Wojciech Hausner, Marek Wierzbicki, Sto Lat

I N S T Y T U T P A M I Ę C I N A R O D O W E J KOMISJA ŚCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU

Wojciech Hausner Marek Wierzbicki Sto lat harcerstwa NAJ NOW SZE DZIEJE POLSKI

WARSZAWA 2015 Recenzenci prof. dr hab. Adam Massalski dr hab. Grzegorz Nowik dr Andrzej Zawistowski

Projekt graficzny Krzysztof Findziński Marcin Koc Anna Zakrzewska

Projekt okładki Sylwia Szafrańska

Redakcja Magdalena Jagielska Aneta Muszel

Korekta Maria Aleksandrow

Redakcja techniczna Wojciech Czaplicki

Skład i łamanie Marcin Koc

Seria „Seria 18/89”: tom 4

ISBN 978-83-7629-868-9

Zapraszamy na stronę internetową www.ipn.gov.pl oraz do księgarni internetowej www.ipn.poczytaj.pl Spis treści

Przedmowa ...... 6 Wstęp. Skautowy system wychowawczy ...... 7

Rozdział I. Początki polskiego skautingu ...... 8 I.1. Niepodległościowe organizacje młodzieży ...... 9 I.2. Skauting, „Zarzewie”, „Sokół” i „Eleusis”...... 10 Rozdział II. Polski skauting w zaborze austriackim przed rokiem 1914 ...... 14 II.1. Skauting angielski...... 14 II.2. Na wzór skautingu angielskiego...... 14 II.3. Rozkaz Małkowskiego ...... 15 II.4. Skauting żeński w Galicji ...... 17 II.5. Ideowe spory w skautingu galicyjskim...... 17 II.6. Polacy na III Wszechbrytyjskim Zlocie Skautów...... 19 Rozdział III. Początki polskiego skautingu w zaborach rosyjskim i pruskim...... 21 III.1. Pierwsze drużyny skautowe w Warszawie ...... 21 III.2. Tajna Naczelna Komenda Skautowa dla Kongresówki ...... 21 III.3. Skauting w Kongresówce ...... 22 III.4. Początki skautingu w zaborze pruskim ...... 23 Rozdział IV. Praca drużyn i przekształcenia organizacyjne harcerstwa w warunkach wojennych (1914–1918)...... 25 IV.1. Drużyny w Galicji po wybuchu wojny...... 25 IV.2. Harcerstwo na Ukrainie i w Rosji ...... 26 IV.3. Drużynowi w Kongresówce przeciw władzom skautowym ...... 28 IV.4. Powstanie Związku Skautek Polskich ...... 29 IV.5. Pierwszy Związek Harcerstwa Polskiego ...... 29 IV.6. Zjazd w Lublinie ...... 30 Rozdział V. Harcerstwo w bojach o niepodległość (1914–1921) ...... 33 V.1. Skauci w czynie legionowym...... 33 V.2. Skautowe konspiracje ...... 34 V.3. Harcerze przeciw bolszewikom w Rosji i na Ukrainie ...... 36 V.4. Listopadowe dni 1918 r...... 37 V.5. Harcerstwo w walce o Lwów, Wielkopolskę i Śląsk ...... 39 V.6. Harcerstwo w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 r...... 41 Rozdział VI. Rozwój harcerskiej myśli wychowawczej – w służbie odrodzonej ojczyzny (1918–1939) ...... 45 VI.1. Budowa ZHP po wojnie ...... 45

3 VI.2 Harcerski program dla odrodzonej ojczyzny...... 46 VI.3. Czerwone Harcerstwo – przeciw ZHP i na wzór ZHP...... 50 VI.4. Od zlotów narodowych do zlotu w Spale w roku 1935 ...... 51 VI.5. Dorobek Organizacji Harcerek ZHP ...... 52 VI.6. Nowoczesność i tradycja harcerskiego wychowania ...... 54 VI.7. Harcerstwo w nowych środowiskach ...... 56 VI.8. Zuchowy eksperyment pedagogiczny ...... 58 VI.9. Starsze harcerstwo ...... 59 VI.10. Harcerstwo wśród Polaków żyjących poza granicami Rzeczypospolitej . . . . . 61 VI.11. Harcerstwo w międzynarodowych strukturach skautingu ...... 63 VI.12. Skauting mniejszości narodowych w II Rzeczypospolitej ...... 65 VI.13. Ewolucja podstaw ideowych ZHP ...... 66 VI.14. Konflikty i napięcia w ZHP w latach trzydziestych...... 66 VI.15. ZHP przed wybuchem wojny ...... 68 Rozdział VII. Harcerstwo w czasie II wojny światowej (1939–1945) ...... 70 VII.1. Kampania wrześniowa 1939 r...... 70 VII.2. ZHP w konspiracji ...... 71 VII.3. Harcerki w godzinie próby ...... 73 VII.4. Harcerstwo Polskie (Hufce Polskie) ...... 75 VII.5. Inne organizacje harcerskie ...... 75 VII.6. „Kamienie na szaniec” ...... 76 VII.7. Z bronią w ręku ...... 78 VII.8. Powstanie warszawskie ...... 79 VII.9. ZHP na uchodźstwie (1939–1945) ...... 81 Rozdział VIII. Po wojnie – odbudowa i zniewolenie harcerstwa ...... 84 VIII.1. Odrodzenie ZHP ...... 84 VIII.2. Ideały i działania odrodzonego ZHP ...... 85 VIII.3. Likwidacja ZHP (1948–1951) ...... 87 VIII.4. Organizacja Harcerska ZMP (1951–1955) ...... 89 VIII.5. Konspiracje harcerskie (1948–1955) ...... 91 VIII.6. ZHP w Niemczech i Austrii ...... 93 VIII.7. ZHP działający poza granicami Kraju ...... 94 Rozdział IX. Przejęcie ZHP w Polsce Ludowej (1956–1980) ...... 96 IX.1 Organizacja Harcerska Polski Ludowej ...... 96 IX.2. Odrodzenie harcerstwa (1956–1958) ...... 97 IX.3. ZHP w systemie politycznym PRL (1959–1973) ...... 100 IX.4. ZHP po zjednoczeniu ruchu młodzieżowego (1973–1980) ...... 104 IX.5. Odwrót od ideałów harcerskich w ZHP ...... 105 IX.6. Drugi nurt harcerstwa ...... 108 IX.7. Renesans idei harcerskiej ...... 110 Rozdział X. Harcerstwo w natarciu (1980–1989) ...... 112 X.1. Harcerstwo w „karnawale »Solidarności«” (1980–1981) ...... 112 X.2. Radykalizacja „niepokornego” harcerstwa ...... 115 X.3. Stan wojenny (1981–1983) ...... 117 X.4. Niezależni i „niepokorni” ...... 119

4 X.5. Duszpasterstwo Harcerek i Harcerzy (1982–1989) ...... 120 X.6. „Biała Służba” ...... 121 X.7. Ruch Harcerski i organizacje niezależne ...... 123 X.8. ZHP działający poza granicami Kraju a harcerstwo w Polsce ...... 125 X.9. Czas przełomu ...... 130 X.10. Harcerski rok 1989 ...... 131 Rozdział XI. W odrodzonej Rzeczypospolitej (1989–2011) ...... 134 XI.1. Bydgoski zjazd ZHP i jego skutki ...... 134 XI.2. Dwa zloty w roku 1991 ...... 135 XI.3. Zjednoczenie ZHR i ZHP-1918 w 1992 r...... 136 XI.4. Krótkotrwała federacja ...... 137 XI.5. Referat „Wschód” ZHR ...... 138 XI.6. Trudny powrót Polski do organizacji światowego skautingu (1991–1995) . . . . . 139 XI.7. Kontynuacja programu „Białej Służby” ...... 140 XI.8. Harcerska droga służby Polsce i bliźnim ...... 142

Zakończenie ...... 144 Wykaz skrótów ...... 146 Aneks ...... 148 Prawo harcerskie ...... 148 Przyrzeczenie harcerskie ...... 153 Przewodniczący organizacji harcerskich ...... 155 Stopnie harcerskie i instruktorskie...... 158 Wybrana literatura ...... 161 Przedmowa

iedy w 1910 r. Andrzej Małkowski otrzymał ski, który uczestniczył w dniach 25–28 sierpnia Kdo tłumaczenia książkę angielskiego gen. 2011 r. w Krakowie-Łagiewnikach w jubileuszo- Roberta Baden-Powella pt. Scouting for Boys, nie wym zlocie pod hasłem „100-lecie Harcerstwa” spodziewał się, że tak bardzo wpłynie ona na losy zorganizowanym przez Związek Harcerstwa polskiej młodzieży. Początki nowego ruchu były Rzeczypospolitej, Stowarzyszenie Harcerstwa skromne. 22 maja 1911 r. we Lwowie rozkazem An- Katolickiego „Zawisza”, Stowarzyszenie Harcer- drzeja Małkowskiego powołano trzy pierwsze dru- skie, Związek Harcerstwa Polskiego na Litwie, żyny skautowe. Tak na ziemiach polskich powstał Harcerstwo Polskie na Ukrainie i ZHP działa- ruch skautowy (od 1912 r. harcerski), który już po jący poza granicami Kraju. Prezes IPN był pod kilku latach rozwinął się w wielki ruch społeczny. wrażeniem dorobku ruchu harcerskiego i zapro- W jego działalność angażowały się kolejne poko- ponował, aby niniejsza publikacja dotarła do każ- lenia Polaków. Ruch ten przetrwał sto lat i nadal dej harcerki i każdego harcerza, przybliżając im zachowuje zdumiewającą żywotność. dzieje harcerstwa w ostatnich stu latach. Dla nas, Książka, którą oddajemy do rąk Czytelników, jako jej autorów, historyków, a zarazem harcerzy traktuje właśnie o fenomenie harcerstwa w ostat- ta inicjatywa jest dowodem uznania dla dorobku nim burzliwym stuleciu i na początku obecnego. harcerstwa ze strony instytucji, do której zadań Nie mamy ambicji napisania monografii harcer- statutowych należy ochrona narodowej pamięci. stwa. Jego dzieje są tak bogate, że przygotowa- W przygotowaniu tej książki bardzo pomogła nie ich syntezy wymagałoby jeszcze wieloletnich nam życzliwa postawa wielu osób, środowisk i in- szczegółowych badań. Niniejsza publikacja jest stytucji. Podziękowania kierujemy zwłaszcza pod raczej zapisem najważniejszych wydarzeń historii adresem Instytutu Pamięci Narodowej i jego władz harcerstwa, problemów i osiągnięć, ujętych w łat z Prezesem na czele. Wydatnego wsparcia udzieliły wiejszej do przyswojenia popularnej formie, opa- Muzeum Harcerstwa w Warszawie, Muzeum Hi- trzonych ilustracjami i aneksami. Praca zawiera storyczne Miasta Krakowa, Narodowe Archiwum również dodatkowe informacje dotyczące politycz- Cyfrowe, Muzeum Powstania Warszawskiego, Izba nego i społecznego kontekstu dziejów harcerstwa. Tradycji Harcerstwa Ziemi Radomskiej przy Hufcu Czytelnik znajdzie w książce biogramy ważnych Związku Harcerstwa Polskiego w Radomiu, Na- postaci związanych z polskim harcerstwem. Ufa- czelnictwo Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej my, że tak skonstruowane opracowanie ułatwi oraz osoby prywatne: hm. Roman Wróbel, dr Se- poznanie historii harcerstwa i wyszukiwanie po- bastian Piątkowski, dr Przemysław Bartkowiak, trzebnych informacji. Mamy również nadzieję, że hm. Bartosz Bednarczyk. Mamy nadzieję, że nasza publikacja stanie się impulsem do pogłębionych książka spodoba się zarówno braci harcerskiej, jak studiów, zainteresowania się przeszłością macie- i osobom spoza tego środowiska, ale zainteresowa- rzystych drużyn, szczepów i hufców. nym dziejami skautingu w Polsce. Pomysłodawcą napisania tej książki jest prezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Łukasz Kamiń- Wojciech Hausner, Marek Wierzbicki

6 Skautowy system wychowawczy wstęp

ruga połowa XIX i początek XX w. to okres była poprawioną wersją napisanej wcześniej pracy Ddużych zmian społecznych i gospodarczych. Aids to Scouting. Pojawiały się nowe rozwiązania techniczne uła- Jakie były główne założenia skautingu? Skau- twiające życie człowieka. Rozwijała się sieć li- ting miał być „wielką grą”. W tym kontekście Ba- nii kolejowych. Wyrastały aglomeracje miej- den-Powell przytaczał powiedzenie o przynęcie, skie. Znajdowano nowe zastosowania dla energii wędce, rybaku i rybie – na końcu wędki powinna elektrycznej, konstruowano pierwsze samochody, znaleźć się przynęta, którą lubi ryba, a nie rybak. a także wymyślano nowe rodzaje broni. Narastały Dlatego cały proces wychowania skautowego ujęto konflikty między narodami i państwami. Musiało w zasady gry atrakcyjnej dla młodych ludzi. Protest to wpłynąć na wychowanie młodzieży. Pedagodzy przeciwko życiu w dużych miastach wyprowadził zauważyli, że u wielu młodych ludzi obniża się skautów na łąki, do lasów i nad jeziora. Troska sprawność fizyczna, pogarsza zdrowie, zanikają o przyrodę i umiejętność życia w zgodzie z przy- wzajemne relacje między ludźmi, następują zmia- rodą stały się jednymi z głównych haseł skautingu. ny w hierarchii wartości. W miastach widywano Innym fundamentem ruchu skautowego była służ- gromady dzieci pozostawianych bez opieki przez ba bliźnim, szczególnie znajdującym się w trudnej rodziców pracujących 10–14 godzin na dobę. sytuacji i najbardziej doświadczonym przez los. Na taki grunt trafił skauting, którego powsta- Skautowe wychowanie obywatelskie miało na celu nie i rozwój stanowi szczególny przykład stworze- kształtowanie charakteru, poprawę stanu zdrowia nia systemu wychowawczego na bazie doświad- i kondycji fizycznej, a także ćwiczenie zręczności czeń wojennych. Geneza skautingu związana jest i wykonywania prac fizycznych. z toczącą się w latach 1899–1902 wojną burską O sukcesie skautingu zadecydowała metoda w Afryce Południowej. Dowództwo obrony mia- przyjęta przez Baden-Powella. Polegała na pracy sta Mafeking wykorzystało specjalnie utworzone w małych zespołach, zwanych patrolami (zastę- oddziały zwiadowcze chłopców. Obserwacje po- pami), kierowanych przez rówieśników, a wcho- czynione wtedy przez gen. Roberta Baden-Po- dzących w skład większych jednostek, zwanych wella oraz wrażenia wyniesione z angielskich drużynami. Na ich czele stał drużynowy – starszy szkół pozwoliły mu z początku na zorganizowa- brat dający osobisty przykład, wychowawca, mistrz nie w 1907 r. pierwszego obozu skautowego dla i przyjaciel. Ważnym elementem skautingu było chłopców na wyspie Brownsea, a następnie na zdobywanie stopni i sprawności skautowych, co mo- wydanie w 1908 r. książki Scouting for Boys, która tywowało do samokształcenia i samowychowania. Początki polskiego skautingu I ROZDZIAŁ

a przełomie XIX i XX w. Polska była wciąż manizacją w zaborze pruskim. Korzystali nato- Nnieobecna na mapie Europy. Rozbiory z lat miast z szerokich swobód politycznych i kultu- 1772, 1793, 1795 oznaczały zagarnięcie ziem pol- ralnych w zaborze austriackim, zwanym Galicją. skich przez potężnych sąsiadów: Austrię, Rosję Tam właśnie w warunkach autonomii działało bez i Prusy oraz likwidację państwa polskiego. Polacy przeszkód wiele organizacji, stowarzyszeń i insty- reprezentujący naród o bogatej kulturze i wielo- tucji o charakterze niepodległościowym i narodo- wiekowej tradycji nigdy nie pogodzili się z utratą wym. Zakres wolności poszerzyła też rewolucja niepodległości. Przez cały XIX w. usiłowali odzy- w Królestwie Polskim (zabór rosyjski). Wybuchła skać własne suwerenne państwo na drodze walki w styczniu 1905 r. i trwała aż do 1907 r. Pod naci- zbrojnej. Wybuchło kilka powstań (listopadowe skiem zbuntowanego społeczeństwa władze carskie w latach 1830–1831, krakowskie w 1846 r., wielko- były zmuszone zgodzić się na przyznanie Polakom polskie w 1848 r. i styczniowe w latach 1863–1864). (oraz innym narodom) prawa do nauczania w ję- Mimo że wszystkie zakończyły się niepowodze- zyku ojczystym, swobody zrzeszania się w stowa- niem i dotkliwymi represjami, wzmacniały tożsa- rzyszeniach kulturalnych, partiach politycznych mość narodową i ducha walki o wolność. Ponieważ i związkach zawodowych, wolności wyrażania inspirowana romantyzmem walka zbrojna nie przy- opinii. Mimo że po stłumieniu rewolucji cofnięto nosiła sukcesów, wielu Polaków podjęło pokojowe wiele z tych koncesji, sytuacja Polaków pod rząda- starania o rozwijanie polskiej gospodarki, oświaty mi rosyjskimi znacznie się polepszyła w stosunku i kultury, określane mianem pracy organicznej. do ostatniego ćwierćwiecza poprzedniego stulecia. Przodowała w tym inteligencja, wykorzystując Rywalizacja wielkich mocarstw Europy, do możliwości legalnego działania w ramach porząd- jakiej doszło na przełomie XIX i XX w., wzbu- ku prawnego państw zaborczych lub prowadząc je dziła w społeczeństwie polskim ogromne nadzie- nielegalnie. Ostatnich trzydzieści lat XIX w. upły- je na odbudowanie niepodległego państwa. Miały nęło pod znakiem rewolucji przemysłowej na zie- one mocne podstawy, ponieważ we wrogich so- miach polskich. Pociągnęła ona za sobą demontaż juszach polityczno-militarnych znaleźli się trzej stosunków feudalnych, rozwój kapitalizmu (m.in. zaborcy: Niemcy i Austro-Węgry w bloku państw przemysłu i miast), a także przyczyniła się do ufor- centralnych, tzw. Trójprzymierzu, Rosja zaś razem mowania nowoczesnego narodu polskiego. Skut- z Francją i Wielką Brytanią – w bloku państw en- kiem ostatniego z wymienionych procesów było tenty, tzw. Trójporozumieniu. Na ziemiach polskich powstanie nowoczesnych ruchów politycznych: wyczekiwano więc wybuchu wojny, powtarzając ludowego, robotniczego i narodowego, reprezentu- słowa wieszcza narodowego Adama Mickiewicza: jących poszczególne grupy społeczeństwa polskie- „O wojnę powszechną za wolność ludów, prosimy go (robotników, chłopów, drobnomieszczaństwo, Cię Panie”. Część Polaków zamierzała stanąć po inteligencję, ziemiaństwo, burżuazję). stronie Austro-Węgier i Niemiec, pozostali – po W pierwszych latach XX w. Polacy musieli się stronie Rosji. Oznaczało to, że zbliżająca się Wiel- zmagać z rusyfikacją w zaborze rosyjskim i ger- ka Wojna będzie wojną bratobójczą.

8 narodową, podnosić poziom moralny, kształto- I.1. Niepodległościowe wać charakter, utrzymywać łączność młodzieży organizacje młodzieży między zaborami. W 1906 r. ZET utworzył jawnie działającą Organizację Młodzieży Narodowej. od koniec XIX i na początku XX w. w szko- W środowisku młodzieży szkolnej powstała tajna Płach na ziemiach polskich dorastało pokolenie organizacja „Przyszłość” (PET). W zaborze pru- młodych Polaków, które o walce o niepodległość skim w Wielkopolsce jako odpowiedź na realizo- dowiadywało się z rozmów z ojcami i dziadka- waną od końca XIX w. politykę germanizacyjną mi. Dojrzewało do swojej walki o wolną ojczyz- niemalże w każdym gimnazjum powstało konspi- nę, kształcąc się w tajnych kołach i w dziesiątkach racyjne Towarzystwo im. Tomasza Zana (TTZ). organizacji. Od 1898 r. na młodzież szkół średnich Na Pomorzu działały Związki Filomatów, tajne silnie oddziaływało czasopismo „Promień” wyda- organizacje młodzieży nawiązujące do tradycji wane we Lwowie. W latach 1907–1908 Marian Ku- wileńskich filomatów. kiel i Stanisław Kot zaczęli nadawać „Promienio- Sytuacja wytworzona przez rewolucję z lat wi” kierunek niepodległościowy. Przygotowanie 1905–1907 wpłynęła na powstanie tajnej organi- do życia w niepodległej Polsce polegało na samo zacji wojskowej. W 1908 r. we Lwowie odbyło się kształceniu w zakresie literatury, historii, ekono- zebranie założycielskie Związku Walki Czynnej mii i socjologii. (ZWC), którego celem była walka o niepodległą, Na środowisko młodzieży gimnazjalnej i aka- demokratyczną republikę polską. Na czele orga- demickiej duży wpływ miał tajny Związek Mło- nizacji stanęli m.in. Józef Piłsudski, Kazimierz dzieży Polskiej (ZET) działający w trzech za- Sosnkowski, Marian Kukiel i Kazimierz Fabrycy. borach, powstały w końcu lat osiemdziesiątych W kręgu działaczy Narodowego Związku Robot- XIX w. Był on związany z rozwijającym się ru- niczego i ZET zrodziła się na przełomie lat 1908 chem narodowym – z Ligą Narodową, a następnie i 1909 inicjatywa stworzenia Polskiego Związku z Ligą Polską. Organizacja miała tworzyć szkołę Wojskowego (PZW). Komendantem mianowano Mieczysława Norwid-Neugebauera. Oprócz nie- Ruch narodowy go w sztabie byli m.in. Henryk Bagiński i Marian W drugiej połowie XIX w. Europa doświadczała prze- Januszajtis. Jesienią 1910 r. przy Komendzie Na- budzenia narodów. Powstawały ruchy polityczne, które w centrum swojej aktywności stawiały naród. Rodził czelnej PZW powstała Komisja Wychowania Fi- się nacjonalizm. Ruch narodowy w Polsce nie two- zycznego (KWF), która miała organizować wśród rzył w początkowym okresie jednolitej struktury. Tajna młodzieży szkół średnich ćwiczenia fizyczne i pra- Liga Narodowa od 1893 r. kierowała poprzez swoich członków różnymi organizacjami, m.in. młodzieżowy- cę wojskową. Z inicjatywy KWF opracowano regu- mi, zawodowymi, środowiskowymi i oświatowymi. Idee lamin Oddziałów Ćwiczebnych działających przy narodowe, szacunek dla przeszłości, duma z własnego tajnej organizacji szkolnej. Oparto go na wielu roz- państwa, odrodzenie moralne zdobywały popularność także wśród młodzieży. Pierwszą narodową partią po- wiązaniach zaczerpniętych z angielskiego skautin- lityczną było Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe. gu. Henryk Bagiński uznał działania Oddziałów Stąd przez następne lata na określenie ruchu używano Ćwiczebnych za tajny skauting. Charakterystyczna nazwy narodowej demokracji, czyli endecji. Twórca- mi ruchu narodowego były wybitne postacie polskiej dla tego okresu była wielopłaszczyznowa współ- polityki, m.in. Zygmunt Balicki i Roman Dmowski. Już praca między Oddziałami Ćwiczebnymi, sokolimi w Polsce niepodległej nazwy organizacji narodowych drużynami skautowymi i Polskimi Drużynami zmieniały się. W pierwszych sejmach ruch narodowy był reprezentowany przez Związek Ludowo-Narodowy, Strzeleckimi. później Stronnictwo Narodowe. Część narodowców Opracowany w 1909 r. regulamin przewidy- w latach trzydziestych XX w., radykalizując swój pro- wał, że Oddziały Ćwiczebne będą miały charak- gram, utworzyła Obóz Wielkiej Polski i Obóz Naro- dowo-Radykalny. ter „tajnych grup przy tajnej organizacji szkolnej”, czyli przy PET, który pozostawał pod wpływami

9 ny strzeleckie oddziaływały przede wszystkim na „Zarzewie” W maju 1909 r. z organizacji ZET wyodrębniła się młodzież akademicką, z racji swej specyfiki wy- Organizacja Młodzieży Niepodległościowej nazwana twarzały również wśród uczniów szkół średnich od wydawanego przez siebie czasopisma „Zarzewie”. atmosferę przygotowań do bezpośredniej walki Centrala OMN znajdowała się we Lwowie. Celem „Zarzewia” był udział w walce o niepodległość Polski. zbrojnej o niepodległość. Organizacja od początku swego istnienia włączyła się do prac Polskiego Związku Wojskowego. Prowadziła szkolenie wojskowe, zajęcia w terenie, a jej członkowie należeli do grup samokształceniowych. W 1910 r. do „Zarzewia” zaczęły przystępować grupy PET, skupiają- I.2. Skauting, „Zarzewie”, cego młodzież szkół średnich. W latach 1911–1912 „Zarzewie” organizowało Polskie Drużyny Strzeleckie. „Sokół” i „Eleusis” Uczestnikami pierwszego kursu skautowego we Lwo- wie na wiosnę 1911 r. w dużej części byli zarzewiacy. naczący wpływ na powstanie skautingu na Przed wybuchem wojny grupy zarzewiackie pojawiły ziemiach polskich miało „Zarzewie”. Z orga- się w zaborach rosyjskim i pruskim, a także poza gra- Z nicami ziem polskich. W latach I wojny światowej duża nizacją już w latach 1909–1910 byli związani m.in. część członków „Zarzewia” zasiliła szeregi Legionów Andrzej Małkowski, Henryk Bagiński – później Polskich. W 1920 r. organizacja uległa rozwiązaniu. Do zarzewiaków należeli m.in. Henryk Bagiński, Olga Drahonowska-Małkowska i Andrzej Małkowski, Jerzy „Sokół” Grodyński, Eugeniusz Kwiatkowski, Mieczysław Smo- W 1867 r. we Lwowie powstało Towarzystwo Gim- rawiński, Stanisław Sosabowski. nastyczne „Sokół”, wzorowane na czeskim Sokole. W pierwszych latach lwowski „Sokół-Macierz” był jedyny na ziemiach polskich. W 1884 r. pojawiły się gniazda „Sokoła” w Tarnowie i Stanisławowie. Rok później – „Zarzewia”. Pierwszy oddział powstał pod kierow- w Kołomyi, Krakowie, Przemyślu i Tarnopolu. Środowi- sko krakowskie inspirowało tworzenie gniazd w całej nictwem Henryka Bagińskiego we Lwowie jesienią zachodniej Małopolsce. W latach 1884–1886 powsta- 1909 r., niemal równocześnie z opublikowaniem wały gniazda sokole w zaborze pruskim (Inowrocław, przez Naganowskiego informacji o skautingu. Od- Poznań, Bydgoszcz). Siła i popularność „Sokoła” w spo- łeczeństwie polskim wynikały z umiejętnego połączenia działy Ćwiczebne zorganizowano na wzór wojsko- wychowania fizycznego z głębokim patriotyzmem i pro- wy. Podobną strukturę miały tworzone później gramem wychowania narodowego. Dla podkreślenia drużyny skautowe. Skupiano się na przygotowaniu tych wartości zmieniono nazwę na Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”. W 1893 r. powstał „Związek młodzieży do zbrojnej walki o niepodległość. Od- Sokołów Polskich” w państwie niemieckim, a w 1905 r. działy miały swoich patronów wybranych spośród pojawiło się PTG „Sokół” w zaborze rosyjskim, począt- bohaterów narodowych, a podstawą wychowania kowo nieużywający tej zakazanej przez władze nazwy. W gniazdach sokolich istniały wyspecjalizowane sekcje: fizycznego były ćwiczenia w terenie, czyli tzw. konne, wioślarskie, kolarskie i gimnastyczne. Demon- skautowanie (czytanie map, obozowanie, służba stracją sprawności i znaczenia „Sokoła” były obchody polowa), i gimnastyka prowadzona przez „Sokoła”. grunwaldzkie i Zlot Sokoli w Krakowie w 1910 r. Wkrótce potem władze „Sokoła” zdecydowały o tworzeniu drużyn Rosnące napięcie na Bałkanach przy południo- sokolich o charakterze wojskowym i wsparły budowę wej granicy monarchii austro-węgierskiej wska- skautingu. W 1914 r. członkowie „Sokoła” w Małopol- zywało na możliwość wybuchu poważnego kon- sce masowo zgłaszali się do oddziałów legionowych. Równocześnie wojna przyniosła zniszczenie majątku, fliktu zbrojnego. Wzrosło zainteresowanie władz budynków, obiektów sportowych organizacji. W 1918 r. austriackich przysposobieniem wojskowym mło- siedziba „Sokoła” została przeniesiona do Warszawy. dzieży. W 1910 r. władze wyraziły zgodę na two- Kontynuacja programu wychowania fizycznego i patrio- tyczny wymiar organizacji sprawiły, że „Sokół” stał się rzenie we Lwowie „Związku Strzeleckiego”, a na obiektem represji ze strony okupantów w latach II wojny początku 1911 r. w Krakowie – „Strzelca”. Wśród światowej, a w okresie powojennym został zdelegali- form pracy tych organizacji znalazły się: nauka zowany przez władze komunistyczne. Gniazda sokole pozostały natomiast na emigracji. Odrodzenie „Sokoła” strzelania, szermierka, musztra, jazda konna, pły- nastąpiło w 1989 r. wanie i wioślarstwo. Mimo że „Strzelec” i druży-

10 Andrzej Małkowski (1888–1919), jeden z twórców Skautowy w Birmingham. Nad obozem wyprawy po- polskiego skautingu, instruktor harcerski, działacz pol- wiewała m.in. polska flaga. Opublikował potem książkę skich organizacji młodzieżowych i niepodległościowych. Jak skauci pracują. Rozpoczął naukę w gimnazjum w Warszawie, później Od początku jego współpracowniczką była Olga uczył się w Tarnowie, a w latach 1902–1905 uczęszczał Drahonowska, z którą w 1913 r. zawarł związek mał- do I Wyższej Szkoły Realnej w Krakowie. W 1904 r. był żeński. Zamieszkali w Zakopanem (dokąd Olga Dra- współzałożycielem abstynenckiej organizacji „Młodzież”. honowska wyjechała na leczenie). W gimnazjum uczył W 1905 r. przerwał naukę, przedostał się do Królestwa języka angielskiego i gimnastyki. Był drużynowym i brał udział w organizacji w Warszawie strajku szkol- I Zakopiańskiej Drużyny Skautów im. księcia Józefa nego. Gimnazjum ukończył we Lwowie. Studiował na Poniatowskiego. Założył Komitet Skautowy, prowadził Politechnice Lwowskiej. W latach 1908–1910 pełnił zajęcia na kursach, zorganizował warsztaty harcerskie. funkcję przewodniczącego „Eleuterii Akademickiej”, od Po wybuchu wojny zgłosił się do Legionów. Wykonywał 1909 r. – „Eleuterii”. Był instruktorem „Sokoła”, „Zarze- zadania wywiadowcze, tworzył POW w Piotrkowie, na wia”, Organizacji Armii Polskiej i Polskich Drużyn Strze- froncie dowodził plutonem 2 pułku, realizował pomysł leckich. Pierwszą próbę organizacji skautingu podjął stworzenia Rzeczypospolitej Podhalańskiej. Po wykry- latem 1910 r. przy lwowskim „Sokole”. ciu przez austriacką policję składów broni zagrożony W 1911 r. przetłumaczył książkę Roberta Baden-Po- aresztowaniem, wyjechał do Austro-Węgier, następnie wella Skauting dla chłopców i poprowadził we Lwowie do Szwajcarii, Francji, Anglii i wreszcie jesienią 1915 r. pierwszy kurs skautowy. Następnie po rozwiązaniu Dru- do USA. Organizował tam polski skauting i bez wiedzy żyn Młodzieży Sokolej wydał 22 maja 1911 r. rozkaz two- władz amerykańskich oddziały ochotnicze, które miały rzący pierwsze lwowskie drużyny skautowe. Dostosowując walczyć z Niemcami. W 1916 r. wstąpił do armii ka- angielski skauting do polskich warunków, wydał książkę nadyjskiej, ukończył tam szkołę oficerską i w 1917 r. Skauting jako system wychowania młodzieży. W 1911 w stopniu porucznika znalazł się na froncie, dowodził stworzył i do 1912 r. redagował dwutygodnik „Skaut”. m.in. oddziałem złożonym z żołnierzy z przeszłością Odwiedził w listopadzie i grudniu wiele miast i miaste- kryminalną. W listopadzie 1918 r. przeniesiono go do czek Małopolski, wygłaszał tam odczyty o skautingu, Armii Polskiej gen. Józefa Hallera. Wysłany z misją do prowadził ćwiczenia i zakładał drużyny. W Anglii poznał Odessy, gdzie odradzały się polskie korpusy, zginął Baden-Powella. Doprowadził w 1912 r. do umieszczenia w nocy z 15 na 16 stycznia 1919 r., kiedy statek „Cha- w prawie skautowym zasady abstynencji. Zorganizował ouia” trafił na minę w okolicach Messyny. drużynę złożoną z ubogich i zaniedbanych lwowskich Został odznaczony m.in. brytyjskimi medalami „Za „batiarów”. W 1913 r. był głównym organizatorem wojnę 1914–1918”, „Za Wielką Wojnę za Cywilizację wyprawy polskich skautów na III Wszechbrytyjski Zlot 1914–1919” i pośmiertnie Krzyżem Niepodległości. pułkownik, szef sztabu służby saperów, Mieczy- dzieży sokolej na drużyny skautowe. Spotkało się sław Norwid-Neugebauer – w II Rzeczypospo- to z odmową „Sokoła”. Członkowie tajnych Od- litej generał, dowódca 23 DP, minister robót pu- działów Ćwiczebnych nadal uczestniczyli w zaję- blicznych, kawaler Virtuti Militari, i Kazimierz ciach gimnastyki prowadzonych przez „Sokoła”. Po Żórawski. rozwiązaniu „organizacji konspiracyjnej Oddzia- Dla polskiego skautingu ważny był zjazd zarze- łów Ćwiczebnych” w listopadzie 1911 r. nastąpił wiackiej młodzieży szkół średnich 2 lutego 1910 r. podział na nowe patrole skautowe, które weszły we Lwowie. Postanowiono przyjąć metodę skau- w skład Sokolich Drużyn Skautowych na terenie tową w Oddziałach Ćwiczebnych, a Mieczysław zaboru austriackiego. W maju 1912 r. kierujący Norwid-Neugebauer przeprowadził krótki kurs pracą niepodległościową w zaborze austriackim informacyjny na temat skautingu. W „Zarzewiu” zdecydowali, że młodzież szkół średnich nie po- ukazał się jego artykuł, w którym postulował sto- winna brać udziału w pracach wojskowych, lecz sowanie metody skautowej w „oddziałach ćwiczeb- jedynie należeć do drużyn skautowych. nych przy sokolniach”. Po próbach przeprowadzonych zimą We wrześniu 1910 r. Henryk Bagiński prze- 1909/1910 r. lwowski Wydział „Sokoła-Macierzy” prowadził we Lwowie kurs instruktorski dla kie- 19 marca 1910 r. zatwierdził regulamin Drużyn rowników Oddziałów Ćwiczebnych. Wtedy za- Młodzieży Sokolej (DMS). Wydział powołał rów- rzewiacy zażądali przemianowania drużyn mło- nocześnie komisję z Kazimierzem Wyrzykowskim

