VIII Nasz Dziennik Âroda, 29 grudnia 2010 DODATEK HISTORYCZNY IPN 12/2010 (43) Dodatek historyczny IPN 12/2010 (43) Wincenty Witos 1874–1945 FOT. ARCH. ZAK¸ADU ARCH. HISTORII RUCHU LUDOWEGO FOT. Wincenty Witos na do˝ynkach w Wierzchos∏awicach w 1930 roku Minęło 65 lat od śmierci Wincentego Witosa Marcin Buka∏a (IPN Rzeszów) – jednego z najwybitniejszych polityków w polskiej historii, trzykrotnego premiera RP i Od czytelnika prasy ludowej wieloletniego przywódcy ruchu ludowego. In- stytut Pamięci Narodowej poświęcił mu oka- do lidera ruchu ludowego zały, bogato ilustrowany album opracowany Wincenty Witos urodzi∏ si´ 21 stycznia 1874 r. w Wierzchos∏awicach (powiat tarnowski). Pochodzi∏ z biednej, przez historyków z Oddziałowego Biura Edu- ch∏opskiej rodziny. By∏ najstarszym z trojga dzieci Wojciecha i Katarzyny z domu Sroka. Edukacj´ rozpoczà∏ póêniej ni˝ rówieÊnicy, majàc dziesi´ç lat. Szybko nadrobi∏ zaleg∏oÊci i da∏ si´ poznaç jako zdolny uczeƒ. Z po- kacji Publicznej IPN w Rzeszowie: Tomasza wodu trudnej sytuacji materialnej rodziny nie móg∏ kontynuowaç nauki. Majàc 17 lat, po raz pierwszy zetknà∏ Berezę, Marcina Bukałę i Michała Kalisza. W si´ z prasà ludowà, m.in. z „Przyjacielem Ludu”. Napisa∏ o nim po latach: „W pismo w zupe∏noÊci uwierzy∏em, dzisiejszym dodatku przedstawiamy wybrane bo ono wyjmowa∏o spod serca dà˝enia tam drzemiàce, odgadywa∏o myÊli, rozumia∏o ból i krzywd´, dawa∏o te˝ materiały z tej publikacji. choçby ma∏à, odleg∏à nadziej´ poprawy”. Pod wp∏ywem tej lektury coraz bardziej interesowa∏ si´ politykà, uczestniczy∏ te˝ w wiecach organizowanych przez ludowców; sam zaczà∏ pisaç. Dokoƒczenie na s. II-III II Nasz Dziennik Âroda, 29 grudnia 2010 DODATEK HISTORYCZNY IPN 12/2010 (43) DODATEK HISTORYCZNY IPN 12/2010 (43) Âroda, 29 grudnia 2010 Nasz Dziennik VII Marcin Buka∏a (IPN Rzeszów) nowego obycia Witos czu∏ si´ nieswojo w Sejmie Krajowym i jego kuluarach. Dzi´- Micha∏ Kalisz (IPN Rzeszów) ki samodzielnie poszerzanej wiedzy, a tak˝e pe∏nionej funkcji wiceprzewodniczà- cego klubu poselskiego PSL sta∏ si´ jednym z aktywniejszych pos∏ów ludowych. Od czytelnika prasy ludowej W pierwszym roku swej sejmowej pracy zabiera∏ g∏os 13 razy. Na forum Sejmu po- rusza∏ kwestie reformy oÊwiaty i zmiany ordynacji wyborczej. ˚àda∏ powszechne- do lidera ruchu ludowego go, równego, bezpoÊredniego i tajnego g∏osowania w wyborach. Zabiera∏ g∏os w W jesieni sprawach lokalnych problemów powiatu tarnowskiego. W∏adzom Galicji zarzuca∏ ˝ycia Dokoƒczenie ze s. I prowadzenie antynarodowej polityki gospodarczej i spo∏ecznej. Przejawia∏a si´ Po odbyciu s∏u˝by wojskowej w 11. kompanii 57. pu∏ku piechoty w Tarnowie, ona m.in. w przyzwoleniu na swobodny obrót ziemià. 31 paêdziernika 1908 r. Wi- Wybuch wojny zasta∏ Wincente- stwa w Wierzchos∏awicach. Jednak niezbyt d∏ugo cieszy∏ si´ spokojem. 31 marca a nast´pnie w 2. pu∏ku artylerii wa∏owej w Krakowie c.k. armii powróci∏ do Wierz- tos tak wypowiedzia∏ si´ na ten temat: „Ziemia jest wielkim dobrem narodowym, go Witosa w bombardowanym zosta∏ porwany przez ówczesnego zast´pc´ kierownika WUBP w Warszawie, kpt. chos∏awic i zajà∏ si´ pracà w gospodarstwie, przy wyr´bie lasu oraz ciesielkà. ona wi´c musi byç nie tylko opiekà otoczona, ale i w naszym r´ku utrzymana. (…) Krakowie. Âpieszy∏ do Wierzcho- Józefa Âwiat∏´, który przyjecha∏ po Witosa w towarzystwie