T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI İLHANLILARIN ANADOLU BEYLİKLERİ VE OSMANLI TOPLUM VE DEVLET YAPISINA ETKİLERİ Yüksek Lisans Tezi Meryem Tekin Ankara 2019 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI İLHANLILARIN ANADOLU BEYLİKLERİ VE OSMANLI TOPLUM VE DEVLET YAPISINA ETKİLERİ Yüksek Lisans Tezi Meryem Tekin Tez Danışmanı Prof. Dr. Abdullah Gündoğdu Ankara – 2019 T.C ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI Meryem Tekin İLHANLILARIN ANADOLU BEYLİKLERİ VE OSMANLI TOPLUM VE DEVLET YAPISINA ETKİLERİ Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı : Prof. Dr. Abdullah Gündoğdu Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmza .......................... .......................... .......................... .......................... .......................... .......................... Tez Sınavı Tarihi: .................... TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ’NE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim.(…./…./2019) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı Meryem Tekin İmzası ………………. İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ v KISALTMALAR viii Kaynaklar ve Araştırmalar……………………………………………………….1 GİRİŞ……………………………………………………………………………...20 Cengiz Han Ve İmparatorluğu……………………………..………………..…..22 BİRİNCİ BÖLÜM İLHANLI DEVLETİ’NİN ANADOLU HÂKİMİYETİ l) Cengizlilerden Önce Anadolu………………………………………………..50 II) Anadolu’ya Akınlar ve Kösedağ Savaşı………………………………..…. 55 A) İstilayı Hazırlayan Etkenler………………………………………………....55 B) Yassı-Çemen Savaşı………………………………………………………….56 C) Cormağan Noyan’nın Batıya Gönderilmesi………………………………..60 D) Ögedey Han’ın Anadolu’ya Elçi Göndermesi ……………………………..61 i E) Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi ve Sadeddin Köpek’in Faaliyetleri………62 F) Baba İshâk Ayaklanması…………………………………………………….63 G)Anadolu’ya Cengizli Saldırısı………………………………………………...65 H) Kösedağ Savaşı……………………………………………………………….65 İ) İzzeddin Keykavus’un Sultanlığı Dönemi…………………………………..70 J) Üç Sultanlı Anadolu (1249-1254) …………………………………………....71 K) Celaleddin Karatay Dönemi………………………………………...............72 L) Rükneddin ve İzzeddin‘in Savaşı…………………………………………....74 III) Cengizli Hâkimiyetindeki Anadolu………………………………………….75 A) Baycu’nun İkinci Anadolu Seferi……………………………………………..76 B) İki Sultanlı Dönem…………………………………………………………......77 C) IV. Rükneddin Kılıç Arslan Dönemi………………………………………….82 D) III. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi…………………………………………...83 E) Pervane Dönemi……………………………………………………………..….85 F) Baybars’ın Anadolu Seferi……………………………………………….........87 G) Cengizli İdaresine Karşı Karamanoğlu Direnişi…………………………......89 H) Cimri’nin Saltanatı……………………………………………………………..91 İ) Sahib-i Divan Şemseddin Muhammed Cüveyni’nin Anadolu’ya Tayin Olması……………………………………………………………………………….92 J) Anadolu’da Cengizli İdaresi……………………………………………………93 ii K)Gıyaseddin Mesud’un İlk Saltanatı (1284-1297) ve Şehzadelerin Anadolu’ya Gelişi…………………………………………………..……………………………….94 L) Cengizlilerin Yönetimi Resmi Olarak Devralması………………………………96 M) Şehzadeler Arasında Çatışma……………………………………………………99 IV) Anadolu’nun Dört Mali Bölümde İradesi……………………………………..100 A) III. Alâeddin Keykubad Dönemi …………………………………………….....102 B) Sultan Mesud’un İkinci Saltanatı…………..