11 na czele. Sprawowała ona władzę zwierzchnią nad drużynami. Do drużyn mogli należeć uczniowie „Eleusis” Abstynencka katolicka organizacja „Eleusis” zosta- szkół średnich narodowości polskiej od czwartej ła założona przez filozofa Wincentego Lutosławskiego klasy oraz „młodzież handlowa i rękodzielnicza”. w 1903 r. Jej pierwsi członkowie wywodzili się z „Eleu- Drużynowy był wybierany przez drużynę, któ- terii”, towarzystwa abstynenckiego działającego wśród lwowskich studentów i inteligencji. Należący do orga- rą tworzyły cztery plutony liczące po dwunastu nizacji nazywali siebie elsami. Składali śluby poczwór- członków i plutonowego. Wspomniany regulamin nej wstrzemięźliwości – od alkoholu, tytoniu, hazardu wprowadzał również oznaczenia dla drużynowe- i rozpusty. Odrzucali metodę walki zbrojnej, drogą do niepodległości było dla nich doskonalenie moralne. go (biało-czerwona opaska), plutonowego (czer- Ideowy manifest elsów został sformułowany w 1910 r. wona opaska) i dla wszystkich członków drużyn na tzw. sejmie kosowskim, podczas I Zjazdu „Eleusis” (naszywany pasek z napisem „Sokół-Macierz”). w Kosowie Huculskim. Cel organizacji stanowiła odnowa narodu polskiego. Organizacja liczyła 5500 członków, Odbywały się ćwiczenia i wycieczki „połączone w tym 1500 w oddziale lwowskim. W zaborze pruskim ze służbą wywiadowczą na wzór angielskich boy- „Eleusis” było uważane za organizację antypaństwową, -scouts”. W październiku 1910 r. naczelnik „Soko- w związku z tym władze pruskie aresztowały 47 elsów. Mimo to koła „Eleusis” powstały w 44 miejscowościach ła-Macierzy” odrzucił propozycję przekształcenia na Śląsku. Zasługą elsów było odrodzenie w 1909 r. DMS w drużyny skautowe. istniejącego od XIX w. abstynenckiego Związku Nadziei, Odradzający się ruch niepodległościowy ob- który zasilił powstający skauting. Elsowie (m.in. Michał Affanasowicz, Olga Drahonowska-Małkowska, Ignacy jął również organizacje abstynenckie. W 1903 r., Kozielewski, Stanisław Pigoń i Tadeusz Strumiłło) wpro- w rocznicę powstania styczniowego, w krakow- wadzili do prawa skautowego dziesiąty punkt dotyczący skim środowisku akademickim powstała absty- abstynencji. nencka organizacja „Eleusis”. Jej założycielem był Wincenty Lutosławski, filozof związany z Uniwer- sytetem Jagiellońskim. On też do roku 1907 odgry- wał w „Eleusis” rolę przywódcy. Później na czoło Akademicy z „Eleusis” w 1911 r. zasilili ka- wysunęła się grupa najaktywniejszych członków, drowo skauting, grupy ZN natomiast, wstępując m.in. Tadeusz Strumiłło, Witold Fusek, Stanisław w całości do drużyn skautowych, wzbogaciły ich Pigoń i Stanisław Cywiński. „Eleusis” prowadzi- program o elementy etyczne i moralne. Wśród dzia- ło samokształcenie w grupach, których członko- łaczy ZN pojawiają się Witold Fusek, Jan Dobro- wie mieszkali razem w lokalach stowarzyszenia. wolski, Róża Szulówna, Roma Wodziczkówna oraz W ten sposób pracowano nad takimi cechami cha- Tadeusz Strumiłło i Jerzy Grodyński. Należeli oni rakteru, jak: karność, braterstwo oraz dyscyplina do organizatorów skautingu na terenie zaboru au- wewnętrzna. Program ten uzupełniały praktyki striackiego. religijne – grupowe przyjmowanie komunii świętej Do idei kształtowania zdrowego młodego po- w święta narodowe, rekolekcje. kolenia Polaków nawiązywał dr Henryk Jordan Z ruchem abstynenckim zetknął się w Kra- w stworzonym przez siebie w 1889 r. w Krako- kowie Andrzej Małkowski, który w roku szkol- wie parku dla dzieci i młodzieży (obecnie Park nym 1904/1905 – jako uczeń VI klasy I Wyższej im. dr. Henryka Jordana). Aleksander Kamiński Szkoły Realnej – uczestniczył w pracy Związku zwrócił uwagę, że „poczynania Jordana w znacz- „Młodzież”. W 1907 r. „Młodzież” przeobraziła nym stopniu przygotowały grunt dla polskiego się w Związek Nadziei (ZN), a Kraków stał się skautingu-harcerstwa”. Zarówno grupy młodzieży centrum tego ruchu. Organem Związku było czaso organizowane przez Henryka Jordana, jak i póź- pismo „Młodzież” wydawane w nakładzie 1000 eg niejsze patrole skautowe prowadziły swoje zaję- zemplarzy. Organizacja obejmowała trzy okręgi: cia na obszarach poza miastem, głównie w lasach krakowski (Kraków), czerwonoruski (Lwów) i pod- i na łąkach. Jordan podzielił młodzież na grupy karpacki (Biecz). (zastępy), których zajęcia prowadzili przewodni-

12 cy, początkowo wybierani przez samego Jordana, dr. Jordana byli związani m.in. Andrzej Małkow- a potem przez młodzież. Kierujący pracą parku dla ski, Eugeniusz Piasecki i Zygmunt Wyrobek. Ten dzieci i młodzieży dr Marian S. Tokarski przyjął ostatni prowadził gry i zabawy terenowe na kursie stosowaną do dzisiaj przez instruktorów harcer- w Skolem w 1910 r. Doświadczenia z organizacji skich zasadę urozmaicania, przemienności i stop- skautowych obozów wykorzystał w podręczniku niowania trudności w zabawie. Z pracą w parku Vademecum skauta. Polski skauting w zaborze II austriackim przed rokiem 1914 ROZDZIAŁ

wiły się drużyna, instruktor i… tropczy (od tro- II.1. Skauting angielski pienia), a także pozdrowienie „czuwaj!” zamiast be prepared (ang. bądź gotów). W latach 1909–1910 równolegle w trzech ośrod- nformacje o powstającym w Anglii skautingu kach prowadzono prace nad tłumaczeniem książki Izaczęły przenikać na ziemie polskie wkrótce po Scouting for Boys: we Lwowie (Andrzej Małkow- zorganizowaniu przez Baden-Powella pierwszych ski i Eugeniusz Piasecki), w Warszawie (Bronisław eksperymentalnych obozów. 8 października 1909 r. Bouffał) oraz Krakowie (Marian Stępowski). w warszawskim „Świecie” pojawił się artykuł Na Niebagatelny wpływ na rozwój skautingu drodze do stałej armii ilustrowany m.in. portretem u jego początków miał Eugeniusz Piasecki. An- Baden-Powella w mundurze skautowym. 16 i 17 li gażował się on w różnorodną działalność na polu stopada 1909 r. w lwowskim „Słowie Polskim” wychowania fizycznego – m.in. sokolstwo i skau- ukazały się kolejno dwa artykuły: Bi-bi (skrót od ting – upowszechniając gry i zabawy ruchowe. Boys Brigade) i Bi-es (skrót od Boy Scouts). Ich 7 maja 1910 r. na posiedzeniu lwowskiego Koła autorem był sekretarz Towarzystwa Literackiego Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych wygło- Przyjaciół Polski z siedzibą w Londynie Edmund sił wykład pt. „Organizacja młodzieży Boy Sco- Naganowski, który w 1909 r. nawiązał korespon- ut w Anglii”. Eugeniusz Piasecki, przedstawiając dencję z Baden-Powellem. Naganowski przekazał w 1911 r. na XI Zjeździe Lekarzy i Przyrodników sekretarzowi „Sokoła” Stanisławowi Biedze otrzy- w Krakowie swoje postulaty dotyczące wychowa- many od twórcy skautingu egzemplarz Scouting for nia fizycznego, mówił o skautingu, że jest to „nie- Boys. Podczas obchodów rocznicy bitwy pod Grun- zwykle szczęśliwie pomyślana synteza turystyki, waldem 15 lipca 1910 r. „Przegląd Sokoli” wezwał gier ruchowych i ćwiczeń wojskowych, owiana do tworzenia z początkiem nowego roku szkolnego przy tym najczystszym duchem miłości bliźnie- organizacji na wzór angielskiego skautingu. go, poczucia obywatelskiego i patriotyzmu”. Pia- W tym czasie opublikowano także arty- secki stał się wybitnym teoretykiem wychowania kuł dr. Mariana Stępowskiego Jak swoją mło- fizycznego. dzież wychowują Anglicy (Pułki wywiadowcze Boy Scouts w Anglii) zamieszczony w wydanym w Krakowie Kalendarzu Towarzystwa Szkoły Ludowej na rok 1911, nad którym prace rozpo- częły się w 1910 r., gdy brakowało jeszcze do- II.2. Na wzór skautingu świadczeń w pracy skautowej na terenie Polski. angielskiego Artykuł omawiał skautową metodę wychowaw- czą, ilustrowały go fotografie z życia skautów róby zastosowania systemu wychowania skau- i skautek angielskich. Stępowski zaproponował Ptowego na ziemiach polskich podjęto niezależ- polskie nazewnictwo zamiast angielskiego. Poja- nie w różnych środowiskach, m.in. wśród młodzie-

14 ży szkolnej. W zaborze austriackim władze szkolne senhausen i znakomity profesor historii literatury w Wiedniu nie pozwoliły uczniom gimnazjalnym polskiej – był współtwórcą skautingu. na przynależność do organizacji. Rada Szkolna Krajowa w Galicji widziała zaś w skautingu sku- teczną metodę wychowawczą przyczyniającą się do poprawy wyników w nauce i zachowania, a także II.3. Rozkaz Małkowskiego podniesienia poziomu moralnego uczniów. W latach 1909–1910 powstały „drużyny harco- we” w Stanisławowie, Bieczu i Stryju. Zimą 1910 r. biografii Andrzeja Małkowskiego czyta- Kazimierz Żórawski z młodzieży abstynenckiej W my o karze dyscyplinarnej, jaką otrzymał ZN sformował drużynę skautową im. płk. Zygmun- w „Zarzewiu” wiosną 1910 r. Miał przetłuma- ta Miłkowskiego. Wydawał także pismo „Hasła czyć Scouting for Boys. Przełożonym ukaranego Filareckie” z dodatkami „Harcerz” i „Na Zwiady”. był Mieczysław Norwid-Neugebauer. Małkow- Feliks Gacek, uczeń VI klasy krakowskiego ski początkowo odłożył książkę na półkę. Gdy Gimnazjum św. Anny, przywiózł z wakacji spę- ją przeczytał, zafascynowany lekturą nie tylko dzonych na Śląsku gazetkę „Pfadfinder”. Zainspi- ją przetłumaczył, ale rozpoczął organizowanie rowała ona gimnazjalistów do rozpoczęcia pracy skautingu. skautowej. We wrześniu 1910 r. powstał skautowy Przekładając dzieło Baden-Powella i przerabia- zastęp „Kruki” z Władysławem Smolarskim jako jąc je na potrzeby młodzieży polskiej, dostosował zastępowym. Smolarski został później zawodo- również do warunków polskich prawo skautowe wym oficerem, dosłużył się stopnia pułkownika. będące syntezą idei skautingu. Znalazło się ono Był szefem sztabu obrony Lwowa, a we wrześniu w książce Scouting jako system wychowania mło- 1939 r. dowódcą piechoty dywizyjnej w 17 DP. Od- dzieży wydawanej w częściach od marca do czerw- znaczono go krzyżem Virtuti Militari. ca 1911 r. Ponownie prawo skautowe opublikowano We wrześniu 1910 r. pracę w I Wyższej Szkole w numerze drugim czasopisma „Skaut” z 1 listo- Realnej w Krakowie rozpoczął dr Herman Moj- pada 1911 r. Cztery miesiące później w „Skaucie” mir. Podejmowane przez niego wcześniej próby ukazała się wersja uzupełniona o dziesiąty punkt: zorganizowania skautingu wśród młodzieży były „Skaut jest czysty w myśli, mowie i uczynku – wol- nieudane. Dopiero kolejne przyniosły spodziewany ny od nałogów pętających i osłabiających ciało”. efekt. W maju 1911 r. Mojmir odbył z grupą chłop- Trzecia redakcja prawa skautowego opublikowa- ców klasy V wycieczkę do zamku w Melsztynie. na 1 marca 1914 r. przetrwała – ze zmianą słów Po powrocie chłopcy utworzyli zastęp skautowy „skaut” na „harcerz” i „ojczyzna” na „Polska” – „Lisy”, a we wrześniu w szkole powstała drużyna do roku 1939. kierowana przez Mojmira (późniejsza 6 Krakow- W warunkach polskich założenia programowe ska Drużyna Skautów). i wychowawcze skautingu zostały uzupełnione Inną historię miała drużyna z Rakowic pod o ideę walki o niepodległość. Przygotowanie do Krakowem. Od 1910 r. przy Gimnazjum oo. Pi- niej stało się istotnym elementem działania dru- jarów istniało Towarzystwo Sportowe „Sokół”. żyn skautowych powstających na terenie wszyst- Związany z nim był Stanisław Pigoń, który po kich trzech zaborów. Z myślą o walce rozbudowy- kursie w Skolem przekonał się do idei skautingu. wano również program kształtowania charakteru, We wrześniu 1911 r. towarzystwo przekształciło się stawiając młodym ludziom wysokie wymagania w 1 Rakowicką Drużynę Skautową im. hetmana etyczne i moralne, sprzeciwiając się w ten sposób Czarnieckiego, z Kazimierzem Zajdzikowskim, niszczącym tkankę narodową działaniom zabor- nauczycielem gimnastyki, jako drużynowym. Nie- ców. Pojawiło się określenie skautingu jako „za- wiele osób wie, że Pigoń – więzień obozu Sach- konu rycerskiego”.

15 W pierwszych miesiącach 1911 r. wydarze- w formie książkowej pod tytułem Scouting jako nia potoczyły się szybko. 26 lutego Grono Na- system wychowania młodzieży. 1 grudnia 1911 r. uczycielskie „Sokoła” w większości złożone Komenda Skautowa przekształciła się w Naczel- z zarzewiaków, skupiające nauczycieli gimnasty- ną Komendę Skautową (NKS), a 6 lutego 1912 r. ki i spełniające ważną rolę w strukturze Towarzy- – w Związkowe Naczelnictwo Skautowe (ZNS) stwa Gimnastycznego „Sokół”, przyjęło uchwałę z Kazimierzem Pankiem jako naczelnikiem i Ka- o przeprowadzeniu przez „Sokół-Macierz” kursu zimierzem Wyrzykowskim jako komendantem. skautowego. 20 marca przy „Sokole-Macierzy” Małkowski zawsze podkreślał znaczenie opieki we Lwowie rozpoczął się kierowany przez Jerze- „Sokoła” nad skautingiem. go Grodyńskiego kurs skautowy z udziałem 200 W Krakowie udany rok pracy zastępu „Kru- uczestników, na którym wykłady i ćwiczenia pro- ki” sprawił, że po powrocie z kursu w Skolem wadzili m.in. Andrzej Małkowski, Henryk Bagiń- odwiedził zastęp Zygmunt Wyrobek. Spotkanie ski, Stanisław Gibbes, Kazimierz Kierzkowski, zorganizowane z inicjatywy Bronisława Piątkie- Mieczysław Norwid-Neugebauer, Franciszek Pęk- wicza, nauczyciela Gimnazjum św. Anny, odbyło szyc-Grudziński. 21 maja rozwiązano Drużyny się 16 września 1911 r. W efekcie zdecydowano Młodzieży Sokolej we Lwowie i przekształcono je o utworzeniu 1 Sokolej Drużyny Skautowej im. w drużyny skautowe, a Komenda Drużyn zmie- Tadeusza Kościuszki z Wyrobkiem jako drużyno- niła się w Komendę Skautową. W jej skład wcho- wym. Piątkiewicz do początku lat dwudziestych dzili: Kazimierz Wyrzykowski, Andrzej Małkow- był filarem krakowskiego skautingu, potem zaś ski, Czesław Pieniążkiewicz, Franciszek Kapałka, jako profesor fotogrametrii poświęcił się pracy na- Olga Drahonowska, Jerzy Grodyński, Alojzy Ho- ukowej. rak. Szczególną rolę w drużynach odgrywali Ka- W latach 1911–1912 młody polski ruch skau- zimierz Kierzkowski, który w 1919 r. był szefem towy wzbogacił się o istniejącą do dzisiaj sym- sztabu wojsk powstańczych na Śląsku, w 1939 r. bolikę. Miesięcznik „Skaut” redagowany przez prezesem Zarządu Głównego Organizacji Orła Bia- Małkowskiego ogłosił konkurs na odznakę. Na łego, w 1942 r. został zamordowany w Auschwitz, podstawie projektu ks. Kazimierza Lutosławskie- Franciszek Pększyc-Grudziński – kawaler Virtuti go został stworzony krzyż harcerski. Pierwotnie Militari, żołnierz 1 pp Leg., który poległ w 1915 r. w żeńskiej drużynie lwowskiej, a potem w całym pod Modliborzycami, i Alojzy Horak, w 1939 r. polskim skautingu używano zamiast angielskiego dowódca Grupy Operacyjnej „Brześć”, komendant pozdrowienia „bądź gotów!” tradycyjnej polskiej Okręgu Warszawa-Województwo ZWZ, który zo- formuły „czuwaj!”. Pieśnią od początku powszech- stał rozstrzelany w 1943 r. nie śpiewaną w uroczystych chwilach przez druży- Rozkazem z 22 maja 1911 r., podpisanym ny skautowe była Rota. W 1914 r. została uznana za przez Andrzeja Małkowskiego (co świadczy hymn skautów i skautek polskich; stała się również o jego wyjątkowej roli w tworzeniu skautingu), hymnem ZHP. Tymczasem już w pierwszym nu- utworzono oficjalnie pierwsze drużyny skautowe merze „Skauta” w październiku 1911 r. opubliko- na ziemiach polskich: 1 Lwowską Drużynę Na- wano wiersz Ignacego Kozielewskiego Wszystko, czelnika Kościuszki z Czesławem Pieniążkiewi- co nasze, Ojczyźnie oddamy. Olga Drahonowska czem jako drużynowym, 2 Lwowską Drużynę dostosowała ten wiersz do zapożyczonej od so- hetmana Chodkiewicza z Franciszkiem Kapał- cjalistów melodii pieśni Na barykady, dopisując ką i 3 Lwowską Drużynę pułkownika Platerów- refren. I to ta pieśń na przełomie lat dwudziestych ny z Olgą Drahonowską. Jerzego Grodyńskiego i trzydziestych XX w. stała się oficjalnym hymnem mianowano patrolowym patroli akademickich. harcerskim. W jednej z fundamentalnych prac do- Wykłady skautowe prowadzone w tym czasie tyczących harcerstwa – napisanych wspólnie przez w „Sokole” przez Małkowskiego zostały wydane Eugeniusza Piaseckiego i Mieczysława Schreibera

16 Harcach młodzieży polskiej – autorzy zaproponowali rodzime nazewnictwo (harcerz, zastęp, hufiec, II.4. Skauting żeński chorągiew itp.), realizując postulaty spolszczenia w Galicji nazw używanych w ruchu skautowym. Nazwy odnosiły się do polskiej tradycji rycerskiej, co ko- owołanie drużyny żeńskiej jako jednej spośród respondowało również z nawiązaniem w prawie Ppierwszych trzech lwowskich drużyn miał nie- skautowym do kodeksu rycerskiego i odwoływa- bagatelne znaczenie dla zrównoważonego rozwoju niem się do postaci Zawiszy Czarnego. skautingu. Podkreślić należy odmienne uwarunko- W pierwszych latach skautingu na ziemiach wania społeczne pracy skautowej dziewcząt. Z dużą polskich skauci nie mieli jednolitego umunduro- podejrzliwością patrzono na dziewczęta uczestni- wania. Wykorzystywano mundury sokole, niektóre czące w ćwiczeniach gimnastycznych, w wyciecz- drużyny szyły mundury na wzór angielski, używa- kach, spotykające się poza szkołą bez rodziców. Nie no skautowych kapeluszy, „rogatych” czapek albo było oficjalnego poparcia władz oświatowych dla nakryć głowy podobnych do czapek akademickich. tego typu działalności, zwłaszcza że Radzie Szkol- W „Skaucie” w 1913 r. ogłoszono przepisy doty- nej Krajowej podlegały jedynie gimnazja męskie. czące stroju skautowego. Składał się z kapelusza Już w maju 1912 r. we Lwowie odbył się żeń- zielonopopielatego, takiej lub oliwkowobrązowej ski kurs instruktorski. Później organizowano na- bluzy z naramiennikami i kieszeniami na piersiach, stępne. Wkrótce do lwowskich drużyn dołączyły spodni krótkich popielatych lub khaki spiętych pod drużyny skautek w Sanoku, Sokalu, Trembowli kolanem, wełnianych sztylp i skórzanych trzewi- i Krakowie. W czerwcu 1913 r. było już 800–1000 ków. Mundur skautowy (harcerski) miał być przy- skautek. 1 stycznia 1913 r. przy ZNS powstała stosowany do zajęć w terenie, również pod wzglę- sekcja żeńska z Jadwigą Falkowską. Kazimierz dem kolorystycznym. Do dzisiaj używane przez Wyrzykowski, Andrzej Małkowski, Olga Dra- harcerzy chusty były pomocne w zajęciach sama- honowska i Helena Paliwodzianka wydali ważną rytańskich (udzielania pierwszej pomocy medycz- książeczkę zatytułowaną Polskie skautki – zarys nej). Do dzisiaj zmiany w umundurowaniu harcer- organizacyjny. Przewodniczącą Zarządu Głów- skim wynikają z unowocześnienia produkcji tkanin, nego Żeńskich Drużyn Skautowych mianowano uwzględniania nowoczesnego kroju, a nie z rady- Marię Czarnecką. Wzmocnieniem i nowym im- kalnej zmiany wzorca. Współcześni harcerze są pulsem do rozwoju żeńskiego skautingu był kurs bardzo podobni do tych z 1912, 1923 czy też 1939 r. dla instruktorek ze wszystkich zaborów zorga- Wzrastająca liczba skautów w drużynach przy nizowany w 1914 r. W tym czasie w zaborze au- „Sokole” powodowała trudności organizacyjne striackim działało 56 drużyn żeńskich w 38 miej- i budziła zaniepokojenie władz szkolnych, któ- scowościach. re zdawały sobie sprawę, że tracą kontrolę nad kierunkami wychowania młodzieży skautowej. W marcu 1912 r. Rada Szkolna Krajowa zabroniła organizowania tzw. dzikiego skautingu i zaleciła, II.5. Ideowe spory aby „przy zawiązywaniu patroli i drużyn […] w po- w skautingu galicyjskim szczególne organizacje łączono tylko młodzież z tego samego zakładu [tj. szkoły]”. Skauting miał pierwszych miesiącach tworzenia skautingu być powiązany ze szkołą. Decyzje władz szkol- Ww zaborze austriackim grupy instruktorów nych przyspieszyły rozwój skautingu w zaborze skautowych wywodzące się z rozmaitych ruchów austriackim. Do wybuchu wojny w 1914 r. praco- i organizacji podlegały różnym wpływom. W nie- wało ponad 140 drużyn w 87 miejscowościach. których miejscowościach przeważali ludzie zwią- Należało do nich 4–6 tys. skautów. zani z ruchem odrodzenia moralnego, w innych

17 Olga Małkowska z Drahonowskich (1888–1979), a od 1922 r. w Państwowym Gimnazjum w Zakopanem. jedna z założycielek polskiego skautingu, instruktorka Uczestniczyła w II Międzynarodowej Konferencji Instruk- harcerska, współautorka hymnu harcerskiego, założyciel- torek Skautowych w Cambridge. W 1924 r. doprowadziła ka szkół instruktorskich, harcmistrzyni Rzeczypospolitej. do zbudowania „Cisowego Dworku” w Sromowcach Wyż Studiowała w lwowskim konserwatorium grę na forte- nych, ośrodka harcerskiego, w którym utworzyła szkołę pianie, w 1910 r. uzyskała dyplom. Ukończyła też kurs z internatem, prowadziła obozy i kursy instruktorskie. rzeźby w Szkole Artystyczno-Przemysłowej. Na Uniwer- W kolejnych latach, będąc kierowniczką całego ośrod- sytecie Lwowskim studiowała biologię. Była instruktorką ka, rozwinęła placówkę – postawiła obok Dworku „Dom oraz nauczycielką gimnastyki i wychowania fizycznego Ludowy”, „Orle Gniazdo”, „Watrę” i „Pustelnię”. W 1924 r. „Sokoła”. Należała do „Zarzewia” – gdzie w stopniu po- była komendantką I Zlotu Narodowego Harcerek nad rucznika ukończyła szkolenie wojskowe – i do „Eleusis”. Świdrem. Przewodniczyła polskiej delegacji na III Między- Była uczestniczką kursu skautowego w marcu 1911 r., na narodowej Konferencji Skautek w Foxlease, w 1928 r. zo- którym Andrzej Małkowski prezentował przetłumaczoną stała wybrana do Światowego Komitetu Skautek, w 1932 r. przez siebie książkę Baden-Powella Scouting for Boys. Była przewodniczyła VII Światowej Konferencji Skautek w Buczu. założycielką i drużynową 1 Żeńskiej Drużyny Skautowej W 1927 r. była przedstawicielką Polski na Konferencji im. Emilii Plater. Jako patrolowa „plutonu wakacyjnego” Nowego Wychowania w Locarno, a w 1934 r. jako re- w Kosowie zetknęła się z ks. Kazimierzem Lutosławskim. prezentantka skautingu została wydelegowana do sekcji Weszła w skład lwowskiej Komendy Skautowej. Wpro- opieki na dziećmi Ligi Narodów w Genewie. wadziła do harcerstwa hasło „czuwaj”. Przystosowała Po wybuchu wojny syn namówił ją do wyjazdu z Pol- wiersz Ignacego Kozielewskiego do melodii robotniczej ski. W 1940 r. zorganizowała Dom Dziecka i Żołnierza pieśni i napisała refren, tworząc tym samym przyszły hymn Polskiego w Dartmouth w Devon, przeniesiony następnie harcerski. W 1913 r. wyjechała na leczenie do Zakopa- do Castlemains w Szkocji. Została członkinią Doraźnego nego. Tam odbył się jej ślub z Andrzejem Małkowskim. Światowego Komitetu Pomocy Skautkom i przewodni- Założyła 2 Zakopiańską Drużynę Skautek im. Emilii Plater. czącą Komitetu Harcerskiego (1943–1946 – Komitetu Zimą 1913/1914 współorganizowała kurs dla skautów Naczelnego ZHP na czas wojny). W 1942 r. wróciła do z wszystkich trzech zaborów. Po wybuchu wojny organizo- Londynu, działała m.in. w Girls International Service. wała skautów zakopiańskich do służby na rzecz Legionów W 1948 r. ponownie zorganizowała Dom Polskiego i Naczelnego Komitetu Narodowego (NKN). Po wykryciu Dziecka w Hawson Court w Devon. W latach 1946– składu broni pod Nosalem musiała wraz z mężem wyje- –1947 wchodziła w skład Naczelnictwa ZHP na obczyź- chać do Wiednia, a następnie do Francji. nie. Uczestniczyła również w światowych konferencjach W latach 1915–1916 przebywała w USA. W Chicago skautek w Anglii i we Francji. urodził się syn Lutyk. W 1917 r. pracowała jako nauczy- W 1961 r. wróciła do Polski i zamieszkała w Zako- cielka muzyki i rzeźby w szwajcarskiej szkole. W Londynie panem. „Cisowy Dworek”, „Orle Gniazdo” i „Watrę” prowadziła szkołę dla dzieci starej emigracji polskiej. przekazała władzom oświatowym województwa war- W 1919 r. w Devon, gdzie pracowała w szkołach ss. do- szawskiego z przeznaczeniem na ośrodek kolonijny. minikanek, założyła drużynę skautek i gromadę wilcząt. Była odznaczona m.in. Krzyżem Oficerskim i Krzyżem W 1920 r. uczestniczyła w Międzynarodowej Konferencji Kawalerskim Orderu Polonia Restituta, Krzyżem Niepod- Instruktorek Skautowych w Oxfordzie. ległości, skautową i harcerską Odznaką „Wdzięczności”, Po powrocie do Polski podjęła pracę w Szkole Go- Honorowym Krzyżem Harcerzy z Czasów Walk o Niepod- spodarstwa Domowego Zamoyskich w Kuźnicach, ległość, angielskim skautowym Brązowym Krzyżem Zasługi.

dominowali zwolennicy intensywnego przygoto- idealnym członkiem ZN”. 31 grudnia 1911 r. zjazd wania wojskowego. Powstawały konflikty. W ta- Związku Nadziei w Przemyślu podjął decyzję o sa- kiej sytuacji niebagatelne znaczenie dla skautin- morozwiązaniu i włączeniu członków do skautingu. gu miały decyzje Związku Nadziei. We wrześniu Podczas lwowskiego zjazdu drużynowych 1911 r. Stanisław Pigoń pisał: „Gdy się utworzy i plutonowych w marcu 1912 r. krakowski instruk- drużyna – poddać ją absolutnie pod przewodnic- tor wywodzący się ze Związku Nadziei Jan Ma- two Towarzystwa »Sokół« lub Związkowi Nadziei rian Dobrowolski zaproponował przyjęcie rezolucji w Krakowie”. Tenże Pigoń, ukryty pod pseudoni- sprzeciwiającej się oddzielaniu wychowania fizycz- mem „Podchorąży”, podkreślał w tym czasie, że nego od wychowania moralno-ideowego. Andrzej „skautami powinni być wszyscy członkowie ZN Małkowski w związku z nieprzestrzeganiem zasa- bez względu na płeć i wiek. Idealny skaut będzie dy abstynencji przez wielu skautów miał problem

18 Tadeusz Strumiłło, „Szumiący Dąb” (1884– ły do integracji. Tadeusz Strumiłło uznał za ko- –1958), doktor filozofii, pedagog, harcmistrz Rzeczy- nieczne wspólne działanie „Elsów” w skautingu pospolitej. W kijowskim gimnazjum należał do tajnej i przeciwdziałanie tendencjom militarystycznym korporacji uczniowskiej. W 1905 r. ukończył studium rolnicze UJ, a w 1912 r. filozofię i historię kultury zarzewiaków i sokołów. Zimą na przełomie lat i sztuki. Należał do ZET, Sodalicji Akademickiej, 1911 i 1912 utworzono poufny zespół „Gwiazda”, „Eleusis”, do organizacji Armia Polska. Pracował który miał umacniać wśród skautów zasady mo- nad uświadomieniem narodowym robotników na Górnym Ślasku i w Westfalii. Pod wpływem Andrzeja ralne „Eleusis”. Jego pracami kierowali Tadeusz Małkowskiego zaangażował się w prace skautingu. Strumiłło i Ignacy Kozielewski. Z ostrą krytyką Współtworzył pierwszą redakcję prawa skautowego, wystąpił Henryk Bagiński, który zwrócił uwagę szczególnie zabiegał o umieszczenie w nim punktu dotyczącego abstynencji. W 1912 r. przyczynił się do na rozwiązanie z jednej strony Związku Nadziei, powstania drużyn skautowych w Poznaniu i Berlinie. a z drugiej strony na utworzenie zakonspirowa- Po wybuchu wojny w 1914 r. uczył w polskiej szko- nej „Gwiazdy”. Doszło do tego, że na kursie we le w Wiedniu, gdzie organizował harcerstwo. Pod- czas wojny polsko-bolszewickiej służył jako ochotnik Lwowie (1 lutego – 30 kwietnia 1912 r.) zażąda- w pociągu pancernym „Bartosz Głowacki”. W latach no usunięcia ze skautingu członków „Zarzewia” 1918–1921 był naczelnym inspektorem harcerstwa i Polskich Drużyn Strzeleckich. Być może skut- w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Pu- blicznego, 1919–1923 – redaktorem „Harcmistrza”, kiem tego sporu było ustąpienie Juliusza Ulrycha 1920–1923 – wiceprzewodniczącym ZHP, a 1923– i Janusza Gąsiorowskiego z funkcji drużynowych –1926 – przewodniczącym ZHP. W 1929 r. na łamach w Krakowie. Zarówno Ulrych, jak i Gąsiorowski „Harcmistrza” rzucił hasło „Ofensywa na młodzież”, zwracając uwagę, że zwiększenie liczby harcerzy nie poświęcili się później służbie w Wojsku Polskim. powinno się odbić na jakości pracy harcerskiej i że Ten pierwszy, kawaler Virtuti Militari, w stop- trzeba szkolić instruktorów harcerskich. Był na wielu niu pułkownika sprawował funkcję zastępcy szefa konferencjach skautowych w latach 1922–1935. W latach 1927–1929 pełnił funkcję przewodniczącego Biu- II Oddziału Sztabu Głównego WP, szefa sztabu ra Skautów Słowiańskich. W latach 1933, 1935 i 1939 KOP i ministra komunikacji. Drugi, również ka- reprezentował ZHP w Międzynarodowym Komitecie waler Virtuti Militari i generał brygady, był szefem Skautowym. Pod wpływem Strumiłły utrzymano w harcerstwie m.in. zasadę abstynencji od alkoholu. W latach Sztabu Głównego WP i dowódcą 7 DP. 1923–1926 wykładał na KUL, UJ, w latach 1930–1935 W marcu 1912 r. ogłoszono, jakie warunki po- w seminariach nauczycielskich w Tarnowskich Górach winien spełniać instruktor skautowy (skautmistrz): i Mysłowicach, w Instytucie Pedagogicznym w Kato- wicach, a od 1938 r. na Uniwersytecie Poznańskim. „Instruktor musi w możliwie doskonały sposób W 1941 r., po wysiedleniu przez Niemców odpowiadać swym życiem zasadom prawa skau- z Poznania, osiadł w Księżniczkach pod Krakowem. towego i musi posiadać zdolności pedagogiczne Uczestniczył w tajnym nauczaniu, udzielał schro- nienia partyzantom i osobom poszukiwanym przez w myśl intencji skautingu”. Niemców. Po wojnie wrócił do Poznania. W latach 1945–1947 był dyrektorem Państwowego Peda- gogium, wykładał w seminarium duchownym na Polacy na Ostrowie Tumskim, pracował w szkołach średnich i na wyższych uczelniach. Odznaczony m.in. Krzy- II.6. III Wszechbrytyjskim żem Oficerskim Orderu Polonia Restituta, harcerską Zlocie Skautów Odznaką „Wdzięczności”, duńską „Lilią Honorową”. ndrzej Małkowski szybko nawiązał kontakt Az Robertem Baden-Powellem. Polscy skau- z uporządkowaniem spraw w Krakowie. Zarzucał ci zostali zaproszeni do uczestnictwa w 1913 r. tamtejszym skautmistrzom zachowywanie absty- w III Wszechbrytyjskim Zlocie Skautów w Bir- nencji tylko podczas ćwiczeń skautowych. mingham. W skład drużyny reprezentującej pol- Rozbieżności w rozumieniu istoty ruchu skau- ski skauting weszli przedstawiciele ponad dwu- towego między instruktorami wywodzącymi się dziestu drużyn. Wszyscy spotkali się w Krakowie z „Zarzewia”, „Eleusis” i „Sokoła” nie prowadzi- w czerwcu 1913 r. na cztery dni. Polską reprezenta-

