Versie: 31-08-2014 Versie: 28-10-2014 (verbeterde figuren 2, 4b, 5b, 6b,7b)

Het Noord-Hollands Archief in Haarlem bezit een unieke en latere Gerard van Nes staat van de bekende feestelijke kaart van de Zijpe uit 1600. Deze nieuwe staat is zeer waarschijnlijk in 1620 gemaakt en lijkt op dit Unieke kaart van de Zijpe moment het enige fysieke exemplaar te zijn. De toestand van de kaart is echter uitermate slecht waardoor de ontdekt in het uniekheid ervan tot op heden nooit opgemerkt en beschreven is. Noord-Hollands Archief

Afb. 1: De door het polderbestuur van de Zijpe uitgegeven fraai vormgegeven en gegraveerde kaart uit 1600

Eerste staat Zijper 1600-kaart veelal met een bepaald functioneel doel. Gerard J.H. van Nes (1947) In de periode tot 1600, dus voor de Tot de uiteindelijke drooglegging van was na zijn studie chemische definitieve (4 e) drooglegging, de Zijpe in 1597 zijn er slechts enkele fysica (UvA en RUG), verschenen er een tiental verschillende gedrukte kaarten van de Zijpe gedurende 25 jaar werkzaam uitgegeven, namelijk de bekende in de automatisering. Na de kaarten van de Zijpe (gelegen tussen de VUT werkte hij als vrijwilliger kustdorpen Petten en Callantsoog) zelf. staande kaart van Petrus Nagel uit bij het Zijper Museum en De meeste daarvan waren manuscript 1572/1573, de in het zakatlasje Caert- ontwikkelde een algemeen kaarten , t.w. handgetekende kaarten Thresoor vanaf 1598 verschenen collectie/beeldbank beheersysteem veelal door landmeters zelf gemaakt en (kleine) gedrukte kaart van Petrus (ZCBS). Een van zijn hobbies is die niet (via een koperplaat) waren Bertius en de (mogelijk in zeer beperkte de historische kartografie van de vermenigvuldigd en waarvan er dus oplage) gedrukte kaart van net voor

Zijpe. maar één exemplaar beschikbaar is, 1600 (1), verschenen in de Atlas van

Stolk (Atlas van W.L. van Kittensteyn), "De Hooft ingelanden tot Amsterdam (chronogram) en een ander met de van dezelfde landmeter, graveur en werden gecommitteert omme met vermelding van alle kaveloppervlakten. drukker als de nu te bespreken en in Cornelis Claesz. tot Amsterdam ofte Daarnaast worden zeer gedetailleerde afb.1 getoonde kaart. Deze, in 1600 ander te handelen vant snijden en scheepjes getoond op onder meer De verschenen, uitbundig versierde en drucken van de kaerte van de Zijpe, Noordt Zee en Den Wieringer Waert, informatieve 58x47cm kaart van mits dat deHooftingelanden in den het strand wordt bevolkt met Janplezier, graveur Baptista van Doetecom Hage hem sullen verwerven octroy alles ruiters en voetvolk en op en langs de (Baptista Doetecomius) en opgemeten tsij om niet ofte hem gelt toe te geven na Groote Sloot zien we veel bootjes, door Gerrit Dirksz. Langedijck, kan tot discretie." (3) hengelaars en passanten. Kortom met de mooist verschenen kaarten van de alle gedetailleerdheid een kaart van Zijpe gerekend worden. Waarschijnlijk Deze kaart geeft van de Zijpe alle topvakmanschap die pas echt goed tot was het de eerste gedrukte kaartuitgave percelen met letters aan (A-Y, minus de zijn recht komt als deze (digitaal) zeer van het polderbestuur van de Zijpe (2). J en de U), met daarin vele vergroot wordt weergegeven (4). boerenplaatsen, huizen en molens. De Van deze schitterende kaart zijn echter In de notulen van Hoofdingelanden van kaart is rijk versierd met onder meer het slechts een handvol originele de Zijpe- en Hazepolder van 3 oktober (gespiegelde!) wapen van Holland en exemplaren (niet-ingekleurd) bekend 1599 kan men de opdracht lezen over een aantal cartouches met tekst waarvan (5). het drukken van deze kaart: één met het bekende tijdvers

Afb. 2: Foto van de zwaar aangetaste nieuwe staat van de bekende Zijper 1600-kaart

