jest dzisiaj miej- I. WITOWICZ FOT. wiali si´, ˝e walki w Warszawie przerodzà si´ w otwartà wojn´ domowà gro˝àcà mieszkaƒców wsi oraz polityki zagranicznej ocenia∏ dzia∏alnoÊç kolejnych rzà- sce dla ka˝dego, kto broƒ dêwigaç potrafi. Inni daç muszà ofiar´Dom zrodzinny pracy i mienia”. Wincentego Witosa w Wierzchos∏awicach, stan z utratà niepodleg∏oÊci. Przez wzglàd na racj´ stanu rzàd z∏o˝y∏ dymisj´. Równie˝ dów. Porusza∏ równie˝ inne wa˝ne sprawy, np. postulowa∏ zmian´ mentalnoÊci Przez ca∏y okres ofensywy bolszewickiej Witos stara∏ si´2009 nie traciç roku logicznego urz´dników paƒstwowych, którzy postawà i nawykami wyniesionymi z okresu oglàdu sytuacji. Pomimo ca∏ego tragizmu po∏o˝enia, b∏´dów dowództwa oraz po- zaborów szkodzili paƒstwu polskiemu. W imieniu ca∏ego PSL-Piast wskazywa∏, noszonych w ich nast´pstwie pora˝ek i strat na froncie, negatywnie ocenia∏ pro- ˝e kszta∏t granic paƒstwa polskiego mia∏ byç wyznaczony przez „trud walki i kul- wadzenie publicznej nagonki na Naczelnego Wodza. Nie uleg∏Do 1921te˝ sugestiom r. wydatki nie- wojenne poch∏ania∏y po∏ow´ bud˝etu. Dochody paƒstwa w turalnej pracy naszych przodków”. których osób z otoczenia, które zakulisowo proponowa∏y tymdymisj´ czasie Pi∏sudskiego. by∏y znacznie mniejsze, wp∏ywy z podatków z uwagi na s∏aboÊç prze- W kwietniu 1920 r. rozpocz´∏a si´ polska ofensywa, której celem by∏o rozbi- Co wićej, gdy 12 sierpnia Naczelnik Paƒstwa z∏o˝y∏ na jegomys∏u rće i akthandlu dymisji by∏y „na niewielkie, nie mog∏y wić zrekompensowaç wydatków, któ- cie si∏ Armii Czerwonej na Ukrainie i odbudowa ukraiƒskiej paƒstwowoÊci. Na- wszelki wypadek”, Witos schowa∏ pismo „do kasy ogniotrwa∏ejre pokrywano w prezydium z dodruku Ra- obowiàzujàcej wówczas waluty – marki polskiej. Dzia∏a- tarcie posuwa∏o si´ b∏yskawicznie, bowiem si∏y bolszewickie, unikajàc walnej bi- dy Ministrów, zaglàdajàc codziennie, czy go kto przypadkiemnia, nie jakie ukrad∏ podjà∏ albo gabinet nie Witosa w celu uregulowania finansów publicznych, by∏y twy, wycofywa∏y si´ na wschód. 7 maja polskie oddzia∏y wkroczy∏y do Kijowa. naruszy∏”. Gdy minà∏ kryzys na froncie, zwróci∏ dokument Pi∏sudskiemu.nieskuteczne. Oprócz problemów natury merytorycznej rzàd boryka∏ si´ z dyle- By∏ to jednak sukces g∏ównie propagandowy. Popieranemu przez Polaków Sy- Rzàd pracowa∏ praktycznie permanentnie, z przerwami matamina wyjazdy w sferze ministrów symbolicznej i psychologicznej. Koalicja „Chjeno-Piasta” spo- monowi Petlurze nie uda∏o si´ pozyskaç Ukraiƒców, oddzia∏y bolszewickie zaÊ na front. To ostatnie zadanie by∏o równie odpowiedzialne,tka∏a co si´ niebezpieczne. z gwa∏townà krytykà lewicy i pi∏sudczyków, bowiem do w∏adzy doszli ponie zosta∏y zniszczone. 