19 cją kierowała trzyosobowa komenda; nominalnie aby nie brać udziału w pokazach, lecz jedynie przewodniczył jej Michał Affanasowicz. 41 skau- przyglądać im się z boku. W Krakowie, m.in. pod tów podzielono na cztery patrole: „Dzwońce”, wpływem Zygmunta Wyrobka, zdecydowano „Kruki”, „Wilgi” i „Czajki”. Poza tym samodziel- jednak, że polscy skauci zademonstrują podczas ny zastęp tworzyło siedmiu skautmistrzów, z Jó- zlotu swoje umiejętności i sprawność. 29 czerw- zefem Lewickim na czele. Niebieskoszare i kha- ca drużyna w pełnym rynsztunku, w towarzy- ki mundury ozdobiono barwami narodowymi stwie orkiestry sokolej i wszystkich krakowskich – różyczkami białą i amarantową przypiętymi drużyn, została pożegnana słowami Wyrobka: do kapelusza skautowego oraz biało-czerwoną „Pamiętajcie, że jesteście przedstawicielami Pol- wstążką z napisem „Polska-Poland” umieszczoną ski”. Na zlocie powiewała biało-czerwona flaga. nad lewą kieszenią munduru. Spowodowało to protesty przedstawicieli państw Dyskusję wywoływała sprawa sposobu pre- zaborczych w Londynie. Baden-Powell zaś nie zentacji polskiej drużyny na zlocie. Jeszcze we miał problemów z akceptacją polskich akcentów, Lwowie komendant drużyny otrzymał zalecenie, na zlocie nosił w klapie polskiego orła. Początki polskiego skautingu III w zaborach rosyjskim i pruskim ROZDZIAŁ

stwa Szkoły Maurycego hr. Zamoyskiego (2 War- III.1. Pierwsze drużyny szawską Drużynę Harcerzy), której członkami byli skautowe w Warszawie m.in. Stanisław Rudnicki, Tadeusz Maresz i To- masz Piskorski. Przy szkole założonej przez Woj- o burzliwych wydarzeniach roku 1905 w Ro- ciecha Górskiego rozpoczęła tworzenie skautingu Psji, a także na ziemiach polskich zaboru ro- Organizacja Młodzieży Postępowo-Niepodległo- syjskiego, nastąpiła częściowa i krótkotrwała li- ściowej z udziałem m.in. Alojzego Pawełka, Ka- beralizacja polityki władz rosyjskich zakończona rola Wądołkowskiego i Romana Umiastowskiego. objęciem stanowiska premiera rządu rosyjskiego W Warszawie działania skautowe miały najczęściej przez Piotra Stołypina. charakter tajny. Takie były zastępy skautowe po- W 1907 r. władze zaborcze wyraziły zgodę na wstałe z inspiracji Pawełka w szkole technicznej utworzenie Polskiego Towarzystwa Krajoznawcze- przy Muzeum Rzemiosł i Sztuki Stosowanej oraz go. Leśne ścieżki i drogi zapełniły się wędrującymi w klasach rzemieślniczo-przemysłowych Muzeum grupami młodzieży. Wycieczki stały się również Przemysłu i Rolnictwa. przykrywką dla działalności tajnych organizacji. Od jesieni 1911 r. powstawały drużyny dziew- W lecie 1910 r. nauczyciel gimnastyki z War- cząt. Inicjatorem skautingu żeńskiego w Warsza- szawy Edmund Nebel zastosował metodę skauto- wie była OMN i grupa akademiczek z kursów Jana wą w grupie chłopców w Ciechocinku, po czym Miłkowskiego. Rok później powstała Komenda w październiku założył drużynę skautową w Szko- Skautowa drużyn żeńskich. Przy wsparciu przy- le Realnej prowadzonej przez Witolda Wróblew- byłych ze Lwowa Heleny Paliwodzianki i Jadwigi skiego w Warszawie (późniejszą 27 Warszawską Falkowskiej odbyły się latem 1913 i w marcu 1914 r. Drużynę Harcerzy). W sierpniu 1911 r. Antoni żeńskie kursy skautowe. Ostrowski utworzył drużynę skautową im. Romu- alda Traugutta przy szkole Mariana Rychłowskiego (1 Warszawską Drużynę Harcerzy). We wrześniu powstały zastępy skautowe przy gimnazjum Emi- Tajna Naczelna liana Konopczyńskiego prowadzone przez Kazi- III.2. Komenda Skautowa mierza Morrisa. Tutaj swoją skautową przygodę dla Kongresówki rozpoczynali ks. Kazimierz Lutosławski i ks. Jan Mauersberger. Z inspiracji Organizacji Młodzieży konspiracji kształtowała się komenda war- Narodowej (OMN) powołano w październiku dru- Wszawskich drużyn. W listopadzie 1911 r. żynę przy Gimnazjum Państwowym im. Stanisła- powstała komisja porozumiewawcza. Z misją dowa Staszica (16 Warszawską Drużynę Harcerzy), prowadzenia do porozumienia między skautami do której należeli m.in. Jerzy Wądołkowski i Piotr ze wszystkich ziem polskich przybył do Warszawy Olewiński, oraz drużynę przy Szkole Pawła Chrza- Jerzy Grodyński. Utworzono tajną i autonomicz- nowskiego, późniejszym Gimnazjum Towarzy- ną wobec ZNS we Lwowie Naczelną Komendę

21 Skautową dla Kongresówki, m.in. z Czesławem o zamykanie szkół w związku z aktywnością dru- Jankowskim, Kazimierzem Morrisem, a później żyn. Skauci często mieli zajęcia i ćwiczenia poza ks. Kazimierzem Lutosławskim w składzie. Pod miastem nie tylko z powodu wymagań metody koniec 1912 r. w Warszawie istniało jedenaście skautowej. Kierowana przez Alojzego Pawełka ko- drużyn skautowych. Powstawały także drużyny lonia drużyny im. Zawiszy Czarnego została zor- poza Warszawą (m.in. w Łodzi, Piotrkowie, Rado- ganizowana latem 1913 r. w odległym od Warsza- miu, Sosnowcu, Siedlcach, Płocku i Wilnie), dla- wy majątku Olewińskich na Polesiu, co pozwalało tego Rada Drużynowych w okresie Bożego Na- ukryć się przed czujnym okiem władz rosyjskich. rodzenia 1913 r. przeprowadziła dwa kursy: dla instruktorów spoza Warszawy i dla instruktorów warszawiaków. Dla uczestników tego drugiego ks. Lutosławski stworzył, na podstawie projektu przesłanego wcześniej na konkurs „Skauta”, model III.3. Skauting w Kongresówce krzyża harcerskiego. Skauci warszawscy uczestniczyli w rozpo- wszechnianiu wydawnictw niepodległościowych powstaniu skautingu łódzkiego ważną i odezw, brali udział w manifestacjach patriotycz- Wrolę odegrała książka Andrzeja Małkow- nych, m.in. podczas pogrzebu członka Rządu Na- skiego. Bazując na wiedzy zaczerpniętej z książ- rodowego z okresu powstania styczniowego Stani- ki, powołano jesienią 1911 r. pierwsze patrole sława Krzemińskiego. Tajny charakter części dzia- skautów, a później Radę Patrolowych, m.in. łań drużyn skautowych powodował zwiększone z udziałem Jerzego Szletyńskiego i Wacława Li- zainteresowanie władz rosyjskich. Istniały obawy pińskiego. Po kursie prowadzonym latem 1912 r.

Kazimierz Lutosławski, „Jan Zawada” (1880–1924), Małkowskich. Na początku wojny głoszone przez niego ksiądz, działacz endecki, poseł na sejm, instruktor har- poglądy przeciwne militarnej koncepcji skautingu dopro- cerski, autor pierwowzoru krzyża harcerskiego. Studiował wadziły do jego podziału w warszawskim środowisku. w Niemczech i Szwajcarii. W Zurychu wstąpił do ZET Po ewakuacji z Warszawy w 1915 r. trafił do Moskwy. i Organizacji Młodzieży Narodowej, był komendantem Był tam drużynowym 3 Drużyny im. Henryka Dąbrow- tamtejszego „Sokoła”. W 1903 r. uzyskał tytuł doktora skiego, a następnie w latach 1916–1918 komendantem medycyny. Studiując fizykę i nauki społeczno-ekonomicz- Chorągwi Moskiewskiej Harcerstwa w Rosji i na Rusi. ne w Londynie, zetknął się ze skautingiem. W 1906 r. W 1918 r. był członkiem komisji wojskowej organizującej wrócił do Polski, zorganizował szkoły w Szymanowie koło przerzucanie żołnierzy gen. Hallera do Murmańska. Po Warszawy i w Starej Wsi. W 1909 r. wstąpił do semina- rozstrzelaniu przez bolszewików braci ks. Lutosławskie- rium duchownego we Fryburgu w Szwajcarii, w 1912 r. go – Mariana i Józefa – sam zagrożony aresztowaniem otrzymał święcenia kapłańskie, a potem obronił doktorat wrócił do Warszawy. Założył tam 20 WDH. Potem włączył z teologii. Był prefektem szkół warszawskich. W 1911 r. się w działalność polityczną. Został wybrany do Sejmu w rodzinnym Drozdowie zorganizował zastępy skautowe Rzeczypospolitej w latach 1919 i 1922 z ramienia Związ- „Kruków” i „Czajek”. W Kosowie, w zakładzie leczniczym ku Ludowo-Narodowego. Był m.in. wiceprzewodniczącym dr. Apolinarego Tarnowskiego, zorganizował „pluton wa- komisji konstytucyjnej. Napisał wiele prac dotyczących kacyjny” skautów. Współpracował z 3 Warszawską Dru- harcerstwa i młodzieży, m.in. Czuj Duch! Szesnaście żyną Skautów przy Szkole Konopczyńskiego (późniejszym gawęd obozowych o idei skautingu, Śpiewnik polskiego Gimnazjum im. Adama Mickiewicza). W 1912 r. został skauta, Skauting jako system wychowania moralnego, członkiem Naczelnej Komendy Skautowej w Warszawie. Letniska młodzieży szkolnej, a także poświęconych innej Z Tadeuszem Strumiłłą współtworzył skauting w zabo- tematyce, m.in. Hasła rewolucji w świetle nauki katolickiej. rze pruskim. W 1911 r. na konkurs czasopisma „Skaut” Był redaktorem czasopisma „Polak-Katolik” (1917–1918), opracował projekt odznaki skautowej, która po modyfi- „Sprawa” (1919–1920) i „Bulletin Catholique de Pologne” kacjach nabrała kształtu krzyża harcerskiego funkcjonu- (1921). Zmarł na szkarlatynę, którą zaraził się, pełniąc jącego do dzisiaj. Kierował kursami skautowymi w Sko- posługę kapłańską. lem i w Warszawie na Dynasach. 19 czerwca 1913 r. Został odznaczony Krzyżem Walecznych (1920) i har- błogosławił w Zakopanem małżeństwo Olgi i Andrzeja cerską Odznaką „Wdzięczności” (1921).

22 przez przybyłego z Warszawy Antoniego Ostrow- skiego i porozumieniu grup skautów powstała III.4. Początki skautingu drużyna im. Tadeusza Kościuszki. Patrolowy w zaborze pruskim łódzkich skautów Wacław Lipiński był potem członkiem Komendy Głównej POW, w II Rzeczy- grudniu 1911 r. w „Sokole”, czasopiśmie pospolitej dyrektorem Instytutu Józefa Piłsud- WZwiązku Sokołów Polskich w państwie skiego, a w 1946 r. stał na czele podziemnego niemieckim, ukazał się artykuł o rozwijającym Stronnictwa Niezawisłości Narodowej. Podpuł- się skautingu. Bernard Chrzanowski, prezes po- kownika Lipińskiego, kawalera Virtuti Militari, znańskiego „Sokoła”, a w niepodległej Polsce Niemcy aresztowali w 1944 r. i więzili kilka mie- kurator okręgu szkolnego, skierował do Lwowa sięcy. Po wojnie, w 1947 r. władze komunistyczne prośbę o przysłanie doświadczonego instruktora. skazały go na karę śmierci, zamienioną później Już w sierpniu 1912 r. Tadeusz Strumiłło i Jerzy na dożywocie. Grodyński przeprowadzili kurs skautowy w Pusz- W Łodzi w roku szkolnym 1910/1911 idea czykowie. W tym czasie w Wielkopolsce istniało skautingu trafiła do kół samokształceniowych cieszące się dużą popularnością wśród polskiej dziewcząt. Po lekturze książki Małkowskiego jed- młodzieży Towarzystwo im. Tomasza Zana. Inicja- no z kół prowadzone przez siostry Marię i Zofię torzy skautingu w Poznaniu, obawiając się pruskiej Wocalewskie przekształciło się w zastęp „Kukuł- policji i nie chcąc zaszkodzić TTZ, zdecydowali ki”. Z Organizacji Młodzieży Narodowej wyłonił się na utworzenie jedynie dzielnicowej komendy się zastęp „Jaskółki”. Później powstała 1 Żeńska skautowej. Systematyczną pracę skautową podjęli Drużyna Skautowa im. Emilii Plater prowadzona poza szkołami członkowie samokształceniowych przez Eugenię Jabłońską. Równocześnie drużyny towarzystw „Iskra” i „Ogniwo”. Działania te do- skautowe rozwinęły się w Pabianicach, Zgierzu prowadziły do utworzenia w październiku 1912 r. i Ozorkowie. najpierw zastępu skautów „Poznań”, a następnie W grudniu 1910 r. Kazimierz Kierzkowski 1 Poznańskiej Drużyny Skautów „Piast”, do któ- przywiózł do Zagłębia Dąbrowskiego instrukcję rej należeli m.in. Cezary Jindra, Henryk Śniegocki Oddziałów Ćwiczebnych. Na początku 1911 r. dzię- i Wincenty Wierzejewski. Z kolei z kółka „Czarna ki instrukcjom zawartym w książce Małkowskiego Ręka” nawiązującego do idei powstania listopa- powstał oddział, z którego wiosną wyrosła tajna dowego powstała 2 Poznańska Drużyna Skautów. drużyna skautowa. Potem podobnie jak w innych Po zorganizowaniu kolejnych drużyn i opierając rejonach ziem polskich zaczęły działać zastępy się na drużynie „Piast”, powstał Hufiec Skautów w Będzinie, Grodźcu, Sosnowcu. Skauting w wielu „Piast”. Aktywność skautowa obudziła czujność miejscach działał pod przykrywką kółek wyciecz- pruskiej policji. Jindra jako poddany austriacki kowych. otrzymał polecenie opuszczenia terytorium Nie- Ideę skautową w Wilnie szerzyli działacze miec. Nie wykonał jednak tego nakazu i nadal „Eleusis”, m.in. Stanisław Cywiński. Jesienią pełnił funkcję drużynowego „Piasta”. W sierpniu 1911 r. w mieście pojawił się delegat ZNS ze Lwo- 1913 r. aresztowano go i odstawiono do granicy wa Tadeusz Strumiłło. Powstały pierwsze zastępy, zaboru w Oświęcimiu. a rok później utworzono 1 Drużynę im. Romualda Tymczasem OMN inicjowała powstawanie Traugutta z drużynowym Stanisławem Popław- w szkołach tajnych drużyn skautów, opierając się skim. Inicjatorką zastępu żeńskiego była Jadwiga na tajnych kołach TTZ. Tak powstały kolejne dru- Falkowska. 1 Drużynę Skautek im. Tadeusza Ko- żyny skautów w Poznaniu oraz w Inowrocławiu, ściuszki stworzono dopiero w czasie wojny, we Gnieźnie, Ostrowie Wielkopolskim, Chojnicach, wrześniu 1914 r. Od maja tego roku w Wilnie dzia- Chełmie, Świeciu, Wałczu, Nakle, Brodnicy i Gru- łała Komenda Skautowa. dziądzu.

23 W listopadzie 1912 r. Koło im. Emilii Pla- Królowej Jadwigi prowadzącej kółka oświatowe. ter zapoczątkowało w Poznaniu pracę skautową Ośrodki skautowe istniały oficjalnie jako towa- wśród dziewcząt. Powstała drużyna „Wanda”. rzystwa sportowe. W Gnieźnie skauting zareje- Prześladowania władz zatrzymały pracę w 1913 r. strowano w policji jako klub sportowo-wyciecz- Jeszcze przed I wojną światową skauting żeński kowy, a u władz administracyjnych jako „Związek w Poznaniu wznowił działalność w Drużynie im. Chusteczkowy”. Praca drużyn i przekształcenia organizacyjne harcerstwa w wa- IV runkach wojennych (1914–1918) ROZDZIAŁ

czerwca 1914 r. w Sarajewie, stolicy Boś IV.1. Drużyny w Galicji 28 ni-Hercegowiny, doszło do udanego zapo wybuchu wojny machu na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, następcę tronu Austro-Węgier. Arcyksięcia za- a początku I wojny światowej w polskim strzelił serbski student Gawriło Princip należący Nskautingu doszło do sporu o aktywny do nacjonalistycznej organizacji Czarna Ręka. udział w czynie niepodległościowym. Władze Śmierć Franciszka Ferdynanda spowodowała skautowe we Lwowie stały na stanowisku, że dalsze pogorszenie, i tak już niezwykle napię- skauci nie powinni wstępować do oddziałów tej, sytuacji międzynarodowej. Austro-Węgry wojskowych. Drużynowi i rzesze skautów trak- postawiły ultimatum ograniczające suweren- towały z kolei udział w walce jako kontynuację ność Serbii – niewielkiego państwa, które słusz- pracy skautowej. nie posądzono o inspirację zamachu. Niepełne Od sierpnia 1914 r. linia frontu na południu przyjęcie warunków ultimatum dało pretekst przesuwała się. Rosjanie zajęli Galicję Wschod- monarchii austro-węgierskiej do wypowiedzenia nią, a następnie podjęli marsz w kierunku Kra- Serbii 28 lipca 1914 r. wojny. 1 sierpnia Niem- kowa. Związkowe Naczelnictwo Skautowe zde- cy – związane sojuszem z Austro-Węgrami – cydowało się na rozwiązanie drużyn skauto- wypowiedziały wojnę Rosji, wspierającej Ser- wych. Zajęcie 3 września 1914 r. Lwowa przez bię, a 3 sierpnia – Francji, sojusznikowi Rosji. Rosjan uniemożliwiło pracę ZNS. Pozostały dwa W odpowiedzi na to 4 sierpnia Wielka Brytania, ośrodki życia skautowego: Kraków i Zakopane. złączona sojuszem z Rosją i Francją, przystąpi- Z drużyn odchodzili instruktorzy i wstępowa- ła do wojny przeciwko Rzeszy. O światowym li do oddziałów legionowych. Na przełomie lat charakterze Wielkiej Wojny (jak ją określano 1914 i 1915 walczące armie stały na linii Nida– w latach dwudziestych i trzydziestych XX w.) –Dunajec. przesądziło przystąpienie do niej w 1917 r. Japo- Z początkiem wojny na czele miejscowej ko- nii i Stanów Zjednoczonych. Był to straszliwy, mendy skautowej w Krakowie stanął Bronisław największy od czasów napoleońskich, konflikt Piątkiewicz i w niezwykle trudnych warunkach militarny, w którym zginęło ok. 20 mln ludzi. Po pełnił tę funkcję do 1917 r. Zygmunt Wyrobek zaraz pierwszy zastosowano podczas walk nowo apelował do skautów o wstępowanie do służb po- czesne wynalazki, takie jak samoloty, łodzie mocniczych. Zgłosiło się ich blisko dwustu. Po podwodne, broń chemiczną i czołgi. Pierwsza przeszkoleniu powstały „dziesiątki samarytańskie” wojna światowa przyniosła wielkie straty i znisz- do transportu chorych i rannych z Dworca Kolejo- czenia oraz klęskę państw centralnych (Niemiec wego do szpitali. Skauci dyżurowali także w sie- i Austro-Węgier), na ich gruzach zaś utworzenie dzibie NKN, pomagali w gospodarstwach rolnych, wielu państw narodowych w Europie Środkowo- zbierali porzuconą broń i amunicję. Pełnili także -Wschodniej. służbę łącznikową i kurierską. Skautki włączyły się

25 do służb pielęgniarskich w szpitalu polowym przy organizowania formacji zbrojnych spośród Pola- dworcu kolejowym. Uruchomiono skautowe Biuro ków w Ameryce, a potem w Kanadzie. 15 stycznia Pośrednictwa Pracy, Komisję Dostaw Skautowych 1919 r. w Cieśninie Mesyńskiej wybuchła mina pod i drukarnię. W pierwszych tygodniach wojna nie statkiem „Chaouia”, którym Małkowski płynął do miała dużego wpływu na działalność krakowskich Odessy, wykonując rozkaz gen. Józefa Hallera. Tak drużyn skautek. Dziewczęta pracowały do czasu zginął współtwórca polskiego skautingu. opuszczenia wraz z rodzinami miasta m.in. w pral- ni, magazynach, szwalni, gdzie szyły maciejówki. Na przełomie lat 1914 i 1915 sytuacja w Krako- wie była napięta i pełna niepokoju. Zbliżali się Ro- IV.2. Harcerstwo na Ukrainie sjanie. Jadwiga Krawczyńska we wspomnieniach i w Rosji drużynowej pisała: „Drużyny skautowskie męskie brały udział w walkach i wielu […] [skautów] zosta- uż przed wybuchem I wojny światowej, ale ło powieszonych w okolicach Krakowa […]. Dzia- Jprzede wszystkim w czasie wojny i walk re- łalność skautingu na terenie Krakowa trwała… do wolucyjnych, niezwykle dynamicznie rozwijał się września 1914 [r.] – potem mundury zostały znisz- polski skauting na Ukrainie i w zachodniej Rosji. czone w poszczególnych rodzinach z obawy przed Wieści o powstającym w Galicji skautingu zbliżającym się wojskiem rosyjskim”. Zagrożenie już w 1912 r. dotarły do Kijowa. Dziesięć procent minęło po zakończonej sukcesem wojsk niemiec- mieszkańców tego miasta stanowili Polacy. Idea kich i austriackich bitwie pod Gorlicami. Rosjanie skautowa padła na podatny grunt. Działały tu kor- do sierpnia 1915 r. opuścili Galicję. poracje uczniowskie: Centralne Biuro Organizacji Po ustąpieniu Rosjan ze Lwowa Kazimierz Uczniowskich na Rusi i Zjednoczenie Narodowe Panek wznowił pracę ZNS. W grudniu Czesław Uczniowskie w Kijowie. Józef Dąbrowski i Wła- Pieniążkiewicz stanął na czele Komendy Miej- dysław Nekrasz utworzyli pierwszy zastęp „Kru- scowej, a do połowy 1916 r. działało już siedem ki”. W latach 1913 i 1914 nastąpił szybki rozwój lwowskich drużyn. Wznowiono wydawanie skautingu. Władysław Nekrasz przeprowadził aka- „Skauta”. W żeńskim hufcu we Lwowie podję- demicki kurs drużynowych. Powstała Komenda ło na nowo pracę sześć drużyn z 260 skautkami. Naczelna kierowana przez naczelnika Stefana Ra- W opisywanym czasie Olga i Andrzej Małkow- domskiego. Komendantem miejscowym w Kijowie scy (wzięli ślub w 1913 r.) przebywali w Zakopanem. został Władysław Nekrasz. Kolejne drużyny za- W 1914 r. Andrzej Małkowski rzucił myśl stworze- częły powstawać w Żytomierzu, Winnicy, Białej nia w Tatrach „polskich Termopil”. Podhale miało Cerkwi, Berdyczowie i Charkowie. Polski skauting się stać ostatnim bastionem przed rosyjską ofensy- na tych terenach był wspierany przez Polskie To- wą. Skauci pełnili nocną straż porządkową, orga- warzystwo Gimnastyczne „Sokół”, a także przez nizowali łączność rowerową z Krakowem, przerzu- organizacje akademickie „Polonia” i „Filarecja”. cali ze Słowacji prowiant, a także przygotowywali Po wybuchu wojny praca harcerska na tere- szpital dla rannych żołnierzy. Pojawienie się żołnie- nie cesarstwa rosyjskiego stała się bardzo trud- rzy z rozwiązanego Legionu Wschodniego zrodziło na. Władze rosyjskie traktowały skautów polskich następny pomysł – utworzenie polskiego Piemontu niemalże jak agentów Austro-Wegier, z którymi na Podhalu, czyli Rzeczypospolitej Podhalańskiej. Rosja znajdowała się w stanie wojny. Każda przy- Zaznaczył się tutaj wpływ lektur Snu o szpadzie wożona ze Lwowa książka skautowa, każdy eg- i Wiernej rzeki oraz osobisty kontakt Małkowskich zemplarz „Skauta” mogły być przyczyną oskarże- z ich autorem Stefanem Żeromskim. Małkowscy, zania o szpiegostwo. Udział w tajnych kursach był grożeni aresztowaniem, musieli w 1915 r. wyjechać. niebezpieczny, groziły aresztowania za tworzenie Olga pozostała w Szwajcarii. Andrzej podjął próby antypaństwowych organizacji.

26 Przesunięcie frontu na wschód i ewakuacja ratując rannych, ludzi starszych i chorych z rozpa- Królestwa spowodowały falę ucieczek setek ty- dających się i płonących domów po wybuchu pro- sięcy mieszkańców tych terenów i osób przymu- chowni i składów z amunicją. Harcerstwo na Rusi sowo przesiedlonych w głąb Rosji. Wśród nich był porozumiało się z Polską Organizacją Wojskową ks. Kazimierz Lutosławski, który po przybyciu (POW) w sprawie wspólnego działania na drodze z Warszawy do Moskwy stanął na czele tamtej- do niepodległej Rzeczypospolitej. szego hufca. We wrześniu 1915 r. do Kijowa dotarł W 1916 r. naczelnikiem Harcerstwa na Rusi Stanisław Sedlaczek. Pod koniec roku odbył się i w Rosji nadal był – posługujący się pseudonimem zjazd instruktorów harcerskich w Rosji. Kierow- „Marian Lwowicz” – Stanisław Sedlaczek. Pod nictwo Naczelnictwa objął Sedlaczek, a w licznym szyldem Rady Okręgowej Polaków na Rusi i To- gronie współpracowników znaleźli się m.in. Wła- warzystwa Pomocy Ofiarom Wojny prowadzono dysław Nekrasz, Henryk Glass, Jan Grabowski, oficjalnie kursy kierowników kolonii letnich, bę- Olgierd Grzymałowski, Kazimierz Nowak, Alojzy dące faktycznie kursami instruktorów skautowych. Pawełek, Eugeniusz Piasecki i Stanisław Sielecki. Tworzenie takich kolonii zainicjował komendant Członkowie komendy hufca kijowskiego i NKS na Chorągwi Harcerskiej w Moskwie ks. Kazimierz Rusi odbyli dwumiesięczny tajny kurs podoficer- Lutosławski. W miejscowości Syrec pod Kijowem ski. W Kijowie działało Towarzystwo Popierania (obecnie dzielnica tego miasta) odbył się pierwszy Ruchu Harcerskiego, a harcerze ofiarnie pomagali, kurs, a następne w latach 1917 (100 uczestników)

Stanisław Sedlaczek (1892–1941), pedagog, harc- znań Religijnych i Oświecenia Publicznego, a w latach mistrz Rzeczypospolitej. Studiował budowę maszyn na 1921–1929 był Inspektorem Harcerstwa w tym minister- Politechnice Lwowskiej. W czasie studiów działał w Towa- stwie. Prowadził kursy, współredagował „Harcmistrza” rzystwie Szkoły Ludowej, Towarzystwie Wzajemnej i Brat- i „Harcerza”, uczestniczył w Jamboree w latach 1924, niej Pomocy, Technickim Kole Pomocy Przemysłowej. Był 1929 i 1933 oraz w międzynarodowych konferencjach członkiem ZET i „Sokoła”. Współzakładał Akademickie skautowych w latach 1926 i 1931. Był współzałożycielem Stałe Drużyny Sokole. Do skautingu wstąpił w 1913 r. Kręgu św. Jerzego. Wkrótce wszedł w skład Związkowego Naczelnictwa Jako asystent w Państwowym Instytucie Pedagogicz- Skautowego i w 1914 r. został jego sekretarzem. Po wy- nym redagował „Rocznik Pedagogiczny”. Podjął studia buchu wojny dotarł do Legionu Wschodniego, potem był psychologiczne na Uniwersytecie Warszawskim. W latach w Krakowie, a następnie przedarł się przez front do Lwo- 1933–1935 był kierownikiem Państwowego Instytutu wa. Tam zajął się pracą w tajnym skautingu i w Polskim Psychotroniki. Od 1935 r. przebywał w Poznaniu, gdzie Komitecie Ratunkowym. Odbył kurs wojenny. Nawiązał pracował w Katolickim Związku Młodzieży Męskiej i Ka- kontakty z Warszawą, Wilnem i Kijowem. Po niemieckiej tolickim Związku Młodzieży Żeńskiej. ofensywie pozostał jesienią 1915 r. w Kijowie. Wybrano Po wybuchu wojny w 1939 r. wrócił do Warszawy. go na naczelnika Harcerstwa Polskiego w Rosji i na Rusi, W 1939 r. został naczelnikiem konspiracyjnego Har- funkcję tę pełnił do 1918 r. Był redaktorem czasopisma cerstwa Polskiego („Hufców Polskich”). Pracował w tym „Harce”. Dokonał własnego przystosowania książki Ba- czasie w Stołecznym Komitecie Samopomocy Społecznej, den-Powella i wydał ją w 1917 r. pod tytułem Szkoła organizując schroniska i sekcję dla wysiedlonych, internat harcerza. Utworzył harcerski oddział wywiadowczy dla dla dziewcząt, bursy szkolne, domy dla sierot oraz tajne I Korpusu gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego. nauczanie. Współpracował z Radą Główną Opiekuńczą Bolszewicy wydali na Sedlaczka wyrok śmierci. Podczas i jako kolonie RGO organizował obozy harcerskie. Został wojny polsko-bolszewickiej w 1920 r. kierował wspólnie aresztowany i osadzony na Pawiaku. Zamordowano go z Władysławem Nekraszem ochotniczą akcją harcerstwa. w obozie Auschwitz 3 sierpnia 1941 r. Przygotowywał lubelski zjazd, na którym utworzono Opublikował wiele prac dotyczących problematyki ZHP. W latach 1919–1921 był naczelnikiem Głównej harcerskiej, m.in. Bibliografię harcerską, Rocznik harcer- Kwatery Męskiej, w latach 1921–1926 – wiceprzewod- ski, Harcerstwo. Zarys podstaw ideowych i organizacji. niczącym ZHP, w latach 1926–1931 – naczelnikiem har- Próby. cerzy, w latach 1931–1935 – kierownikiem Wydziału Był odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Programowego Głównej Kwatery Harcerzy. W 1919 r. Polonia Restituta, Medalem 10-lecia Odzyskania Niepod- został sekretarzem ds. harcerstwa w Ministerstwie Wy- ległości i harcerską Odznaką „Wdzięczności”.