Tweede staat Zijper 1600-kaart originele kaart (afb. 3; archiefnummer de oorspronkelijke kaart te zien was. Op Bij een bezoek aan het Noord-Hollands A492.631.285.007-II) waarvan destijds de achterkant stond de vermelding: Archief in Haarlem (6), dit i.v.m. de de foto was gemaakt, was geplakt op “Genie 's-Gravenhage 1857, blz 248” voorbereiding in 2006 van een expositie hout (60.5x48.5x0.9cm), had zeer veel (8). De kaart was niet ingelijst (9) doch over de kartografie van de Zijpe, kwam beschadigde en weggevallen plekken en mogelijke sporen daarvan waren wel te ik een foto (7) tegen waarop met moeite bevatte een laag vernis die in de loop zien. Daarnaast was in het archief een een kaart van de Zijpe was te ontdekken der tijd donkerbruin was gekleurd facsimile van de kaart van afb. 1 (afb.2). De in het depot aanwezige waardoor er nauwelijks meer wat van aanwezig met afmeting 39x31.5cm en met het archiefnummer A492.631.285.007-I. De zwaar gehavende kaart had in het archief dezelfde beschrijving als deze facsimile-uitgave. Echter bij een nauwkeurige bestudering van de kaart waren meerdere kaartinhoudelijke wijzigingen te ontdekken ten opzichte van de 1 e staat van de Zijper 1600-kaart (10). In de literatuur komen wel meldingen voor van ‘een latere verbeterde kaart’ , echter zonder verdere informatie (11,12).

Enkele verschillen t.o.v. de eerste staat Als men de nauwelijks herkenbare kaart van afb. 2 goed bestudeerd, blijkt dat er zeker vier belangrijke kaartinhoudelijke uitbreidingen zijn waar te nemen:

1. De Wieringerwaard is ingepolderd (1611). De cartouche met schaalstok moest daarvoor geheel dan wel gedeeltelijk verdwijnen, doch dit is Afb. 3: De toestand van de 2e staa t v an de Zijper 1600 -kaart door de toestand van de kaart niet meer te zien. 2. De Dromerdijk (Droomer; Nieuwe 3. De bebouwing is uitgebreider dan op Slaeper; 1614) is ingetekend en De de oorspronkelijke kaart. Zo zijn Lay ligt droog. bijvoorbeeld in polder C duidelijk meer kavels ‘bebouwd’. De bebouwing lijkt daarbij meer overeen te komen met die op de bijgewerkte Agri Zypani kaart in de Atlas Maior

van Joan Blaeu uit 1662 dan die op de (Agri Zypani Nova Descript gebaseerde) kaarten uit 1617-1650.

Afb. 6: Boven: uitsnede van de 1 e staat van de kaart met de Groote Sloot bij St. Maartensbrug. Midden: het overeenkomstige deel op de 2e staat met duidelijk meer bebouwing.

Onder: hetzelfde fragment op de kaart Agri Afb. 5: Boven: het gebied links van de Zypani Nova Descript 1662. Afb. 4: Boven: de Wieringerwaard e was nog water op de 1 e staat. Midden: Haze(n)polder op de 1 staat. Midden: met de Droomer op de 2 e staat. Onder: drooglegging heeft plaatsgevonden op de 2 e staat. Onder: de situatie op de de Droomer op de Zouman-kaart uit

