West toestand Westgevel in oorspronkelijke DASH state De woningplattegrond The Residential Floor Plan 62 elevation in its original Adolf Rading Wohnturmhaus Wrocław DASH 63

construction ­construction ‘Die Wohnung’ Wohnung’ ‘Die Werkbundausstellung (small Familien grosse für Kleinwohnungen ), room sizes and layout options. In addition the addition In options. layout and sizes room ), 2 , or gallery-access apartment building, in building, apartment gallery-access or Laubenganghaus, Two years after the after years Two dwellings for large families). While doing this they explored explored they this doing While families). large for dwellings the rationalized and accommodation of forms new plans floor while developed were modules Standard process. cost. of reasons for reconceptualized and minimized were exhibition the (Weißenhofsiedlung) Stuttgart in Dwelling) (The opened Workplace) and (Dwelling Werkraum’ und ‘Wohnung The 1929. June 15 on Poland) Wrocław, (now Breslau in construction the things, other among featured, exhibition effective as well As Grüneiche. neighbourhood model of the houses, single-family and apartments small for solutions more for models progressive two displayed exhibition Breslau the realized Scharoun Hans arrangements. living collective and couples young for block housing a ‘Ledigenwohnheim’, apartment experimental an built Rading Adolf while singles, ‘Wohnturmhaus’ this based Rading families. for building but high-rise a as planned was which house, block tower or individual the that idea the on storeys, five only with realized have residents the if area floor small a only requires dwelling a has building The facilities. communal (adequate) to access different a have to apartment each enables which frame, steel apartments, small eight accommodates floor Each layout. measuring corridor a via linked and four of clusters in grouped makes configuration This length. in m 40 and width in m 3.5 On apartment. corner aspect dual a apartment single every are which spaces, communal are corridor each of end either wide the like spaces, These floor. first the on double-height day by area play children’s a as used be could itself, corridor studios terraces, with level, rooftop The night. by adults by and Rading well. as use collective at aimed were rooms, laundry and room) (living space living main the that opinion the of was therefore and household the in place central a occupy to ought as such facilities moved he why is This plan. floor the in also floor the on saving By corners. the to bathroom and kitchen the is bedroom the plans some (in facilities and bedrooms of area is flats small these in room living the alcove), an than more little one On students. houses building the Today large. relatively still has building the of parts two the between space open the side now are which apartments, additional create to up built been floor. every on identical Gebrauchs­ ‘Die entitled exhibition, housing 1929 Another Dammerstock­ the is apartment), functional (the wohnung’ a launched council city the 1928 In Karlsruhe. in siedlung strict and programme specific extremely an with competition 57 45, (approximately area floor the regarding regulations m 70 and Standardization mid- the in Germany in shortage housing immense the to Due residential designing of challenge the faced architects 1920s, with neighbourhoods development brief stipulated that all the houses had to be built be to had houses the all that stipulated brief development compe­ the won Gropius Walter east-west. aligned and rows in of part first the of architect supervising the became and tition were architects other seven Gropius Alongside building. the built himself Gropius dwellings. the on work to commissioned his and houses family single various buildings, apartment two first type. dwelling required smallest the accommodated he which each apartments one-bedroom small eight with floors four The wider slightly are galleries The galleries. access by served are bathroom and kitchen The dwelling. the to entrance the at the between In entrance. the of side either on situated are storage small a is bedroom narrow extremely the and bathroom is balcony with room living west-facing the while space