27 i 1918 (150 uczestników) na letnisku Kiń Grust żynami w terenie były utrzymywane przez ku- (po ukraińsku „porzuć smutek”, obecnie osiedle rierów, ustnie przekazujących polecenia i rozka- w Kijowie). Z powodu rewolucyjnej sytuacji w Ro- zy. Pogarszające się warunki skłoniły Glassa do sji ich uczestnicy musieli być uzbrojeni. Twórcą przekazania pełnomocnictw kierownikom komend i kierownikiem kursów w Kiń Grust był Stanisław miejscowych – Tadeuszowi Sopoćce w Winnicy, Sedlaczek. Kursy żeńskie prowadziła Zofia Smo- Tadeuszowi Mareszowi w Humaniu i Augustowi likówna. Niemal wszyscy twórcy i działacze Har- Raczkowskiemu w Charkowie. Glass, zagrożony cerstwa na Rusi i w Rosji po 1918 r. weszli w skład aresztowaniem przez bolszewików, wyjechał z Ki- naczelnych władz ZHP. Olgierd Grzymałowski, jowa 12 czerwca 1919 r. Władysław Nekrasz, Jan Grabowski zostali zamor- dowani w 1940 r. w Charkowie i Katyniu. W 1917 r. środowiska harcerskie działały m.in. Drużynowi w Piotrogrodzie, Odessie, Taganrogu, Tbilisi, Per- IV.3. w Kongresówce przeciw mie i Samarze. Ważnym ośrodkiem harcerskim był władzom skautowym Humań. W 1916 r. funkcję hufcowego pełnił tutaj Tadeusz Maresz, w latach 1918–1919 przewod- a początku wojny w Warszawie doszło do niczący Skautowego Biura Porozumiewawczego. Nsporu o zaangażowanie w prace niepod- W pracy pomagał mu Aleksander Kamiński. Har- ległościowe. Jego zwolennikami była większość cerstwo Polskie na Rusi i w Rosji zostało podzielo- drużynowych skautowych. Realizując skauto- ne na trzy chorągwie – piotrogrodzką, moskiew- wą ideę przygotowania wojskowego, przeważa ską, kijowską – oraz Okręg Północny w Permie. jąca grupa instruktorów i starszych skautów Powstały drużyny w Omsku, a następnie – hufiec uczestniczyła w ćwiczeniach i wykładach Wolnej syberyjski. Praca osłabła po wstąpieniu drużyno- Wszechnicy Wojskowej, czemu sprzeciwiała się wych do polskiej 5 Dywizji Syberyjskiej, a na sku- NKS. Komenda skautowa wydała zakaz brania tek represji bolszewickich harcerstwo na Syberii udziału w nabożeństwach i manifestacjach pu- w 1919 r. zostało zlikwidowane. Rozwój drużyn blicznych. wspierało pismo „Młodzież”, przekształcone póź- Druga faza konfliktu rozpoczęła się wykładem niej w „Harce”. W grudniu 1916 i grudniu 1917 r. ks. Kazimierza Lutosławskiego, który negował odbyły się kolejne zjazdy – II i III. Wydano ważne historyczne korzyści powstań z lat 1830 i 1863. podręczniki: Stanisława Sedlaczka Szkoła harce- Nie zgadzało się z tym wielu skautów, a NKS za- rza i Alojzego Pawełka Młoda drużyna. wiesiła w czynnościach i odsunęła protestujących Wstąpienie części instruktorów i najstarszych drużynowych. Trzynastu drużynowych ze swoimi skautów do polskich korpusów osłabiło pracę drużynami wypowiedziało posłuszeństwo NKS. drużyn. Po rozbiciu i rozbrojeniu korpusów wielu Utworzyli oni Wydział Rady Drużynowych z Pio- z nich wróciło do pracy w drużynach, np. Alojzy trem Olewińskim na czele. Wiosną 1915 r. udało się Pawełek organizujący drużyny w Riazaniu i Bo- osiągnąć porozumienie. Na miejsce ks. Lutosław- brujsku. W tym czasie w całej Rosji aż po Ural skiego do władz NKS powołano Konrada Chmie- w 200 drużynach, w 115 miastach i miasteczkach lewskiego i ks. Jana Mauersbergera. było ok. 10 tys. harcerek i harcerzy. Spory skautowych wychowawców o bezpo- Na początku 1919 r. Stanisław Sedlaczek i Ro- średnie zaangażowanie wojskowe skautów i skau- man Bniński wyjechali na posiedzenie Naczelnej tek próbował rozstrzygnąć Departament Wojskowy Rady Harcerskiej (NRH) do Warszawy. Funkcję NKN. Z jego inicjatywy na początku 1915 r. przy- naczelnika w Kijowie pełnił wtedy Henryk Glass. był z Lublina do Piotrkowa instruktor skautowy Jan Zbliżała się Armia Czerwona, praca harcerska zo- Sikorski i rozpoczął tworzenie Polskiej Organizacji stała zakonspirowana. Kontakty z hufcami i dru- Skautowej (POS). Swoim działaniem miała ona

28 obejmować austriacką strefę okupacyjną. Protek- torat nad POS objął ks. bp Władysław Bandurski. IV.5. Pierwszy Związek 7 lipca 1916 r. na IV Zjeździe POS postanowiono Harcerstwa Polskiego o przeniesieniu Naczelnej Komendy z Piotrkowa do Radomia. Na naczelnego komendanta wybrano grudniu 1915 r. NKS w Królestwie wystą- Zdzisława Kąkolewskiego (ostatnim komendantem Wpiła do Józefa Piłsudskiego o zwolnienie był Stefan Pomarański). z szeregów Legionów drużynowych skautowych. Idea walki o niepodległość pozostawała dro- W marcu 1916 r. do Warszawy wrócił Piotr Ole- gowskazem pracy skautowej. Ponownie doszło do wiński. To on prowadził rozmowy z POS. 2 maja konfliktu warszawskich drużynowych z NKS. Bli- 1916 r. zawarto porozumienie, którego efektem był sko połowa z nich przystąpiła do POS, zrywając wspólny udział w paradzie w dniu Święta Konsty- z NKS. 3 stycznia 1916 r. Warszawska Komenda tucji 3 maja. Skauci maszerowali przed trybuną, na Skautowa utworzyła XXI Okręg POS. Naczelna której obok Józefa Piłsudskiego stali m.in. ks. Jan Komenda Skautowa, reorganizując swoją pracę, Mauersberger i Józefa Gebethnerówna. powołała Radę Hufcowych ze Stanisławem Rud- W tym miejscu kilka słów trzeba poświęcić nickim na czele. Rada przyjęła nazwę Związek jeszcze jednej organizacji skautowej – Junactwu. Harcerstwa Polskiego (ZHP) i przekształciła się Jego założycielem był Stefan Plewiński. Jesie- w Komendę I Okręgu ZHP. nią 1912 r. wśród robotników na Woli skauci ze szkół zawodowych utworzyli I Drużynę Junac- ką im. ks. Józefa Poniatowskiego z Władysławem Olędzkim na czele. Drużyny junackie powstały IV.4. Powstanie Związku w Dąbrowie Górniczej, Łomży i Łodzi. Silny ośro- Skautek Polskich dek ukształtował się w Lublinie, gdzie w 1915 r. działał Olędzki. 1913 r. w kursie skautowym w Skolem bra- Wiosną ZHP, POS, ZSP oraz Junactwo utwo- Wły udział Helena Gepnerówna i Halina Ko- rzyły komisję porozumiewawczą. W dniach 1–2 li żuchowska. Z ich inicjatywy powstała w Warsza- stopada 1916 r. odbył się wspólny zjazd. Powstał wie naczelna komenda skautek (później: Komenda Związek Harcerstwa Polskiego, który przyjął sym- Główna) z Antoniną Walicką na czele. Jesienią bolicznie jako swoje znaki krzyż harcerski (uży- 1914 r. powołano Radę Drużynowych kierowaną wany w ZHP) i lilijkę (używaną przez członków przez Helenę Gepnerównę i Irenę Rebandelównę. POS). Przewodniczącym ZHP został ks. Jan Ma Elżbietę Kwiatkowską skierowano do prac woj- uersberger, a tworzyły go ZHP, POS i ZSP. Ju- skowych. Na początku 1915 r. powstał Związek nactwo natomiast pozostało organizacją odrębną, Skautek Polskich (ZSP). Za namową ks. Jana Ma a jego przedstawiciel wchodził w skład komendy uersbergera skautką naczelną ZSP została Antoni- ZHP. Na czele Głównej Kwatery (GK) stanął Ste- na Walicka, wspierająca skautki od wielu lat i two- fan Pomarański, jej sekcji żeńskiej – Helena Gep- rząca im w swojej szkole warunki do działania. nerówna. Po rozdzieleniu w marcu 1917 r. kierow- Komenda Główna była zakonspirowana. nictwa drużyn męskich i żeńskich Gepnerówna W związku z konspiracją pojawiły się zarzuty kierowała GK Żeńską, a Olewiński – GK Męską. w prasie warszawskiej wobec skautek. Społeczeń- Drużyny systematycznie pracowały. Do dorob- stwo akceptowało tajne działania drużyn męskich, ku ZHP z lat 1916–1918 zaliczyć należy wydawanie nie wszycy natomiast akceptowali taką formę funk- czasopism „Harcerz” i „Harcmistrz”, książek z se- cjonowania organizacji żeńskiej. W tej sytuacji rii „Biblioteka Harcerska”, pierwsze próby pracy nastąpiło ujawnienie Komendy Głównej ze skaut- z najmłodszymi – z zuchami, oraz Zlot Drużyn ką naczelną. Okręgu Warszawskiego ZHP w parku Agrykola.

29 Aktem 5 listopada, w której zapowiedzieli powsta- Jan Mauersberger (1877–1942), ksiądz, doktor teologii, podpułkownik, harcmistrz Rzeczypospolitej. nie Królestwa Polskiego. W efekcie pojawiły się Uczył się w kilku warszawskich szkołach, zagrożony polskie instytucje – na początku 1917 r. Tymczaso- chorobą płuc, wyjechał do Algierii. Potem w Rzymie wa Rada Stanu, Polska Siła Zbrojna (Polnische We- studiował teologię, uzyskał doktorat z teologii i prawa kanonicznego. Do Warszawy wrócił w 1903 r. hrmacht), na którą nałożono obowiązek przysięgi na i uczył na tajnych kompletach. Od 1905 r. uczył re- wierność cesarzom niemieckiemu i austro-wegier- ligii w szkołach Emiliana Konopczyńskiego (później- skiemu, a we wrześniu Rada Regencyjna. Rada po- sze Gimnazjum im. Adama Mickiewicza) i Jadwigi Kowalczykówny. wołała Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświe- W 1912 r. zetknął się z tajnym skautingiem. cenia Publicznego (MWRiOP). W marcu władze W 1915 r. wszedł w skład Naczelnej Komendy Skauto- okupacyjne odmówiły zatwierdzenia statutu ZHP, wej w Warszawie. W 1916 r. doprowadził do połączenia działających w Kongresówce organizacji skautowych a niemiecka policja nakazała ks. Janowi Mauers- i utworzenia ZHP. Został pierwszym komendantem bergerowi rozwiązanie drużyn harcerskich. Można Związku. Przyczynił się do powstania w 1917 r. war- sądzić, że utworzenie w tym czasie w MWRiOP szawskiej Komisji Dostaw Harcerskich. W wojsku w latach 1920–1924 pełnił funkcje kape- Naczelnego Inspektoratu Harcerskiego (Tadeusz lana i proboszcza m.in. 1 pułku inżynierii Warszawskiej Strumiłło, Maria Wocalewska) uspokoiło Niemców. Szkoły Podchorążych oraz Inspektoratu Lotnictwa. Pra- Ważną rolę w dalszym rozwoju harcerstwa cował nad metodyką i programem nauczania religii. Wykładał na Państwowych Kursach Nauczycielskich, pełniły kursy organizowane przez inspektorów. w Seminarium Nauczycielskim Żeńskim. W latach Doniosłe znaczenie miał kurs w Staszowie, który 1923–1929 był przewodniczącym ZHP, 1924–1925 odbył się latem 1918 r. Poprzedziła go jedenasto- – naczelnym kapelanem ZHP, w latach 1920–1923 i 1931–1939 – wiceprzewodniczącym ZHP. Przyczynił dniowa konferencja pogłębiająca na płaszczyźnie się do powstania szkoły instruktorskiej w Buczu i zało- społecznej i moralnej rozumienie prawa harcer- żenia prewentorium w Kościelisku. skiego. W cyklu wykładów „Ku czemu Polska szła” W 1939 r., będąc najwyższym funkcją i obecnym w okupowanym kraju przedstawicielem władz ZHP, przedstawiono dzieje Polski. W staszowski kurs pełnił obowiązki przewodniczącego na obszarze oku- zaangażowani byli m.in. ks. Jan Mauersberger, powanym. Poszukiwany przez gestapo, ukrywał się Tadeusz Strumiłło, Maria Wocalewska. w Konstancinie pod Warszawą. Zmarł w 1942 r. Został odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Polonia Restituta, Krzyżem Niepod- ległości, harcerską Odznaką „Wdzięczności” i Hono- rowym Krzyżem Harcerzy z Czasów Walk o Niepod- ległość. Opublikował m.in. Katechizm harcerski – czyli IV.6. Zjazd w Lublinie co każdy harcerz wiedzieć powinien, Związek zuchów, czyli młodych skautów, Komentarz do Prawa i Przyrze- czenia Harcerskiego. olski skauting mimo rozdzielenia granicami Ppaństw zaborczych przejawiał silne tendencje do działania na wszystkich ziemiach polskich. Pod koniec 1916 r. Niemcy w porozumieniu W zaborze austriackim pogłębił się na tym tle kon- z Austro-Węgrami wystąpiły z projektem werbunku flikt skautów z „Sokołem”. O antagonizmie świad- polskich rekrutów do armii państw centralnych. Tak czyły ponadroczne zwlekanie z podjęciem decyzji powstał pomysł ogłoszenia deklaracji utworzenia i ostatecznie odrzucenie przez władze „Sokoła” z terenów dawnego zaboru rosyjskiego Królestwa przedłożonego przez NKS wniosku z 29 września Polskiego. Obszary te znajdowały się pod okupacją 1916 r. o przyjęcie nazwy „harcerstwo” zamiast niemiecką (jako Generalne Gubernatorstwo War- „skauting”. Na odbywającym się w dniach 12–14 szawskie) i austriacką (jako Generalne Gubernator- kwietnia 1917 r. w Warszawie zjeździe kierowni- stwo Lubelskie). Generałowie-gubernatorzy Hans ków pracy harcerskiej wysunięto ogólny projekt von Beseler i Karl von Kuk w imieniu cesarzy Nie- organizacji przyszłego ZHP obejmującego wszyst- miec i Austro-Węgier ogłosili deklarację nazwaną kie drużyny.

30 Działalność Polskiej Komisji Likwidacyjnej na południu, a także decyzje Rady Regencyjnej Jadwiga Falkowska (1889–1944), pedagog, fizyk, harcmistrzyni Rzeczypospolitej. W 1908 r. ze złotym me- w Warszawie dawały nadzieję na rychłe odzyska- dalem ukończyła Maryjne Gimnazjum Żeńskie w Twe- nie niepodległości przez Polskę. 29 i 30 czerwca rze. Prowadziła tam samokształceniowe kółko polskie. 1918 r. w Krakowie odbyło się posiedzenie ZNS We Lwowie i w Krakowie studiowała fizykę i astronomię. Należała do „Zarzewia” i organizacji Armii Polskiej. z Kazimierzem Pankiem jako przewodniczącym. W „Eleusis” poznała Olgę Drahonowską i wstąpiła do Utworzono Stały Wydział Skautowy (Biuro Skau- prowadzonego przez nią zastępu skautek. W 1912 r. towe). Wobec trudności, jakie napotykało biuro, została drużynową 3 Lwowskiej Drużyny Skautowej im. Emilii Plater. Weszła w skład Związkowego Naczel- podjęto w wyniku rozmów przedstawicieli Na- nictwa Skautowego. Będąc delegatką ZNS do spraw czelnego Inspektoratu Harcerskiego, harcerstwa zakordonowych, organizowała skauting w Warszawie, wielkopolskiego, Harcerstwa Polskiego na Rusi Wilnie, Twerze i Poznaniu. Jako jedna z pierwszych dokonała taternickiego wejścia na Zadniego Mnicha. i w Rosji i lwowskiej NKS decyzję o zwołaniu Po wybuchu wojny pozostała w Twerze, a następnie w Lublinie na 1 listopada spotkania w założeniach wyjechała do Moskwy i kontynuowała studia. W Moskwie jednoczącego ruch harcerski. Nie było to łatwe. w latach 1915–1918 prowadziła drużynę, współtworzyła bursę „Strzecha Akademicka”. W 1918 r. wróciła do Na udział przedstawicieli skautingu galicyjskie- Warszawy, była asystentką na Politechnice Warszaw- go nie zgodził się Wydział Związkowy „Sokoła”. skiej. W latach 1918–1919 pełniła funkcję komendantki W przekonywaniu starszego pokolenia skautmi- harcerstwa żeńskiego w Warszawie. Weszła w skład Naczelnej Rady Harcerskiej, a następnie Naczelnictwa. strzów uczestniczył Zbigniew Trylski jako przed- W latach 1918–1921 kierowała Wydziałem Programo- stawiciel młodszych krakowskich instruktorów. wym i Wydziałem Metodyki GKŻ. Podczas wojny 1920 r. Jan Grabowski, sekretarz Naczelnictwa Har- wstąpiła do harcerskiej czołówki sanitarnej „Czujka”. Pełniła służbę w okolicach Grodna i Wilna. cerstwa Polskiego na Rusi i w Rosji, nawiązał Po zakończeniu wojny została w Wilnie, gdzie praco- kontakty z organizacjami harcerskimi we Lwo- wała w Katedrze Fizyki Uniwersytetu im. Stefana Bato- wie i w Warszawie. Do Lublina z Kijowa pojechali rego. W Wilnie uczestniczyła w pracy harcerskiej, m.in. w komendzie Wileńskiej Chorągwi Harcerek. W 1925 r. Stanisław Sedlaczek, Henryk Glass, Tadeusz So- wróciła na Politechnikę Warszawską. W latach 1926– poćko i Alojzy Pawełek. Na miejsce dotarli dopie- –1927 była Naczelniczką GKŻ i pracowała w szko- ro 3 listopada po zakończeniu obrad. W Lublinie le w Wyszkowie. W 1928 r. prowadziła II Narodowy Zlot Harcerek w Rybienku, a w 1930 r. Zlot Starszyzny zobaczyli się z Janem Grabowskim i Władysławem w Kiełpinach. Uczyła w Seminarium Nauczycielskim Nekraszem. w Bodzentynie i w Liceum Krzemienieckim. W latach Rozpoczęte 1 listopada spotkanie zostało trzydziestych opracowała m.in. program dla starszych dziewcząt – wędrowniczek. uznane przez jego uczestników za zjazd Harcer- W 1939 r., w czasie obrony Warszawy, prowadziła skiej Komisji Międzydzielnicowej. Do historii szpital wojskowy dla 150 rannych. W latach 1939–1942 przeszło jako zjazd zjednoczeniowy, co należy była komendantką konspiracyjnej Warszawskiej Cho- rągwi Harcerek, pracowała także w Oddziale I KG AK, traktować symbolicznie. Przyjęto uchwałę o połą- współpracowała z Oddziałem V. Na tajnych kompletach czeniu „polskich organizacji harcerskich” z zabo- Gimnazjum i Liceum im. Anny Wazówny uczyła fizyki. ru pruskiego, Małopolski, Rusi i Rosji, Królestwa W 1942 r. została zastępczynią Wojskowej Służby Kobiet KG AK. W pierwszym dniu powstania warszawskiego Kongresowego i Litwy w jeden Związek Harcer- budynek, w którym przebywała, został otoczony przez stwa Polskiego oraz o utworzeniu Naczelnej Rady własowców. 7 sierpnia 1944 r. Falkowską zastrzelono. Harcerskiej. W jej skład, poza przedstawicielami Była odznaczona m.in. Krzyżem Kawalerskim Orde- ru Polonia Restituta, Krzyżem Walecznych, pośmiertnie dzielnic, weszli: Henryk Śniegocki z Poznania, Krzyżem Armii Krajowej. Bronisław Piątkiewicz z Krakowa, Jan Grabowski z Kijowa oraz Tadeusz Strumiłło, Helena Gep- nerówna, Piotr Olewiński i Maria Wocalewska Harcerstwo – Zjednoczonej Polsce”. Blisko trzy z Warszawy. lata trwało jeszcze rzeczywiste jednoczenie ruchu U stóp pomnika Unii Lubelskiej uczestnicy harcerskiego. Obrady skrócono na wieść o wal- zjazdu złożyli wieniec z napisem: „Zjednoczone kach o Lwów.

31 Tabela 1. Liczba harcerek i harcerzy na ziemiach polskich 1 listopada 1918 r. (w tys.)

Obszar działania Harcerze Harcerki Razem

Królestwo i Litwa 10,5 4,5 15,0

Wielkopolska, Pomorze 2,9 0,8 3,7

Małopolska, 3,5 1,7 5,2 Śląsk Cieszyński

Kresy Wschodnie, Rosja, 7,5 2,0 9,5 Syberia

Razem 24,4 9,0 33,4

Źródło: opracowanie własne na podstawie: „Harcerski Zeszyt Historyczny” 1977, Londyn, nr 1, s. 18; W. Błażejewski, Z dziejów harcerstwa polskiego (1910–1939), Warszawa 1985, s. 115–116, 128.

W listopadzie 1918 r. blisko połowa harcerzy ne i ewakuacja w 1915 r. tysięcy Polaków do Ro- i harcerek należących do ZHP pochodziła z dawne- sji. W latach 1919–1921 wielu z nich wracało do go Królestwa Polskiego i Litwy. Trzeba pamiętać, niepodległej ojczyzny. Intensywne działania wo- że na tych terenach znajdowały się duże ośrod- jenne w latach 1914–1918 na obszarze zaboru au- ki miejskie, takie jak Warszawa, Łódź i Wilno. striackiego obniżyły dynamikę rozwoju drużyn Na dużą liczbę harcerzy na Wschodzie, w Rosji harcerskich w tym rejonie. i na Syberii na pewno wpłynęły działania wojen- Harcerstwo w bojach V o niepodległość (1914–1921) ROZDZIAŁ

„Karpaty”, zamordowany w KL Auschwitz. Hen- V.1. Skauci w czynie ryk Kowalówka, pułkownik, skaut drużyn 1 i 8, legionowym zastępowy w 3 Drużynie, walczył w 5 pp Leg. pod Łowczówkiem i nad Stochodem, dwukrotnie został uż 3 sierpnia 1914 r. do Józefa Piłsudskiego zgło- odznaczony Virtuti Militari, a w czasie II wojny Jsił się wywiadowczy oddział skautowy przy światowej był komendantem Okręgu Śląskiego 1 Polskiej Drużynie Strzeleckiej, złożony ze skau- ZWZ i Okręgu Poznańskiego AK. W II Brygadzie tów 4 Lwowskiej Drużyny. 8 sierpnia w Miecho- znalazł się też Vilim Frančić, skaut 1 Podgórskiej wie do 1 Kompanii Kadrowej przybył patrol skau- Drużyny, pedagog, w 1939 r. więziony przez Niem- tów. W kronice 1 Kieleckiej Drużyny zapisano, że ców razem z profesorami UJ, słowianoznawca. pierwszym strzelcem wkraczającej do miasta kom- We Lwowie ze skautów tworzono kompa- panii kadrowej był skaut Pomarański. W składzie nię pionierską i oddziały wywiadowcze Legionu plutonu konnego I Brygady znajdowali się skauci Wschodniego. Dowódcą jednej ze skautowych kom- 5 Lwowskiej Drużyny. Krakowscy skautmistrze, panii był Czesław Pieniążkiewicz. Do służby w Le- a równocześnie legionowi oficerowie, zasilili szere- gionach, według Małkowskiego, poszły niemal- gi formowanego w Krakowie 2 pp Leg. Wraz z nim że w całości lwowskie drużyny 4 i 8. Do Legionu uczestniczyli jesienią 1914 r. w walkach w Karpa- Wschodniego wstąpił ze swoją drużyną z Jarosławia tach Wschodnich w górzystym terenie Komitatu Antoni Chruściel, później trzykrotny kawaler Vir- Máramaros w rejonie Sighetu Marmaţiei przeciw tuti Militari, dowódca Okręgu Warszawa-Miasto dwóm kozackim dywizjom, budowali „drogę Le- AK i sił powstańczych w 1944 r., generał brygady. gionów” na Przełęcz Legionów (przełęcz Rogodze Po wkroczeniu strzelców do Łodzi w paździer- Wielkie) i brali udział w bojach pod Mołotkowem niku 1914 r. i mobilizacji w szeregach skautowych i Rafajłową. Na przełomie lat 1915 i 1916 w szere- 23-osobowa grupa z Jerzym Szletyńskim na czele gach 4 pp Leg. walczyli harcerze nad Stochodem (wśród nich byli m.in. Wacław Lipiński i Edward i w kampanii wołyńskiej nad Stryjem, a podczas Pfeiffer) poszła do boju w oddziale Władysława Be- letniej ofensywy Brusiłowa – pod Kostiuchnówką. liny-Prażmowskiego w pułkach piechoty Leg. 1 i 5. W I Brygadzie było 55 skautów, w dużej czę- Kolejne grupy łódzkich skautów służyły w Ko- ści z krakowskich drużyn 3 i 4, ale także z Bie- mendzie Legionów i 6 pp Leg. Szletyński zginął cza, Grodźca Będzińskiego, Częstochowy i Kielc. w 1915 r., prowadząc w bój harcerski pluton. Pfeif Skautem 1 Drużyny był Jan Kanty Lasota – pod- fer, odznaczony Virtuti Militari, był w powsta- pułkownik, w latach 1943–1944 szef sztabu ko- niu warszawskim dowódcą Grupy Śródmieście- mendy Okręgu Krakowskiego AK, więziony przez -Północ – Radwan, a potem 28 DP AK. Pozostali NKWD, kawaler Virtuti Militari. Do 8 Drużyny w mieście młodsi skauci nosili pocztę przez gra- należał Aleksander Stawarz, żołnierz pułków pie- nicę stref okupacyjnych niemieckiej i austriackiej. choty Leg. 2 i 4, kawaler Virtuti Militari, pułkow- Edwarda Pfeiffera wkrótce wysłano do Łodzi nik, w 1939 r. dowódca 2 Brygady Górskiej Armii w celu organizowania POW. Skautów przydzielił

33 Legiony Polskie dziu, pod Krzywopłotami, w kampanii podhalańskiej, Praca niepodległościowa, prace wojskowe, działalność pod Kostiuchnówką, nad Stochodem, w Karpatach stała polskich organizacji paramilitarnych (m.in. Związku Walki się fundamentem odrodzonej Rzeczypospolitej. Czynnej i Związku Strzeleckiego) w zaborze austriackim W 1917 r. Piłsudski, I Brygada i część III odmówili na początku XX w., zbudowanie przez Józefa Piłsudskiego złożenia przysięgi cesarzowi Niemiec, czego zażądali środowiska działaczy niepodległościowych stawiających okupanci, realizując Akt 5 listopada i próbując tworzyć jako swój cel budowę przyszłej polskiej armii doprowadzi- Polską Siłę Zbrojną (Polnische Wehrmacht). Legioniści ły do wymarszu 6 sierpnia 1914 r. z krakowskich Olean- zostali internowani w Beniaminowie i Szczypiornie, Pił- drów I Kompanii Kadrowej. Nie udał się plan wywołania sudskiego zaś osadzono w twierdzy w Magdeburgu. powstania antyrosyjskiego w Królestwie Polskim, ale po- Poddanych austriackich wcielono do armii Austro-Wę- wołana do życia w grudniu 1914 r. I Brygada Legionów gier, wysyłając ich m.in. na front włoski. Jeszcze rok po z Piłsudskim na czele poszła w bój o niepodległą Polskę. stronie państw centralnych walczyła II Brygada Legionów W maju 1915 r. powstała II Brygada Legionów, zwana gen. Józefa Hallera. Po traktacie brzeskim kończącym „karpacką”, która walczyła w Karpatach i nad Prutem. działania zbrojne na froncie wschodnim między Rosją W tym samym czasie utworzono III Brygadę Legionów. a Niemcami II Brygada przebiła się przez front pod Ra- Latem 1916 r. wszystkie trzy brygady liczyły ok. 16 tys. rańczą, przechodząc na stronę rosyjską. Część żołnierzy żołnierzy. W latach 1914–1917 walczyli oni przeciw Rosji, z samym Hallerem znalazła się we Francji w szeregach u boku Austro-Węgier. Niezwykła ofiara walk na Poni- tzw. Błękitnej Armii.

do dwóch grup – wojskowo-wywiadowczej i dy- pocztowe”. Powstał oddział we Lwowie z filią wersyjnej. W marcu 1915 r. w czasie walk nad Nidą w Krakowie oraz okręgi pocztowe w Tarnopo- powstał z łódzkich i małopolskich skautów pluton lu, Stryju, Stanisławowie, Jarosławiu, Przemyślu wywiadowczy, z 42 ludzi pozostało przy życiu i Samborze. 20. W maju 1915 r. walczyli oni w 5 pp Leg. pod Sytuacja armii rosyjskiej na froncie pogorszyła Konarami jako awangarda I Brygady. relacje skautów z władzami w Warszawie. Latem Naczelna Komenda POS wystąpiła do Komendy 1915 r. rosyjska policja przeprowadziła wiele re- Legionów z prośbą o grupowanie skautów w odręb- wizji i dokonała aresztowań. U Czesława Jankow- ne oddziały. W ten sposób powstały dwa skautowe skiego zarekwirowano archiwum NKS. Podczas plutony w 6 pp Leg. To one w październiku 1914 r. harcerskiej nocnej wycieczki aresztowano skautów w bitwie pod Kuklami powstrzymały atak Rosjan 1 WDH. Po rozprawie zesłano ich do Charkowa. prowadzony przez wyłom w linii frontu. Nad Stry- Pięć instruktorek żeńskich drużyn wywieziono jem odnotowano w tych oddziałach 35 proc. strat. w głąb Rosji. Tuż przed ewakuacją skauci weszli w skład pogotowia broniącego przed wywiezie- niem wybitnych polskich działaczy. W sierpniu po odejściu Rosjan władze POW po mobilizacji utworzyły Batalion Warszawski. W jego składzie V.2. Skautowe konspiracje znalazło się dziesięciu warszawskich instruktorów skautowych. 22 sierpnia batalion pod Włodawą włączył się do I Brygady Legionów. atem 1914 r. w Skolem odbywał się kolejny Policja rosyjska w Warszawie starała się rów- Lkurs skautowy. W chwili wybuchu wojny nież rozbić struktury żeńskiego skautingu. W lipcu wśród uczestników kursu powstał pomysł zorga- 1915 r. na ulicy zatrzymano jedną ze skautek. W jej nizowania Poczty Narodowej, częściowo zakon- domu znaleziono listę adresową, na podstawie spirowanej, dla obsługi tajnej działalności NKN. której przeprowadzono rewizje w mieszkaniach Kierownikiem poczty został Roman Wasilew- innych skautek. Część z nich zdążyła pozbyć się ski, który współpracował z Jerzym Grodyńskim dokumentów z mieszkania (m.in. Józefa Gebeth i Bolesławem Biegą. Drużyny tworzyły „agencje nerówna), część musiała się ukryć (m.in. Helena

34 się powroty do kraju, a w ramach Wileńskiej Samo Polska Organizacja Wojskowa W sierpniu 1914 r. przebywający w Warszawie, od- obrony powstały dwa harcerskie plutony. cięci linią frontu od Galicji, działacze Związku Walki Powołany do armii niemieckiej Wincenty Czynnej i Polskich Drużyn Strzeleckich powołali wojsko- wą strukturę konspiracyjną – w październiku nazwaną Wierzejewski, jedna z głównych postaci skau- Polską Organizacją Wojskową (POW). Inicjatorem jej tingu poznańskiego, został ranny na froncie za- powstania był Józef Piłsudski, który wyznaczał kierunki chodnim w 1915 r. Gdy wyzdrowiał, nie wrócił jej politycznej i militarnej działalności. Komendan- tem POW został ppor. Tadeusz Żuliński. W pierwszym do oddziału, ukrywał się i nadal pracował dla roku POW m.in. przygotowywała ochotników do służby skautingu, organizując ucieczki Polaków z nie- w Legionach. Powstała Wolna Szkoła Wojenna. Pion mieckiego wojska. Wchodzili oni potem w skład dywersyjny POW przyjął Oddział Lotny Wojsk Polskich. Po ewakuacji Warszawy przez Rosjan warszawski bata- organizacji niepodległościowych, w tym skau- lion POW został włączony do I Brygady. Piłsudski wi- tingu. Opierając się na drużynach skautowych, dział w POW argument w rozgrywce z Austro-Węgrami współtworzył grupy bojowo-niepodległościowe. i Niemcami. W 1915 r. na czele POW na krótko stanął mjr Michał Żymierski, a po nim kpt. Tadeusz Kasprzyc- Aresztowano go podczas próby przekroczenia ki. Po ogłoszeniu Aktu 5 listopada w 1916 r. wstrzyma- granicy szwajcarskiej. We wrześniu 1917 r. uciekł no akcję werbunkową. Znacząca liczebnie POW (ok. 7 tys. członków) stała się ważnym elementem akcji z poznańskiego Fortu VIII „Grolman” i ponownie niepodległościowej. Za sprawą Piłsudskiego Komisja włączył się do konspiracji. Wojskowa Tymczasowej Rady Stanu została niemalże W zaborze pruskim policja utrudniała spotka- w całości obsadzona przez Komendę Naczelną POW. Ważną rolę w naczelnych władzach POW odgrywali nia skautowe. Po interwencjach Komendy Skau- m.in. Janusz Gąsiorowski, Wacław Jędrzejewicz, Bogu- towej władze niemieckie zaproponowały podpo- sław Miedziński, Walery Sławek, Adam Skwarczyński. rządkowanie drużyn związkowi przysposobienia W wydawanych przez POW publikacjach konsekwentnie budowano legendę Komendanta Józefa Piłsudskiego. wojskowego Ostverband Jungwehr. Po odmowie Stan liczbowy POW wzrósł do ok. 11 tys. Pozycję POW w maju 1915 r. władze pruskie wydały polecenie zmieniła rewolucja lutowa w Rosji, kryzys przysięgo- wy i internowanie legionistów w lipcu 1917 r. Szeregi rozwiązania organizacji skautowych. Mimo to POW zostały zdziesiątkowane masowymi represjami. w Zielone Świątki w 1916 r. w Wierzenicy odbył Przestała być aktualna koncepcja sformowania wojska się zlot z udziałem 400 członków drużyn z Po- polskiego u boku Niemiec przeciw carskiej Rosji. W latach 1917–1918 powstał wielostopniowy sys- znania, Gniezna, Inowrocławia, Środy i Śremu. tem konspiracji przenikającej bardzo różne środowiska, Podczas procesji Bożego Ciała harcerze nieśli związki, stowarzyszenia, partie polityczne, a całość ziem sztandar z białym orłem i śpiewali pieśń Boże polskich została objęta działaniem komend okręgowych POW. Jesienią 1917 r. komendantem głównym POW coś Polskę. Po obchodach kościuszkowskich w Po- został Edward Śmigły-Rydz. Wśród jego współpracow- znaniu w październiku 1917 r., podczas których ników znaleźli się m.in. Władysław Bortnowski, Wacław harcerski pochód ze sztandarami, idący pod po- Lipiński, Julian Stachiewicz i Bolesław Wieniawa-Dłu- goszowski. Dopiero w tym czasie powstały struktury mnik Mickiewicza, przerwała policja, nastąpiły POW w Galicji. W POW znalazła się znaczna liczba aresztowania, a na uczestników pochodu nałożono wojskowych z regularnych oddziałów. Na terenach okupowanych przez Niemcy i Austro-Węgry przeprowadzo- kary pieniężne. no w połowie października 1918 r. akcję dywersyjną. 9 lutego 1918 r. państwa centralne zawarły W listopadzie POW rozbrajała Niemców w Królestwie w Brześciu nad Bugiem pokój z Ukraińską Repu- Polskim. 7 listopada 1918 r. oddziały POW podporząd- kowały się Tymczasowemu Rządowi Ludowemu Republiki bliką Ludową, której przekazano Chełmszczyznę, Polskiej w Lublinie. W grudniu 1918 r. POW została część Podlasia i Galicję Wschodnią. 3 marca traktat oficjalnie rozwiązana, chociaż tą nazwą posługiwały się pokojowy z Niemcami i Austro-Węgrami podpisała różne związki militarne m.in. podczas powstań śląskich. Rosja bolszewicka. Rada Regencyjna wystosowała orędzie, w którym traktat brzeski nazwano roz- Gepnerówna). Uwięziono wtedy i wywieziono biorem Polski. Ustalenia traktatu brzeskiego wy- w głąb Rosji Zofię Szteinównę. wołały protesty społeczeństwa polskiego. Trwały W Wilnie po ewakuacji starsi skauci włączyli one blisko dwa miesiące. Skauci w Poznaniu roz- się w działania POW. Jesienią 1918 r. rozpoczęły wieszali plakaty potępiające traktat. Aresztowano