oficera NKWD, kpt. No- 8 lutego 1898 r. zawar∏ zwiàzek ma∏˝eƒski ze starszà od siebie o trzy lata Katarzy- Ziemia masowo przechodzi w r´ce obce. Sta∏a si´ ona przedmiotem handlu, jak s∏awic na pogrzeb ˝ony Katarzy- wikowa. Wywieziono go do Warszawy, a w nocy z 2 na 3 kwietnia przetransporto- nà Tracz. W 1899 r. przysz∏o na Êwiat ich jedyne dziecko – córka Julia. ka˝dy inny towar, le˝àcy u przekupki na straganie. A przecie˝ has∏o: »Ile ziemi – ty- ny, która zmar∏a 31 sierpnia 1939 wano do BrzeÊcia nad Bugiem, gdzie by∏ przetrzymywany w areszcie. W ten spo- Na m∏odoÊç Witosa przypad∏ okres kszta∏towania si´ polskiego ruchu ludowe- le Ojczyzny« – nie jest wcale czczym s∏owem. Jednostki robià na niej interesy, spo- roku. Jego osobista tragedia sób próbowano zmusiç Witosa do wspó∏pracy z Krajowà Radà Narodowà, co spo- go w Galicji. Prze∏omowym wydarzeniem by∏o powo∏anie w 1895 r. w Rzeszowie ∏eczeƒstwo i naród coraz wi´cej tracà”. zbieg∏a si´ z dramatem Ojczyzny. tka∏o si´ z jego stanowczà odmowà. Stan zdrowia Witosa znacznie si´ pogorszy∏. Stronnictwa Ludowego. G∏ównym jego celem by∏a szeroko rozumiana emancy- W 1911 r. zosta∏ wybrany na pos∏a z okr´gu tarnowskiego do wiedeƒskiej Ra- Pogrzeb odby∏ si´ 2 wrzeÊnia. 5 kwietnia odwieziono go do Wierzchos∏awic. Niewàtpliwie Witos by∏by cennym pacja spo∏eczna, gospodarcza i polityczna ch∏opów (m.in. przez reform´ ordyna- dy Paƒstwa i pe∏ni∏ t´ funkcj´ a˝ do koƒca I wojny Êwiatowej. W 1913 r. odniós∏ Pociàg, którym Witos wyjecha∏ z „nabytkiem” dla „w∏adzy ludowej”, a jego pozyskanie by∏oby dla komunistów zna- cji wyborczej do Sejmu Krajowego, wprowadzenie g∏osowania bezpoÊredniego i kolejny sukces, zostajàc ponownie pos∏em do Sejmu Krajowego we Lwowie. W Tarnowa, zosta∏ pod Rzeszowem komità przeciwwagà dla atmosfery, jakà spowodowa∏o aresztowanie i uprowadze- tajnego oraz sprawiedliwego rozdzia∏u mandatów). Witos szybko zwiàza∏ si´ z SL, zwiàzku z kryzysem wewn´trznym w PSL w 1913 r. Witos opowiedzia∏ si´ po stro- zbombardowany. Po opatrzeniu nie do Moskwy szesnastu przywódców Polski Podziemnej. Czym wyt∏umaczyç re- sta∏ si´ organizatorem stronnictwa w Wierzchos∏awicach i w powiecie tarnow- nie przeciwników dotychczasowego prezesa Jana Stapiƒskiego. Przejà∏ rol´ jed- ran przez lekarza Witos trafi∏ do zygnacj´ Sowietów z tego planu? Przyczyny sà dwojakie: przede wszystkim nie- skim. Na ∏amach organu prasowego SL, „Przyjaciela Ludu”, porusza∏ kwestie nego z przywódców grupy pos∏ów, którzy wystàpili z partii. Witos zaanga˝owa∏ si´ ZAK¸ADU ARCH. HISTORII RUCHU LUDOWEGO FOT. majàtku hrabiego Jana Józefa przejednany stosunek Witosa do marionetkowego, narzuconego przez Sowietów oÊwiaty i poprawy warunków ˝ycia ch∏opów, akcentowa∏ problem budzenia pol- w tworzenie nowej formacji politycznej w polskim ruchu ludowym. 2 lutego 1914 r. Wincenty Witos na procesie brzeskim Drohojowskiego w Cieszacinie rzàdu; ponadto jego stan zdrowia, który uniemo˝liwia∏ bardziej aktywne wykorzy- skiej ÊwiadomoÊci narodowej wÊród mieszkaƒców wsi. W 1898 r. pisa∏: „Trzeba w sali „Soko∏a” w Tarnowie odby∏ si´ kongres, na którym utworzono Polskie w 1931 roku Wielkim. 10 wrzeÊnia miejsco- stanie Witosa w dzia∏aniach propagandowych. 