14 maja bolszewicy rozpocz´li na pó∏nocnym odcinku Chciano jednak naocznie przekonaç si´ o sytuacji na froncie,litycy poznaç prawicy, opinie których do- obcià˝ano moralnà odpowiedzialnoÊcià za Êmierç prezy- frontu ofensyw´, a dziesi´ç dni póêniej – na Ukrainie, gdzie oddzia∏y Armii Kon- wódców, podnieÊç na duchu ˝o∏nierzy. 14 sierpnia Witosdenta wizytowa∏ Gabriela 1. Dywizj´ Narutowicza. Nazajutrz po utworzeniu rzàdu ostentacyjnie ustàpi∏ nej Siemiona Budionnego prze∏ama∏y front. 4 lipca ruszy∏a kolejna bolszewicka Litewsko-Bia∏oruskà i 11. Dywizj´ Piechoty w okolicach Radzymina.ze stanowiska Nast´pne- szefa Sztabu Generalnego Józef Pi∏sudski. W drugiej po∏owie ofensywa na pó∏nocnym odcinku frontu. Wojska Frontu Zachodniego dowodzo- go dnia inspekcjonowa∏ walczàce pod Modlinem i Nasielskiem1923 oddzia∏yr. wydatki 5. paƒstwa Armii by∏y pokrywane g∏ównie z dodruku marki polskiej. Infla- ne przez Michai∏a Tuchaczewskiego b∏yskawicznie posuwa∏y si´ na po∏udniowy gen. W∏adys∏awa Sikorskiego. 16 sierpnia odwiedzi∏ ˝o∏nierzycja 8.wkroczy∏a DP pod Okunie-w faz´ hiperinflacji. Zjawisko to uderzy∏o przede wszystkim w ludzi zachód, w kierunku etnicznych ziem polskich. 14 lipca bolszewicy wkroczyli do wem. Tego samego dnia rozpocz´∏a si´ ofensywa znad Wieprza.utrzymujàcych W ciàgu si´ dzie- z pracy najemnej, szczególnie w robotników i urz´dników. Wilna, 19 lipca – do Grodna. Sytuacja by∏a coraz groêniejsza, zarówno w wymia- sićiu dni sytuacja na froncie zmieni∏a si´ diametralnie. Oddzia∏yGwa∏towny Frontu spadek Zachod- stopy ˝yciowej powodowa∏ rosnàcà fal´ strajków. rze militarnym, jak i psychologicznym. niego Armii Czerwonej zosta∏y rozbite, w du˝ej cz´Êci zniszczone.6 listopada w Krakowie dosz∏o do zamieszek, a w ich nast´pstwie walk ulicz-

W miar´ zbli˝ania si´ wojsk bolszewickich wieÊci z frontu by∏y coraz bardziej Gdy min´∏o bezpoÊrednie zagro˝enie, premier dokonywa∏nych. licznych Zgin´∏o wyjazdów 18 cywilów oraz 14 oficerów i ˝o∏nierzy, rannych zosta∏o oko∏o 200 I. WITOWICZ FOT. niepokojàce. Atmosfer´ niepokoju pog∏´bia∏ kryzys polityczny. Dawa∏y o sobie lustracyjnych na tereny, przez które przetoczy∏a si´ wojna. Interesowa∏osób. Do eskalacji si´ nie tyl-protestu w Krakowie przyczynili si´ pi∏sudczycy.Wn´trze Do walk domu do- rodzinnegoprezydent Wincentego Wojciechowski Witosa, zrzek∏ Wierzchos∏awice, si´ urz´du, przekazujàc swoje uprawnienia znaç zarówno osobiste, jak i ideowe animozje polityków. Utworzony 23 czerwca ko wielkoÊcià strat w substancji gospodarczej terenów okupowanych przez woj- sz∏o te˝ w innych miastach Ma∏opolski. Pó∏tora miesiàca póêniej stanrzàd z Witosa2009 roku marsza∏kowi Maciejowi Ratajowi. 