35 18 harcerzy, wobec których zasądzono kary 2–3 nizował służbę wywiadowczą i informacyjną, wy- miesięcy więzienia. Niemcy rozwiązali organizację kradał bolszewikom dokumenty, mapy i materiały skautową 14 maja 1918 r., a skauci uciekali przed wojenne, niszczył tory, przeprowadzał i ukrywał poborem do wojska niemieckiego do Warszawy. polskich jeńców. Harcerze wzięli udział w zbrojnej W Krakowie odbyła się 18 lutego 1918 r. demon- wyprawie i zdobyciu Mińska. Rada Polska Ziemi stracja przeciw traktatowi. Po tych wydarzeniach Mińskiej udekorowała harcerski sztandar swoją 13 Krakowska Drużyna zorganizowała konspira- odznaką honorową. Krzyże Walecznych otrzymało cyjną pocztę i przekazywanie korespondencji od czternastu harcerzy, sześciu kolejny raz. legionistów II Brygady, która przeszła linię frontu Po ogłoszeniu traktatu brzeskiego, który roz- rosyjsko-austriackiego. wiewał nadzieje na odbudowę przez Niemców i Austriaków państwa polskiego, przez front prze- biła się II Brygada dowodzona przez gen. Józefa Harcerze przeciw Hallera. W 3 Kijowskiej Drużynie zainicjowano V.3. bolszewikom w Rosji w tym czasie tworzenie oddziału harcerskiego i na Ukrainie głównie z zadaniami wywiadowczymi i szkolenia wojskowego. Jego komendantem został Stanisław ewolucja lutowa 1917 r. w Rosji, obalenie cara Sielecki, stając się równocześnie pośrednikiem RMikołaja II i utworzenie rządu Aleksandra w kontaktach z POW. W celu nawiązania łączno- Kiereńskiego pobudziły Polaków mieszkających ści z żołnierzami Hallera, z Kijowa do Besarabii w Rosji do większej aktywności. Gromady mło- ruszyła wyprawa, której przewodził Tadeusz So- dych ludzi, w tym harcerze, zgłaszały się do od- poćko, drużynowy 2 Kijowskiej Drużyny. Celem działów Korpusów Polskich I, II lub III. Władysław tej wyprawy było m.in. dostarczenie żołnierzom Nekrasz zorganizował w Kijowie tajny związek, mundurów rosyjskich. Komendant hufca w Białej do którego weszli Polacy z miejscowych szkół woj- Cerkwi Stanisław Gibbes zdobył 1000 kompletów skowych. Potem wszyscy przystąpili do legalnego umundurowania. Generał Haller wysłał do Kijowa Związku Wojskowych Polaków, skupiającego roda- Kazimierza Nowaka z zadaniem zorganizowania ków służących w armii rosyjskiej. Henryk Bagiń- wywiadu. Nowak spotkał się z Sieleckim, zlecając ski był jednym z twórców Polskiej Ligi Wojennej mu obserwację oddziałów niemieckich operujących Walki Czynnej, tajnej organizacji wojskowej. na Ukrainie i działania dywersyjne. Harcerze m.in. Radykalna zmiana sytuacji nastąpiła po prze- zdobyli plany fabryki amunicji, uszkodzili samo- wrocie bolszewickim i rewolucji październikowej. loty w hangarze przy Porcie Wołyńskim. Nata- W Kijowie walczono z bolszewikami i Ukraińca- lia Majewska-Nekraszowa kierowała powstałym mi. Harcerze tworzyli oddziały sanitarne. Polscy w 1919 r. wywiadem z udziałem dziewcząt. żołnierze byli atakowani i rozstrzeliwani. Terror Na olbrzymich przestrzeniach rozciągających bolszewicki w Kijowie, rozboje, mordy, rabunek się od krajów bałtyckich po Ukrainę Niemcy nie wryły się tak głęboko w świadomość Polaków, że mogli długo tolerować zwartych polskich formacji z ulgą powitali oni wojska niemieckie, które wkro- wojskowych. Sytuacja była skomplikowana, linia czyły do miasta w lutym 1918 r. frontu nieszczelna, w różnych miejscach przeni- W styczniu 1918 r. w Mińsku aresztowano kały oddziały niemieckie i bolszewickie. Najpierw członków Naczelnego Polskiego Komitetu Wojsko- rozbrojono I Korpus w Bobrujsku, a potem Niemcy wego. Bolszewicy atakowali polskie oddziały. Miń- rozbili II Korpus w bitwie pod Kaniowem. Wielu scy harcerze utworzyli w dowodzonym przez gen. żołnierzy polskich uciekało przed uwięzieniem. Józefa Dowbór-Muśnickiego I Korpusie Polskim W tej sytuacji harcerze i harcerki stworzyli system na Wschodzie Harcerski Oddział Wywiadowczy ostrzegania przed aresztowaniem i organizowali z Edwardem Wojzbunem na czele. Oddział orga- zbiorowe ucieczki. Olgierd Grzymałowski i Ta-

36 deusz Sopoćko uczestniczyli w ochronie wyjazdu czas śledztwa wzięła na siebie całą odpowiedzial- gen. Józefa Hallera z Kijowa do Murmańska. ność i w wieku 21 lat została rozstrzelana. Coraz więcej Polaków wracało do kraju. Sie- Do Warszawy wysyłano kurierów z raportami lecki w porozumieniu z Sedlaczkiem rozszerzył o sytuacji. Dwóch z nich – Bożydar Złobnicki i Jó- dotychczasową inicjatywę kijowską i stworzył kon- zef Domaniewski – dotarło do celu, ale w drodze spiracyjną organizację wśród harcerzy. Powstały powrotnej zostali schwytani przez bolszewików oddziały wywiadowcze w Białej Cerkwi, Kowlu, i zginęli. Zdecydowano o likwidacji śladów istnie- Żytomierzu i Winnicy. Oddział w Winnicy skła- nia organizacji – biur Naczelnictwa, sekretariatu. dał się z harcerzy 1 Drużyny im. Stanisława Żół- Ukryto archiwa. W czerwcu 1919 r. agent armii gen. kiewskiego, chłopców w wieku 13–16 lat. Zbie- Denikina ostrzegł członków Naczelnictwa o moż- rali oni broń dla polskiej samoobrony. Wcześniej liwych represjach ze strony bolszewików. Dzięki utrzymywali łączność z III Korpusem. Sieleckiemu temu m.in. Henryk Glass uniknął rozstrzelania. doświadczenia te przydały się w latach II wojny Bolszewickie zbrodnie zostały ujawnione po zajęciu światowej – był wtedy szefem Oddziału III Ope- na kilka miesięcy Kijowa przez armię Denikina. racyjnego Sztabu II Korpusu. W 1944 r. został odznaczony orderem Virtuti Militari, a po wojnie pełnił funkcję wiceprzewodniczącego i przewod- niczącego ZHP działającego poza granicami Kraju. V.4. Listopadowe dni 1918 r. W Kijowie po odrzuceniu propozycji bolsze- wików, aby instruktorzy harcerscy zorganizowali drużyny młodych komunistów, tzw. juków (od ros. listopada 1918 r. w miejscowości Compiègne junyje kommunisty), nastąpiły aresztowania i rewi- 11 we Francji został podpisany rozejm kończący zje. Skonfiskowano miesięcznik „Harce”. Brakowa- I wojnę światową. Przypieczętował on klęskę Nie- ło informacji na temat wydarzeń w Polsce, a bol- miec i Austro-Węgier oraz umożliwił utworzenie szewicy rozpowszechniali trudne do sprawdzenia mniejszych państw narodowych w Europie Środko- plotki. Niemcy zajmujący pozycje rozciągające wo-Wschodniej. Z tej okazji zamierzali skorzystać się z północy na południe przerwali komunikację również Polacy, którzy jeszcze przed formalnym Harcerstwa Polskiego na Rusi i w Rosji z Warsza- zakończeniem działań wojennych podjęli zabiegi wą, w związku z czym skauci nie wiedzieli, co się dyplomatyczne na Zachodzie (Roman Dmowski dzieje w Polsce. i Ignacy Paderewski) i utworzyli kilka niezależ- W 1919 r. nasiliły się prześladowania Polaków nych ośrodków władzy na ziemiach polskich. Do ze strony rządzących w Kijowie bolszewików, m.in. największych ośrodków należały Polska Komi- rozstrzelano Mariana Nekrasza. Bez wieści zaginął sja Likwidacyjna w Krakowie, (Naczelna) Rada Aleksander Berka, komendant Chorągwi Charkow- Ludowa w Poznaniu, Rada Narodowa Księstwa skiej. W Żytomierzu połowa członków POW była Cieszyńskiego, Rada Regencyjna w Warszawie harcerzami. Gdy na ich trop wpadli bolszewicy, i Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej doszło do aresztowań. 24 grudnia 1919 r. sześcioro w Lublinie. Wysiłki niepodległościowe urzeczy- harcerzy, skatowanych i związanych drutem kol- wistniono jednak głównie za sprawą Józefa Piłsud- czastym, rozstrzelano. Wspomnieć trzeba tragiczną skiego, który – po powrocie z internowania w Mag- historię Anny Dworzeckiej-Bohdanowiczówny. Po deburgu – 11 listopada 1918 r. przejął władzę nad rozwiązaniu przez władze bolszewickie harcerstwa polskimi formacjami zbrojnymi, zbudował central- w Witebsku prowadziła ona konspiracyjny zastęp. ny ośrodek polityczny w Warszawie oraz struktury W 1920 r. aresztowano i zesłano do Samary jej administracji państwowej w terenie. 22 listopada ojca. Ciężar utrzymania rodziny spadł na jej barki. został mianowany Naczelnikiem Państwa Polskie- Za pracę harcerską aresztowano ją w 1921 r. Pod- go. Ponadto pełnił też funkcję Naczelnego Wodza

37 Armii Polskiej, zbudowanej niemal od zera dzięki utworzył Straż Obywatelską, a następnie wiosną spontanicznemu wysiłkowi i poświęceniu młodych ze starszego plutonu „Czarnej Trzynastki” powstał ochotników. W ten sposób po 123 latach na mapie Harcerski Oddział Lotny. Europy ponownie pojawiło się niepodległe państwo Na początku listopada w Warszawie odbyła polskie. Odrodzoną Polskę czekały jeszcze ponad się konferencja z udziałem przedstawicieli ZHP trzy lata ciężkich walk o ustalenie granic, nazna- (Zdzisław Zalewski, ks. Jan Mauersberger, Stani- czone sześcioma konfliktami zbrojnymi z innymi sław Rudnicki, Wincenty Wierzejewski) i POW narodami (Litwinami, Ukraińcami i Niemcami) (płk Adam Koc). Efektem spotkania było utwo- czy sąsiadującymi państwami (Czechosłowacją, rzenie przez Naczelny Inspektorat Harcerski Wy- Niemcami i Rosją bolszewicką). Dopiero w 1923 r. działu Wojskowego. Już 10 listopada wieczorem państwo polskie uzyskało potwierdzenie swoich Stanisław Rudnicki z kilkunastoma harcerzami granic, które obowiązywały do wybuchu II wojny (z warszawskich drużyn harcerskich 1, 2, 3 i 21) światowej w 1939 r. rozpoczął rozbrajanie Niemców. Do końca 1918 r. Harcerze uczestniczyli w tych wydarzeniach, działało Pogotowie Młodzieży wykorzystywane pełniąc służbę wartowniczą, biorąc udział w kur- w służbie pomocniczej, m.in. przy pilnowaniu ma- sach wojskowych, organizując system łączno- gazynów, gmachów publicznych, do przygotowy- ści. Komunikację między Warszawą a terena- wania materiałów opatrunkowych, w prowadzeniu mi okupacji austriackiej wspierali krakowscy gospód dla żołnierzy. Do Pogotowia Młodzieży harcerze i żołnierze Legionów, m.in. Bogusław włączył się z ogromnym zaangażowaniem plu- Szul-Skjöldkrona (3 KDH), Tadeusz Parafiński ton 46 harcerzy z 10 WDH. Oddziały Pogotowia (6 KDH). Mieczysław Więckowski (drużynowy Młodzieży w Łodzi kierowane przez Antoniego 5 Krakowskiej Drużyny Skautów) był szefem Olbromskiego liczyły 434 młodych ludzi. sztabu Komendy Naczelnej nr 2 Polskiej Orga- 11 listopada 1918 r. ZHP ogłosił alarm dla nizacji Wojskowej w Krakowie, a rzeszowski starszych harcerzy. Wydział Wojskowy wydał skaut Leopold Kula-Lis stał na czele Komendy rozkaz mobilizacyjny. Powstał Batalion Harcerski Naczelnej nr 3 w Kijowie. Kiedy Bolesław Roja w Warszawie, który wszedł – ku rozczarowaniu objął dowództwo Tymczasowej Komendy Wojsk harcerzy – w skład garnizonu. Włączono do niego Polskich w Krakowie, Więckowski objął Komen- przybyłą z Łodzi kompanię harcerską. Batalion dę Placu w mieście. dobrze wykonujący swoje zadania był potrzebny 31 października 1918 r. Kraków oswobodził w stolicy, w której obawiano się m.in. wydarzeń się spod władzy austriackiej. Skauci zrywali flagi rewolucyjnych inspirowanych przez bolszewików. austriackie i niszczyli dwugłowe cesarskie orły na Trzy kompanie harcerskie brały udział w zajęciu budynkach. Harcerze 13 KDH zdobyli 24 karabiny, Dworca Głównego, w zdobyciu ratusza i komendy rozbrajając Austriaków. Cała 3 Drużyna weszła policji, Dworca Kaliskiego, składu map wojsko- w skład plutonów wartowniczych utworzonych wych, patrolowaniu miasta, pełnieniu warty przy decyzją Bolesława Roi, mającego duże zaufanie Józefie Piłsudskim. Decyzją władz wojskowych do harcerzy. Do wojska wstąpił Zbigniew Trylski Batalion Harcerski w kwietniu 1919 r. został roz- (8 KDH), późniejszy naczelnik harcerzy ZHP w la- wiązany, jego część trafiła do 1 DP Leg., z części tach trzydziestych. Walczył w grupie harcerskiej sformowano oddział przyboczny Naczelnego Wo- i został ranny. W lutym 1919 r. pluton harcerzy dza, a część znalazła się w Szkole Podoficerskiej z Trójki (czyli 3 Drużyny) został przeniesiony do w Dęblinie. Jabłonny, gdzie powstała grupa harcerska podległa W gorących listopadowych dniach harcerze dowództwu 2 DP Leg., stając się zawiązkiem od- brali udział w akcjach wojskowych także w Czę- działu wydzielonego. Na początku roku Wojciech stochowie, Sosnowcu, Ciechanowie, Łodzi, Łowi- Miłkowski z harcerzy należących do 2 Drużyny czu, Łomży, Mławie, Kaliszu, Grodnie i Sejnach.

38 Harcerstwo w walce Z Krakowa do oblężonego Lwowa przekradł się V.5. o Lwów, Wielkopolskę przez linie ukraińskie Alfons Tąkiel. Po powrocie i Śląsk zdał relację z wydarzeń we Lwowie, co przyczyniło się do wymarszu do Lwowa 4 pp Leg. z kompanią październiku 1918 r. monarchia austro-wę- harcerską. Tąkiel poległ potem w walkach i został Wgierska rozpadała się na niezależne pań- odznaczony pośmiertnie Virtuti Militari. Decyzją stwa. Armia i urzędnicy austriaccy opuszczali do- gen. Bolesława Roi z ochotników kierowanych do tychczas zajmowane obszary. We Lwowie ułatwili Lotnego Oddziału Skautowego przez Skautową oni w nocy z 31 października na 1 listopada 1918 r. Komendę Okręgu utworzono 1 kompanię 4 pp Leg. przejęcie władzy przez Ukraińców. Polacy, sta- Harcerze z Krakowa byli także w załodze pociągu nowiący większość mieszkańców, upomnieli się pancernego nr 2 „Śmiały” jadącego z pomocą dla z bronią w ręku o swoje miasto. Od pierwszych Lwowa, a dowodzonego przez Jerzego Lewakow- dni listopada ze Lwowa płynęły dramatyczne we- skiego, skautmistrza ze Lwowa. Niemalże cały zwania o pomoc. Harcerze nie tworzyli zwartych hufiec z Zagórza wszedł w skład oddziału kolejo- oddziałów. Wielu z nich służyło w Legionach wego. Stanisław Szwed, zastępca dowódcy pociągu i w pułkach austriackich. W samym Lwowie znaj- pancernego „Pionier”, Władysław Szwed i Adam dowała się grupa 135 harcerzy młodszych, nawet Gebus zostali odznaczeni Virtuti Militari. Pociągi 13–14-letnich, dowodzonych przez Jerzego Gro- oczyściły z oddziałów ukraińskich okolice węzła dyńskiego. Część brała bezpośredni udział w wal- kolejowego w Zagórzu. ce, a część pełniła służbę wywiadowczą. Harcerzy Podobna sytuacja jak we Lwowie panowała można było spotkać pod Cytadelą, na ulicy Bema, w Przemyślu. Ukraińcy chcieli również zająć mia- pod sejmem, w obronie radiotelegrafu w Kozielni- sto nad Sanem. Zaangażowanie harcerek dobrze kach, na Górze Stracenia, w wyprawach po ben- ilustrują losy Marii Krynickiej. To ona zorganizo- zynę, przy przeprowadzaniu ochotników z okolic wała szwalnię i pocztę harcerską. Po przesunięciu zajętych przez wroga. Harcerki były kurierkami, się frontu na wschód stworzyła pięć ochronek dla przenosiły listy, rozkazy i biuletyny, pracowały dzieci na przedmieściach Przemyśla. Grupę prze- w służbach sanitarnych, opiekowały się sierotami myskich harcerzy wysłała potem do akcji plebi- i dziećmi żołnierzy, a także należały do milicji scytowej na Spiszu i Orawie. obywatelskiej. Walerian Sikorski, lwowski dru- W walkach o Lwów zginął drużynowy 16 War- żynowy i późniejszy komendant Chorągwi Po- szawskiej Drużyny Jerzy Boguski, Honorowy Har- znańskiej, z małoletnich harcerzy stworzył oddział cerz Rzeczypospolitej. 14-letniego Jurka Bitschana pełniący służbę na odcinku Kleparów–Rzęsna. dwie kule dosięgły, kiedy podczas walk o Cmen- Intendenturę Naczelnej Komendy Obrony Lwowa tarz Łyczakowski chronił się za nagrobnym po- organizował Jerzy Grodyński. Legendą obrosły mnikiem. Jerzy Grodyński jako dowódca kompa- Orlęta Lwowskie – 18 harcerzy 5 Lwowskiej Dru- nii 38 Pułku Strzelców Lwowskich dostał się pod żyny z drużynowym Aleksandrem Warzenicą na Dawidowem do niewoli i został zabity. 13 grudnia czele. Później wszystkich najmłodszych obrońców 1918 r. w bitwie pod Niżankowicami, decydującej Lwowa nazwano Orlętami. 8 grudnia 1918 r. z War- dla losów Przemyśla, zginęło 14 harcerzy. szawy dotarł do Lwowa pociąg sanitarny, wśród Ważną rolę odegrali harcerze w walkach o nie- sanitariuszek były harcerki kierowane przez Hele- podległość w Wielkopolsce. Już w lutym 1918 r. nę Gepnerównę. W marcu 1919 r. w obronie Lwo- na czele POW zaboru pruskiego stanął Wincenty wa wzięła udział kompania harcerska z Poznania. Wierzejewski, znacząca postać wielkopolskiego Do rodzinnego miasta wróciła połowa kompanii. skautingu. Stał się później jedną z ważniejszych W 1928 r. sztandar Lwowskiej Chorągwi Harcerzy osób w strukturach zbrojnych powstania wielko- został odznaczony Krzyżem Obrońców Lwowa. polskiego. W grudniu w Poznaniu po pierwszych

39 agresywnych wystąpieniach Niemców harcerze Śląsk przybyli instruktorzy z byłej Kongresówki, roznosili wezwania do walki. Po wybuchu powsta- z Małopolski i Wielkopolski. Stworzyli trzon In- nia wielkopolskiego kompania harcerska rozbrajała spektoratu Harcerskiego Okręgu Górnego Śląska żołnierzy niemieckich oraz brała udział w zajęciu (Miłosz Sołtys, Antoni Olbromski, Jadwiga Sołty- Fortu VIII „Grolman”, ataku na lotnisko Ławica sowa i Jan Wawrzyniak). W Czarnym Lesie i Pa- i odpieraniu ataku bombowego niemieckiego lot- toce przeprowadzono dwa kursy żeńskie i cztery nictwa. Kompania ta stała się zalążkiem 1 Pułku męskie przygotowujące kadrę do pracy harcerskiej. Strzelców Wielkopolskich. Odznaczono 53 har- Ich uczestnicy wzięli udział w powstaniu. W II po- cerzy z tej kompanii, Virtuti Militari otrzymali wstaniu śląskim krakowscy harcerze w składzie Wincenty Wierzejewski, Józef Ratajczak, Stefan V batalionu 201 pp obsadzili ponownie granicę nad Marciniak. W walkach powstańczych brali udział Przemszą. Później kompania V batalionu licząca harcerze m.in. z drużyny „Piast” z Kruszwicy, 100 harcerzy wyruszyła do Cieszyna, a 96-osobo- 1 Gnieźnieńskiej Drużyny „Lech”, z Mogilna, Ko- wy oddział do Oświęcimia i do Jaworzna. Harce- ściana i Wrześni. 3 marca 1929 r. w 15-lecie har- rze uczestniczyli w akcji wywiadowczej. cerstwa w Inowrocławiu Okręgowy Zarząd Towa- Na Górnym Śląsku w okresie między walka- rzystwa Powstańców i Wojaków wyróżnił sztandar mi powstańczymi a akcją plebiscytową toczyło się harcerski odznaką „Wielkopolska swemu obrońcy”. zwyczajne harcerskie życie. W listopadzie 1920 r. 6 października 1929 r. sztandar 1 Inowrocławskiej w Bytomiu zorganizowano Zlot Harcerstwa Gór- Drużyny im. ks. Józefa Poniatowskiego został ude- nośląskiego dla 1000 uczestników z 27 środowisk. korowany odznaką honorową 59 Pułku Piechoty Niezwykłym wydarzeniem w czasie zlotu było pu- „w dowód uznania zasług położonych przez człon- blicznie złożone przyrzeczenie harcerskie (służby ków drużyny w czasie organizacji pułku oraz ofiar Bogu, ojczyźnie i bliźnim). W 1921 r. na Śląsku nie krwi złożonych w szeregach 59 pp na polach walki”. było spokoju, podobnego zlotu nie dało się już zor- Kraków położony blisko historycznych granic ganizować. W marcu zbliżał się plebiscyt. Druży- Śląska był w latach 1919–1921 ośrodkiem pomocy nowi otrzymali polecenie zgłaszania się do Polskie- dla powstańców śląskich. W sierpniu 1919 r. skauci go Komitetu Plebiscytowego. Nasilenie działania przerzucali broń i amunicję, żywność i ochotni- niemieckich bojówek przeciw Polakom na Śląsku ków, organizowali kwatery dla rannych i chorych, spotkało się z reakcją starszych harcerzy. W związ- służbę kurierską. Na rzecz Towarzystwa Obro- ku z plebiscytem i w obawie przed niekorzystnym ny Kresów Zachodnich pracowała „Czarna Trzy- dla Polski rozstrzygnięciem mocarstw w sprawie nastka” (13 Krakowska Drużyna Harcerzy). Straż Górnego Śląska zdecydowano o podjęciu walki. Graniczna została powołana na front. Zastąpiła ją Wybuchło powstanie. Oficjalnie rząd Rzeczypo- Straż Kolejowa, a harcerze chorągwi zagłębiow- spolitej nie organizował pomocy. Indywidualnie skiej zajęli posterunki na stacjach kolejowych. natomiast do III powstania przystępowały gro- Szacuje się, że ok. 200 harcerzy zagłębiowskich mady harcerzy ochotników, m.in. z Warszawy, wzięło udział w walkach. Bronisław Piątkiewicz Krakowa, Lwowa, Łodzi, Częstochowy, Sosnowca w koszarach przy ul. Rajskiej utworzył harcerski i Radomia, najliczniej z najbliższej Zagłębiowskiej półbatalion złożony z 15–17-letnich chłopców. Pil- Chorągwi Harcerzy (z 3 Drużyny Częstochow- nowali m.in. granicy na Przemszy. W 1920 r. przy skiej, zagłębiowskich drużyn 5 i 15, z 8 Drużyny Naczelnictwie ZHP powstał Wydział Plebiscytowy Sosnowieckiej) oraz z krakowskich drużyn: 1, 3, kierowany przez Stanisława Rudnickiego. Zajął 4, 6 i 12. W powstaniu tym wzięło udział 1500 się on m.in. organizacją drużyn na Śląsku i kursu harcerzy śląskich i 600–700 harcerzy spoza Ślą- dla harcerskich działaczy plebiscytowych. Patrole ska. 9 maja 1921 r. pod Starym Koźlem w ataku na plebiscytowe na Warmii i w Prusach Wschodnich Kędzierzyn zginął Jan Surzycki (drużynowy kra- organizował Adam Ciołkosz. W 1920 r. na Górny kowskich drużyn 3 i 5) dowodzący baterią artylerii,

40 z którą wcześniej uciekł z koszar przy ul. Rajskiej Kijowa i olbrzymich obszarów Ukrainy nastąpiło w Krakowie. Pod Strzebinem i pod Olekszą zginęli załamanie. Uderzenie konnej armii Budionnego krakowscy harcerze i uczniowie Korpusu Kadetów zmusiło do odwrotu oddziały polskie, a 14 lipca we Lwowie Zygmunt Toczyłowski i Karol Chod- kontrofensywa północnego frontu Armii Czerwo- kiewicz, potomek wielkiego hetmana. Pola Ma- nej dowodzonego przez Michaiła Tuchaczewskiego ciejowska, warszawska drużynowa, została przez doprowadziła do zagarnięcia Wilna. Bezładny od- Niemców zamordowana w więzieniu w Bytomiu. wrót Polaków sprawił, że w sierpniu wojska bolsze- Harcerskie zasługi z lat 1914–1919 doceniło wickie stanęły u bram Warszawy. Wydawało się, Wojsko Polskie. Na mundurach żołnierskich nie że nadszedł kres marzeń o niepodległości. można było umieszczać odznak innych niż woj- 5 lipca Rada Obrony Państwa wydała odezwę skowe, ale w związku z tym, że żołnierze-harcerze do narodu. Powstały pierwsze jednostki Armii wykazali się od roku 1914 nadzwyczajnym wojsko- Ochotniczej. W tych ciężkich dniach nie zabrakło wym przygotowaniem, poświęceniem i bohater- harcerzy. 7 lipca po konferencji władz harcerskich stwem w boju, Naczelne Dowództwo Wojsk Pol- u ówczesnego przewodniczącego ZHP i dowódcy skich dzięki staraniom Naczelnictwa ZHP wydało Armii Ochotniczej gen. Józefa Hallera wydano 15 listopada 1919 r. rozkaz zezwalający harcerzom rozkaz postawienia harcerstwa w stan pogotowia. w czynnej służbie wojskowej na noszenie krzyża Powołano Pogotowie Wojenne Harcerek z Józefiną harcerskiego na wojskowym mundurze. Łapińską na czele. Powstały tzw. trójki, czyli trzy- osobowe zespoły przygotowane do służby sanitarnej i gospodarczej. Na froncie działały czołówki Harcerstwo w wojnie sanitarne, oświatowe i zajmujące się żywnością. V.6. polsko-bolszewickiej Prowadzono pracę propagandową i plebiscytową na 1920 r. Górnym Śląsku. Harcerki zorganizowały w Prusz- kowie i Łącku kolonie dla dziewcząt uciekających d samego początku ciężkich walk o granice ze wschodu. Równolegle w Głównej Kwaterze Oniepodległej Rzeczypospolitej oddziały mło- Żeńskiej ZHP działały Wydział Pogotowia Wo- dego Wojska Polskiego wchodziły w kontakt bojo- jennego (kierowany przez Jadwigę Wocalewską- wy z armią Rosji radzieckiej – obie armie zajmo- -Szletyńską) i Wydział Opieki (kierowany przez wały, postępując naprzód, pas ziemi opuszczany po Janinę Opieńską). traktacie brzeskim przez wojska niemieckie. Nie- Kierownikiem akcji wojskowej harcerzy został wypowiedziana wojna tliła się od początku 1919 r. Władysław Nekrasz. Rozkaz Głównej Kwatery Z krakowskich skautów w Jabłonnie sformował Męskiej z 9 lipca 1920 r. określił przydział róż- się oddział gońców pieszych. Został przemianowa- nych grup wiekowych do rezerwy i służb pomoc- ny na grupę harcerską, która stała się zalążkiem niczych: gońców, biurowej, wartowniczej. Najstar- oddziału wydzielonego w 2 DP. W czerwcu 1919 r. szych skierowano do harcerskiego obozu ćwiczeb- oddział ten, dowodzony przez por. Stanisława Thu- nego, a potem do służby frontowej. Naczelnictwo na, liczył 124 żołnierzy i brał udział w ciężkich ZHP w odezwie do rodziców zwróciło się o pomoc walkach pod Mołodecznem. Władysław Krzyża- w wojennym ekwipowaniu harcerek i harcerzy. nowski, drużynowy 1 Krakowskiej Drużyny Harce- Harcerskie służby wojskową i pomocniczą ure- rzy, prowadził swój oddział do walki z okrzykiem: gulowały specjalne zarządzenia gen. Kazimierza „Naprzód, skauci!”. Zginęło 14 skautów, 6 zaginęło; Sosnkowskiego, wiceministra spraw wojskowych. wśród poległych był także Krzyżanowski. Główne Kwatery Żeńska i Męska powołały wy- Nadeszło lato 1920 r. Po wiosennych sukcesach działy wojskowe, a faktycznie przekształciły się armii polskiej – wspieranej przez ukraińskie od- w biura mobilizacyjne, werbunkowe i centra nie- działy Symona Petlury – zakończonych zajęciem sienia pomocy ofiarom wojny.

41 Józef Haller (1873–1960), generał broni WP, legionista, ceniom rządu organizował pomoc dla I powstania śląskiego. działacz polityczny i harcerski. Zgodnie z życzeniem rodzi- Na czele wojska polskiego opanował Pomorze, a 10 lutego ców został przeznaczony do służby wojskowej. Uczył się 1920 r. dokonał aktu „zaślubin Polski z morzem” w Pucku. w szkołach w Koszycach i Hranicach. W latach 1892–1895 Podczas wojny z bolszewikami dowodził Armią Ochotniczą, studiował na Akademii Wojskowo-Technicznej w Wiedniu. frontami północno-wschodnim i północnym. W armii austriackiej służył w latach 1895–1910 (w 11 pułku W latach 1920–1923 był przewodniczącym ZHP. artylerii we Lwowie i w 43 dywizji haubic w Stanisławowie). W 1921 r. został generalnym inspektorem artylerii, Był dowódcą dywizjonu i komendantem szkoły oficerskiej ar- w latach 1922–1923 pozostawał w stanie nieczynnym, tylerii. Z przyczyn zdrowotnych przeszedł w stan spoczynku. a w 1926 r. na jego prośbę przeniesiono go w stan spo- Od 1912 r. był inspektorem kółek rolniczych, organi- czynku. Był posłem na sejm z listy Chrześcijańskiego Związ- zował kursy rolnicze i hodowlane. Wstąpił do „Sokoła”, ku Jedności Narodowej. W latach 1923 i 1934 odbył organizował polowe drużyny sokole. W 1913 r. był instruk- podróże do USA, serdecznie witany przez Polonię. Działał torem na kursie skautowym w Skolem. W 1914 r. należał w PCK, Związku Hallerczyków, Akcji Katolickiej i Sodalicji do głównych organizatorów Legionu Wschodniego. Potem Mariańskiej. W latach 1927–1931 pełnił funkcję prze- został dowódcą 3 pp II Brygady. Walczył pod Nadwórną, wodniczącego Zarządu Oddziału Wielkopolskiego ZHP. Mołotkowem i Pasieczną. W 1915 r. awansował do stopnia W 1936 r. wspólnie z Ignacym Paderewskim, Włady- pułkownika. W 1916 r. został mianowany brygadierem sławem Sikorskim, Wincentym Witosem i Wojciechem i komendantem II Brygady Legionów. Poprowadził II Bry- Korfantym utworzył tzw. Front Morges. W 1937 r. został gadę w lutym 1918 r. pod Rarańczą przez front rosyjsko- prezesem Rady Naczelnej Stronnictwa Pracy. Po wybuchu -austriacki i dołączył do II Korpusu Polskiego. Objął do- wojny w 1939 r. został internowany w Rumunii, a po- wództwo 5 Dywizji Strzelców Polskich, potem już w stopniu tem przez Jugosławię przedostał się do Francji. Otrzymał generała dowództwo korpusu do chwili kapitulacji pod nominację na ministra bez teki w rządzie Sikorskiego. Kaniowem. Tworzył wojsko polskie w Rosji bolszewickiej. Od 1940 r. w Wielkiej Brytanii zajmował się organiza- Unikając aresztowania, przez Moskwę dotarł do Murmań- cją polskich szkół. Do 1947 r. pozostawał w dyspozycji ska, a następnie do Francji. Zdążył jeszcze wydać rozkaz Naczelnego Wodza, w latach 1954–1957 był członkiem wzywający żołnierzy i oficerów II Korpusu do wstępowania Tymczasowej Rady Jedności Narodowej. do polskich oddziałów, po czym przekazał Lucjanowi Żeli- W 1960 r. zmarł i został pochowany na londyńskim gowskiemu dowodzenie z nominacją generalską. cmentarzu Gunnersbury. W 1993 r. prochy gen. Józefa W Paryżu mianowano go dowódcą Armii Polskiej we Fran- Hallera złożono w Krakowie w kościele św. Agnieszki. cji, nazywanej od koloru mundurów Błękitną Armią. W kwiet- Był odznaczony m.in. Orderem Orła Białego, Krzyżem niu 1919 r. przybył do Polski z pierwszymi oddziałami armii. Srebrnym Orderu Virtuti Militari, Krzyżem Walecznych, Dowodził zwycięską ofensywą przeciw Ukraińcom, a potem francuskim Orderem Legii Honorowej, Orderem Korony był dowódcą frontu południowo-zachodniego. Wbrew pole- Włoch i estońskim Krzyżem Wolności.