aw, Polen) de tentoonstelling ‘Wohnung ‘Wohnung tentoonstelling de Polen) aw, ‘Die Wohnung’ Wohnung’ ‘Die Werkbundausstellung - inrichtingsmo en ruimten van afmetingen ), 2 . Men Men . Familien grosse für Kleinwohnungen Rading was van mening dat de leefruimte (woon­ leefruimte de dat mening van was ­Rading Rading ging bij dit als hoogbouw geplande, maar geplande, hoogbouw als dit bij ging Rading evinden zich gemeenschappelijke ruimten, die op de op die ruimten, gemeenschappelijke zich evinden gelijkheden. Daarbij kwam nog de stedenbouwkundige de nog kwam Daarbij gelijkheden. oost- allemaal bovendien en rijen in woningen de dat eis, de won Gropius Walter worden. moesten verkaveld west bouwdeel. eerste het van supervisor werd en prijsvraag opdracht architecten andere zeven kregen Gropius Naast twee bouwde zelf Gropius werken. te uit woningen de en eengezinswoningen diverse appartementengebouwen, kamer) een centrale plek moest innemen in het huishouden het in innemen moest plek centrale een kamer) zocht naar nieuwe woonvormen en het bouwproces werd bouwproces het en woonvormen nieuwe naar zocht standaard van ontwikkeling de Naast gerationaliseerd. - kosten uit woningplattegronden werden bouwelementen uitgedacht. opnieuw en geminimaliseerd overwegingen de na jaar Twee in 1929 juni 15 op werd (Weißenhofsiedlung) Stuttgart in Wrocl (nu Breslau Typisering midden Duitsland, in woningnood enorme de Vanwege opgave een voor zich architecten zagen twintig, jaren woon- van ontwerp het op richtte vooral zich die gesteld met wijken en daarmee ook in de plattegrond. Voorzieningen als keu- als Voorzieningen plattegrond. de in ook daarmee en hoekpunten. de naar daarom hij schoof badkamer en ken voorzieningen en slaapruimten van oppervlak het op Door slaapkamer de is plattegronden sommige (in besparen te kleine deze in woonkamer de is nis), een dan meer niet er wonen Tegenwoordig groot. relatief nog toch woningen ruimte open de is zijde een Aan studenten. gebouw het in gunste ten dichtgebouwd gebouwdelen twee de tussen gelijk verdieping elke op nu die appartementen, extra van zijn. genaamd 1929, uit woningbouwtentoonstelling andere Een Dammerstocksiedlung de is Gebrauchswohnung’ ‘Die prijs- een 1928 in schreef stadsbestuur Het Karlsruhe. in exacte en programma specifiek zeer een met uit vraag (circa woningoppervlak tot betrekking met voorschriften m 70 en 57 45, und Werkraum’ geopend. Eén van de onderdelen van de van onderdelen de van Eén geopend. Werkraum’ und Grüneiche. modelwijk van bouw de was tentoonstelling appartementen kleine voor oplossingen functionele Naast Breslau-tentoonstelling de toont eengezinswoningen, en collec- meer voor modellen vooruitstrevende twee ook ‘Ledigen- het realiseert Scharoun Hans woonvormen. tieve al- en stellen jonge voor woongebouw een wohnheim’, experimenteel een bouwt Rading Adolf en leenstaanden, gezinnen. voor appartementengebouw uit ‘Wohnturmhaus’ uitgevoerde bouwlagen vijf in slechts op- weinig woning individuele de dat gedachte de van (voldoende) bewoners de voor er als heeft, nodig pervlak worden. aangeboden voorzieningen gemeenschappelijke een woning elke dat staalskelet, een heeft gebouw Het acht zijn verdieping iedere Op biedt. indeling ­andere in gegroepeerd ondergebracht, appartementen ­kleine van middel door elkaar met verbonden vier, van clusters con- deze Door corridor. lange m 40 en brede m 3,5 een twee van die hoekwoning een woning iedere is figuratie gang elke van uiteinden de Aan krijgt. daglicht kanten b­ ruim- De zijn. gemaakt dubbelhoog verdieping ­eerste als overdag zelf, corridor brede de als net konden, ten volwassenen door avonds ‘s en kinderen voor speelplek terrassen, met dakverdieping de Ook worden. gebruikt gebruik collectief voor waren wasruimten en ateliers bedoeld.

– and en 58; Polen/ 1931 bouw­ bouw­ of 2-

Apart- Breslau, e e Hellerhof of Grüneiche: slaap- (1 (1 30,6/30.6; Wohnungs- Straße, Legien: ­ AG Georg-Blank- Baden’ Küselstraße, type: 3,5/3.5; und drawn ‘Volkswohnung’ corridor 11,5/11.5; Duitsland/ Schneidhainer Berlijn/Berlin, room Wroclaw, Carl Dammerstock- of building), building) totaal/total Sodtkestraße, 5,7/5.7 (1) ­ – 4,9/4.9; Siedlung of of ­ ): Spar- verkeersruimte/­ Karlsruhe Idsteiner 2 Werkbund apartments Berg, 2b 24 area getekende 1928-1929 1928-1930 1928-1929 1928-1929 Hellerhofsiedlung: Trachtenbrodtstraße area Straße, (m Duitsland/Germany Walter Gropius Walter Mart Stam Mart Adolf Rading Adolf Dammerstockstraße Frankfurt, phase phase Gubitzstraße, ‘Gemeinnützige