…………………………………...104 C) Anadolu’da Eretna Dönemi……………………………………………………..107 V) Anadolu’da Beyliklerin Faaliyetleri…………………………….………………110 İKİNCİ BÖLÜM İLHANLI HÂKİMİYETİNDEKİ ANADOLU VE CENGİZLİ ETKİSİ I) İlhanlı Hâkimiyetindeki Anadolu’da Siyasi Durum……………….....………..118 II) İlhanlı Hâkimiyetindeki Anadolu’da Ekonomik Durum……………………..132 III) İlhanlı Hâkimiyetinde Anadolu’da Kültürel Durum………………………...151 IV) İlhanlı Hâkimiyetinde Anadolu’da Askeri Durum ve Etkileri…………...….166 iii SONUÇ 191 ÖZET 194 SUMMARY 195 KAYNAKÇA 196 iv ÖNSÖZ Tarih boyunca istilalara açık olan Anadolu Xlll. yüzyılda Cengizlilerin gelişiyle siyasi, etnik, kültürel ve askeri yapı da köklü değişikliklere uğramıştır. 1243’ten itibaren Selçuklu yönetimi İlhanlılara tâbii olmuştur. Bu devrede başta Karamanoğulları olmak üzere bağımsızlık isteyen Türkmen beylikleri İlhanlılara karşı faaliyet yürütmüşlerdir. 1277 yılında vuku bulan hadiseler İlhanlara Anadolu’yu daha sıkı politikalarla idare etme zaruriyetini göstermiştir. Bu tarihten itibaren Selçuklu gücü düşerken beylikler zaman zaman yarı bağımsız hareket etmişlerdir. Anadolu’nun siyasi vaziyeti böyle iken Cengizliler ile birlikte Anadolu’ya taşınan eski bozkır gelenekleri en çok bölgede faaliyet gösteren Beylikler üzerinde etkili olmuştur. Aralarında Osmanlıların da olduğu Türk hüviyetini muhafaza eden Batı Anadolu Beylikleri idari, mali ve askeri teşkilatlarını Cengizli tesiriyle eski Türk töresine göre tatbik etmişlerdir. Kuruluştan itibaren çağının seviyesinin ilerisinde bir idari ve askeri sistemi benimseyen Osmanlı İmparatorluğu’nun teşkilatının kökenini Cengizlilerde aramak tâbiidir. Çalışmamızın konusunu belirlerken ilk olarak Cengizli istilasından sonra Anadolu’da görülen içtimai, kültürel ve idari inkişaf dikkatimizi çekmiştir. Selçuklular, beylikler ve esas odak noktamız olan Osmanlıların teşkilatlanmasında İlhanlılardan miras kalan pek çok unsur göze çarpmaktadır. Şimdiye kadar genel kabul olan Cengizlilerin gittikleri yerleri yakıp yıkmaktan başka bir şey yapmağı fikrinin döneme dair kaynak ve araştırma eserler incelendiğinde tam anlamıyla gerçeği yansıtmadığını söylemek mümkündür. Çalışmamız esnasında karşılaştığımız en büyük zorluk bu alanda yerli kaynakların çok geç başlamasıdır. Ne var ki sonradan araştırmacıların aralarında geçen tartışmalar v konuya ışık tutar nitelikte olmuştur. Erişebildiğimiz kadariyla İlhanlılar, Selçuklular, Beylikler ve Osmanlıların kuruluş yıllarındaki kaynak eserlerden; Farsça, İngilizce ve Türkçe araştırma eserlerden faydalandık. Giriş bölümünde yararlandığımız ve bu alan için faydalı gördüğümüz başlıca eserlere yer verdik. İlhanlılar, Cengiz İmparatorluğunun batıdaki temsilcisi ve devamı olarak ortaya çıktıkları için siyasi tarih kısmına geçmeden evvel Cengiz’in zuhurundan ve gelişiminden bahsetmeyi faydalı bulduk. Konumuzun çerçevesini İlhanlıların Anadolu’daki faaliyetleri ve miras bıraktıkları kurum ve terimler olarak belirlerken onların bölgedeki diğer siyasi teşekküllerle girdikleri çatışmaları da önemli