De Hondsbossche Zeewering

V.l.n.r.: Petten: 1609 | 1930 | 2006 40 Duinen en mensen Noordkop en Zwanenwater

Tussen Petten en Camperduin ligt de bekendste dijk van Neder- land. Aan de noorden zuidkant het duin, de Harger- en Pettemer- polder er achter. Een met klei en basalt beklede, trotse en zware zeer bijzonder dijk: de Hondsbossche Zeewering, noordwaarts overgaand in de Pettemer Zeewering. Het duurde eeuwen voordat deze dijk op deze ● plek met deze hoogte er lag. Wat als een zeewaarts gelegen dui- ** In bijna 6 eeuwen schoof het kustlandschap nenrij begon, is vele keren landinwaarts verlegd waarbij de plaats- ” tussen Petten en Camperduin kilometers jes Petten aan het Hondsbos en Petten aan de Zijpe met hun oude landinwaarts en werd gekozen voor alle mo- kerken in zee verdwenen. In het naoorlogse Petten zijn weinig gelijke verdedigingswerken tegen de zee. sporen van het verleden te vinden, maar historische kaarten en documenten zijn er in overvloed. En het Hondsbos? Het was eerst een weiland, vervolgens duin en later vooral dijk. tering van het veen ter hoogte van het Zwanenwater en hier en daar Callantsoog, die echter in dezelfde eeuw verloren gaat. Uit ca 1371 een kerf of getijdengeul. In de eeuwen die volgen dringt de zee land- bestaan lijsten van verhuurd land in de Pettemer- en Hargerpolder, 1560 De in de Romeinse tijd nog gesloten duinenrij van de Noordkop inwaarts. In de 12e eeuw ontstaan het Marsdiep dat Texel diep af- destijds eigendom van de Abdij van Egmond. Het Hondsbosch wordt aan het begin van de middeleeuwen door de zee openge- snoert, het Heersdiep ter hoogte van Julianadorp dat Huisduinen tot wordt hier beschreven als een weiland. Het woord ‘bos’ staat voor werkt. Rond het jaar 720, als de Frankische koning Karel Martel tot een eiland maakt en, ten noorden van Petten, de Zijpe: zowel de lage struiken en riet, een ‘hondt’ is een oude oppervlaktemaat, na- aan het Vlie zijn macht heeft gevestigd, bouwt men in Petten een naam voor een geul als voor het open getijdengebied er achter. Zand melijk 0,1 hectare. (eerst nog houten) kerk, eigendom van het bisdom van Willibrord, komt en gaat. Uit de 14e eeuw is bekend dat de Zijpegeulen sterk zijn Na het afzweren van de Spaanse koning Filips II werden in 1584 de Echternach. In die tijd is er waarschijnlijk nog een zeewaartse afwa- verzand. In 1388 is er zelfs sprake van een stuifdijk tussen Petten en abdijgoederen geconfisqueerd door de nieuwe gereformeerde

Sint Maarten machthebbers. Uit archiefstukken uit die tijd blijkt dat het land Sint Maarten ‘meest met sant onderlopen’ was. Overstuiving van land achter het 1350 1580 Pettemer Zeewering duin was aan de orde van de dag. Tussen 1300 en 1850 was de afslag Petten van de kust bij het dorpje Petten gemiddeld 3,5 meter per jaar. In Petten Zijpe totaal is 2 kilometer weggeslagen. Bij Callantsoog en bij Huisduinen aan de Bedijkte en in 1570 Zijpe weer overstroomde verdween nog meer. De reconstructiekaart van 1350 toont Petten in Zijpepolder Nieuwe Inlaag de late middeleeuwen, in die tijd ook bekend onder de naam ‘Petten Detail van kaart van Jan van Scorel met strandhoofden, tweede helft 16e eeuw, dat Hontsbosch hiet’ (hiet = heet). De duinenrij van Schoorl en mede naar ouder voorbeeld. Links staat de nieuwe (tweede) kerk van Petten, die Hondsbossche Zeewering Sint Maartenszwin Camperduin liep als een lange smalle kaap door tot aan het Zijper er tot begin 18e eeuw stond (zie ook pentekening boven). De verdwenen eerste De Lei Petten Westfriese Omringdijk

