Polskie I Niemieckie Narracje Historyczne W Filmach Na Tle Prawa I Polityki
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Polskie i niemieckie narracje historyczne w filmach na tle prawa i polityki Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora ost-west-forum Gut Gödelitz e.V. Anna Garczewska, Krzysztof Garczewski Polskie i niemieckie narracje historyczne w filmach na tle prawa i polityki Pułtusk 2015 Wydano z fi nansowym wsparciem Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej Herausgegeben mit fi nanzieller Unterstützung der Stiftung für deutsch-polnische Zusammenarbeit Książka powstała w ramach projektu badawczego pod tym samym tytułem nr 00578/2014/KJ realizowanego w latach 2014–2015 i współfi nansowanego przez Fundację Współpracy Polsko-Niemieckiej. Partnerem przedsięwzięcia zostało niemieckie stowarzyszenie ost-west-forum Gut Gödelitz e.V. Recenzenci prof. dr hab. Zbigniew Leszczyński prof. dr hab. Rafał Habielski Projekt okładki Barbara Kuropiejska-Przybyszewska Korekta Dorota Kozłowska Skład i łamanie OFI Warszawa © Copyright by Anna Garczewska, Krzysztof Garczewski and Akademia Humanistyczna im. A. Gieysztora Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotografi cznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Autorów i Wydawcy. Wydawca Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora ul. Daszyńskiego 17, 06-100 Pułtusk tel. fax. (48-23) 692 50 82 www.ah.edu.pl ISBN 978-83-7549-232-3 Objętość 14,8 ark. wyd. Spis treści ROZDZIAŁ 1. Wprowadzenie . .9 1. Obszar badawczy . .9 1.1. Polityka, prawo i popkultura – relacje . .9 1.2. Narracje historyczne w fi lmach . .22 2. Problematyka badawcza. .28 3. Metody badawcze . .30 4. Podstawa źródłowa . .31 4.1. Filmy. .31 4.2. Inne źródła . .35 5. Układ książki . .36 ROZDZIAŁ 2. Druga wojna światowa na polskim i niemieckim ekranie. .37 1. Polskie fi lmy i koprodukcje o drugiej wojnie światowej. .37 2. Niemieckie fi lmy i koprodukcje o drugiej wojnie światowej . .60 3. Seriale o drugiej wojnie światowej . .78 ROZDZIAŁ 3. Filmowe opowieści o PRL i NRD – wybrane problemy . .91 1. PRL i „Solidarność” w fi lmach . .91 2. NRD i upadek muru berlińskiego w fi lmach . .108 3. Polskie a niemieckie fi lmowe podejście do socjalistycznej przeszłości i zmiany ustroju. .125 ROZDZIAŁ 4. Polskie i niemieckie fi lmy na tle wydarzeń rocznicowych . .135 1. Wydarzenia, pamięć i fi lmy . .135 2. Rocznicowe ekranizacje o powstaniu warszawskim . .142 3. Misja telewizji publicznej – promowanie historii w Polsce . .151 4. O przeszłości w niemieckiej telewizji . .153 5. Polsko-niemieckie produkcje telewizyjne . .154 6. Niemieckie rocznicowe kino letnie . .158 6 ROZDZIAŁ 5. Finansowanie z budżetu państwa wybranych fi lmów o tematyce historycznej na tle ogólnych zasad w Polsce i Niemczech . .161 ROZDZIAŁ 6. Oglądalność i promocja fi lmów w Polsce oraz w Niemczech . .169 1. Oglądalność fi lmów po obu stronach Odry . .169 2. Promocja polskiej i niemieckiej kinematografi i w kraju sąsiada . .181 ROZDZIAŁ 7. Zakończenie . .185 Bibliografi a . .205 Filmografi a . .235 Wykaz tabel i wykresów . .243 Wykaz fotografi i . .244 Projektbeschreibung . .245 Indeks nazwisk . .247 Inhaltsverzeichnis KAPITEL 1. Einführung . 