gördük, çalışmamıza dâhil ettik. Kösedağ savaşından sonra tedricen yıkılışa geçen Selçuklular bu süreçte Cengizli vali ve komutanların getirdiği yenilikleri benimsemişlerdir. Çalışmamızın ikinci ve esas bölümünde siyasi hadiselerin yol açtığı durumların etkisinden bahsettik. Yıkılma sürecindeki Selçuklu idaresindeki Anadolu’da işler İlhanlılar tarafından tayin edilen memurlar tarafından yürütülmüştür. Son bölümde ise Anadolu’nun siyasi, ekonomik, kültürel ve askeri değişimi üzerinde durduk. Çalışmamızın konusunu belirlerken bana ilham kaynağı olan değerli hocam Prof. Dr. Abdullah GÜNDOĞDU’ya bu zorlu süreçte karşılığını ancak bundan sonra daha fazla çalışarak ödeyebileceğim anlayışı, desteği ve sabrı için ne kadar teşekkür etsem azdır. Çalışmamı yardımı, planlaması ve azalmayan pozitif tavırları sayesinde tamamladım. Lisans eğitimine başladığım günlerden itibaren beni sürekli teşvik eden, cesaretlendiren ve yol gösteren kıymetli hocam Yard. Doç. Dr. İsmail CANSIZ’a değerli rehberliği için de ayrıca teşekkür ederim. Geç tanışmayı talihsizlik olarak gördüğüm hocam Müştaq AL- HİLO’ya konu ile ilgili Farsça eserlere ulaşmamı sağladığı ve heyecanımı paylaştığı için minnettarım. Gazi Üniversitesi Merkez Kütüphanesi gece personellerine anlayışları için vi teşekkür ederim. Kaynakların tasnifinde büyük yardımlarını gördüğüm kıymetli kardeşim Zeynep SEMİZ’e emekleri için çok teşekkür ederim. Çocukluk yıllarımdan itibaren tarih araştırmalarına ilgili olmamı teşvik eden ve çalışmamı bir an evvel tamamlamamı arzu eden, bugün yanımda olmayan babam ve şefkatli desteğini her zaman hissettiğim anneme minnettarım. Bu yolda elimi bir an bırakmayan hayat arkadaşım Asım ŞİŞİKOĞLU’na varlığıyla hayatıma harikalar kattığı için ayrıca teşekkür ederim. vii KISALTMALAR a.g.e. : Adı Geçen Eser a.g.m. : Adı Geçen Makale a.g.t. : Adı Geçen Tez Akt. : Aktaran Anl. : Anlatan C. : Cilt Çev. : Çeviren HAZ. : Hazırlayan İ.A. : İslam Ansiklopedisi M.Ö. : Milattan Önce s. : Sayfa S. : Sayı T.C. : Türkiye Cumhuriyeti T.T.K. : Türk Tarih Kurumu viii KAYNAKLAR VE ARAŞTIRMA ESERLER Çalışmanın ilk bölümünde yer verdiğimiz Cengiz İmparatorluğu ve onların İran şubesi İlhanlıların siyasi tarihi ile Anadolu’daki hâkimiyet dönemlerini aydınlatan Farsça yazılmış muasır kaynak eserler incelenmiştir. Bu kaynakların günümüze ulaşabilen kısmı Türkçeye kazandırılmıştır. Buralarda İlhanlıların siyasi teşekkülleri ve müesseseleri hakkında bilgi bulmak mümkündür. Devlet adamlarının, seyyahların kitaplarından aldığımız bilgiler de dâhil edilmiştir. Çalışmamızın konusu olarak belirlediğimiz Anadolu’da devlet ve toplum üzerindeki İlhanlı tesiri hususunda henüz bir tez çalışması yapılmamıştır. Konunun kaynaklarını Farsça ve Türkçe eserler oluşturmaktadır. Çalışmamızda çoğunlukla Arap, Fars ve Moğol müverrihler tarafından yazılan kaynakların bugüne kadar neşredilmiş Türkçe tercümelerinden yararlandık. Kaynak eserlerin yanı sıra konuyla ilgili İngilizce, Türkçe ve Farsça araştırma eserlerden de faydalanılmıştır. Buna göre çalışmamızın temel kaynaklarından bahsedeceğiz. Alâeddin Atamelik Cüveynî, Tarîh-i Cihân-Güşâ Atamelik Cüveynî 1226 yılında Cüveyn’in Âzâdvâr