aan het Westfriese Omringdijk Nieuwe Slaper Abtskolk zeegat. Achter de open kustlijn lag tot aan de Oude Schoorlse Zee- kerk en omringende huizen uit 1421 zijn op de kaart afgeplakt en overgeschil- Hondsbos Ou d Ou Hondsbosschee vaart S dijk uit 1230 het Zijper wad, een gebied waar het getij vrij spel had en derd (omlijnd kader). Deze kwamen bij restauratie tevoorschijn (zie hieronder). d c e h S o c o h r o ls veel zand werd afgezet. Het Kamperduin strekte zich nog noord- o e r ls Zee e de Landslaper dijk Z waarts uit. strand bewust kaal gehouden om eedijk Tarwedijk 1421 In het oude land achter Petten lagen geen andere dijken of zeewe- verstuiving te bevorderen. Door het Jacob Claassesluis Nuwendoorn ringen, wel sporen van eerdere doorbraken. In rood is de ligging stuivende zand ontstonden nieuwe Nuwendoorn Oude Vaart > Oude Vaart

> Krabbendam van de huidige zeewering aangegeven. Tijdens de Sint Elizabeths- duinen, maar dit hield geen gelijke Nieuwe vaart Krabbendam vloed van 18 op 19 november 1421 verdween het dorpje Petten met tred met de kustafslag. Aan het Camperduin Camperduin Oude Slaperdijk de kerk in de golven. Wij hebben een beeld van dit dorpje dankzij begin van de 16e eeuw besloot men Kamp Kamp Pettemerduinen een kaart uit 1552, die deels een kopie van een verloren 15e-eeuwse het anders aan te pakken. Na 1506 Groet kaart is. De ruim bemeten kerk gevuld met 400 vluchtelingen stortte werd bij Petten een serie strekdam- “ Het Strandt” Groet Rekere Sint Maarten in en velen kwamen om. De vloed stroomde over het achterland men of strandhoofden aangelegd opgebouwd uit paalwerken en Sint Maarten Zijper Zeedijk Zijperzeedijk 1730 2010 situatie rondrichting 1580 Alkmaar en Bergen en voerde verdronken mensen, vee en zware Belgische steen. Vuurbaak Middel Egalementssloot Spreeuwendijk situatie rond Spreeuwendijk1350 wrakhout mee. Het verhaal gaat dat Jan van Prucen, schout van Ber- Ondanks de strandhoofden ging de afslag van strand en duin door.

Pettemer Zeewering Petten Petten gen, de dag na de ramp een kistje met religieuze voorwerpen uit de De onderzeese oever in de branding werd steeds steiler, waardoor Het Vlak van Petten Noordhollandsch Kanaal Het Vlak van Petten Zijpe- en Hazepolder kerk van Petten vond. Mede door deze wonderbaarlijke redding van de hoofden hun steun in het zand verloren. De toestand werd steeds Zijpe- en Hazepolder Gemeenlandshuis Hazepolder de kerkschat werd Bergen een bedevaartsoord. gevaarlijker en in 1570, tijdens de Allerheiligenvloed, brak de Pettemer Zeewering Pettemerweg Hazepolder Sinds de Sint-Elizabethsvloed van 1421 is onafgebroken aan de ver- Hondsbossche door. Een achterliggende Slaperdijk hield stand, Hazedijk Hazedijk Burgervlotbrug sterking van de zwakke Hollandse kust bij Petten gewerkt. Dit was waardoor een ramp voor heel Noord-Holland werd voorkomen. Als Dijkskuilen Burgerweg Grote Sloot essentieel om Noord-Holland naar het zuiden toe te beschermen reactie werd landinwaarts een nieuwe Slaperdijk gebouwd, maar Abskolk Westfriese Omringdijk Westfriese Omringdijk Leipolder Dromerdijk Het Ou (de zee kwam in de middeleeuwen tot voorbij Egmond rond 1600 lag deze direct aan zee en was van Slaperdijk een Waker- Pettemerpolder Hondsbossched vaart Ou e Hondsbossche Zeewering Verdolven S d c achter de duinen langs), maar ook om nieuwe investeringen als de dijk geworden. Dat leidde tot de aanleg van de nieuwste Slaperdijk, Hondsbosschee vaart h S Leisloot end o c o h rl o se Leisloot o bedijking van de Zijperpolder in de 16e eeuw veilig te stellen. Eerst diep landinwaarts, die er nu nog ligt. rl Ze se edijk Z eedijk werden zanddijken met helm aangelegd. In 1432 lag er achter het Op de reconstructiekaart van de situatie in 1580 is te zien dat de De Putten