W wezwaniu mobilizacyjnym z 13 lipca 1920 r. czej na swoich terenach. W Wilnie powstał Harcer- m.in. określono oznaczenia harcerskich ochot- ski Batalion Wileński, który przebył drogę odwrotu ników (odznaka Armii Ochotniczej, czyli roze- – od Wilna, przez Narew, pod Warszawę – dając ta z czerwonej wstążki z białym środkiem, oraz innym wzór dyscypliny i porządku, na co zwrócił 2 lilie harcerskie na kołnierzu) oraz zwolniono uwagę gen. Lucjan Żeligowski. Już pod Warszawą ze stawienia się na zbiórkę w Warszawie drużyny do batalionu dołączył Oddział Ochotniczy złożo- wielkopolskie, małopolskie i śląskie oraz podległe ny z krakowskich harcerzy zorganizowany przez komendom w Brześciu, Lublinie i Wilnie. Józefa Grzesiaka „Czarnego”. Wileńscy ochotni- 17 lipca stanęli w Warszawie harcerze ochotni- cy, wraz z innymi przybyłymi do Warszawy na cy, najliczniej z chorągwi: Warszawskiej i Mazo- wezwanie Naczelnictwa, weszli w skład pułków wieckiej – 800, Radomskiej – 400, Łódzkiej – 350, ochotniczych: 201, 205, 236, a harcerze lwowscy – Kaliskiej – 200, Zagłębiowskiej i Piotrkowskiej – 240 pp. W 201 pp w chwili wymarszu 70–80 proc. 150, Włocławskiej – 150 i Brzeskiej – 150. Później stanowili harcerze: w kompanii szturmowej głów- dołączały grupy z chorągwi: Płockiej, Białostoc- nie z Jędrzejowa, Krakowa, Lwowa i Kresów, kiej, Siedleckiej, Lubelskiej, Kieleckiej. Harcerze a w kompanii wileńskiej por. Tadeusza Kawalca chorągwi: Lwowskiej, Krakowskiej i Wielkopol- z Wilna, Grodna, Białegostoku, Petersburga, Ca- skiej przystępowali do oddziałów Armii Ochotni- rycyna i Rygi. Harcerze wielkopolscy skoncen-

42 trowani w obozie ćwiczebnym w Biedrusku two- 130. Przez kilkanaście długich godzin uczestniczyli rzyli oddział do służby łączności. W tych dniach mężnie w walkach na ulicach miasta, broniąc wielu w Wojsku Polskim znalazło się 9 tys. żołnierzy barykad, które powstrzymywały napór bolszewic- z krzyżami harcerskimi na mundurach. Trzeba kiej kawalerii. Ostatecznie wróg został odrzucony, pamiętać również o prawie 15 tys. we wszelkich trzynastu harcerzy zaś, w wieku 11–32 lat, m.in. formacjach pomocniczych (służbie łącznikowej, komendanta Chorągwi Płockiej Klemensa Jędrze- zwiadowczej, sanitarnej, łącznie z całym szpitalem jewskiego i 11-letniego Tadeusza Jeziorowskiego, polowym, organizowanej przez harcerki). Mimo Józef Piłsudski odznaczył Krzyżem Walecznych. zbliżającej się nawałnicy bolszewickiej minister Skończył się sierpień. 5 września 201 pp wy- spraw wojskowych znalazł czas na wydanie roz- ruszył na Białystok i Grodno (zajęte 26 wrześ- kazu z 7 sierpnia 1920 r. Określono w nim, że jeśli nia 1920 r.), następnie bronił linii Niemna przed w oddziale znajdzie się więcej niż 50 proc. harce- Litwinami. W październiku wileńscy harcerze, rzy, to powinien on oprócz swojego numeru nosić już jako 2 wileński pułk „zbuntowanej” dywizji miano „harcerski”, a oficerowie – w miarę możli- gen. Lucjana Żeligowskiego, wrócili do swojego wości – również powinni być harcerzami. miasta. Potem 2 Wileński Pułk Piechoty stał się Nadeszła połowa sierpnia. Trwał dramatyczny 6 pp tworzonym przez dawny harcerski batalion bój o Warszawę. Walczące strony zdawały sobie wileński i harcerską kompanię szturmową, o któ- sprawę ze znaczenia tej bitwy. Na szalę rzucono rym śpiewano pieśni: „Na front nasz pójdzie hufiec wszystkie siły. Ciężkie walki toczyły się pod Ra- niemały, choćby za nami druhny płakały, szósty dzyminem, który był kluczem do stolicy. W pierw- pułk harcerski to armii kwiat. Niechaj mu się dziwi szym z ataków zginął, prowadząc żołnierzy z reli- cały świat”. Generał Lucjan Żeligowski w swoim gijną pieśnią Serdeczna Matko na ustach, 28-letni rozkazie nadał wyróżniającym się oddziałom spe- harcerski komendant spod Czernichowa ks. Ignacy cjalne nazwy: 5 pp – ochotniczy, 6 pp – harcerski. Skorupka, ochotnik w 236 pp. Pod Żołądowem, Bluzy mundurowe harcerek i harcerzy walczących niedaleko Wrońska, walczył 201 pp. o ziemię wileńską ozdobiły dwa ordery Virtuti Mi- Tymczasem w dniach 14–16 sierpnia nastąpił litari i 22 Krzyże Walecznych. Wartość żołnierza przełom w wojnie. Wyprowadzone znad Wieprza ochotnika tak ocenił Adam Koc: „Harcerze, jako uderzenie na rozciągnięte w walce oddziały rosyj- materiał wojskowy, odegrali w dywizji ochotniczej skie skoncentrowanej w rejonie Dęblina 4 Armii chlubną rolę. Mimo młodego wieku i niedosta- oraz atak 5 Armii gen. Władysława Sikorskiego tecznego wyszkolenia, spowodowanego koniecz- od Płocka w kierunku Narwi doprowadziły do nością szybkiej organizacji oddziałów, okazali się rozbicia wojsk Tuchaczewskiego. Armie polskie pierwszorzędnymi żołnierzami […]. We wszyst- przeszły do ofensywy i pościgu. Manewr zaplano- kich bitwach dywizji ochotniczej, poczynając od wany i poprowadzony przez Józefa Piłsudskiego Łap i Suraża, a szczególnie pod Wyszomierzem, mógł być wykonany dzięki ofiarnej walce żołnie- harcerze bili się z niezwykłym bohaterstwem”. rzy jeszcze niedawno cofających się dywizji i Ar- Kilku harcerzy zginęło, udzielając pomocy ran- mii Ochotniczej na przedpolach Warszawy. nym kolegom. Inni otoczeni przez wroga umierali, W tym miejscu trzeba przywołać szczególny broniąc pozycji bojowych przed przeważającymi epizod z wojny – bohaterską obronę Płocka. Miasto siłami i walcząc do ostatniego naboju. stało na drodze Armii Czerwonej, która mogła – tak W 39 Pułku Strzelców Lwowskich walczył jak armia rosyjska podczas powstania listopadowe- Adam Kordecki z 2 Przemyskiej Drużyny Harce- go 1830–1831 – oskrzydlić Warszawę od północy rzy. W bitwie pod Milatynem z garstką obrońców i zachodu. Starsi harcerze z Płocka odeszli do Ar- próbował w nocnej walce zatrzymać atak kozaków mii Ochotniczej, więc ciężar obrony Płocka 18 i 19 i piechoty bolszewickiej. Pozostał na polu bitewnym sierpnia 1920 r. spadł na młodszych. Było ich blisko w skautowej bluzie z harcerskim krzyżem „Gwiaz-

43 dy Przemyśla”. Naczelnictwo ZHP mianowało go -Wywiadowczym Dowództwa Frontu Północnego Honorowym Harcerzem Rzeczypospolitej. Członek – 40. Po 30 harcerzy służyło w trzech oddziałach: Głównej Kwatery ZHP, organizator harcerstwa na plutonie wywiadowczym Oddziału II Naczelnego Kaukazie i dowódca kompanii w 201 pp, ppor. Jerzy Dowództwa, kompanii sanitarnej „Czuwaj” z War- Mularski zmarł w bolszewickiej niewoli. Inny do- szawy oraz w kompanii sanitarnej „Czuwajka” wódca kompanii 201 pp, por. Karol Wądołkowski, z Warszawy, w szpitalu harcerskim na 30 łóżek warszawski skautmistrz, zginął pod Paprocią Dużą. w Łodzi – 15, w harcerskiej czołówce kulturalno- Stanisław Grabski, organizator harcerstwa na Ślą- -oświatowej przy Ministerstwie Spraw Wojsko- sku Cieszyńskim, obrońca Lwowa, zginął w 1920 r. wych zaś 12, a w oddziale telefonicznym 142 pp pod Czarnobylem. Pośmiertnie został odznaczony – 11. Liczebność wszystkich harcerzy zaangażowa- orderem Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. nych w działania wojenne szacuje się na 20–24 tys. Władysław Nekrasz w latach trzydziestych W latach 1914–1921 największe straty ponio- szacował, że 20 proc. ochotników w wojsku pol- sły późniejsze chorągwie ZHP: Łódzka, Lwowska, skim stanowili harcerze. Tym uzasadniał powołanie Krakowska, Warszawska z Mazowiecką i Zagłę- 2 września 1920 r. podległego bezpośrednio gen. biowska. Długa jest lista 16–17-latków wśród pole- Józefowi Hallerowi Inspektoratu Harcerskiego przy głych. 20 grudnia 1920 r. Naczelnik Państwa Józef Dowództwie Frontu Północnego, z nim samym jako Piłsudski objął protektorat nad ZHP, a 1 lipca 1921 r. inspektorem na czele. Decyzje podejmowane przez wystosował z okazji zjazdu ZHP we Lwowie pismo, dowódców różnych szczebli w strukturze wojska które zakończył następująco: „Oddając cześć po- polskiego świadczyły o istotnym znaczeniu harcer- ległym za Ojczyznę kolegom Waszym, wyrażam stwa podczas działań wojennych 1920 r. Wam, harcerze, podziękę i uznanie za dotychcza- Władysław Nekrasz zrobił zestawienie forma- sową służbę”. cji wojskowych i liczby służących w nich harcerzy Dla Hufca Harcerzy władze miasta Kutno w okresie wojny polsko-bolszewickiej 1920 r. Naj- ufundowały sztandar z tabliczką, na której widniał więcej harcerzy, ok. 15 tys., było zaangażowanych napis: „Harcerzom Ochotnikom na pamiątkę zwy- w służby pomocniczą i zastępczą. W Inspektoracie cięskich walk w obronie Ojczyzny m[iasto] Kutno Harcerskim przy Dowództwie Frontu Północnego 1920 r.” Na ścianie szkoły w Białymstoku zawisła w pułkach piechoty 201, 205, 232, 236 i 21 służy- tablica poświęcona uczniom harcerzom: „D[eo] ły 3 tys. harcerzy, w kompaniach wartowniczych, O[ptimo] M[aximo]. Dulce et decorum [est] pro garnizonowych Lwów, Kraków, Poznań, Radom, patria mori! (Bogu Najlepszemu Największemu. Kielce i innych – kilkuset, w Harcerskim Batalio- Jak słodko i zaszczytnie jest umierać za Ojczyz- nie Wileńskim (potem w 201 pp) – 420, w półbata- nę!). W walkach o całość i niepodległość Polski lionie kieleckim Straży Granicznej – 320, w dwóch w latach 1918–1920 bohatersko swe życie oddali. kompaniach 240 pp – 300, w kompanii marszowej Ku uczczeniu ich wielkiej ofiary na ołtarzu miłości w Lublinie – 250, w półbatalionie Chorągwi Kra- Ojczyzny złożonej, tablicę tę ufundowało w r[oku] kowskiej Straży Granicznej – 200, w kompanii 1927 gimnazjum państwowe im. Króla Zygmunta służby łączności Biedrusko – 120, w oddziałach Augusta”. Jeden z końcowych rozdziałów swojej kurierskich Oddziału II i Oddziału V Naczelnego pracy Harcerze w bojach Władysław Nekrasz za- Dowództwa – 105, w Pomorskiej Kompanii Har- tytułował Złota Księga Harcerstwa. Umieścił tam cerskiej – 80, w harcerskich plutonach wywiadow- nazwiska harcerek i harcerzy, którzy zginęli w wal- czych przy Dowództwie 4 Armii, w Dowództwie ce o niepodległość, w kilku słowach pisząc o ich Frontu Południowo-Wschodniego, w Dowództwie bohaterstwie. Według ustaleń Nekrasza, poległo 15 DP – 76, w Harcerskiej Kompanii Zapasowej 411 harcerzy i harcerek, w tym 58 w czasie służ- Modlin – 70, w kompanii szturmowej w Grudzią- by w Legionach i Korpusach Polskich, pozostali dzu – 44, w Harcerskim Oddziale Łącznikowo- podczas działań wojennych w latach 1918–1920.

44 Harcerstwo w II Rzeczypospolitej VI ROZDZIAŁ

drodzone w 1918 r. państwo polskie było re- większym portem na Bałtyku (większym od są- Oalizacją marzeń i pragnień kilku pokoleń Po- siedniego Gdańska, zniemczonego i niechętnego laków. Od początku jednak musiało się ono bory- Polsce), znaczące zredukowanie analfabetyzmu kać z wieloma trudnościami. Do najważniejszych dzięki upowszechnieniu oświaty, utworzenie Cen- należały bieda, spowodowana zniszczeniami i ra- tralnego Okręgu Przemysłowego – śmiałego pro- bunkami z okresu I wojny światowej oraz wojny jektu społeczno-gospodarczego, przewidującego polsko-bolszewickiej, i zacofanie gospodarcze po powstanie (w latach 1936–1939 i kolejnych) kilku- okresie zaborów, widoczne szczególnie we wschod- dziesięciu fabryk zbrojeniowych, wzmacniających niej części państwa. Pogłębił je światowy kryzys potencjał militarny Polski i dających zatrudnie- gospodarczy z lat 1929–1933, który w Polsce trwał nie ok. 100 tys. osób. Niestety, agresja III Rzeszy aż do 1936 r. O złej kondycji ekonomicznej przed- i Związku Radzieckiego w 1939 r. udaremniły te wojennej Polski świadczy to, że do wybuchu II woj- oraz inne plany rozwoju państwa polskiego (np. bu- ny światowej nie osiągnęła poziomu produkcji prze- dowę 5 tys. km autostrad oraz metra w Warszawie). mysłowej z 1913 r., a więc sprzed I wojny światowej. Władze polskie musiały się zmagać też z trudną sytuacją wynikającą z rozbiorów Polski. Należało złączyć w jeden organizm ziemie, które przez po- VI.1. Budowa ZHP po wojnie nad 100 lat znajdowały się w trzech obcych orga- nizmach państwowych. Ponadto odrodzona Rzecz- pospolita miała charakter wielonarodowy (Polacy o lubelskim zjeździe i utworzeniu ogólnopol- stanowili w niej jedynie 65 proc. wszystkich oby- Pskiego Związku Harcerstwa Polskiego konty- wateli), co stwarzało liczne problemy w polityce nuowano prace jednoczące ruch harcerski z trzech wewnętrznej. Nie wszyscy przedstawiciele mniej- byłych zaborów. Na swoim drugim zebraniu w lu- szości narodowych (Ukraińcy, Żydzi, Białorusini tym 1919 r. NRH przyjęła projekt statutu, utwo- czy Niemcy) utożsamiali się z państwem polskim, rzyła Wydział Wykonawczy (do którego weszli a niektórzy z nich wręcz je zwalczali. Brak akcep- Maria Wocalewska, Tadeusz Strumiłło i Stani- tacji dla państwa ze strony niepolskich obywateli sław Sedlaczek) i postanowiła wznowić wydawa- II RP wynikał w dużej mierze z niestabilnej poli- nie „Harcmistrza”. Brak było delegatów ZNS ze tyki narodowościowej kolejnych rządów oraz po- Lwowa. Dopiero 24 czerwca otrzymali oni odpo- lonizacyjnych dążeń niektórych z nich. Mimo tych wiednie upoważnienia na zjeździe dzielnicowym niedogodności i błędów ogromna większość Po- ZNS. W lipcu w Zwierzyńcu koło Zamościa NRH laków czuła się dumna z niepodległego państwa, zebrała się w pełnym składzie i dokonała wybo- uznając (i słusznie) jego odbudowę za autentyczny ru Naczelnictwa, które zastąpiło Wydział Wyko- sukces. Cieszyła się też z innych osiągnięć, takich nawczy. Naczelnictwo tworzyli: przewodniczący jak budowa w latach 1922–1926 wielkiego por- – Tadeusz Strumiłło, naczelnik Głównej Kwatery tu w Gdyni, który w ciągu kilku lat stał się naj- Męskiej (GKM) – Stanisław Sedlaczek, naczelnicz-

45 ka Głównej Kwatery Żeńskiej (GKŻ) – Maria Wo- Zmniejszyła się liczba harcerek i harcerzy. Brako- calewska, sekretarz – Jan Grabowski, skarbnik – wało instruktorów. Upadały i powstawały czaso- Piotr Olewiński oraz Maria Uklejska i Jadwiga Fal- pisma harcerskie. W latach 1920–1922 nie wycho- kowska. Przyjęto, z drobnymi poprawkami, tekst dził lwowski „Skaut”. Od wiosny 1920 do początku przyrzeczenia i prawa harcerskiego z roku 1914. 1921 r. nie drukowano „Harcmistrza”. W latach W służbę dla odrodzonej Polski, według stanu na 1923–1926 w Poznaniu wydawano pismo „Czuj koniec 1919 r., weszło 37 tys. harcerek i harcerzy. Duch”. W listopadzie 1920 r. pojawił się „Harcerz Proces jednoczenia harcerstwa i tworzenia ZHP Śląski”. Programy pracy drużyn nie były dostoso- nie był łatwy. Utrudniały go z jednej strony walki wane do czasu pokoju, a nie wszyscy potrafili od- o granice, zwłaszcza na południowym wschodzie czytać głęboki wymiar wychowania harcerskiego. i na zachodzie, z drugiej strony – administracyjny Na przełomie lat 1920 i 1921 odbył się w Warszawie opór przedstawicieli dawnych struktur w trzech za- I Zjazd Walny ZHP, podczas którego doprowadzono borach. Dopiero w lutym 1920 r. powstał Oddział do końca proces jednoczenia harcerstwa. ZHP w Wielkopolsce. Po ostatnim zjeździe ZNS Takie było tło krytycznych wystąpień na po- na początku kwietnia 1920 r. utworzono oddziały czątku lat dwudziestych Adama Ciołkosza, Alojze- Lwowski i Krakowski. Naczelny Inspektorat Har- go Pawełka i Tadeusza Biernakiewicza i powstania cerski MWRiOP sprawował zwierzchnictwo nad ruchu Wolnego Harcerstwa. Podczas zlotu z okazji drużynami w dawnej Kongresówce aż do grudnia 10-lecia harcerstwa we Lwowie Ciołkosz rozpro- 1920 r., kiedy przekazał je Naczelnictwu ZHP. wadzał swoją broszurę Listy do starszych harcerzy, W ZHP ukształtowały się struktury, dzięki któ- w której prezentował pomysł na pracę harcerską rym drużyny harcerzy i harcerek mogły pracować w warunkach niepodległego państwa. Od paździer- autonomicznie. Całą organizację łączyło wspólne nika 1921 r. w Krakowie zaczęło się ukazywać Naczelnictwo i NRH. W poszczególnych dzielni- czasopismo „Płomienie”. Jego redaktorzy nawią- cach (a później województwach) istniały Oddziały zali kontakt z Ernestem Thompsonem Setonem, ZHP (od 1936 r. Okręgi), na których terenie dzia- twórcą Woodcraft Indians (w tłumaczeniu Adama łały chorągwie harcerek i harcerzy. W styczniu Ciołkosza – Indian Leśnego Życia, a Stanisława 1921 r. powstało siedem chorągwi: Lwowska, Kra- Sedlaczka – Indian Puszczańskich), stosującym kowska, Poznańska, Lubelska, Warszawska, Łódz- w praktyce tzw. puszczaństwo w wychowaniu (czy- ka i Wileńska. Później w kolejnych województwach li życie na łonie natury i obozowanie zgodne z ryt- tworzono następne. Pracą harcerek kierowała na- mem przyrody). czelniczka GKŻ, od 1926 r. naczelniczka harcerek, W czerwcu 1922 r. w Mąchocicach odbył się harcerzy – naczelnik GKM, od 1926 r. naczelnik I Zjazd Wolnego Harcerstwa. Pojawiły się radykal- harcerzy. W 1932 r. GKŻ przekształcona została ne pomysły zaangażowania społecznego harcer- w Główną Kwaterę Harcerek, a GKM – w Główną stwa. Na II Zjeździe w Krakowie, w lipcu 1923 r., Kwaterę Harcerzy. Na niższych szczeblach struk- Ciołkosz (jeden z późniejszych przywódców Pol- tury działały hufce i obwody. skiej Partii Socjalistycznej – PPS), sprzeciwiając się biurokracji i centralizmowi, doprowadził do zerwania z ZHP i utworzenia Zjednoczenia Wol- nego Harcerstwa. Nie przetrwało ono jednak próby VI.2. Harcerski program dla czasu. „Płomienie” przestały wychodzić. Już rok odrodzonej ojczyzny później na Zjeździe Zjednoczenia Wolnego Har- cerstwa w Helenówku doszło do rozłamu. Powstał arcerstwo po zakończeniu zbrojnych zma- Związek Pionierów, który wkrótce zaprzestał dzia- Hgań o niepodległość stanęło przed nowym, łalności. Epizod Wolnego Harcerstwa wpłynął na trudnym zadaniem. Wiele drużyn przestało istnieć. ożywienie programowe w ZHP. Większość drużyn

46 Tabela 2. Stan liczbowy ZHP w latach 1920–1930

1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930

Liczba harcerzy 21 000 31 317 31 785 31 326 25 274 27 569 30 383 31 079 38 778 41 480 42 094 i zuchów

Liczba 8 516 16 922 19 267 16 900 12 353 13 182 15 729 17 805 18 061 20 671 21 611 harcerek

Razem 29 516 48 239 51 052 48 226 37 627 40 751 46 112 48 884 56 839 62 151 63 705

Tabela 3. Liczba drużyn ZHP w latach 1920–1930

1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930

Liczba drużyn 444 744 829 747 887 877 1039 1081 1193 1269 1328 harcerzy

Liczba drużyn 191 450 525 511 419 476 549 625 629 714 734 harcerek

Razem 635 1194 1354 1258 1306 1353 1588 1706 1822 1983 2062

Źródło: opracowanie własne na podstawie: W. Błażejewski, Z dziejów harcerstwa polskiego (1910–1939)…, s. 338–339.

i cała organizacja wzbogaciła pracę harcerską było związane z toczącymi się na granicach Pol- o wspomniane wyżej tzw. puszczaństwo, dodając ski działaniami zbrojnymi. Radość z utrzymania nowe elementy życiu obozowemu i powracając do niepodległości w młodym pokoleniu owocowała skautowej tradycji związku z przyrodą. zaangażowaniem m.in. w działalność harcerską. Poniższe tabele dobrze ilustrują trudności, na Liczba harcerek w 1922 r. wzrosła o 126 proc., jakie trafiała praca harcerska w pierwszych latach a harcerzy – o ponad 50 proc. Różnica wynika po ukształtowaniu się granic II Rzeczypospoli- z odmienności pracy drużyn harcerek i harcerzy, tej. Przede wszystkim panował wówczas kryzys a także większego zaangażowania – szczególnie społeczny i gospodarczy. W 1918 r. do powstałego instruktorów i starszych harcerzy – w sprawy pu- w listopadzie ZHP należało ponad 33 tys. harcerek bliczne. W latach 1922–1924 nastąpiło załamanie. i harcerzy. Do 1920 r. liczba ta zmalała, co zapewne Liczba harcerek zmalała o blisko 36 proc., a harce-

47 –1926 funkcję przewodniczącego kolejno pełnili: Maria Wocalewska (1885–1944), nauczycielka, harcmistrzyni Rzeczypospolitej. Po ukończeniu gimnazjum ks. Jan Mauersberger, Tadeusz Strumiłło i Roman w Łodzi podjęła w Krakowie na UJ studia polonistyczne Bniński. Na V Zjeździe Walnym w 1925 r. we Lwo- i przyrodnicze. Działała w polskiej Macierzy Szkolnej. wie po raz pierwszy wybrano naczelnego kapelana, W Łodzi uczyła w prywatnych szkołach. Kierowała kołem Organizacji Niepodległościowej Młodzieży Narodowej, którym został ks. Antoni Bogdański. była zaangażowana w tajne nauczanie. Od 1911 r. Instruktorzy kierujący ZHP wiedzieli, że aby upowszechniała w Łodzi idee skautingu. Z kół samo- zwiększyć organizacyjną i wychowawczą sku- kształceniowych wyrosła 1 Drużyna Żeńska im. Emilii Plater, Wocalewska została przyboczną. W 1914 r. po teczność harcerstwa, należy opracować system zajęciu miasta przez Niemców stanęła na czele łódzkich kształcenia kadry organizacji. Do osób tworzą- skautek. Została komendantką żeńskiego Okręgu VI Pol- cych ten system w latach dwudziestych należeli skiej Organizacji Skautowej, była członkinią Komendy Naczelnej POS, a następnie w 1916 r. – ZHP. W 1918 r. naczelnicy harcerzy: Stanisław Sedlaczek, Henryk kierowała żeńską częścią Naczelnego Inspektoratu Har- Glass, Adolf Heidrich oraz naczelniczki harcerek: cerstwa MWRiOP. W Inspektoracie pracowała do 1939 r. Maria Wocalewska, Zofia Wocalewska, Helena Po utworzeniu zjednoczonego ZHP w 1918 r. kie- rowała pracami harcerek, w latach 1920–1923 była Sakowiczówna, Maria Uklejska, Zofia Wilczyń- naczelniczką Głównej Kwatery Żeńskiej. Pełniła różne ska, Jadwiga Falkowska i Anna Dydyńska-Pasz- funkcje we władzach naczelnych ZHP, m.in. w latach kowska. Poszukiwano nowoczesnych rozwiązań, 1923–1926 była wiceprzewodniczącą Związku. Za najważniejsze zadanie uznawała kształcenie kadry in- m.in. zaczęto odchodzić od metody wykładowej na struktorskiej i przygotowanie nauczycielek do funkcji rzecz ćwiczeń. W ten sposób zorganizowano np. drużynowych. Pracowała w 1929 r. nad takimi sformu- Kurs Związkowy Głównej Kwatery w Piwnicznej łowaniami Statutu, które gwarantowałyby samodziel- ność harcerstwa żeńskiego. Publikowała w „Skrzydłach”, w 1924 r. Jego komendantem był Tadeusz Maresz. „Harcmistrzu”, „Harcerstwie”. Część teoretyczną przeprowadzono zimą w formie We wrześniu 1939 r. należała do bliskich współpra- kursu korespondencyjnego, latem podczas dwuty- cowniczek komendantki Pogotowia Harcerek Józefiny Łapińskiej. Uczestniczyła 27 września 1939 r. w spotka- godniowego obozu zorganizowano ćwiczenia, po- niu, które zdecydowało o przejściu ZHP do konspiracji kazy, konkursy. W innym kierunku poszedł V Kurs w Szarych Szeregach i Związku Koniczyn. Do 1943 r. Związkowy w Niedzicy prowadzony przez Stani- była delegatką naczelniczki harcerek w Naczelnictwie. W latach 1940–1944 kierowała domem dziecięcym sława Sedlaczka. Podkreślano tam rolę przyrodo- w Skolimowie. 3 sierpnia 1944 r. została zabrana przez znawstwa, ćwiczenia praktyczne przeprowadzono Niemców wraz z trzema innymi instruktorkami z terenu w terenie. Tematyka zajęć dotyczyła m.in. fauny szpitala. Prawdopodobnie zginęła pędzona z innymi jako „żywe tarcze” przed niemieckimi czołgami albo i flory Pienin oraz ochrony przyrody ojczystej. została zamordowana przy al. Szucha. Główna Kwatera Żeńska i kolejne naczelniczki Otrzymała harcerską Odznakę „Wdzięczności” i Ho- konsekwentnie budowały system kształcenia in- norowy Krzyż Harcerzy z Czasów Walk o Niepodległość oraz pośmiertnie Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu struktorek. Już w lipcu 1920 r. w Łącku odbył się Odrodzenia Polski. kurs harcerski dla nauczycielek, prowadzony przez Marię Wocalewską. Po I Konferencji Instruktor- skiej harcerek w Krakowie w 1921 r. i gawędach Wandy Prażmowskiej powstały metodyczne wska- rzy o 20 proc. Jest to okres, w którym m.in. powsta- zówki dla żeńskiego obozownictwa harcerskiego. ło Wolne Harcerstwo. Zmniejszenie liczby harcerek O znaczeniu konferencji programowych instruk- mogło wynikać ze wzmożonej aktywności dziew- torek niech świadczy m.in. objęcie z rekomendacji cząt na innych polach działalności społecznej. Ten konferencji w Sromowcach w 1926 r. stanowiska stan rzeczy zaczął się zmieniać po opracowaniu naczelniczki przez Jadwigę Falkowską. przez GKŻ nowego programu dla drużyn harcerek. W pierwszych latach istnienia skautingu pro- W 1923 r. z funkcji przewodniczącego ZHP wadzących drużyny (instruktorów), po nabyciu ustąpił gen. Józef Haller, któremu stawiano zarzuty praktycznych umiejętności i kursie, nazywano upolityczniania działalności ZHP. W latach 1923– skautmistrzami. Utworzenie struktur organizacji

48 skautowych, a potem harcerskich zróżnicowało za- Właśnie stopnie harcerskie były niezwykle dania i obowiązki instruktorów. W 1920 r. na pod- ważnym elementem metodyki harcerskiej w pra- stawie decyzji NRH i uchwał podjętych podczas cy drużyn i zastępów. Już w pierwszych latach I Zjazdu Walnego ZHP przyjęto jednolity system polskiego skautingu sprecyzowano wymagania stopni instruktorskich – podharcmistrzyni/pod- stawiane kandydatom na kolejne stopnie harcer- harcmistrza i harcmistrzyni/harcmistrza. Kandy- skie. W grudniu 1911 r. Wydział Związku Polskich datów na instruktora i instruktorkę określano na- Gimnastycznych Towarzystw Sokolich wprowadził zwą przodownika/przodownicy. trzy stopnie: ochotnika (skauta III klasy), zwia- W 1926 r. VI Zjazd Walny ZHP przyjął uchwałę dowcy (skauta II klasy) i harcerza (skauta I klasy). o „dwustopniowości szarży instruktorskiej”. Pod- Andrzej Małkowski użył określenia „młodzik” dla czas kolejnego zjazdu, po dyskusji m.in. na łamach skauta rozpoczynającego pracę. Proponowano też „Harcmistrza”, 7 grudnia 1927 r. podjęto decyzję inne nazwy: „żółtodziób”, „ochotnik”, „ciura”; dla o zmianie dotychczasowych nazw „przodownik” skauta II klasy – „cwaniak”, „wywiadowca”, „har- i „przodownica” na „podharcmistrz” i „podharcmi- cerz II klasy”; dla skauta I klasy – „fuks”, „harcerz strzyni”, a „podharcmistrz” i „podharcmistrzyni” I klasy”, „ćwik”. W 1912 r. Eugeniusz Piasecki na „harcmistrz” i „harcmistrzyni”. Dla pełnolet- i Mieczysław Schreiber zaproponowali dla stop- nich harcerek, harcerzy, członków współdziałają- ni skautowych nazwy „młodzik”, „wywiadowca” cych wprowadzono kategorię członka czynnego i „ćwik” (stary wyga). Dodano do tego później określanego mianem działacza harcerskiego. Na- „harcerza” jako czwarty stopień i zatwierdzono dal istniał wstępny stopień instruktorski nazywa- taki system. Skautki w Galicji w 1914 r. używały ny „próba drużynowej”. Symboliczna była zmia- określeń – „stopień ochotniczy”, „skautowy II kla- na na najwyższym szczeblu – dotychczasowym sy” i „skautowy I klasy”. harcmistrzom i harcmistrzyniom nadano stopnie Do czasu zjednoczenia harcerstwa w 1918 r. harcmistrza i harcmistrzyni Rzeczypospolitej. Zo- na terenie trzech zaborów obowiązywały różne stali nimi: Henryk Glass, Adolf Heidrich, Tadeusz systemy stopni. W 1920 r. NRH uchwaliła projekt Maresz, ks. Jan Mauersberger, Piotr Olewiński, statutu w tej sprawie i przyjęła system wymagań Stanisław Sedlaczek, Tadeusz Strumiłło, Jadwiga na cztery stopnie, w tym na nowy stopień „harce- Falkowska, Helena Gepnerówna, Olga Małkowska, rza Rzeczypospolitej”. Intensywne prace nad stop- Maria Wocalewska. W 1928 r. uznano, że jest to niami dla dziewcząt prowadziła GKŻ, w 1921 r. stopień honorowy i do 1939 r. dalszych nominacji przyjęto następujące nazwy stopni: „ochotnicz- na ten stopień nie było. ki”, „przewodniczki”, „samarytanki” i „harcer- W ZHP dbano o wysoki poziom kadry in- ki Rzeczypospolitej”. Cztery lata później GKŻ struktorskiej. Jeżeli prześledzimy biografie in- zmieniła system na pięciostopniowy: „ochotnicz- struktorów i instruktorek kierujących pracą całego ki”, „pionierki”, „samarytanki”, „przewodniczki”, Związku i poszczególnymi chorągwiami, prze- „harcerki Rzeczypospolitej”. Główna Kwatera Mę- konamy się, że najczęściej były to osoby o bo- ska trzymała się wzorców angielskich. W 1925 r. gatym dorobku zawodowym i naukowym, m.in. programy prób na stopnie uzupełniła dla starszych nauczyciele, prawnicy, inżynierowie, ekonomiści, harcerzy o „starszego ochotnika” i „włóczęgę”. lekarze, oficerowie Wojska Polskiego. Znajdziemy Duże zmiany w wymaganiach dla harcerzy zdo- wśród nich również architektów, dyplomatów, ban- bywających kolejne stopnie harcerskie wprowa- kowców, doktorów praw, nauk przyrodniczych, dzono w 1932 r. (m.in. dodano elementy wycho- nauk medycznych i filozofii. Ich droga do stopnia wania państwowego i obywatelskiego, wychowa- harcmistrza i harcmistrzyni wiodła przez żmudne nia fizycznego i przysposobienia wojskowego). zdobywanie stopni harcerskich i doświadczenia W latach trzydziestych ostatecznie dopracowano w pracy drużyny. pięciostopniowy system – w przypadku harcerek

49 dotychczasowy czwarty stopień „przewodniczki” wanych przez drużyny i zastępy. Bywało, że nie zastąpiono „wędrowniczką”, w przypadku har- zawsze ich praca była zgodna z metodą harcerską, cerzy po „młodziku”, „wywiadowcy” i „ćwiku”, zdarzały się też zajęcia zwyczajnie nudne. Takie a przed „harcerzem Rzeczypospolitej” dodano sto- sytuacje skłaniały instruktorów i instruktorki do pień „harcerza orlego”. poszukiwania sposobów naprawy. W ten sposób W połowie lat dwudziestych XX w. w ZHP doskonalono system pracy całego związku. podjęto intensywne prace nad wychowaniem ideowym. Do programów prób stopni harcerskich i instruktorskich wprowadzano historię ruchu har Czerwone Harcerstwo – cerskiego, metody praktycznej realizacji prawa VI.3. przeciw ZHP i na wzór harcerskiego. Na wspólnej dla instruktorek i in- ZHP struktorów konferencji w Łodzi w grudniu 1925 r. Stanisław Sedlaczek przedstawił referat „Prawo uż w pierwszych latach istnienia skautingu na jako wyraz ideologii”. Najważniejsze było jednak Jziemiach polskich próbowano tworzyć drużyny podniesienie poziomu pracy drużyn. Na podsta- w pozaszkolnym środowisku młodych robotników wie kryteriów metodycznych, programowych i or- (np. w Krakowie drużyna robotnicza Związku Ka- ganizacyjnych opracowano warunki kwalifikacji tolickich Robotników przy Towarzystwie Polonia drużyn. Spełniło je 20 proc. spośród 800 drużyn i Robotnicza Drużyna Skautowa im. Joachima Le- harcerzy i 4 proc. spośród 419 drużyn harcerek. lewela). W sytuacji kryzysu w pierwszych latach W tym kontekście trzeba ocenić rekomendację II Rzeczypospolitej i następujących potem napięć II Konferencji Programowej harcerek w Spuszy społecznych działacze lewicy zwrócili uwagę na po- w 1922 r., aby wstrzymać się z tworzeniem no- trzebę stworzenia organizacji zrzeszającej młodzież wych drużyn, a wszystkie instruktorki skierować robotniczą. W lutym 1926 r. powstało Czerwone do pracy w drużynach istniejących. To założenie Harcerstwo TUR. Przewodniczącym Rady Głównej w późniejszych latach odróżniało Organizację Har- został Stanisław Dubois. Celem Czerwonego Har- cerek i Harcerzy. cerstwa było „wychowanie człowieka socjalizmu, Od początku lat dwudziestych XX w. opra- tj. uspołecznionego, związanego uczuciem brater- cowywano i publikowano materiały metodyczne stwa z klasą robotniczą i jej walką o wyzwolenie, przydatne w pracy harcerskiej, najczęściej w for- skorego do współdziałania i pomocy potrzebującym, mie artykułów w „Harcmistrzu”. Olgierd Grzy- a więc odczuwającego troski i krzywdy ludzkie”. małowski i Tadeusz Sopoćko wydali dwie książki: Metoda harcerska była tak atrakcyjna, że dzia- Życie pogodne (1922) i Na tropie ludzi i zwierząt. łacze TUR wykorzystali ją w pracy organizacji Podręcznik dla harcerzy (1925). Ukazały się rów- przyciągającej dzieci i młodzież ze środowisk nież dwa wydania Rocznika harcerskiego Stani- robotniczych nazwą „harcerską”. Nawet prawo sława Sedlaczka (1924 i 1928). i przyrzeczenie były podobne do prawa i przyrze- Trzeba pamiętać, że u podstaw wszelkich ini- czenia w ZHP. Równocześnie Czerwone Harcer- cjatyw programowych leżała codzienna praca dru- stwo realizowało radykalny program polityczny. żyn i zastępów. Organizowano gry i ćwiczenia, Od 1929 r. wydawane było pismo „Gromada”, na wycieczki i wędrówki dla starszych (o tematyce którego łamach toczyły się debaty polityczne. Glo- etnograficznej, socjologicznej, historycznej itp.), ryfikowano Związek Radziecki i utrzymywano herbatki i wieczorki towarzyskie, samopomoc, pro- kontakty z Międzynarodówką Wychowania So- wadzono dyskusje na temat obejrzanych filmów, cjalistycznego. Organizowano obchody ku czci po sztuk teatralnych, wystaw, wysłuchanych koncer- ległych rewolucjonistów. Jednak wiele form dzia- tów, przeczytanych artykułów w czasopismach. łania było tożsamych z harcerskimi i skautowymi Widoczna była różnorodność działań podejmo- – wycieczki, obozy, biwaki, zloty itp.