9 1. Forschungsbereich . 9 1.1. Politik, Recht und Popkultur – Relationen . 9 1.2. Historische Narrationen in den Filmen. 22 2. Forschungsthema . 28 3. Wissenschaftliche Methoden . 30 4. Hauptquellen . 31 4.1. Filme . 31 4.2. Andere Quellen . 35 5. Struktur des Buches . 36 KAPITEL 2. Der Zweite Weltkrieg im polnischen und deutschen Film . .37 1. Polnische Filme und Koproduktionen über den Zweiten Weltkrieg . 37 2. Deutsche Filme und Koproduktionen über den Zweiten Weltkrieg . 60 3. Fernsehserien über den Zweiten Weltkrieg . 78 KAPITEL 3. Filmerzählungen über die Volksrepublik Polen und DDR – ausgewählte Fragen . .91 1. Die Volksrepublik Polen und „Solidarność” in den Filmen. 91 2. DDR und der Fall der Berliner Mauer in den Filmen . 108 3. Polnischer und deutscher fi lmischer Umgang mit der sozialistischen Vergangenheit und politischer Wende . 125 KAPITEL 4. Polnische und deutsche Filme im Kontext der Jahrestage . 135 1. Ereignisse, Gedächtnis und Filme . 135 2. Filme zu den Jahrestagen des Warschauer Aufstandes . 142 3. Aufgabe des öffentlich-rechtlichen Fernsehsenders – Popularisierung der Geschichte in Polen . 151 8 4. Über die Vergangenheit im deutschen Fernsehen . 153 5. Deutsch-polnische Fernsehproduktionen. 154 6. Deutsches Sommerkino zum Jahrestag . 158 KAPITEL 5. Finanzierung durch den Staatshaushalt der ausgewählten Geschichtsfi lme im Kontext der allgemeinen Regelungen in Polen und Deutschland . .161 KAPITEL 6. Einschaltquoten und Popularisierung der fi lme in Polen und Deutschland . 169 1. Einschaltquoten auf beiden Seiten der Oder . 169 2. Popularisierung der polnischen und deutschen Kinematographie im Nachbarland . 181 KAPITEL 7. Zusammenfassung . 185 Literaturverzeichnis . .205 Filmografi e . 235 Tabellen- und Diagrammverzeichnis . .243 Bildverzeichnis . 244 Projektbeschreibung . 245 Namensverzeichnis . .247 ROZDZIAŁ I. Wprowadzenie 1. Obszar badawczy Przedmiotem niniejszego opracowania są polskie i niemieckie obrazy fi l- mowe odnoszące się do wybranych aspektów dwudziestowiecznej historii obu państw, w których można odnaleźć elementy polityczne oraz prawne. W fi lmach poruszających tematykę historyczną poszczególne zdarzenia zawsze są ukazywane z określonej perspektywy czasowej. Ze względu na sporą liczbę takich produkcji autorzy skoncentrowali się na wybranych ekranizacjach powstałych po 1989 r., w których pokazano historię polską i niemiecką oraz wzajemne stosunki. Kultura masowa posługuje się różny- mi środkami wyrazu, jedną z powszechniejszych jest fi lm. Niniejsze opra- cowanie związane jest równocześnie z szerszą problematyką odnoszącą się do relacji między prawem, polityką i kulturą popularną. 1.1. Polityka, prawo i popkultura – relacje Relacje między kulturą a polityką mogą przyjąć różne formy. Wydaje się, że można zauważyć co najmniej trzy takie związki i obszary: przejawy polityki w sztuce i kulturze, zawodowa działalność danych osób zarówno w sferze polityki jak i kultury oraz wsparcie wizerunkowe między polity- kami i artystami. 1. Sytuacje, w których polityka przejawia się w sztuce i kulturze: a) sztuce zostaje nadany wymiar polityczny Sztuka może ulegać upolitycznieniu i być wykorzystywana w celach ideologicznych przez władzę, np. socrealizm1. 