Hondsbossche Zeewering Hargerpolder duin de zgn. Rijndijk, genoemd naar de Rijnlanders uit het zuiden Hondsbossche kwetsbaar was omdat de vastgepinde, verharde zee-

Vereenigde Harger- Jacob Claassesluis Nuwendoorn Jacob > en Pettemerpolder

Claasesluis Nuwendoorn van Kennemerland. In die tijd is het resterende duin ter plaatse ook wering als een kaap uitstak buiten de kustlijn, wat de gevoeligheid > NoordHollandsch Kanaal Krabbendam Krabbendam wel bekend als ‘Hontbossche duinen’. Aan de zeezijde werd het voor stroming en stormen vergrootte. In 1624 besloot men daarom

Zandvaart Nieuwe Hargervaart Oude Slaperdijk

Oude Slaperdijk Nieuwe Vaart Camperduin CamperduinUit: Duinen en mensen Noordkop en Zwanenwater (2011) © Uitgeverij Natuurmedia, Amsterdam Bestel dit boek op http://duinenenmensen.nl/bestellen-boekenserie-duinen-en-mensen/ Kamp Groeterpolder Hargergat Groeterpolder Groet Groet

situatie rond 2010 situatie rond 1730 42 Duinen en mensen Noordkop en Zwanenwater camperduin-petten hondsbossche zeewering 43