15 maja Rataj powo∏a∏ nowy rzàd z Kazimie- rzàd W∏adys∏awa Grabskiego przetrwa∏ zaledwie miesiàc, po czym upad∏, gdy ska bolszewickie, lecz tak˝e analizowa∏ charakter i przyczynyutraci∏ dokonanego parlamentarnà w krót- wi´kszoÊç i poda∏ si´ do dymisji. 19 grudnia prezydent rzem Bartlem jako premierem. Przewrót kosztowa∏ ˝ycie 379 ludzi, w tym 164 okaza∏o si´, ˝e podczas konferencji w Spa (Belgia, 5-10 lipca) w zamian za po- kim czasie przez bolszewickà propagand´ spustoszenia w sferzeWojciechowski ludzkiej Êwiado- powo∏a∏ pozaparlamentarny gabinet fachowców z W∏adys∏awem cywilów. Blisko tysiàc osób zosta∏o rannych. Sta∏ si´ on równie˝ istotnà cezurà lityczne i wojskowe wsparcie Francji i Wielkiej Brytanii w konflikcie z bolszewic- moÊci. W lipcu 1921 r. Witos zosta∏ odznaczony Orderem Or∏aGrabskim Bia∏ego. na By∏ czele. to jed- w dziejach II Rzeczypospolitej, zmieniajàc system polityczny Polski. kà Rosjà zgodzi∏ si´ na arbitralne decyzje Rady Najwy˝szej Ententy w sprawie nak jeden z ostatnich wyrazów uznania dla premiera. S∏abnàceLata zagro˝enie1924-1925 ze-poÊwići∏ Witos dzia∏alnoÊci organizacyjnej w stronnictwie 31 maja 1926 r. Zgromadzenie Narodowe wybra∏o Józefa Pi∏sudskiego na granic z Litwà i Czechos∏owacjà, przysz∏oÊci Galicji Wschodniej oraz lini´ Cur- wn´trzne powodowa∏o, ˝e od˝ywa∏ partykularyzm, powraca∏yoraz animozje studiom nadmi´dzy- stanem paƒstwa polskiego. Swoje poglàdy upublicznia∏ w for- urzàd prezydenta. Pi∏sudski jednak tej funkcji nie przyjà∏, uzasadniajàc to bra- zona jako podstaw´ rozgraniczenia przy ewentualnym rozejmie z bolszewikami. partyjne i mi´dzyludzkie. Rzàd Witosa przetrwa∏ do wrzeÊniamie 1921 wywiadów roku. W prasowychlisto- i w∏asnej dzia∏alnoÊci publicystycznej. Znakomita kiem odpowiednich kompetencji dla g∏owy paƒstwa – w rzeczywistoÊci chodzi- Spo∏eczeƒstwo potrzebowa∏o impulsu, który wyrwa∏by je ze stanu apatii oraz padzie 1922 r. odby∏y si´ wybory parlamentarne. PSL-Piast wi´kszoÊçodnios∏o spektakular- jego ocen i wniosków by∏a trafna. Pi´tnowa∏ warcholstwo oraz pie- ∏o mu tylko o zalegalizowanie dokonanego zamachu. Ostatecznie prezydentem przywróci∏ wiar´ i nadziej´. 