28 czerwca 1945 r. powo∏ano go koniecznie, aby uczeƒ wychodzi∏ ze szko∏y Polakiem (…) powinien nabraç tam Stronnictwo Ludowe-Piast. Jego prezesem zosta∏ Jakub Bojko, a Witos wicepre- woÊç zaj´∏y wojska niemieckie. bez jego wiedzy i zgody na wiceprzewodniczàcego Krajowej Rady Narodowej. Nie goràcej mi∏oÊci swego kraju i ch´ci poÊwi´cenia si´ za niego”. PodkreÊla∏, ˝e wy- zesem. Podczas kongresu Witos wyg∏osi∏ program nowo powsta∏ego stronnic- Prawdopodobnie w wyniku donosu 16 wrzeÊnia zosta∏ aresztowany przez funkcjo- przyjà∏ tego stanowiska. Odmówi∏ tak˝e wzi´cia udzia∏u w konferencji moskiew- robienie u ch∏opów poczucia zwiàzku z narodem polskim, jego kulturà, j´zykiem twa. Zapowiedzia∏ koniecznoÊç budowania niepodleg∏ego paƒstwa polskiego: nariuszy gestapo. W trakcie jednego z przes∏uchaƒ w Jaros∏awiu niemiecki oficer skiej dotyczàcej utworzenia Tymczasowego Rzàdu JednoÊci Narodowej, uzasad- i historià, powinno byç g∏ównym celem oÊwiaty i dzia∏alnoÊci ruchu ludowego. „Kongres PSL, stojàc na gruncie programu ludowego, uznaje, ˝e najwy˝sze, poinformowa∏ Witosa, ˝e jest zak∏adnikiem. W po∏owie paêdziernika jaros∏awski niajàc swoje stanowisko po raz kolejny z∏ym stanem zdrowia. 8 lipca 1945 r. Stani- W 1903 r. Stronnictwo Ludowe przekszta∏cono w Polskie Stronnictwo Ludowe, wiecznie ˝ywe prawo narodu polskiego do budowania niepodleg∏ej Polski Ludo- areszt by∏ ju˝ przepe∏niony, dlatego cz´Êç wi´êniów przetransportowano do Rze- s∏aw Miko∏ajczyk zwo∏a∏ narad´, na której wybrano Tymczasowy Naczelny Komitet a Wincenty Witos zosta∏ cz∏onkiem jego Rady Naczelnej. Program PSL zawiera∏ wej powinno byç punktem wyjÊcia i oÊrodkiem wszystkich dà˝eƒ i pracy ludu pol- szowa. W jednej z takich grup znalaz∏ si´ równie˝ Witos. Wykonawczy Stronnictwa Ludowego. Ten sam Komitet 12 lipca powierzy∏ Witoso- nie tylko g∏oszone wczeÊniej postulaty ruchu ludowego. Donios∏ym osiàgni´ciem skiego w PSL zorganizowanego. PSL budziç b´dzie w ludzie polskim Êwiado- 20 paêdziernika 1939 r. trafi∏ do wi´zienia na zamku w Rzeszowie. Tam zapropo- wi funkcj´ prezesa. Jednym z trzech wiceprezesów zosta∏ Miko∏ajczyk, który 22 ludowców by∏o postawienie w programie (pod wp∏ywem Boles∏awa Wys∏oucha) moÊç paƒstwowotwórczà i dà˝noÊci niepodleg∏oÊciowe”. nowano mu utworzenie polskiego rzàdu, co w konsekwencji mia∏o doprowadziç do sierpnia zarejestrowa∏ Polskie Stronnictwo Ludowe. kwestii ÊwiadomoÊci narodowej, jej upowszechniania i obrony polskich interesów. Na prze∏omie lat 1913 i 1914 Witos sta∏ si´ jednym z najwa˝niejszych pos∏ów powstania szczàtkowego paƒstwa buforowego, ca∏kowicie zale˝nego od III Rzeszy. 15 sierpnia Witos podjà∏ leczenie w szpitalu oo. Bonifratrów w Krakowie. Jego Od 1903 r. Witos wyraêniej anga˝owa∏ si´ w ˝ycie polityczne Galicji. W 1905 r. w Sejmie Krajowym. By∏ cz∏onkiem sejmowej Komisji dla Reformy Wyborczej. Po Witos jednak kategorycznie odrzuca∏ wszystkie propozycje. Jako wi´zieƒ przygoto- ostatnim publicznym wystàpieniem by∏o otwarcie Okr´gowego Zjazdu Polskiego zosta∏ radnym rady powiatu tarnowskiego. W lutym 1908 r. wybrano go na pos∏a powstaniu PSL-Piast zaczà∏ pe∏niç obowiàzki prezesa 12-osobowego klubu po- wa∏ apel do Polaków „Kilka uwag do Braci W∏oÊcian i innych Polaków”. By∏ on dro- Stronnictwa Ludowego Ma∏opolski i Âlàska, który odby∏ si´ 16 wrzeÊnia 1945 r. w na Sejm Krajowy we Lwowie. Niemajàcy doÊwiadczenia parlamentarnego i salo- selskiego PSL-Piast. gowskazem dla spo∏eczeƒstwa na trudny okres wojny, ale tak˝e na czas powojen- krakowskim kinie „Âwit”.