(‘Gemeinnützigen (voormalig/former bouwlagen/number woningen/number – Wohnstadt 5 st st 1,8/1.8; Siedlungs-GmbH Deutsche Prenzlauer ­(uitvoering/realization) Ontwerp-oplevering/Design-­ completion: und en/and (prijs-vraag/competition), bouwonderneming/contractors ‘Hartwaldsiedlung’, Karlsruhe, Architect: Opdrachtgever/Client: Stadsbestuur floors: Laubenganghaus siedlung: apartments: Aantal ­Bau-Aktiengesellschaft’) Ontwerp-oplevering/Design- completion: Aantal apartment Ontwerp-oplevering/Design-­ completion: Duitsland/Germany Architect: Hillinger Franz Taut, Bruno Opdrachtgever/Client: GEHAG ­Heimstätten-, circulation Ontwerp-oplevering/Design- completion: Ontsluiting/Access: /Dwelling Woningtype 3-kamerappartementen/one- two-bedroom Oppervlakte woning/floor Germany Architect: Opdrachtgever/Client: Lindenhoekweg, Sültstraße, – badkamer/bathroom toilet Opdrachtgever/Client: Der Duitsland/Germany) Architect: Straße Erich-Weinert-straße, Straße, kamer/bedroom Poland Portiekwoningen/Walk-up ments Wörsdorfer keuken/kitchen Tramwajowa Portiekwoningen/Walk-up Apartments Frankenallee, woonkamer/living Wohnturmhaus fase/1 fase/1 Bronnen K. Wrocław Architektur der Moderne. Breslau/ B. Publishing, Wasmuth Info Karlsruhe 1929 die ­Gropius, Haesler, Schwitters und Neues Bauen der 20er Jahre. W. Miller-Gruber, Gebrachswohnung Dammerstock-siedlung. Die original N. Institut Moos Weimarer Republik 1933. Moderne Architektur in der 1929 Die Werkbundsiedlung Breslau Auf dem Weg zum Neuen Wohnen. Architektur, (Tübingen, sein Weg zum Erfolg 1919-1930 Architekt - Visionär - Gestalter; W. Verlag, Gropius Peter 1996). (Berlin: ­Bauten Entwürfe und Erläuterungen Max K. 1997) ­Publicatiebureau den Broek, Jacob Bakema Willem van Tijen, Johannes van versus de Opbouw: Mart Stam, lisme ling ­originally: Václav L. heute der zwanziger Jahre damals und neuen Wohnform. Siedlungen 1938 B. Anstalt, Architekten Innenraumentwurfe des Berliner B. 1980) Citaat Verlags-Anstalt, Pfankuch, W. Ungers, Beelitz Teige, Franzen Huse, Volkmann, Zöller-Stock, Gropius, Nerdinger,

DASH Möller, ­Dammerstocksiedlung in Verlags­ (London: Risselada 64 (Basel: Verlag, Pfankuch, (Berlin: 1927-1961. Hans Scharoun (Stuttgart: / Petr, 1997) für Gebr. Quote: publication (Berlin: 1983) Neues Bauen 1918 bis The minimum dwel- / (Tübingen, and Verlag/Wrocław: Sources: Mart Stam 1899-1986. Nejmenší Die Suche nach einer Adolf Rading, and Berlin: Auslandsbeziehungen, Ausstellung Karlsruhe gesellschaft, 2006) (Stuttgart: 1996) 1932) 1975) Birkhäuser-Verlag Mann MIT Akademie Der Architekt Walter Bruno Taut 1880- N. 1992); (et P. Bruno Taut. Die (Karlsruhe: Gebr. Adolf Rading; Förster, 1993) Deutsche Schmitt, Press, Bouwkunde, al.), Ernst (Karlsruhe: (Munich: Verlag, Berlin: of byt reprint Mann 1929 Functiona- Deutsche (Prague: der Wasmuth 2002); Die 8 1997) (Delft: Via