15 lipca Sejm uchwali∏ ustaw´ o wykonaniu reformy ny sukces, zdobywajàc 70 mandatów poselskich i 17 senatorskich.niactwo partii W grudniui polityków. Wskazywa∏ na s∏aboÊç aparatu paƒstwowego. Zda- zosta∏ prof. Ignacy MoÊcicki. Warto dodaç, ˝e w sierpniu 1926 r. PSL-Piast po- rolnej. RównoczeÊnie prowadzono zakulisowe rozmowy z Witosem jako poten- 1922 r. Witos i jego wspó∏pracownicy starali si´ uspokoiç nastrojeniem Witosa, i sytuacj´ nowoczesna, poli- post´powa konstytucja nie sprawdza∏a si´, ponie- par∏o przed∏o˝onà przez rzàd, a wzmacniajàcà w∏adz´ wykonawczà nowel´ cjalnym kandydatem na urzàd premiera. Dlaczego Witos sta∏ si´ najpowa˝niej- tycznà po wyborze, a nast´pnie zabójstwie prezydenta Gabrielawa˝ wNarutowicza. Polsce nie ukszta∏towa∏o si´ spo∏eczeƒstwo obywatelskie. Postulowa∏ konstytucyjnà. Witos i jego stronnictwo, g∏osujàc za nowelà, chcia∏o reformy szym kandydatem na to stanowisko? Odpowiedê jest prosta. Centrowa pozycja W styczniu 1923 r. Witos podjà∏ starania o utworzeniewzmocnienie „polskiej wi´kszoÊci w∏adzy wykonawczej, szczególnie urz´du prezydenta. Co istotne, ustroju przy zachowaniu podstawowych za∏o˝eƒ parlamentaryzmu; Pi∏sudski lidera PSL-Piast by∏a do zaakceptowania zarówno dla partii lewicowych, jak i parlamentarnej” – trwa∏ej koalicji, która przez stabilne rzàdyjego by∏aby poglàdy w stanie by∏y zre- zbie˝ne z ówczesnymi zapatrywaniami Pi∏sudskiego. traktowa∏ jà jako etap w budowie rzàdów autorytarnych. Do zdecydowanej opo- prawicowych. Jego ch∏opskie pochodzenie mog∏o przekonaç mieszkaƒców wsi alizowaç d∏ugofalowy cel, jakim by∏o wzmocnienie wewn´trzneNa paƒstwa prze∏omie polskie- kwietnia i maja 1926 r. dosz∏o do dymisji rzàdu Aleksandra zycji PSL-Piast przesz∏o wiosnà 1927 roku. do jeszcze wi´kszego wysi∏ku na rzecz obrony paƒstwa. Nie bez znaczenia by∏ go oraz jego pozycji na arenie mi´dzynarodowej. Z uwagi naSkrzyƒskiego. sejmowà geografi´ Podczas przesilenia rzàdowego przedstawiciele ró˝nych partii po- Jeszcze w trakcie kadencji Sejmu obóz sanacyjny rozpoczà∏ przygotowania fakt szczególnego zaanga˝owania „piastowców” w spraw´ reformy rolnej, a tak- stabilne rzàdy móg∏ zapewniç jedynie sojusz centrum i prawicy.litycznych 17 maja bezskutecznie 1923 r. próbowali utworzyç rzàd. Kryzys gospodarczy i bud˝e- do wyborów, starajàc si´ utworzyç w∏asny blok wyborczy, reprezentujàcy poglà- ˝e jego doÊwiadczenia z pracy w Polskiej Komisji Likwidacyjnej, szczególnie w Warszawie zosta∏a podpisana umowa koalicyjna ugrupowaƒtowy nie centrowychzachća∏ do ibrania odpowiedzialnoÊci za paƒstwo. Po namowach Witos dy Pi∏sudskiego. Do kampanii wyborczej na rzecz Bezpartyjnego Bloku Wspó∏- umiej´tnoÊç koordynacji dzia∏aƒ w warunkach wojennych. W chwili, gdy Witos prawicowych. Jej sygnatariuszami byli liderzy Zwiàzku Ludowo-Narodowego,zdecydowa∏ si´ utworzyç rzàd. Identyczny pod wzgl´dem sk∏adu z rzàdem „Chje- pracy z Rzàdem zaanga˝owano administracj´ paƒstwowà, a policja zacz´∏a sto- szykowa∏ si´ do objćia stanowiska, sytuacja na