tot de aanleg van een nieuwe zeewering op ongeveer 100 roeden Engelsen en Russen (zie verder pag. 112). Het oorlogsgeweld had tot ofwel zo’n 350 meter achter de oude zeewering. Honderden meters gevolg dat de dorpen hun bijdrage aan het dijkwerk niet meer kon- land werden aan de Noordzee prijs gegeven. In de 17e en 18e eeuw den opbrengen. Het werk moest echter hoe dan ook doorgaan want bestond de zeewering uit een zanddijk, een rij met helm beplante de veiligheid van Noord-Holland hing ervan af. Daarom verkreeg de duinen, met een breed strand ervoor. De breedte van het strand, dijkgraaf in 1802 een zogenaamd ‘octrooi van parate executie’, op waarop de golven konden uitlopen, was bepalend voor de sterkte basis waarvan hij zo nodig bezittingen van wanbetalers kon laten van de zeewering. Was na de winter het strand te smal geworden, veilen. dan werkte men de zanddijk naar binnen om. De Hondsbossche Na enkele zware stormen kwam toenmalig dijkgraaf J.A. Kluppel in Zeewering was als zanddijk in feite onderdeel van de omringende de jaren dertig van de 19e eeuw met een nieuw plan. Hij stelde voor ‘zachte’ kust geworden en bewoog met de rest van het kustsysteem om langs de zanddijk een zwaar paalscherm aan te brengen, een mee. Het betekende dat steeds meer land werd prijs gegeven, waar- soort schutting van houten palen. Dat paalscherm is tussen 1839 en door het dorpje Petten dichter aan het strand kwam te liggen. Hui- 1847 gebouwd: een houten muur pal voor de dijk, waar de golven zen werden afgebroken of verplaatst naar een veiliger plek. tegen aan sloegen. Ook dit bleek geen definitieve oplossing. Het Petten werd ook aan de landzijde bedreigd. Achter het dorp lag des- hout was bijzonder onderhoudsgevoelig en bij zware stormen ver- tijds een restant van een oud zeegat, de Braak of het Krabbewater. In dween het scherm soms onder water, waardoor de golfslag onge- 1698 is na diverse mislukte pogingen een dijkje langs de noordkant remd de zanddijk kon bereiken. Vooral in de winter van 1867-1868 van de Braak gelegd: het Spreeuwendijk, dat inmiddels in het duin raasde de ene storm na de andere over de zeewering bij Petten. Het ten noorden van de gelijknamige weg te Petten is opgegaan. Hier- strand slonk sterk, waardoor de strandhoofden hun steun in het mee was het gevaar aan de landkant geweken. Na de springvloed van zand verloren en kapot werden geslagen. najaar 1697 bleken de duinen pal voor Petten bij de kerk erg ver- Paalwerk gaf steeds problemen, het werd tijd voor een dijk die zo zwakt. In 1701 stond het kerkje op 20 meter afstand van zee, de deur sterk was dat hij iedere storm kon doorstaan. De voorzitter van het kon door het stuivende zand niet meer open. In dat jaar werd begon- Hoogheemraadschap van de Hondsbossche, dijkgraaf van Foreest, nen met de bouw van een nieuwe kerk honderden meters landin- bereikte dit door de aanleg van een brede basaltglooiing. In de jaren waarts, op het door de bedijking van de Braak gevormde nieuwe zeventig van de 19e eeuw werd het werk uitgevoerd, kosten twee land: het Pettemer Vlak. Deze kerk heeft er tot de Tweede Wereld- miljoen gulden. De zo gebouwde Hondsbossche Zeewering door- oorlog gestaan. Van de tweede kerk resteren delen van de begraaf- stond de zwaarste stormen zonder ernstige problemen, bijvoor- plaats: de oudste nu nog zichtbare sporen. Op de reconstructiekaart beeld de stormvloed van januari 1916. Maar sinds van Foreest ligt de van 1730 valt op dat de Spreeuwendijk is gerealiseerd, de kerk is ver- Hondsbossche wel vastgepind op zijn plek, hij vormt een nieuw plaatst. Het Gemeenlandshuis van waaruit het Hoogheemraadschap ‘hard’ punt in onze kust en dat kan in de toekomst problemen ge- Van rechtonder af, met de klok mee: Schoorlse Zeedijk nabij Petten, elfenwasplaat, verblekende knotszwam, ruige aardtong, sikkelkoraalzwam het werk coördineerde staat in volle glorie in de polder. ‘Gemeen ven. De ‘zachte’ duinen aan weerszijden wijken steeds verder achterland’ betekent: gemeenschappelijk land. Vanaf 1796 werden weer uit, waardoor de Zeewering als een kaap in zee begint uit te steken. Paddenstoelen op oude dijken strandhoofden aangelegd, om het afschuren van de kust te vermin- Nu steekt de zeewering tot zo’n 150 meter vooruit. De zwakste scha- In dijkgraslanden staan tot diep in het najaar vele, vaak kleurrijke zichtbaar aan een vochtige, mossige zone op ongeveer 1 meter bo- deren, maar deze