Verlags- 1970) Ernst Künste, Verlag, of Heinz Nova the für schikking van iedereen. (fva) systeem van de wijk. Twee washuizen stonden ter be - andere werden aangesloten op het centrale verwarmings ­ de woningen was voorzien van een voordelige kachel; menging in de bevolkingssamenstelling. Een deel van woninggroottes en luxeniveaus ontstond als vanzelf een gang en heeft elk een balkon. Vanwege de verschillende ste woningen zijn alle ruimten apart toegankelijk vanuit de beste die ooit de uitvoerde. GEHAG Zelfs in de allerklein - behoren vanuit het gezichtspunt van de plattegrond tot de anderhalf - tot drieënhalf-kamers. De hier gekozen typen Waldsiedlung Zehlendorf. De woninggrootte varieert van en bouwde eerder met Taut de Hufeisensiedlung en gesellschaft werd in 1924 door Martin Wagner opgericht Gemeinnützigen Heimstätten-, Spar- und Bau-Aktien - binnenstedelijke woonwijk in Berlijn. ofwel De GEHAG, de Franz WohnstadtHillinger (GEHAG) Carl Legien, een principes hanteren. kon Stam verschillende stedenbouwkundige ontsluitings- mer te plaatsen en deze steeds van gevel te verwisselen, oosten. Door in dezelfde smalle beuk de trap en badka- gelijke oriëntatie: wonen op het westen en slapen op het tig oppervlak vergroot. De woningen hebben allen een op de gang en in de keuken ruimte gewonnen en het nut- met aflegplank bezorgt. Ook wordt door inbouwkasten hoogte geschoven, die de ‘buurwoning’ een uitstulping bad is bijvoorbeeld in een nis van een halve verdiepings- keuken en badkamer tot een minimum gereduceerd. Het trale verwarming. Stam heeft de nevenruimten als gang, met een volledig ingerichte keuken, badkamer en cen- van licht, lucht en bezonning, als in de woninguitrusting van de ‘modernen’ maximaal oplost; zowel op het gebied omdat het consequent op minimaal oppervlak de idealen type wordt als kenmerkend voor Hellerhof bestempeld, de woningen bestaat uit het tweeënhalf-kamer-type. Dit wen van voornamelijk drie lagen hoog. Het merendeel van met haaks daarop oost-west georiënteerde woongebou- een bebouwingsplan met een centrale buurtontsluiting, ken voor een woonwijk met etagebouw. Stam ontwikkelt Stam kennen en geeft hem opdracht een ontwerp te ma- Wohnung für das Existenzminimum’. May leert hier Mart georganiseerd CIAM-congres (1929), met als thema ‘Die cussiëren, wordt op zijn initiatief in Frankfurt het tweede Kleinwohnung om het programma uit te voeren. Om het probleem van de boortestad teruggehaald en aangesteld als May, tot die tijd werkzaam in Breslau, werd naar zijn ge- programma op, om de woningnood te bedwingen. Ernst stadsbestuur van Frankfurt een tienjarig woningbouw- ontstond ook de Hellerhofsiedlung. In 1925 stelde het doorgang verbonden met de keuken. en de woonkamer met balkon op het westen is via een zeer smalle slaapkamer is een kleine bergruimte voorzien gen de keuken en badkamer. Tussen de badkamer en de entree van de woning. Aan weerszijden van de entree lig- door galerijen. De galerijen hebben een verbreding bij de elk acht kleine tweekamerwoningen worden ontsloten gevraagde woningtype onder. De vier verdiepingen met zijn eerste Tussen 1929 en 1930 bouwt Bruno Taut samen met Gelijktijdig met de bouw van de Dammerstocksiedlung Laubenganghaus. Hij bracht hierin het kleinste op internationaal niveau te kunnen bedis- Stadsbaurat In order to discuss the question of the Stadsbaurat (city building officer) to implement the programme. Breslau until then, was recalled to his hometown and appointed the housing shortage. Ernst May, who had been working in city council drew up a ten-year housing programme to tackle with that of the Hellerhofsiedlung. In 1925 the Frankfurt connected to the kitchen via a passageway. Two laundry rooms were open to all residents. (fva) were connected to the neighbourhood’s central heating system. apartments were fitted with a cost-efficient heater, while others luxury inevitably attracted a mixed population. Some of the boasts a balcony. The different apartment sizes and levels of can be individually accessed from the corridor and each one the GEHAG ever built. Even in the smallest dwellings all rooms terms of layout, the types deployed are among the best that here ranges from one-and-a-half to three-and-a-half rooms. In Waldsiedlung Zehlendorf with Taut. The size of the apartments in 1924 and had previously built the Hufeisensiedlung and Bau-Aktiengesellschaft, had been founded by Martin Wagner company GEHAG, or an inner-city neighbourhood in Berlin. The non-profit housing Franz Hillinger (GEHAG) to build the Wohnstadt Carl Legien, was able to deploy different access systems. bay and consistently alternating these between façades, Stam the staircase and the bathroom in the same narrow structural rooms are west-facing and bedrooms are east-facing. By fitting space. The dwellings all have the same orientation: the living in the kitchen create extra space and increase the usable floor a protuberance with a shelf. Built-in cabinets in the hallway and storey height alcove, which gives the ‘neighbouring apartment’ minimum. The bath, for instance, has been slipped into a half- ancillary spaces such as the hallway, kitchen and bathroom to a kitchen, bathroom and central heating. Stam reduced the and in the apartment’s interior, which boasts a fully equipped to a minimal floor area, both in terms of light, air and openness because it consistently translates the ideals of the ‘moderns’ a-half rooms. This type is seen as emblematic of the Hellerhof of mostly three storeys. Most of the apartments have two-and- at right angles of which are east-west aligned housing blocks Stam drew up a development plan with a central open space, design a residential neighbourhood with multistorey buildings. Existenzminimum’. in Frankfurt (1929) on the subject of ‘Die Wohnung für das international level, he organized the second CIAM conference The construction of the Dammerstocksiedlung coincided Between 1929 and 1930 Bruno Taut joined forces with This is where May met Mart Stam whom he commissioned to Gemeinnützigen Heimstätten-, Spar- und Kleinwohnung at an DASH 65 ­ to 1000m Moshamer backdrop Heinrich a by Ludwig as 200 0 and houses elevation ­Lauterbach terraced Noordgevel met op de voorgrond de op met Noordgevel Lauter Heinrich van rijwoningen Moshamer Ludwig en bach North state original its in Wroclaw elevation Locatie Location Oostgevel in oorspronkelijke toe­ oorspronkelijke in Oostgevel stand East DASH 66 0 1 Block voorstellen van Rading Blokplattegrond met indelings­ proposals plan with Rading’s 5m layout DASH 67 by floor houses ground the terraced on to area backdrop seating a as with hall Wolf elevation Gustav zithoek met grond begane de op Entreehal Entrance Westgevel met op de voorgrond rijwoningen van rijwoningen voorgrond de op met Westgevel Wolf Gustav West