froncie by∏a bardzo z∏a. 23 lip- ChrzeÊcijaƒskiej Demokracji i PSL-Piast. W porozumieniu znalaz∏yno-Piasta” si´ zzapisy 1923 wy-r. nowy gabinet spotka∏ si´ z gwa∏townà krytykà. Zarówno pi∏- sowaç represje wobec opozycji politycznej. Autorytarne zakusy sanacji konsoli- ca Tuchaczewski wyda∏ rozkaz zajćia Warszawy nie póêniej ni˝ 12 sierpnia. znaczajàce g∏ówne cele polityki wewn´trznej i zagranicznejsudczycy, paƒstwa. jak Zamys∏ i lewica by∏ zarzucili Witosowi, ˝e zmierza on do dyktatury prawicy i rzu- dowa∏y opozycj´. Latem 1929 r. we wszystkich partiach centrum i lewicy ukszta∏- 1 sierpnia pad∏ BrzeÊç. jasny: wprowadzenie paƒstwa na tory d∏ugofalowego rozwoju.ca wyzwanie „ca∏ej demokracji polskiej”. Na nowy gabinet rozp´tano prasowà na- towa∏a si´ ostatecznie ÊwiadomoÊç wspó∏pracy na rzecz obrony republikaƒsko- Jak przyznawa∏ sam Witos, w obliczu bolszewickiego zagro˝enia tworzenie rzà- 28 maja 1923 r. utworzono centroprawicowy rzàd, który wkrótcegonk´. Pi∏sudskiotrzyma∏ przy-uzna∏, i˝ jest to najdogodniejszy moment do przeprowadzenia -demokratycznego ustroju paƒstwa. 14 wrzeÊnia w Warszawie zawiàza∏a si´ du nastàpi∏o stosunkowo szybko i sprawnie. Nowy rzàd zosta∏ zaprzysi´˝ony domek gabinetu „Chjeno-Piasta”. Na jego czele stanà∏ Wincentyzamachu Witos. stanu. Podsta- Przygotowania do zamachu trwa∏y od d∏u˝szego czasu. 11 maja centrolewicowa koalicja, w której sk∏ad wesz∏o równie˝ PSL-Piast. Na forum par- 24 lipca. Teki ministerialne obj´li przedstawiciele niemal wszystkich ugrupowaƒ wowym zadaniem rzàdu by∏o zrównowa˝enie bud˝etu paƒstwapod poprzezRembertowem wprowa- zakoƒczono koncentracj´ oddzia∏ów wojskowych, których lamentarnym Centrolew domaga∏ si´ m.in. przestrzegania konstytucji, apolitycz- parlamentarnych. Dzia∏ania rzàdu musia∏y byç szybkie i prowadzone wielotorowo. dzenie stabilnego systemu przychodów. Paƒstwo polskiedowódcy od poczàtku byli zdeklarowanymi swego pi∏sudczykami. Przez Warszaw´ przesz∏y manife- noÊci sàdownictwa, wojska i administracji oraz zaprzestania represji politycz- Og∏oszono mobilizacj´ kolejnych roczników, odbywano narady z dowództwem niepodleg∏ego bytu nie potrafi∏o uporaç si´ z rosnàcym deficytemstacje w bud˝etowym.obronie Pi∏sudskiego, na którego dom w Sulejówku próbowano rzekomo nych. Dzia∏ania w parlamencie by∏y jednak nieskuteczne, poniewa˝ sanacja, wy- dokonaç zamachu. Rankiem 12 maja Pi∏sudski na czele oddanych sobie oddzia- korzystujàc luki prawne, skutecznie blokowa∏a dzia∏ania opozycji. Centrolew ∏ów ruszy∏ na Warszaw´. Wieczorem dosz∏o do pierwszych walk mi´dzy wojska- przeszed∏ wić do akcji pozaparlamentarnej.

Dokoƒczenie na s. VI