konden het terugwijken van het strand niet stop- kels zijn de aansluitingen op de zandige kust, vooral aan de zuidkant paddenstoelen. Ze zijn zeer gevoelig voor overbemesting of overbe- ven de voet van dijk. Vrijwel alle soorten aardtongen groeien er, in pen. Bij de oorlogshandelingen van 1799 raakte het Gemeenlands- bij Camperduin. Nu de dijk sinds 1980 op deltahoogte (12 m boven weiding, maar een aantal oude bermen en dijken is hiervan gevrij- sommige jaren massaal. Ook de grauwe barsthoed en de al in augus- huis zwaar beschadigd, in 1904 ging het in vlammen op. Daarna NAP) ligt, is de veiligheid nog nooit zo groot geweest, maar de zee waard. Ook is er sprake van enige kwel, stromend grondwater dat tus verschijnende, zeer zeldzame hooilandwasplaat komen hier verrees een nieuw pand dat in de Tweede Wereldoorlog, met de rest heeft de tijd. Om de kustlijn op zijn plaats te houden vindt massale ontstaat als de oude dijken zijn aangelegd in lagen met verschil- voor, naast diverse koraal- en knotszwammen. Verder enkele andere van Petten, werd gesloopt. aanvoer van verderop uit zee gewonnen zand plaats: zandsuppleties. lende grondsoorten of als het waterpeil aan weerszijden van de dijk soorten wasplaten met het sneeuwzwammetje en de zwartgespik- In 1799 ondervond de Hondsbossche veel schade door de invasie van De zeewering bij Petten is bijna 600 jaar een zwakke plek in de sterk verschilt. Grondwater stroomt af over een minder poreuze laag kelde wasplaat als meest bijzondere soorten. Al deze paddenstoelen Noord-Hollandse kust geweest. Nu zijn de basaltblokken het do- heen en waar het weer uit de dijk komt ontstaat een vochtig milieu: staan als ‘sterk bedreigd’ of ’kwetsbaar’ op de Rode Lijst, de zwartge- De aansluiting van de uitstekende Hondsbossche Zeewering bij Camperduin, mein van zeekool en zeer veel steenlopers die er hun voedsel vin- één van de bestaansvoorwaarden voor vele soorten paddenstoelen. spikkelde wasplaat wordt zelfs met uitsterven bedreigd. In 2009 1952. In 1953 brak het duin hier bijna door; daarna is het duin kunstmatig den. De Vereenigde Harger en Pettemerpolder wordt omsloten door drie vond Kees Roobeek uit Bergen hier een voor ons land nieuwe aard- verbreed en de dijk er in verankerd. dijken en de duinen bij Camperduin. De belangrijkste dijk is de tong (Trichoglossum walteri), die nog geen Nederlandse naam heeft. De Hondsbossche Zeewering, die tussen 1977 en 1980 op deltahoogte kleine zwarte verschijning stond in de buurt van de kleverige en de werd gebracht en recent voorzien werd van een aantal versterkingen ruige aardtong. aan de zeekant. Door deze aanpassingen zijn bijzondere padden- De noordelijk gelegen Schoorlse Zeedijk, die aan het open Zijpege- stoelen hier grotendeels verdwenen. Voor een rijkdom aan soorten bied lag, brak in 1570 wél door, waarvan de Abtskolk resteert, een zijn de oude, landinwaarts gelegen dijken van groot belang: de Sla- natuurreservaat dat onder andere bekend is om vogels zoals dwerg- perdijk uit de 16e en de Schoorlse Zeedijk uit de 13e eeuw. ganzen. De Abtskolk zelf is gedempt met puin. Er is nog een ondiep Om bij een doorbraak van de Hondsbossche Zeewering droge voe- plasje over en daar groeit veel zilte waterranonkel. De naam herin- ten te houden werd in 1526 ten oosten van de zeewering een ‘slaper- nert aan de abt van de Abdij van Egmond, die hier veel land bezat en dijk’ aangelegd. Deze Slaperdijk bewees zijn nut in het jaar 1570 de dijkaanleg bevorderde. Hier staan nog meer wasplaatsoorten dan tijdens de Allerheiligenvloed. Op de Slaperdijk zijn soms karbol- op de Slaperdijk o.a. weidewasplaat, papegaaizwammetje, geurende champignon (giftig) en puntig kaalkopje (hallucinogeen) in grote wasplaat, elfenwasplaat en de zeldzame ridderwasplaat, met als aantallen te vinden: opvallende maar niet bedreigde soorten. Oor- toegift de sikkelkoraalzwam. spronkelijk lag de Hargervaart aan de westzijde van deze Slaperdijk, getuige de naam ‘jaagkade’ die daar resteert. De huidige Hargervaart Op www.duinenenmensen.nl: lijst met alle paddenstoelen van ligt aan de oostzijde, ca 1 meter hoger dan de westelijke voet van de Slaperdijk en Schoorlse Zeedijk. dijk. Hierdoor is er permanente kwel die onder de dijk door dringt,

Uit: Duinen en mensen Noordkop en Zwanenwater (2011) © Uitgeverij Natuurmedia, Amsterdam Bestel dit boek op http://duinenenmensen.nl/bestellen-boekenserie-duinen-en-mensen/