50 Od zlotów narodowych Maresz „Mahomet”. Zlot towarzyszył Powszech- VI.4. do zlotu w Spale nej Wystawie Krajowej, która trwała 138 dni (od w roku 1935 16 maja do 30 września 1929 r.). Zaprezentowano na niej dziesięcioletni dorobek niepodległego państwa. oskonałą formą zaprezentowania organizacji Harcerstwo miało swój pawilon, w którym pokazano Dbyły zloty narodowe, które odbyły się w War- m.in. zbiory odznak, wydawnictwa, kroniki, techni- szawie i Świdrze w 1924 r. oraz w Rybienku i Po- kę obozowania, a także dorobek służby społecznej. znaniu w 1928 i w 1929 r. Protektorat nad ZHP Związek Harcerstwa Polskiego przedstawił pracę objął najpierw Józef Piłsudski (w 1920 r.), potem harcerską również w innych pawilonach: „Wycho- czynili tak prezydenci Rzeczypospolitej: Stani- wania fizycznego”, „Pracy kobiet”, „Prasy”, „Polonii sław Wojciechowski (w 1924 r.) i Ignacy Mościcki za granicą”. W konkursach i zawodach zwyciężały (w 1926 r.). m.in. „Czarna Trzynastka” z Wilna, 1 Ursynowska W I Zlocie Narodowym Harcerzy na warszaw- DH, 2 WDH, 1 Mławska DH, 1 Lubelska DH, 7 Wi- skich Siekierkach w dniach 3–9 lipca 1924 r. bra- leńska DH, 1 Przasnyska DH, 1 Nowosądecka DH. ło udział 3500 harcerzy, a także kilkudziesięciu Na terenie, na którym odbywał się zlot, działały skautów z Wielkiej Brytanii, Danii, Czech, Łotwy warsztaty i przedsiębiorstwa harcerskie. i Węgier. Obóz zlotowy odwiedziło ok. 15 tys. go- Podsumowaniem i przeglądem wielkiego ide- ści, a drużyną mistrzowską Polski została 13 War- owego i technicznego dorobku harcerstwa w pierw- szawska Drużyna Harcerzy. W tym czasie nad szym dwudziestopięcioleciu był Jubileuszowy Zlot Świdrem odbył się Zlot Drużyn Żeńskich z udzia- Harcerstwa w Spale w dniach 11–25 lipca 1935 r. łem 800 harcerek pod komendą Olgi Małkowskiej. na terenie letniej rezydencji Prezydenta Rzeczy- Rok później zorganizowano Związkowe Zawody pospolitej, z udziałem 26 tys. młodych ludzi. w Nadkolu nad Liwcem. Drużyną mistrzowską 1500 uczestników zlotu wraz z Michałem Gra- Polski została 4 Bydgoska Drużyna Harcerzy. Na żyńskim 20 lipca 1935 r. złożyło na Jasnej Gó- drugim miejscu znalazła się 13 WDH, a na trze- rze krzyż harcerski ze srebra z pozłacaną lilijką cim – 20 WDH. i wieńcem jako wotum za 25 lat pracy harcerskiej W 1928 r. obchodzono rocznicę śmierci Za- dla Najświętszej Maryi Panny. wiszy Czarnego, postaci symbolizującej rycerskie Na potrzeby tak dużego zlotu trzeba było ideały, będącej ważnym elementem myśli harcer- zbudować miasto pod namiotami, niemalże rów- skiej. Z tej okazji odbył się II Ogólnopolski Zlot ne miastu powiatowemu. Pracami przygotowaw- Harcerek w Rybienku koło Wyszkowa nad Bugiem. czymi do zlotu zajęli się harcerze z Harcerskich Dla przeszło 1000 harcerek przygotowano zawo- Ochotniczych Drużyn Robotniczych. Tylko część dy z obozownictwa i gier polowych, gry sportowe prac była dziełem przedsiębiorstw rzemieślniczych oraz wielobój. Uczestniczki zlotu miały przepro- i saperów. Doprowadzono 3,5 km drogi i tory kole- wadzać wywiady krajoznawcze, przyrodnicze i te- jowe. Budową specjalistycznych obiektów kierował renoznawcze. W biegu harcerskim z przeszkodami inż. arch. Tadeusz Ptaszycki. Powstały urządze- zwyciężyła 38 WDH, za nią była 6 PDH z Pozna- nia wodne, sanitarne, elektryczne, mosty, kładki, nia. Obozujące harcerki odwiedził prezydent RP 164 budynki drewniane, pawilony, schrony żyw- Ignacy Mościcki. nościowe, kuchnie, zbudowano 135 studni „abisy- II Zlot Narodowy Harcerzy odbywał się w Po- nek” oraz wieżę ciśnień. znaniu w dniach 14–23 lipca 1929 r. Obozowało Komendantem całego zlotu był Antoni Olbrom- 6700 harcerzy oraz delegacje z Łotwy, Estonii, Da- ski, komendantką harcerek Helena Gepner-Śliwow- nii, Francji, Rumunii, Węgier i rosyjskiego skautingu ska, komendantem harcerzy Ignacy Wądołkowski. emigracyjnego, a „plac Małkowskiego” odwiedzi- Harcerki i harcerze obozowali po dwóch stronach ło 10 tys. osób. Komendantem zlotu był Tadeusz rzeki w ośmiu podobozach. Skalę przedsięwzięcia

51 oddają liczby: ponad 15 tys. harcerzy i 7,5 tys. har- W Sromowcach Wyżnych w 1925 r. z pomo- cerek, ponad 1000 harcerek i harcerzy z zagranicy, cą Angielki Violetty Masson stworzyła „Cisowy blisko 1400 skautek i skautów, 560 dawnych har- Dworek”, szkołę pracy harcerskiej. Przebywające cerek i harcerzy z Koła Harcerzy z Czasów Walk tam dzieci realizowały program szkoły podstawo- o Niepodległość, któremu przewodniczył Henryk wej i niższych klas gimnazjum. Wszystko odbywa- Bagiński (były drużynowy 7 Lwowskiej Druży- ło się w atmosferze wolności i swobody, a zarazem ny Skautów). dyscypliny i karności. Od najmłodszych klas wpro- Obozujące w Spale drużyny prezentowały swój wadzano naukę języków obcych. Jako nauczycielki dorobek. Drewniane urządzenia obozowe czy pra- zatrudniano instruktorki skautowe z innych krajów. ce plastyczne wykonane z korzeni drzew (korze- Olga Małkowska, wprowadzając nowoczesne zasa- nioplastyka) świadczyły o wysokich umiejętno- dy pedagogiki, uczyła dzieci wrażliwości na piękno ściach technicznych harcerzy. przyrody. Dzięki przedsiębiorczości Małkowskiej Do programu zlotu należały: biegi, wyciecz- powstały kolejne budynki: w 1931 r. „Orle Gniaz- ki, warsztaty, wystawy, ćwiczenia, mistrzowskie do”, następnie dom ludowy „Ludowiec”, a w 1936 r. zmagania drużyn. Licznie odwiedzana była wy- „Watra”. Górale ze Sromowiec nazwali Małkow- stawa „Harcerstwo w ćwierćwieczu swego roz- ską gaździną. Dla młodych góralek organizowała woju”. Działały również szpital polowy, dzielnica kursy gospodarstwa domowego, uczyła je zasad handlowa, poczta i funkcjonująca w czasie zlotu higieny, zdrowego trybu życia, kultury osobistej. ekspozytura Pocztowej Kasy Oszczędności oraz Prawie piętnaście lat pracy w otoczeniu pieniń- kiosk z artykułami fotograficznymi firmy „Kodak”. skiej przyrody to nie tylko historia – to wiedza Na zlocie gościł prezydent RP Ignacy Mościc- i doświadczenia, które mogły być wykorzystane ki. Wśród gości honorowych znalazła się także w pracy nad programem społecznym rządu emi- grupa weteranów powstania styczniowego z 1863 r. gracyjnego w Londynie i Polskiego Państwa Pod- ziemnego w latach II wojny światowej. Działacze ZHP dzięki doświadczeniom Olgi Małkowskiej zdobytym podczas prowadzenia „Ci- VI.5. Dorobek Organizacji sowego Dworku” i pracy w Sromowcach Wyżnych, Harcerek ZHP a także obserwacjom funkcjonowania ośrodków skautowych w Europie utwierdzili się w przeko- rganizacja Harcerek, nie zważając na napięcia naniu o potrzebie tworzenia tego typu placówek. Oi spory ideowe, konsekwentnie angażowała W 1929 r. Zarząd Oddziału Śląskiego ZHP się w sprawy społeczne. przy pomocy wojewody Michała Grażyńskiego Z większą uwagą trzeba spojrzeć na aktyw- zakupił w Buczu na Śląsku Cieszyńskim folwark ność Olgi Małkowskiej. Nigdy nie pełniła funkcji z łąką. Przebudowano istniejący obiekt, tak aby naczelniczki harcerek, mimo to jej pozycja wśród mógł pomieścić kilkadziesiąt osób, zbudowano starszyzny harcerek była tak silna, że śmiało moż- boiska sportowe, kilka stałych miejsc obozowa- na ją określić jako naczelną polską harcerkę. Po nia, pensjonat, zorganizowano szkołę instruktor- śmierci męża Andrzeja sama wychowywała syna ską. Dla okolicznych mieszkańców otworzono Lutyka i całkowicie poświęciła się pracy z dzieć- ośrodek zdrowia z przychodnią lekarską, małą mi. Jeszcze w Zakopanem prowadziła ochronkę dla apteką i ambulatorium. Istniało prewentorium dzieci ewakuowanych jesienią 1914 r. z Krakowa. dla chorych dzieci – „klasa zdrowia” z własną Już wówczas razem z mężem marzyli o budowie szkołą. Prowadzono kursy kulturalno-oświato- domu dla sierot, który byłby zaczątkiem całego we i kursy gospodarstwa domowego, które były osiedla, „Rzeczypospolitej Lutyckiej”. Myśl tę zaczątkiem Szkoły Przysposobienia Gospodyń Małkowska podjęła po wojnie. Wiejskich.

52 Znaczenie tego miejsca Józefina Łapińska – stworzone dzięki wysiłkowi ks. Jana Humpoli i Ewa Grodecka opisały w artykule Bucze jako i z inicjatywy Jadwigi Zienkiewiczówny – sa- ognisko kształcenia instruktorek. Komendantką natorium dla młodzieży harcerskiej zagrożonej ośrodka w Buczu do 1939 r. była Łapińska, a jej chorobami płuc. Od 1937 r. w Rabsztynie koło zastępczynią w początkowym okresie działal- Olkusza działał kierowany przez Annę Piotrow- ności – Grodecka. W latach 1932–1939 w Buczu ską zakład leczniczo-wychowawczy prowadzony przeprowadzono 171 kursów dla 3037 uczestni- metodą harcerską i kształcący kierowniczki kolo- czek i zorganizowano 58 kolonii dla 2446 dzieci. nii dziecięcych. Od 1938 r. funkcjonowały także Ewa Grodecka stworzyła „drużyny wiciowe” gru- dom kolonijny w Jaworzu na Śląsku Cieszyńskim pujące uczestniczki różnych kursów. Utrzymy- i ośrodek wychowania fizycznego w Funce nad wano z nimi kontakt korespondencyjny, a dzięki Jeziorem Charzykowskim. Harcerki współdzia- regularnie wysyłanym listom kierowano pracą łały z ośrodkiem zdrowia i opieki społecznej nad samokształceniową. Z inicjatywy i funduszy ks. rodzinami bezrobotnych, samotnymi matkami, Jana Mauersbergera zbudowano Domek Instruk- osobami starszymi i dziećmi, młodzieżą niepra- torski im. Zofii Wocalewskiej, od 1937 r. funkcjo- cującą w Warszawie. nujący jako dom wypoczynkowy dla instruktorek, Niemałą rolę w rozwoju służby społecznej z możliwością indywidualnej pracy umysłowej. harcerstwa odegrał ośrodek pracy dla bezrobot- W okolicznych wsiach właśnie te instruktorki nych harcerzy. Związek Harcerstwa Polskiego prowadziły drużyny harcerek i gromady zucho- był organizatorem placówek pracy zarobkowej we, które tworzyły Hufiec Buczański. W Buczu (dzisiaj można powiedzieć – spółdzielni socjal- harcerki zagospodarowały także osiedle o po- nych), m.in. szwalni, introligatorni, warsztatów wierzchni 19 ha ziemi ornej, łąk, ogrodu warzyw- wyrobów brezentowych. W latach kryzysu go- no-kwiatowego i sadu owocowego. spodarczego powstały biura pośrednictwa pracy Bardzo ważny dla wzmocnienia potencjału dla harcerek, które m.in. prowadziły świetlice ruchu żeńskiego był Zlot Starszyzny w Kiełpi- dla bezrobotnych. W barakach dla bezrobotnych nach koło Lidzbarka w dniach 12–15 lipca 1930 r. na warszawskim Annopolu harcerki prowadziły Drużynowe przydzielone do zastępów znalazły się drużynę. Na X Konferencji Programowej w 1931 r. w nowej dla siebie sytuacji organizacyjnej i pro- Maria Uklejska mówiła o przygotowaniu dziew- gramowej. Zlot pozwolił na zacieśnienie kontaktów cząt do zawodu. Józefina Łapińska, jako komen- między starszą i młodszą generacją instruktorek. dantka Chorągwi Kieleckiej, realizowała program Dał impuls do indywidualnej pracy samokształ- streszczający się w haśle „Przymierze z dziec- ceniowej. Kluczową rolę w wymianie poglądów, kiem”. Drużyny włączały się do pracy zakładu kształceniu, prezentowaniu nowych pomysłów ode- w Rabsztynie, prowadzonego przez Chorągiew. grał miesięcznik „Skrzydła”, którego inicjatorką Łapińska organizowała w Buczu turnusy dla dzie- powstania w 1929 r. i redaktorką w latach trzy- ci z rodzin bezrobotnych i czteromiesięczne po- dziestych była Ewa Grodecka. byty dla dzieci zagrożonych gruźlicą, sprawowa- Wybitne umiejętności pedagogiczne instruk- ła też nadzór nad prewentoriami w Rabsztynie, torek znalazły potwierdzenie w tworzonych i pro- Jaworzu i Porąbce. wadzonych przez nie instytucjach. W 1932 r. Od początku istnienia ZHP dynamicznie roz- powstała w Warszawie szkoła powszechna im. wijały się samodzielne jednostki harcerek – druży- Andrzeja Małkowskiego prowadzona metodą har- ny i hufce. Na IX Zjeździe Walnym ZHP w 1929 r. cerską. Pracowały w niej nauczycielki-harcerki. poruszono kwestię stworzenia dwóch autonomicz- W 1934 r. z inicjatywy Rady Starszego Harcer- nych organizacji: żeńskiej i męskiej. W tym czasie stwa powstał Instytut Świetlicowy. W Koście- odprawa komendantek chorągwi wyraziła poparcie lisku od 1933 r. istniało „Gniazdo Tatrzańskie” dla dążeń GKŻ do usamodzielnienia ruchu żeń-

53 skiego. Pierwotny projekt nowego statutu zawierał Gdyni. Zrodziły się również nowe projekty – duże nowatorskie rozwiązania. Władze naczelne miały rejsy zagraniczne. 39 Warszawska Drużyna Har- tworzyć: Walne Zgromadzenie, Zarząd Główny, cerzy pokonała 2 tys. km Dunajem z Wiednia do Komisja Rewizyjna oraz Naczelny Sąd Harcerski. Morza Czarnego. Harcerze z Przemyśla dopłynęli Odrębne dla organizacji harcerek i harcerzy mia- Prutem do Dunaju, a potem przez wody Rumunii ły być zjazdy, rady, naczelniczka i naczelnik oraz i Morza Czarnego do Konstancy. 1 Ursynowska naczelnictwa. Mimo że X Nadzwyczajny Zjazd Drużyna Harcerzy z Władysławem Olędzkim na Walny w kwietniu 1930 r. ostatecznie zatwierdził czele zajęła pierwsze miejsce w rywalizacji o tytuł statut, w którym przyjęto mniej radykalne rozwią- najlepszej drużyny na Międzynarodowym Zlocie zania, i tak nie wszedł on w życie. Skautów Morskich na Węgrzech. W 1930 r. w Głównej Kwaterze Męskiej po- wstał referat żeglarski. 39 Warszawska Druży- Nowoczesność na Harcerzy przepłynęła ponad 1000 km od źró- VI.6. i tradycja harcerskiego deł Wisły do Gdańska. Zastęp z Brodów pokonał wychowania 1700 km Styrem i Wisłą i również dotarł do Gdań- ska. Męskie kursy żeglarskie odbyły się na jachcie uch harcerski skupił się na budowaniu nowo- „Junak” nad Jeziorem Charzykowskim i w Jastar- Rczesnego programu działania. Powstawały ni. Główna Kwatera Żeńska przeprowadziła kurs specjalnościowe zastępy, drużyny i ośrodki pra- wodny nad Jeziorem Trockim. W Wolnym Mieście cy – żeglarskie, których duszą był gen. Mariusz Gdańsku powstała 1 Morska Drużyna Harcerzy Zaruski, krótkofalarskie, szybownicze, turystycz- im. Zygmunta Augusta, a następnie Gdański Har- ne. Stały się one wizytówką nowoczesnego harcerski Hufiec Żeglarski. cerstwa. Rok 1931 upłynął pod znakiem szkoleń żeg Rozpoczęto mozolną pracę nad popularyza- larskich. W kwietniu w Warszawie odbyła się cją harcerskiego żeglarstwa. Latem 1926 r. odby- IV Konferencja Żeglarska, której przewodniczył ło się kilka ciekawych imprez żeglarskich: Hufiec Tomasz Piskorski. Kursy morskie prowadzono Syberyjski z Wejherowa zorganizował obóz że- w Gdyni. Kursy żeglarskie zorganizowano nad glarski, „Wilki Morskie” z Poznania spłynęły Wi- Jeziorem Charzykowskim i w Augustowie nad Je- słą z Torunia do Gdyni, a 39 WDH ruszyła z jez. ziorem Białym. W Warszawie i Przemyślu powsta- Wigry i przez Czarną Hańczę, Kanał Augustow- ły harcerskie przystanie rzeczne. W 1934 r. było ski, Biebrzę, Narew, Wisłę dotarła do Warszawy. ich 81. Witold Bublewski, kierownik Wydziału W 1927 r. 39 WDH ponownie zorganizowała wy- Drużyn Żeglarskich w Głównej Kwaterze Męskiej, prawę żeglarską. Na wodach pojawiły się kajaki. wydał książkę Kajakami na szlaku wodnym. Na Pierwsza Morska Drużyna Poznańska na jachcie początku 1932 r. w ZHP istniało 290 jednostek „Rybitwa” popłynęła na Międzynarodowy Zlot pływających, w połowie tego roku już 396, na któ- Skautów Morskich do Kopenhagi. Dla zilustrowa- rych odbyło się 128 wypraw wodnych, w 1934 r. nia tempa rozwoju idei żeglarstwa w środowisku – 81. Związek Harcerstwa Polskiego dzięki zorga- harcerskim warto wspomnieć jeszcze o wyprawach nizowaniu Wielkiej Sztafety Kajakowej w czerwcu z roku 1928. Tradycyjnie już płynęła 39 WDH; 1933 r. włączył się do popularyzowania rozwoju harcerze z Krzemieńca ruszyli z Łucka Styrem dróg wodnych, m.in. budowy kanału Przemsza– i płynąc Prypecią, Kanałem Królewskim, Bugiem, –Wisła. Narwią, Wisłą, przybyli do Gdyni, 8 KDH z Prze- Poza poświęconym 29 lipca 1934 r. ośrodkiem myśla dopłynęła do Bałtyku, a Poznańska Drużyna morskim harcerzy w Jastarni istniało w Polsce „Wilków Morskich” płynęła Wartą, Notecią, Kana- 17 ośrodków śródlądowych. Wkrótce powstał łem Bydgoskim, Wisłą, przez Zatokę Gdańską do ośrodek morski harcerek na Helu. W składzie

54 harcerskiej floty znajdowały się 20-tonowa mo- Rok później konferencja instruktorek w Wyszko- torówka, ślizgacz osiągający prędkość 90 km/h wie wprowadziła przysposobienie wojskowe (PW) oraz zakupiony w Danii trzymasztowy szkuner, do prób harcerek, a w 1929 r. odbył się pierwszy statek szkolny „Zawisza Czarny”, i jacht morski w dziejach harcerstwa kurs instruktorski PW pod „Grażyna” kupiony w Finlandii przez Komitet namiotami. Funduszu Żeglarskiego Harcerek. W 1935 r. na Atrakcyjną propozycją programową dla harce- harcerskiej mapie pojawił się ośrodek żeglarski rzy było narciarstwo. Na przełomie lat 1933 i 1934 w Niesłuczy nad jeziorem Narocz wybudowany w Krynicy odbył się zimowy obóz szkoleniowy przez ZO ZHP w Wilnie. Warszawskiej Chorągwi Harcerzy. 215 uczest- W 1935 r. harcerskie żagle łopotały na wy- ników z 25 drużyn pod komendą Władysława prawach jachtów „Temida” (1035 mil), „Korsarz” Olędzkiego zdobywało uprawnienia przodowni- (1078 mil), „Pirat” (450 mil). Generał Mariusz ka i instruktora Polskiego Związku Narciarskiego Zaruski dowodził rejsami „Zawiszy Czarnego” do na zajęciach prowadzonych przez instruktorów Kopenhagi, Antwerpii i Amsterdamu oraz Visby, z Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego. Helsinek, Tallina, Windawy i Lipawy. Do legen- Dzięki aktywności Referatu Krótkofalar- dy, nie tylko harcerskiej, żeglarstwa morskiego stwa GKH powstała stacja nadawcza w Płocku. przeszedł rejs dookoła świata w 1938 r. cztero- W harcerstwie rozwinęło się również lotnictwo. osobowej załogi złożonej z harcerzy na jachcie W 1932 r. rozpoczął działalność Referat Szybow- „Poleszuk” ze zmieniającymi się komendantami nictwa GKH. Koła szybowcowe istniały w War- (m.in. Mieczysławem Wróblewskim i Julianem szawie, Grodzisku, Nowogródku, Katowicach, Ło- Ramotowskim). dzi, Poznaniu, Kielcach, Nowym Sączu, we Lwo- Harcerstwo zaangażowało się w inicjatywy wie i w Białymstoku. Harcerze posiadali wówczas Państwowego Urzędu Wychowania Fizyczne- dziesięć szybowców, a od Polskiej Akcyjnej Spół- go i Przysposobienia Wojskowego, m.in. przez ki Telefonicznej dostali samolot. W maju 1937 r. udział harcerzy w zdobywaniu Państwowej Od- Aeroklub Krakowski otrzymał pięć szybowców znaki Sportowej. Wychowanie fizyczne i ćwicze- ufundowanych przez pracowników warsztatowych nia wojskowe były w programie szkolenia harcer- pułku lotniczego i przeznaczonych do szkolenia skiego od początku, szczególny nacisk kładzio- harcerzy. Harcerskie ośrodki szybowcowe istnia- no na nie, gdy przygotowywano się do udziału ły również w Goleszowie na Śląsku i w Miłosnej w walce o niepodległość. W sierpniu 1927 r. GKM pod Warszawą. przeprowadziła kurs instruktorski wychowania fi- Wychowanie gospodarcze (czy jak dzisiaj po- zycznego w Pomiechówku. W tym czasie działało wiedzielibyśmy – edukacja ekonomiczna) było 11 harcerskich klubów sportowych, m.in. „Varso- ważnym elementem codziennej pracy drużyn. via” i łódzki „Czuwaj”. Do zdrowia i wychowania Harcerze wychodzili ze śmiałymi inicjatywami, fizycznego szczególną wagę przywiązywały tak- nawet z perspektywy XXI w. Już w 1911 r. we że harcerki. W GKŻ działał Wydział Wychowa- Lwowie, a w 1913 r. w Poznaniu działały skład- nia Fizycznego, który zajmował się organizacją nice skautowe. Z tej drugiej powstała Komisja kształcenia instruktorek wychowania fizycznego. Dostaw Harcerskich „Ka-De-Ha” z filią w Byd- W 1928 r. odbył się VIII Zjazd Walny ZHP w Ło- goszczy. W Krakowie drużyny skautów stworzyły dzi. Polecono głównym kwaterom wprowadzenie Harcerską Kasę Oszczędności. W Łodzi w 1933 r. do warunków prób na stopnie zdobywania Pań- powstała spółdzielnia harcerska „Czuj-Czyn”. Po- stwowej Odznaki Sportowej, a Radę Naczelną wołano również Centralną Komisję Dostaw Har- upoważniono do zgłoszenia ZHP do Związku Pol- cerskich z siedzibą w Warszawie. W 1938 r. po- skich Związków Sportowych. W 1927 r. w GKŻ wstała także harcerska wytwórnia namiotów, która powstał Wydział Przysposobienia Wojskowego. wyprodukowała w ciągu pół roku 210 namiotów

55 dziesięcioosobowych. W powyższe inicjatywy pierwsze kroki w kierunku wpływania przez harce- wpisuje się również utworzenie w 1932 r. Harcer- rzy na nowe środowiska. Powstał tu Wydział Szkół skiego Biura Wydawniczego (HBW) kierowane- Powszechnych kierowany przez Józefa Sosnowskie- go przez Józefa Sosnowskiego oraz katowickiego go, który w latach 1945–1949 był wiceprzewodni- wydawcy Stowarzyszenie „Na Tropie” z Henry- czącym ZHP. Wokół warszawskich drużyn – 35, kiem Kapiszewskim na czele. Gdy w 1937 r. „Na 40 i 55 – skupiło się środowisko zaangażowane Tropie” przeniesiono z Katowic do Warszawy, w pracę wśród uczniów szkół powszechnych. postanowiono zakończyć działalność HBW. Dzia- W 1930 r. na łamach „Harcmistrza” Tadeusz łalność wydawniczą kontynuowało wydawnic- Strumiłło rzucił hasło „ofensywy na młodzież”. two „HBW Na Tropie”. W 1938 r. ZHP posiadał W przeszłości hamowano rozwój liczebny harcer- 89 nieruchomości. stwa, koncentrowano się na kształceniu instruk- torów i dopracowywaniu programów. Od tego momentu starano się zwiększać liczebność dru- żyn harcerskich. Odbyła się poświęcona tej spra- VI.7. Harcerstwo w nowych wie odprawa komendantów chorągwi, następnie środowiskach Zjazd Hufcowych, Konferencja Starszyzny w Bu- czu w lipcu 1930 r. i posiedzenie Naczelnej Rady pierwszej dekadzie II Rzeczypospolitej Harcerskiej w listopadzie tego roku. 12 kwietnia W system szkolny opierał się na czteroletniej 1931 r. na konferencji w sprawie tworzenia drużyn szkole powszechnej (podstawowej) i ośmioletnim w szkołach powszechnych referaty przedstawili gimnazjum kończącym się maturą. W 1932 r. mi- Czesław Jankowski, Józef Sosnowski, ks. Marian nister wyznań religijnych i oświecenia publicz- Luzar i Adam Miłobędzki. Przygotowując kadrę nego Janusz Jędrzejewicz przeprowadził refor- dla nowych drużyn, zorganizowano kursy harcer- mę, dzieląc edukację na dwa etapy: sześcioletnią skie dla 100 nauczycieli. szkołę powszechną i sześcioletnią szkołę średnią. Efektem utworzenia w GKH Inspektoratu Re- System był elastyczny: w wielu miejscach szkoła jonów Górskich Pracy Społecznej kierowanego powszechna była czteroletnia, a w innych – na- przez Janusza Wierusz-Kowalskiego (w latach wet siedmioletnia. Szkoła średnia z kolei dzieli- 1945–1948 przewodniczącego ZHP) było zorga- ła się na czteroletnie gimnazjum oraz dwuletnie nizowanie w 1933 r. na Huculszczyźnie 36 obozów liceum ogólnokształcące lub trzyletnie liceum drużyn, których zadanie polegało na pracy kultu- zawodowe (w tym pedagogiczne). Wydłużony ralno-oświatowej wśród miejscowej ludności i na okres nauki w szkole powszechnej stał się dla akcjach dożywiania. ZHP wyzwaniem. Prowadzenie pracy harcerskiej w szkołach po- Już pod koniec lat dwudziestych w ZHP toczy- wszechnych wpływało również na rozwój liczebny ły się dyskusje nad rozszerzeniem zasięgu oddzia- drużyn harcerskich na wsi – w 1932 r. było 148 dru- ływania harcerstwa. Większość drużyn pracowała żyn wiejskich, a w 1933 r. – już 1313 (16 tys. harce- na terenie gimnazjów. W ruchu starszoharcerskim rzy i 6 tys. harcerek). Kwestiom dotyczącym drużyn działającym w środowisku akademickim rozważa- wiejskich poświęcono część Konferencji Harcmi- no podjęcie różnych form aktywności wśród mło- strzowskiej w Buczu, która odbyła się na przełomie dzieży pracującej. Pod wpływem Czerwonego Har- lat 1933 i 1934 i była prowadzona przez Tomasza cerstwa zastanawiano się nad metodą rozszerzenia Piskorskiego. Uczestnicy wysłuchali m.in. Józefa pracy w szkołach powszechnych i w środowiskach Kreta, który poruszył temat psychologii chłopca będących w gorszej sytuacji materialnej. Realizację wiejskiego, oraz ks. Mariana Luzara, który przedsta- tych planów utrudniał brak odpowiedniej liczby wił wytyczne programowe do pracy drużyn. Uzna- instruktorów. Mimo to w Warszawie poczyniono no, że należy tworzyć referaty młodzieży wiejskiej

56 w komendach chorągwi, prowadzić krótkie kursy do zamku Prezydenta RP w Wiśle oraz w Spale przy instruktorskie dla pracujących na wsi i założyć ośro- budowie urządzeń technicznych zlotu. W Głównej dek rolniczy w Górkach Wielkich. Kwaterze Harcerzy utworzono Referat Harcerskich Na równolegle odbywającej się Konferencji In- Drużyn Robotniczych. struktorek dyskutowano o pracy w środowiskach W 1936 r. Juliusz Dąbrowski, kierownik nieobjętych w ogóle albo w małym stopniu objętych Wydziału Drużyn GKH, wystąpił z projektem działalnością harcerską, czyli w klasach wyższych Trzyletniego Wyścigu Pracy drużyn harcerzy. szkół średnich, wśród młodzieży szkół zawodo- W pierwszym roku realizacji projektu miał się od- wych i akademickiej, dziewcząt pracujących za- być „wyścig” wycieczek i miało być prowadzone wodowo i młodzieży wiejskiej. Referat Olgi Mał- kształcenie zastępowych, w drugim starsi chłopcy kowskiej o pracy na wsi stał się podstawą do opra- mieli się zainteresować techniką skautową i pracą cowania warunków rejestracji w ZHP dla drużyn społeczno-kulturalną, a w trzecim miało nastą- wiejskich. pić związanie harcerstwa z pracą społeczną. Plan Dzięki działaniu ośrodka pracy dla bezrobot- obejmował zachowanie ciągłości pracy wycho- nych harcerzy w kwietniu 1934 r. powstała pierwsza wawczej od poziomu zucha do starszego harce- robotnicza drużyna w Rydułtowicach, która praco- rza-skauta, którego należy odróżnić od starszego wała przy regulacji Wisły. Kolejne drużyny praco- harcerza z kręgu akademickiego. Na takim założe- wały w Szczyrku przy budowie szosy prowadzącej niu budowano koncepcję szczepu czy też „wielkiej

Tabela 4. Stan liczbowy ZHP w latach 1931–1938

1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938

Liczba harcerzy 44 569 55 881 85 443 102 867 103 471 108 257 120 925 130 589 i zuchów

Liczba 24 141 37 052 50 461 60 205 62 429 64 740 69 343 74 149 harcerek

Razem 68 710 92 933 135 904 161 072 165 900 172 997 190 268 204 738

Tabela 5. Liczba drużyn ZHP w latach 1931–1938

1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938

Liczba dru- 1404 1457 2899 3654 3463 3578 3898 4395 żyn harcerzy

Liczba dru- 845 1357 1881 2812 2712 3210 3346 3515 żyn harcerek

Razem 2249 2814 4780 6466 6175 6788 7244 7910

Źródło: opracowanie własne na podstawie: W. Błażejewski, Z dziejów harcerstwa polskiego (1910–1939)…, s. 338–339.