1 Szerzej zob.: K. Estreicher, Historia sztuki w zarysie, Warszawa 1984, s. 547 i n. 10 Wprowadzenie b) polityka może być przedmiotem dyskursu w kulturze2 Polityka często staje się punktem odniesienia lub przedmiotem dyskur- su dla artystów. Bywa motywem przewodnim, główną treścią lub tylko pretekstem do pokazania innych problemów, punktem wyjścia czy alu- zją. Problematyka ta jest widoczna głównie w fi lmach3, muzyce4, grafi ce5. Połączenie grafi ki i polityki to na przykład graffi ti na murze berlińskim zawierające odniesienia do wolności, wyrażające sprzeciw wobec reżimu lub krytykujące istnienie samego muru. Samo umieszczanie graffi ti może być uznane za akt wandalizmu, jednakże obrazy będące wyrazem prote- stu przeciwko istnieniu muru i reżimowi NRD stały się środkiem wyrazu o znaczeniu politycznym6. W kulturze masowej pojawiają się też symbo- 2 Ten obszar jest głównym przedmiotem analizy niniejszego projektu. 3 Na przykład: Iron Lady (2011), reż. Phyllida Lloyd (pl. Żelazna Dama) czy The Ides of March (2011), reż. George Clooney (pl. Idy marcowe). Zob. np. Anna Garczews- ka, Civil disobedience in the movies as an example of politics in pop culture, „Copernicus Journal of Political Studies” 2012, nr 2 (2), s. 129–140. 4 Na przykład: piosenka Sunday Bloody Sunday grupy U2 z albumu War (1983), teledysk zespołu Genesis do utworu Land of Confusion z albumu Invisible Touch (1986), przebój Zombie grupy The Cranberries z płyty No Need to Argue (1994), czy utwór Hej, czy nie wiecie zespołu KULT z albumu Posłuchaj to do ciebie (1987). Piosenka U2 odnosi się do wydarzeń tzw. krwawej niedzieli z 30 stycznia 1972 r. w Londonderry podczas kryzysu w Irlandii Północnej, a Zombie dotyczy konfl iktów w tej części Wiel- kie Brytanii. W teledysku Genesis sparodiowanych zostało wielu ówczesnych polityków m.in. Erich Honecker, Helmut Kohl, Ronald Reagan, Michaił Gorbaczow, Leonid Breż- niew, Muammar al-Gaddafi , François Mitterrand, jak również królowa Elżbieta II. Słowa polskiego zespołu ze wspomnianej piosenki: „[…] hej, czy nie wiecie, nie macie wła- dzy na świecie […]” miały podkreślać brak społecznego poparcia dla władzy komuni- stycznej. Na temat politycznych odniesień w muzyce zob.: Krzysztof Garczewski, Anna Garczewska, Sounds of the opposition – music and politics in Poland 1970–1989 [w:] Confrontation and Cooperation. 1000 Years of Polish-German-Russian Relations, Grze- gorz Górski, Anna Garczewska, Wojciech Sławiński, Joanna Górska-Szymczak (red.), Toruń 2014, s. 45–55, DOI: 10.2478/conc-2014-0007, http://www.degruyter.com/view/j/ conc.2014.1.issue-1/conc-2014-0007/conc-2014-0007.xml [dostęp 30.08.2015]. 5 Np. mural z 2012 r. autorstwa A. Signl w Kolonii przedstawiający mężczyznę, o nieustalonej do dziś tożsamości (zyskał przydomek „Tank Man”), który 5 czerw- ca 1989 r. zatrzymał kolumnę chińskich czołgów samodzielnie zastępując im drogę przy placu Tian’anmen w Pekinie – zob.: http://captainborderline.org/asignl/, [dostęp 11.07.2014]. 6 Hasła widoczne na murze to m.in.: „wir fordern Freiheit”, „weg mit der DDR”, „act out!”, „break on through to the other side”, „you can’t trap a spirit of man”, „free- dom for Baltic States! nyet nyet Soviet”, „S.O.S. – Poland, Lithuania,