vijfpolderkaart vanaf 1631 . 1665 . 4. De belangrijkste uitbreiding is wel koperplaat behorende bij de in dit voorsz. vogelcooij heeft getrocken dat het dorp Callantsoog (voor het artikel besproken kaart. sijnde dito caarte aan ons voorgecomen eerst) is ingetekend. Het beeld Voor de 2 e staat van de Zijper 1600- van naukeuriger ende klaarder daarvan is qua kaartbeeld nagenoeg kaart is dezelfde koperplaat gebruikt aantoninge (in dat geval) als alle gelijk aan de in 1631 verschenen 1 e doch met diverse aanpassingen. De andere latere caarten die wij van de staat van de vijfpolderkaart (10) met drukker van deze 2 e staat kaart was bedijkinge der gemelte zijpe hebben dien verschille dat de tekstuele zeker niet Cornelis Claesz., omdat de gesien.” annotatie op de beschadigde Zijper aangebrachte wijzigingen op de kaart 1600-kaart, uitgebreider is. Duidelijk dateren van na zijn overlijden. Het hergebruik van de koperplaat wordt is te zien dat ook de Zanddijk (1610; bevestigd in de Zijper polderrekening lopend van Callantsoog naar Datering over 1620 waarin wordt vermeld: Huisduinen) is bijgetekend. De verschillende aanvullingen op de "Noch betaelt aan Willem Jansz. kaart doen vermoeden dat de datering bouckdrucker tot Amsterdam de somma van de gewijzigde staat van deze kaart van vier en tachtig ponden derthijen dus na 1614 (aanleg Dromerdijk) moet schellingen voor het wt schueren zijn. polijsten ende hersnijden van de plaet In de Zijper polderrekening van 1620 van de Sypsse caertte mitsgaders voor staat vermeld: diverse caerten op parquement ende “Noch betaelt aen Anthonis Metius papier gedruckt als anders volgende landt meeter, de somme van sijne declaratie daar van sijnde dus negenendartich ponden ter saecke van’t hier LXXXIIII Libra XIII sch.”. vermeerderen van de Sijpse caertte, Of hier met Willem Jansz., de grote mitsgaders (= als ook) eenige andere Willem Jansz. Blaeu (pas vanaf ca. besogne volgende sijne declaratie daer 1621 gebruikte hij die naam) wordt e van sijnde dus hier XXXIX Libra” bedoeld, is niet zeker. Begin 17 eeuw werkte er namelijk meerdere drukkers In 1716 maken de landmeters Nicolaas in Amsterdam met de naam Willem Blijdenzin en G. Hengevelt melding Jansz.. Bekend is wel dat Blaeu zowel van de aangepaste kaart (14): Claesz. als ook Metius zeer goed kende “...Voorts hebben wij nogh met en Blaeu een van de grote kopers was opmerkinge geexamineert sekere oude op de veiling in mei 1610 van de caarte vande Zijpe door Baptista nalatenschap van Cornelis Claesz. (15, Doetecomius gemaakt a o. 1600 ende 16). Het jaartal 1620 (eventueel 1619) e vermedert door Antonius Metius zou zodoende aan de 2 staat van de Ingenieur A o. 1618 welke ook de besproken Zijper 1600-kaart toegekend aanwijsinge van het oude Zijpse kunnen worden. Dijkstaal op de noorthoek van de

Afb. 7: Boven: uitsnede van de 1 e staat van de Zijper 1600-kaart met ’t Oghe. Midden: Callantsoog (’t Oghe) ingetekend op de 2 e staat van de kaart. Onder: de overeenkomstige situatie op de vijfpolderkaarten vanaf 1631 (kaartbeeld is voor de duidelijkheid wat gedraaid).

Koperplaat In 1609 overleed Cornelis Claesz., de drukker van de 1 e staat van de Zijper 1600-kaart. Het jaar daarop werd zijn gehele boedel geveild, inclusief kaarten en koperplaten. In de Zijper polderrekening van 1612 wordt vermeld (13): “noch door dees rendant gecoft en betaalt de coperen plaete van de Sijpe caerte voor twee en dartich ponden en voer XXVI exemplaren drie pondt vijf schellingen”. Zeer waarschijnlijk betreft het hier de Afb. 8: De betaling aan Willem Jansz. in de Zijper polderrekening van 1620