double-height the of view a space with schappelijke ruimte schappelijke communal Corridor met zicht in de dubbelhoge de in zicht met Corridor ­gemeen­ Corridor DASH 68 Floor Woningplattegrond met bednis the thinking of the period Building arises from dem Denken der Zeit Bauen entsteht aus Adolf Rading Adolf Rading plan with sleeping alcove

0 1 2m DASH 69 5m 1 0 section Dwarsdoorsnede Cross alcove alcove sleeping with sleeping flat the drawn from the view of Zicht naar buiten vanuit de bednis de vanuit buiten naar Zicht Outside Interieur van de getekende woning met bednis met woning getekende de van Interieur Interior Walter Gropius Wohnstadt Carl Legien Hellerhofsiedlung Dammerstocksiedlung Bruno Taut, Franz Hillinger DASH Mart Stam Frankfurt Karlsruhe Berlijn/Berlin DASH De woningplattegrond The Residential Floor Plan 71 5m 5m 5m 5m 1 0 1 1 1 0 0 0 ­ in in room flat flat Dammerstock Legien one-bedroom two-and-a-half one-bedroom a a a Carl of of of Hellerhofsiedlung the plan plan Plan in Laubenganghaus, Wohnstadt Woningplattegrond van een twee­ een van Woningplattegrond Carl Wohnstadt in kamerwoning Legien Floor flat Woningplattegrond van een twee­ een van Woningplattegrond Hel­ de in ënhalve-kamerwoning lerhofsiedlung Floor siedlung the Woningplattegrond van een twee­ een van Woningplattegrond Lauben­ het in kamerwoning Dammerstocksiedlung ganghaus, Floor