Wat er nadien met de koperplaat is De kaart is onder meer opgenomen in: Summary: gebeurd blijft onduidelijk. De Belonje, J. (1933), De Zijpe en Unique map op the Zijpe found in the Dutch koperplaat was eigendom van het Hazepolder , Uitgave Meijer’s Boek- en archive center “Noord-Hollands Archief” / Handelsdrukkerij, Wormerveer. polderbestuur Zijpe waarmee de kans Gerard van Nes 6. Met dank voor de gastvrijheid van Hans zeer klein lijkt dat de plaat later is van Felius, conservator van het The North Holland Archives located in hergebruikt dan wel is omgesmolten toenmalige Rijksarchief Noord-Holland Haarlem, has a unique and later version of (17). Misschien ligt deze plaat nog (RANH). the famous map of the Zijpe (reclamation ergens opgeborgen om later ontdekt te 7. De foto met nummer K5556 was toen te area near the coastal village of Petten in the worden? vinden in de publieke ruimte van het North Western area of The Netherlands). Noord-Hollands Archief. Het originele The first version of this map was issued in Slotwoord exemplaar was opgeborgen in het depot. the 1600s. The later version was most likely 8. Meyboom, P.I.M. (1857), Lijst van De toestand van de beschadigde kaart is issued in 1620 and the found map seems at Gedrukte Kaarten, voorhanden in het zodanig dat restauratie niet lonend is. present to be the only known available Archief der Genie van het Ministerie van printed copy. However, the physical Gelukkig dat wel enige belangrijke Oorlog, Algemeene Lands-drukkerij, ’s condition of the discovered map is details op de kaart nog zijn waar te Gravenhage, 1857, vermeldt op blz. 248 extremely poor, and as a result the nemen wat deze uitgave zeer bijzonder de Zijper 1600-kaart onder port. 7, nr. 21. uniqueness of this version never has been maakt. Er zijn geen verdere afdrukken 9. Donkersloot-De Vrij, Y.M. (1981) observed and described until now. van deze 2 e staat bekend. Mogelijk was vermeldt (zonder het noemen van een The second version has several major de oplage klein waardoor er nauwelijks andere staat): “ingelijst en op hout changes including showing that the the exemplaren bewaard zijn gebleven. geplakt, ernstig beschadigd” in: village Callantsoog can be observed for the Topografische kaarten van Nederland Hopelijk dat er in de toekomst een first time in detail. Also the Wieringerwaard vóór 1750 , p. 67/68. tweede afdruk van deze kaart nog has been reclaimed and the 'Dromerdijk' 10. De auteur was juist alert op instead of 'De Lay' appears near the village boven water komt waarmee de kaartinhoudelijke aanpassingen i.v.m. zijn e Petten. In addition, the area with houses on bijzondere aanpassingen tussen de 1 en eerdere ontdekking van de ‘0-staat’ van e the map is clearly more extensive. 2 staat verder onderzocht kunnen de zgn. “vijfpolderkaart”. Hopefully a better print of this 2nd version worden. Zie: www.dezijpe.nl/goto/a3.html op the famous 1600 map will be found in 11. Wieder, F.C. (1918) vermeldt in the future for further investigation. Mijn dank is verschuldigd aan Marc Merkwaardigheden der oude Hameleers (Stadsarchief Amsterdam) cartographie van Noord-Holland , en Peter van der Krogt (Bijzondere Tijdschrift KNAG, p. 688: “Latere Collecties, Universiteit van afdrukken komen meer voor, van de oorspronkelijke ken ik slechts het Amsterdam) voor hun zeer waardevolle exemplaar te Amsterdam”. opmerkingen en suggesties die in dit 12. Westenberg, J. (1961) vermeldt in artikel meegenomen konden worden . Oude kaarten en de geschiedenis van de kop van Noord-Holland , N.V. Noord- Hollandse Uitg. Mij., Amsterdam, p. 53: Noten/Literatuur: “Latere afdrukken zijn bijgewerkt en 1. Een aantal elementen in deze kaart komt tonen de Dromerdijk van 1614”. ook voor in de Zijper 1600-kaart. Voor 13. Een onderzoek op het gebied van een beschrijving van beide kaarten: historische kartografie in relatie met de Schilder, G. (2003), Monumenta Zijper polderrekeningen is gedaan door: Cartographica Neerlandica , deel VII, Belonje, J. (1986), Cartografie van de Canaletto, Alphen aan den Rijn, p. 446- Zijpe , special Zijper Historie Bladen, 3 e 450. jrg. nr.4, p.3-17. 2. Zie de beschrijving van deze kaart in Zie ook: www.dezijpe.nl/goto/a5.html onder meer: Hameleers, M.M.Th.L., 14. Belonje, J. (1927), Zeven attestaties Bibliografie van Nederlandse Gedrukte van landmeters betreffende de Zijpsche Polderkaarten , verwachte dijken , in: De Navorscher, jrg. 76, p. publicatiedatum 2017. 52+53. 3. Cornelis Claesz. (1551-1609) vestigde 15. Keuning, J. & Donkersloot-De Vrij, zich in 1578 als boekverkoper en Y.M. (1973), Willem Jansz. Blaeu , boekbinder aan het tegenwoordige Theatrum Orbis Terrarum, Amsterdam. Damrak te Amsterdam. Enkele jaren later 16. Netten, D. H. van (2014), Koopman in begon hij ook met het drukken van onder Kennis : de uitgever Willem Jansz Blaeu meer kartografie en het uitgeven van in de geleerde wereld (1571-1638) , atlassen. Walburg Pers, Zutphen. 4. Deze kaart is in detail te zien via 17. Koperplaten waren een zeer kostbaar webpagina: www.dezijpe.nl/goto/a1.html bezit en werden veelal hergebruikt voor 5. Een originele versie van deze kaart is te nieuwe kaarten. Zodoende zijn vinden bij de Universiteitsbibliotheek (commerciële) koperplaten nauwelijks Amsterdam (Bijzondere Collecties; O.K. bewaard gebleven. Zie ook: Hameleers, 67); Rijksprentenkabinet Amsterdam M.M.Th.L. (1990), Oude Nederlandse (Frederik Muller 1074A), identiek aan koperplaten met afbeeldingen van Rijksmuseum (RP-P-AO-20-7); kaarten , in : Antiek, 25.5, p. 241-249 Zuiderzeemuseum Enkhuizen (nr. 22058; fraaie kwaliteit) en de Universiteitsbibliotheek Leiden (collectie Bodel Nijenhuis port.31, nr.70).