57 drużyny”, pozwalającej w pełni zrealizować pro- programowych w końcu lat dwudziestych, rozwoju gram wychowania harcerskiego i cały cykl stopni ruchu zuchowego, być może także uporządkowa- harcerskich. Zahamowanie prac nad realizacją pro- nia relacji między ZHP a władzami państwowymi gramu nastąpiło po odwołaniu we wrześniu 1937 r. po zjeździe w 1931 r. Potem do wybuchu wojny Dąbrowskiego ze składu GKH w związku z jego liczebność związku rosła systematycznie, co nale- ostrym sprzeciwem wobec przyjmowania delega- ży wiązać z niezwykłą aktywnością w tworzeniu cji Hitlerjugend. W następnym roku Dąbrowski nowoczesnego programu. wraz z Tadeuszem Kwiatkowskim wydali książkę Jeden trudny rok. Z myśli o konieczności rozszerzania zasięgu oddziaływania wychowawczego drużyn harcer- VI.8. Zuchowy eksperyment skich zrodziły się w 1938 r. nowe rozwiązania. pedagogiczny Do istniejących grup członków ZHP – zuchów i harcerzy – dodano kategorię skauta (wędrow- ciąż dopracowywana metoda wychowa- nika) dla chłopców w wieku przedmaturalnym. Wnia harcerskiego w sposób naturalny objęła Zaproponowano również stworzenie w strukturze także dzieci młodsze. Już Baden-Powell w swoim organizacyjnej nowej jednostki – usytuowanej po- skautowym projekcie przewidział dla nich miejsce. między drużyną a hufcem, tzw. szczepu – w której W skautingu powstawały gromady wilcząt, a Księ- miały współpracować gromada zuchów, drużyna ga dżungli Rudyarda Kiplinga była traktowana harcerzy i „gromada włóczęgów” (skautów). Z po- niemal jako podręcznik programowy. Już w 1917 r. wodu wojny projektów tych nie udało się w pełni na zjeździe kierowników pracy harcerskiej w War- zrealizować. szawie ks. Jan Mauersberger przedstawił referat Zwiększanie oddziaływania harcerstwa na o „związku zuchów”. Wydano też książkę Bole- społeczeństwo odbywało się również dzięki or- sławy Zienkiewiczówny Związek zuchów, czyli ganizacji ruchu przyjaciół harcerstwa. Nie był młodych harcerzy. to pomysł nowy, ponieważ rodzice i osoby wiele Główna Kwatera Żeńska ZHP w latach dwu- znaczące w lokalnych społecznościach wspierały dziestych uznała, że gromada zuchowa powin- pracę drużyn i środowisk już w pierwszych latach na być traktowana inaczej niż drużyna harcerek. istnienia harcerstwa. Nie byłoby wielu sztandarów Powstał Wydział Zuchowy z Jadwigą Zienkiewi- harcerskich, gdyby nie pomoc finansowa grona czówną na czele. Opracował on prawo zuchów przyjaciół. Harcerskie schroniska w Karpatach oraz programy prób na zuchowe stopnie (gwiazd- Wschodnich i ośrodki kolonijne budowano dzię- ki) i sprawności. Pierwsza Konferencja Kierow- ki ich zaangażowaniu. W modelu pracy każdej niczek Pracy Zuchowej odbyła się w Lubowidzu drużyny przewidywano istnienie kół przyjaciół pod Lidzbarkiem w lipcu 1927 r. Był to wyraz harcerstwa. W praktyce nie zawsze było to moż- usamodzielniania się ruchu zuchowego. Konfe- liwe. Historia najlepszych drużyn pokazuje, że to rencja zaleciła m.in. dodawanie do programów wąt- często dzięki kołom, które tworzyły zaplecze ma- ków z powieści historycznych. Przy niektórych terialne, możliwa była realizacja wielu pomysłów. chorągwiach powstały wydziały zuchowe. W 1937 r. ZHP po raz pierwszy zarejestrował Przełom lat dwudziestych i trzydziestych przy- działaczy z kół przyjaciół harcerstwa. W 16 okrę- niósł zmiany w metodzie pracy z młodszymi dzieć- gach ZHP istniało wtedy 930 kół z przeszło 43 tys. mi. Podłoże do tych zmian zostało już wcześniej członków. przygotowane wśród harcerek. W latach 1931–1932 Co wpłynęło na tak duży, prawie 100 proc., nastąpił rozwój programów zuchowych, m.in. dzię- wzrost liczby harcerek i harcerzy w ZHP w latach ki pracy Jadwigi Zwolakowskiej oraz współpracy 1931–1933? Był to przede wszystkim efekt prac instruktorek Chorągwi Warszawskiej z ich kole-

58 żankami z chorągwi Wileńskiej i Wielkopolskiej. chów, zatytułowany Zuchy – Polish Wolff Cubs. W 1933 r. wydano książkę W gromadzie zuchów Współpraca Kamińskiego ze Zwolakowską dopro- pod redakcją Zwolakowskiej, która uważała, że na- wadziła do opracowania prawa zucha. W grudniu leży różnicować wymagania dla zuchów chłopców 1934 r. NRH uchwaliła prawo zucha dla gromad i zuchów dziewczynek. W 1938 r. zorganizowała męskich i żeńskich, a pod koniec tego roku na ona kurs informacyjny na temat tworzenia gromad IV Konferencji Zuchowej w Nierodzimiu Alek- zuchowych w szpitalach i placówkach opiekuń- sander Kamiński przedstawił nowe propozycje czych. W 1930 r. powstały regulaminy zuchowe, sprawności zuchowych. W 1209 gromadach było a sprawą zuchów zainteresowano instruktorów. wtedy 35 tys. zuchów. Liczba gromad zuchowych prowadzonych przez Właśnie w Nierodzimiu 1 października 1933 r. instruktorki wzrosła o 40 proc. otwarto szkołę instruktorów zuchowych. Tworzyła Czołową postacią w dalszych pracach z zucha- ją „szkoła wodzów” i kolonia doświadczalna dwóch mi stał się Aleksander Kamiński, instruktor harcer- gromad zuchowych z 50 dzieci skierowanych tam ski, w czasie II wojny światowej redaktor naczelny przez Fundusz Pracy z rodzin śląskich bezrobot- „Biuletynu Informacyjnego” AK, wybitny uczony, nych. Tutaj przeniesiono Wydział Zuchowy z GKH profesor pedagogiki społecznej. Doprowadził do kierowany przez Aleksandra Kamińskiego. Szkoła zorganizowania w roku 1930 kursów kierowni- zuchowa w Nierodzimiu funkcjonowała do 1937 r., ków pracy zuchowej, latem nad jeziorem Wigry do momentu przeniesienia jej na teren kupiony i zimą w Warszawie. W kolejnych latach kursy od rodziny Zofii Kossak do Górek Wielkich koło odbywały się w różnych miejscach. Kamiński zo- Skoczowa. Już latem 1937 r. odbyło się tam osiem stał redaktorem działu zuchowego w piśmie „Na kolonii zuchowych dla dzieci ze Śląska. Nierodzim Tropie”. Napisał też kilka książek: Antek Cwaniak przejęła Główna Kwatera Harcerek. (1931 r.), Książka wodza zuchów (1933 r.) i Krąg rady (1935 r.), w których zaproponował nowe roz- wiązania, odchodzące od skautowego wzorca wil- cząt i pomysłów z książki Kiplinga. VI.9. Starsze harcerstwo W Buczu w lipcu 1932 r. odbył się Związkowy Kurs Zuchowy prowadzony przez Stanisława Mo- ścickiego. W tym momencie do gromad należało latach trzydziestych w ZHP ważnym tema- 15 tys. zuchów, a rok później 25 tys. chłopców Wtem dyskusji stało się starsze harcerstwo. i 11 tys. dziewcząt. W kolejnym roku harcerki Zgodnie ze statutem, starszym harcerzem i star- przeprowadziły trzy kursy dla drużynowych gro- szą harcerką zostawali wychowankowie drużyn mad zuchowych, odbył się również II Związkowy po ukończeniu 18. roku życia lub szkoły średniej. Kurs Zuchowy i pięć kursów w chorągwiach har- Mogli nimi być także ludzie rozpoczynający do- cerzy. Na grudniowej III Konferencji Zuchowej piero w wieku dorosłym swoją harcerską przygo- w Nierodzimiu ustalono ostateczne formy orga- dę, wśród nich studenci. Rozwój ruchu starszego nizacyjne. Aleksander Kamiński na Międzyna- harcerstwa nastąpił po V Zjeździe Starszoharcer- rodowym Kursie Zuchowym w Brennej w lipcu skim w Kiełpinach w sierpniu 1931 r. Utworzono 1934 r. zaprezentował przed uczestnikami z Pol- Krąg Puszczy, którego członkowie przyjmowali ski, Wielkiej Brytanii, Francji, Jugosławii, Cze- tzw. imiona puszczańskie. Główną postacią tego chosłowacji, Estonii, Węgier i Łotwy odmienną ruchu był Tomasz Piskorski, noszący obrzędowe od wilczęcych wzorów metodę zuchową. Cztery imię „Wódz Piskorz-Jelenie Rogi”, zamordowany lata później na Międzynarodowej Konferencji In- w Katyniu w 1940 r. struktorów Wilczęcych w Gilwell Park w Wielkiej Powstawanie nowych kręgów starszego har- Brytanii zaprezentowano skrót Książki wodza zu- cerstwa, udział ich przedstawicieli w poważnych

59 dyskusjach o całym ZHP i ważnych problemach opierając się na istniejących kręgach: przy Uni- społecznych podniosły rangę ruchu starszego har- wersytecie Warszawskim (Kazimierz Sabbat, Ry- cerstwa wewnątrz związku. Na XIII Zjeździe Wal- szard Zarzycki), Politechnice Warszawskiej (Józef nym w 1933 r. została wybrana Rada Starszego Piątkowski), Szkole Nauk Politycznych (Edward Harcerstwa. Zürn), Szkole Głównej Handlowej (Leszek Wy- Dotychczasowe zjazdy były głównie spotka- socki), Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego niami kierowników pracy starszoharcerskiej. Nowe (Eligiusz Nachajski), Akademii Sztuk Pięknych przedsięwzięcie stanowił I Zlot Starszego Harcer- (Irmina Kamińska), Wyższej Szkole Dziennikar- stwa, który odbył się pod komendą Sabiny Marcin- stwa (Jerzy Zarzycki), Wolnej Wszechnicy Pol- kowskiej i Tomasza Piskorskiego w Żabiem na Hu- skiej (Kazimierz Waligóra). Do najważniejszych culszczyźnie w dniach 7–15 sierpnia 1934 r. Przed postaci tworzących te kręgi należą m.in. Kazi- zlotem 670 uczestników w 48 zespołach żeńskich mierz Sabbat – w latach 1946–1947 wiceprzewod- i 38 męskich odbyło wędrówki po południowo- niczący ZHP działającego poza granicami Kra- -wschodnim Podolu oraz terenach na południe od ju (ZHP pgK), a w latach 1986–1989 prezydent linii Rafajłowa–Nadwórna–Stanisławów–Kołomy- RP na obczyźnie, Ryszard Zarzycki – wizytator ja–Zaleszczyki. Harcerki musiały przejść 50 km, Chorągwi Lwowskiej Szarych Szeregów, poległy a harcerze 100 km oraz wykonać wyznaczone w powstaniu warszawskim, Edward Zürn – wi- zadania na rzecz miejscowej ludności. Na tere- zytator Polski Zachodniej i szef „Pasieki”, Głów- nie zlotu pracowały kluby zawodowe (prawniczy, nej Kwatery Szarych Szeregów, również poległy ekonomiczny, pedagogiczny, techniczny, lekarski) w powstaniu warszawskim. i gromady specjalności harcerek (społeczna, przy- Samodzielnie działały także inne ważne rodnicza, krajoznawcza, artystyczna, wychowania dla harcerstwa kręgi starszego harcerstwa nie- fizycznego). Spotykano się na „forum” i w „szko- związane z „Kuźnicą Harcerską”. Pod koniec lat le mówienia”. Harcerki prowadziły dzień czynu dwudziestych powstała Akademicka Drużyna społecznego, m.in. prezentację gospodarstwa do- Starszoharcerska im. Bolesława Chrobrego z Ję- mowego dla Hucułek. Podczas ognisk wspomina- drzejem Giertychem na czele. Na początku lat no Legiony i dzieje II Brygady. Równocześnie ze trzydziestych powstał Krąg Starszoharcerski im. zlotem odbył się VII Zjazd Starszego Harcerstwa. św. Jerzego kierowany m.in. przez Witolda Sawic- Toczyły się dyskusje nad referatami pt.: „O warsz- kiego i Kazimierza Burmajstra. Pierwszy z nich tatach pracy i placówkach pracy społecznej star- sprawował od 1941 r. funkcję naczelnika konspi- szego harcerstwa”, „O przysposobieniu społecz- racyjnych Hufców Polskich, w latach 1945–1947 no-zawodowym starszego harcerstwa”, „O prawie i w 1956 r. był więziony przez władze komuni- dla starszego harcerstwa”. styczne. Drugi – po wojnie był najpierw komen- W październiku 1938 r. zaczął obowiązy- dantem głównym ZHP w Niemczech, a następnie wać regulamin „Kuźnicy Harcerskiej” Zrzesze- naczelnikiem harcerzy ZHP pgK. Doświadczenia nia Akademickich Kręgów Starszoharcerskich prowadzonego przez Tomasza i Marię Piskorskich w Warszawie. Kierowali nią Kazimierz Sabbat Kręgu Starszoharcerskiego im. płk. Zygmunta i Józef Piątkowski. Celem „Kuźnicy Harcerskiej” Miłkowskiego pozwoliły na zebranie materiału było wprowadzanie zasad harcerskich do życia do wydanego w 1935 r. poradnika Krąg starszo- społecznego, tworzenie i prowadzenie ośrodków harcerski. Wskazania organizacyjne, metodyczne pracy harcerskiej, rozwijanie pracy kulturalnej. i programowe autorstwa Tomasza Pirskorskie- W tych działaniach brały udział kręgi starszych go. Starsi harcerze 40 WDH i 55 WDH skupili harcerek i starszych harcerzy, koła dawnych har- się w Kole Instruktorów im. Mieczysława Bema cerzy. Zrzeszenie Akademickich Kręgów Star- (KIMB). Patronem tego koła był warszawski in- szoharcerskich powstało tylko w Warszawie, struktor, który zginął na ulicach stolicy w 1926 r.

60 podczas przewrotu majowego. Koło Instruktorów polskim”, za konieczne uznała też powołanie Rady zajmowało się problematyką społeczną, działa- Harcerstwa Polskiego Zagranicą z udziałem prze- niem w środowisku dzieci robotniczych, praco- wodniczącego ZHP, naczelniczki harcerek i naczel- wało nad wprowadzeniem do prawa harcerskiego nika harcerzy, prezesów i naczelników organizacji punktu: „Harcerz jest pracowity i szanuje ludzi harcerskich w poszczególnych państwach. pracy”. Związany z KIMB Juliusz Dąbrowski wy- W obu Głównych Kwaterach ZHP istniały korzystał zdobyte tam doświadczenia, tworząc Wydziały Drużyn Polskich Zagranicznych (pod wspomniany już wcześniej program Trzyletniego kierownictwem Janiny Tworkowskiej i Bolesława Wyścigu Pracy. Wierzbiańskiego), a poszczególnym chorągwiom i drużynom przydzielono różne obszary poza granicami Polski do prowadzenia pracy harcerskiej. Harcerstwo wśród Pola- Ich zadaniem była wymiana korespondencji, foto- VI.10. ków żyjących poza gra- grafii, albumów, wytworów sztuki ludowej, zbiórka nicami Rzeczypospolitej książek i podręczników, wysyłka pism polskich, pomoc w pracy harcerskiej, gromadzenie ekwipun- sposób naturalny, wynikający z podstaw ku, przyjmowanie Polaków z zagranicy na obozach Wideowych i przyjętych programów, w polu drużyn krajowych, organizowanie imprez mają- zainteresowania ZHP znajdowała się działalność cych na celu uświadomienie społeczeństwu pol- harcerska wśród Polaków żyjących poza granicami skiemu potrzeb ich rodaków mieszkających poza Rzeczypospolitej. W latach dwudziestych kontakty granicami Polski. W 1937 r. powołano Wydział z nimi organizowały wydziały zagraniczne głów- Zagraniczny Naczelnictwa ZHP kierowany przez nych kwater. Podczas II Zjazdu Polaków z Zagrani- Henryka Kapiszewskiego i Marię Daszkiewiczową. cy odbywającego się w sierpniu 1934 r. w Warsza- Wacław Błażejewski w książce Z dziejów har- wie poruszano m.in. sprawy dotyczące harcerstwa. cerstwa polskiego (1910–1935) wydanej w 1935 r. Zjazd był poprzedzony konferencją w Katowicach wymienił następujące kraje, w których działały z udziałem Michała Grażyńskiego, przedstawicieli polskie drużyny: Austrię, Belgię, Brazylię, Chiny, wydziałów zagranicznych głównych kwater, dele- Czechosłowację, Danię, Estonię, Francję, Holandię, gatów Ministerstwa Spraw Zagranicznych i przed- Jugosławię, Kanadę, Łotwę, Niemcy, Rumunię, stawicieli Światowego Związku Polaków z Zagra- USA i Węgry. W kilku z nich istniały samodziel- nicy (Światpolu). Zjazdowi temu towarzyszył zlot ne organizacje. młodzieży polskiej z zagranicy, którego uczestnicy W Czechach pierwsze drużyny harcerzy, two- pracowali w czterech sekcjach: akademickiej, robot- rzone przez Romana Pollaka, powstały w 1912 r., niczej, wiejskiej i harcerskiej. Komendantką zlotu a harcerek – w 1916 r. W 1934 r. istniało 113 drużyn harcerek była Janina Tworkowska, a zlotu harce- harcerek, harcerzy i gromad zuchowych tworzą- rzy – Robert Daszkiewicz. W warszawskim parku cych Harcerstwo Polskie w Czechosłowacji (HPC). Skaryszewskim im. Ignacego Jana Paderewskiego Pierwszym prezesem HPC w 1924 r. został Jó- stanął obóz harcerski dla 800 uczestników. Michał zef Buzek, poseł do Zgromadzenia Narodowego Grażyński został członkiem Komitetu Wychowa- w Pradze. nia Narodowego Światpolu, a Antoni Olbromski – We Francji Komenda Okręgu w Lille z Anto- Światowego Związku Polaków z Zagranicy. Konfe- nim Drągowskim i Zdzisławem Dziekańskim na rencja kierowników pracy harcerskiej na terenach czele obejmowała w 1924 r. 12 drużyn i 25 kół wychodźczych przyjęła uchwałę, w której okreś przyjaciół harcerstwa. Dziesięć lat później Komen- lono m.in., że „celem ZHP jest […] wprowadze- dzie Głównej ZHP we Francji podporządkowano nie młodych pokoleń polskich w kulturę polską także drużyny w Belgii i Holandii. W 1930 r. Wy- i rozwijanie w nich poczucia łączności z Narodem dział Zagraniczny Naczelnictwa ZHP skierował

61 do Francji Adolfa Heidricha i Tadeusza Sopoćkę, Powstał Wydział Zagraniczny Naczelnictwa ZHP którzy odbudowali tamtejsze struktury harcerskie. kierowany przez Henryka Kapiszewskiego. Latem Harcerstwo polskie we Francji podlegało bezpo- 1936 r. Eugeniusz Sikorski i Aniela Pigoniówna średnio władzom ZHP w Polsce. Harcerkami kie- zorganizowali wyprawę instruktorską do USA, rowała Helena Wilkówna, a harcerzami Antoni gdzie przeprowadzili 23 kursy. Rok później odbyła Drągowski. się podobna wyprawa z Marianem Wierzbiańskim Już w 1912 r. Tadeusz Strumiłło doprowadził i Janiną Tworkowską na czele. Uczestnicy wyjazdu do utworzenia pierwszych drużyn w Niemczech. zorganizowali wówczas 45 kursów i wzięli udział W okresie Republiki Weimarskiej, kiedy możliwa w Zlocie Narodowym BSA. była w miarę swobodna działalność, w 1926 r. po- Szczególny status miało harcerstwo w Wol- wstał ZHP w Niemczech, z prezesem Stanisławem nym Mieście Gdańsku. Zgodnie z postanowienia- Witczakiem i naczelnikiem Józefem Kwietniew- mi traktatu wersalskiego z 1919 r. miasto znajdo- skim na czele. Do harcerstwa istniejącego w Ber- wało się pod ochroną Ligi Narodów. Powstały tam linie i na Ziemi Opolskiej dołączyły środowiska na polskie instytucje, m.in. Zarząd Kolejowy, poczta. Kaszubach, Babimojszczyźnie i na Dolnym Śląsku. Utworzono Komisariat Generalny Rzeczypospo- W 1934 r. istniały 3 hufce i 12 samodzielnych śro- litej Polskiej. W późniejszych latach uprawnienia dowisk, w 1939 – 14 hufców. W 1935 r. na czele Polski, m.in. dotyczące korzystania z portu, zo- Związku stanęli Paweł Kwoczek i Józef Kachel. stały ograniczone. Formalnie suwerenne władze Najbardziej skomplikowana sytuacja panowa- dążyły do pełnej samodzielności. Położenie Po- ła w USA. Już w 1911 r. polscy harcerze wcho- laków w mieście uległo pogorszeniu po objęciu dzili w skład amerykańskiej organizacji skauto- władzy w Niemczech przez Hitlera. Niemcy zy- wej. Andrzej Małkowski podczas swego pobytu skiwały coraz większy wpływ na władze Wolne- w Ameryce w latach 1915–1917 znacząco przygo Miasta Gdańska. W takiej sytuacji działalność czynił się do rozwoju polskich drużyn. Wcho- polskich drużyn harcerskich w Gdańsku należy dziły one w skład różnych organizacji polskiego postrzegać przez pryzmat polskiej polityki za- wychodźstwa (Zjednoczenie Polskie Rzymsko- granicznej. -Katolickie, Związek Sokoli, Związek Narodo- Pierwsza tajna drużyna skautowa w Gdańsku wy Polski) oraz Boy Scouts of America (BSA). powstała w 1913 lub na początku 1914 r. W 1920 r. W 1932 r. najwięcej drużyn, kierowanych przez pracę wznowiono. Członkowie Towarzystwa Fi- Stanisława Kołodziejczyka, pracowało w struktu- laretów po kursie w Karwi założyli Męską Dru- rach Związku Narodowego Polskiego, zdecydowa- żynę Harcerską im. Zygmunta Augusta. Rów- nie mniej w „Sokole” (tutaj drużynom przewodził nocześnie powstała Żeńska Drużyna Harcerska Mieczysław Wasilewski). im. Emilii Plater. Pojawienie się kolejnych drużyn Stan liczebny harcerek i harcerzy działających doprowadziło do utworzenia w 1928 r. hufca mę- poza granicami kraju w 1934 r. wynosił 70 tys., skiego i w 1931 r. hufca żeńskiego. Dzięki harcer- przy przeszło 160 tys. zrzeszonych w ZHP w kraju. stwu znacząca grupa młodzieży polskiej nie trafiła Wydaje się, że działania podejmowane w la- do niemieckich szkół i organizacji. Na początku tach trzydziestych znacząco wpłynęły na rozwój 1935 r. powstały w Gdańsku komendy chorągwi pracy harcerskiej wśród polskiej młodzieży poza harcerek i harcerzy skupiające po cztery hufce, granicami. Związek Harcerstwa Polskiego w Niem- z Alfem Liczmańskim i Marią Ostrowską na czele, czech tworzyło 66 drużyn, Harcerstwo Polskie wchodzące – mimo pozostawania poza terytorium w Czechosłowacji – 42 drużyny i 8 gromad zucho- Rzeczypospolitej – w skład ZHP. Wkrótce powstał wych, Harcerstwo Polskie we Francji – 26 hufców, Zarząd Oddziału ZHP w Gdańsku kierowany przez 167 drużyn i 75 gromad zuchowych, w USA rosło dr. Franciszka Kręckiego. Podkreślenia wymaga w siłę Harcerstwo Związku Narodowego Polskiego. fakt, że spośród całego ruchu harcerskiego poza

62 granicami Rzeczypospolitej jedynie harcerstwo stanowisko, raz na spotkaniu skautów słowiańskich w Wolnym Mieście Gdańsku zostało uznane za przy okazji konferencji w Kandersteg w Szwajcarii jednostkę organizacyjną ZHP w kraju. (1926 r.), drugi na III Jamboree w Wielkiej Bry- tanii (1929 r.). W tym czasie wydano dwa numery „Skauta Słowiańskiego”. W 1934 r. przewodniczą- Harcerstwo cym Biura Skautów Słowiańskich został Michał VI.11. w międzynarodowych Grażyński. strukturach skautingu Podczas IV Międzynarodowej Konferencji Skautowej, która odbyła się w dniach 22–29 sierp- ierwszy zlot światowego skautingu, nazywa- nia 1926 r. w szwajcarskim Kandersteg, Polacy Pny też jamboree, odbył się w 1920 r. w Wiel- przedstawili dwa referaty: Stanisław Sedlaczek kiej Brytanii. Polska nie wzięła w nim udziału, „O rozwoju charakteru przez skauting”, a Tadeusz ponieważ toczyła wtedy wojnę z Rosją bolsze- Strumiłło „O psychologii przyjaźni międzynaro- wicką. Cztery lata później w pełni przygotowana dowej”. Z dyskusji wysnuto wniosek przydatny polska wyprawa udała się na II Jamboree do Ko- w rozwoju koncepcji pracy skautowej: kompletna penhagi. Przed wyjazdem odbył się w Piasecz- drużyna to taka, w której działają obok siebie wilnie obóz przygotowawczy. Dla jego uczestników częta, skauci i starsi skauci. komendant Chorągwi Włocławskiej ks. Antoni Na III Jamboree odbywające się w Arrove Bogdański opracował „Prawa legowiska”, któ- Park koło Birkenhead w sierpniu 1929 r. wyru- re wzmacniały nurt puszczański w polskim har- szyła 500-osobowa polska wyprawa z komendan- cerstwie. 160 uczestników wyprawy popłynęło tem Marianem Łowińskim na czele. Uczestników z Gdyni do Kopenhagi na statku „Warta”. Ko- podzielono na trzy hufce: warszawski, śląski i mie- mendantem drużyny reprezentacyjnej był Adolf szany. Szczególne uznanie obserwatorów zdobyły Heidrich. W jamboree wzięła także udział gru- pokazy ludowe. W jamboree wzięło udział 50 tys. pa instruktorów spoza drużyny reprezentacyjnej skautów z całego świata. uczestnicząca w tzw. wyprawie zamorskiej, którą Związek Harcerstwa Polskiego należał do kierował Jan Grabowski. W ogólnej punktacji jam- współtwórców światowych organizacji skauto- boree Polska zajęła piąte miejsce za USA, Wielką wych. W latach trzydziestych do umocnienia po- Brytanią, Węgrami i Norwegią. zycji Polski w strukturach światowego skautingu W latach dwudziestych i trzydziestych jed- w dużym stopniu przyczynili się komisarze zagra- ną z najwybitniejszych instruktorek światowego niczni ZHP: Ignacy Wołkowicz i Zofia de Callier. skautingu była Olga Małkowska. Nie przypadkiem W Garczynie na Kaszubach odbył się Między w Biurze Światowego Komitetu Organizacji Skau- narodowy Zlot Skautów Wodnych. tek wisiał jej portret pędzla Jamesa Furse’a. W 1933 r. Robert Baden-Powell wraz z żoną Już w 1920 r. w Polsce zrodził się pomysł stwo- Olave gościł na ziemi polskiej na Polance Redłow- rzenia forum współdziałania organizacji skauto- skiej w Gdyni. Była to jego jedyna wizyta w Pol- wych państw słowiańskich. 30 czerwca 1922 r. sce, do której przybył w związku z rejsem z udzia- podczas obchodów dziesięciolecia skautingu cze- łem 650 angielskich instruktorów i instruktorek skiego w Pradze założono Biuro Skautów Słowiań- z Rotterdamu przez Gdynię, Kłajpedę, Tallin, Hel- skich. Przewodniczącym został Anton Svojšik, sinki, Sztokholm do Oslo. Na Polance Redłowskiej a sekretarzem Tadeusz Sopoćko, który wraz z He- Główna Kwatera Harcerek zorganizowała specjal- leną Sakowiczówną reprezentował Polskę podczas nie dla skautowych gości obóz harcerek. obchodów. Dwa lata później funkcję przewodni- Delegacje Polski uczestniczyły w okresie mię- czącego biura powierzono Tadeuszowi Strumille. dzywojennym we wszystkich jamboree, począwszy Wybierano go później jeszcze dwukrotnie na to od II Jamboree w 1924 r., a skończywszy na V Jam-

63 boree w Holandii w roku 1937. Pisała o tym Zofia na arenie międzynarodowej. Obóz przygotowaw- Kossak-Szczucka w książkach Szukajcie przyja- czy odbył się w Janowie koło Katowic. 27 War- ciół i Laska Jakubowa. Ważnym faktem w historii szawska Drużyna Harcerzy zorganizowała wy- polskiego harcerstwa był udział w IV Jamboree prawę kolarską do Pragi. Komendantem harcerzy w Gödöllő na Węgrzech. Komendantem wypra- był Marian Łowiński, a komendantką harcerek – wy był Antoni Olbromski. Obóz przygotowawczy Jadwiga Lindnerówna. Przy okazji VI Międzyna- odbył się w Nowym Sączu. 1126 harcerzy podzie- rodowej Konferencji Skautowej w Baden w lipcu lono na dwie grupy – warszawską z Władysławem 1931 r. odbyła się konferencja skautów słowiań- Ludwigiem na czele i pozostałe z ks. Marianem skich. Podczas obrad podjęto decyzję, że siedzibą Luzarem na czele. Pojechały także grupy specjal- Biura Skautów Słowiańskich będzie nadal Praga. nościowe: żeglarska, kierowana przez Witolda Bu- Na przewodniczącego biura wybrano Antona Svo- blewskiego, szybowcowa – przez Jana Klasę, i mo- jšika, który zastąpił na tym stanowisku Tadeusza torowo-kolarska – przez Mieczysława Węgrzeckie- Strumiłłę. Pojawiły się pomysły zorganizowania go. Oprócz tego na jamboree udała się wycieczka obozu słowiańskiego w Buczu w następnym roku harcerek i kół przyjaciół harcerstwa. Wielkim zain- i słowiańskiego jamboree w Polsce w 1935 r. teresowaniem cieszyły się pokazy polskich tańców, V Jamboree odbyło się w Vogelenzang- śpiewów i obrzędów regionalnych. Język polski -Bloemendaal w Holandii w dniach 29 lipca – był jednym z oficjalnych języków, dlatego m.in. 13 sierpnia 1937 r. Brała w nim udział reprezen- po polsku ukazywały się artykuły w dzienniku tacja polskiego harcerstwa w liczbie 727 harcerzy zlotowym „Magyar Cserkesz”. Sześć szybowców (23 drużyny w 2 hufcach). Symbolem tego zlotu odbyło 20-kilometrowy lot z terenu jamboree na był przyrząd żeglarski, zwany laską Jakubową. jeden z placów Budapesztu. 169 harcerzy wraca- Komendantem polskiej wyprawy został Tadeusz jących z jamboree do Polski odbyło pod komendą Borowiecki. Do Amsterdamu przypłynął „Zawisza Mariana Łowińskiego i Bolesława Polkowskiego Czarny”. Po jeziorze Kagerlassen pływała drużyna wędrówkę przez Ziemię Czadecką i Śląsk Cieszyń- kajakowa. Wileńska „Czarna Trzynastka” przybyła ski do Bucza. 3 Warszawska Drużyna Harcerzy do Holandii na rowerach, a harcerze-lotnicy zrobili swój powrót połączyła z udziałem w uroczysto- pokaz w Ypenburgu. ściach 1100-lecia budowy w Nitrze pierwszego Instruktorzy i instruktorki z Polski aktywnie kościoła na Słowacji. uczestniczyli w międzynarodowych konferencjach W Buczu odbywały się międzynarodowe kon- skautowych. Na VI Międzynarodowej Konferencji ferencje skautek i różne kursy. Szczególne znacze- Skautowej w Baden w 1931 r. Tadeusz Strumił- nie dla budowy autorytetu polskiego harcerstwa ło przedstawił referat o psychologicznych podsta- miała VII Światowa Konferencja Skautek, która wach ideologii skautowej, a na kolejnej konferencji się odbyła w sierpniu 1932 r. Brały w niej udział w Gödöllő w 1933 r. – „O znaczeniu obozownic- 63 instruktorki z 23 krajów. Konferencji przewod- twa dla skautingu”. Na tej samej konferencji na niczyła Olga Małkowska, która weszła w skład Ko- Węgrzech wystąpił również Ignacy Wołkowicz ze mitetu Światowego. Wśród omawianych tematów swoim referatem „O wymianie młodzieży z zagra- znalazły się m.in. kwestia niezależności skautingu nicą”. Strumiłło został członkiem Międzynarodo- od wpływów politycznych, obozownictwa dziew- wego Komitetu Skautowego. W 1934 r. w Adelbo- cząt i skautingu dla niepełnosprawnych. W okoli- den w Szwajcarii na VIII Konferencji Organizacji cy Bucza namioty rozbiło 10 obozów pokazowych Skautowych Żeńskich Jadwiga Falkowska mówi- harcerek. ła o „Starszych harcerkach w życiu”, a na wysta- 1077 harcerzy i 332 harcerki brali udział w Zlo- wie zaprezentowano model obozu Chorągwi Kra- cie Skautów Słowiańskich w Pradze w czerwcu kowskiej oraz mapę Polski z wykazem obozów, 1931 r. Dla harcerek było to pierwsze wystąpienie a także polską prasę harcerską. Na VIII Między-

64 narodowej Konferencji Skautowej w Sztokholmie dynamizował rozwój „Płasta”, do którego należała w 1935 r. polskie doświadczenia w pracy harcer- młodzież ukraińska na ziemiach II Rzeczypospoli- skiej przedstawiali Michał Grażyński („Skauting tej i na emigracji. Powstanie i aktywność Organi- a bezrobocie młodzieży” z filmem o Harcerskich zacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) wywołały Ochotniczych Drużynach Robotniczych), Alek- zaostrzenie polityki władz Rzeczypospolitej wobec sander Kamiński („O przystosowaniu ruchu wil- Ukraińców. W 1928 r. zakazano działalności „Pła- częcego do warunków lokalnych”) oraz Tadeusz sta” na Wołyniu, a w 1930 r. w całej wschodniej Strumiłło („Kilka uwag dotyczących wspólnego Małopolsce. Niekiedy Ukraińcy prowadzili pracę działania”). Na IX Międzynarodowej Konferencji skautową w konspiracji, udając, że tworzą koła Skautowej w Hadze w 1937 r. wystąpił Zbigniew szkolne. Liczebność skautów ukraińskich szacu- Trylski z referatem „Obóz skautowy jako ośrodek je się wówczas na 6–8 tys. Ograniczanie legalnej wychowania społecznego”. pracy zbliżyło „Płasta” do OUN. Oprócz jamboree i konferencji międzynaro- Również we Lwowie w 1913 r. powstały pierw- dowych organizowano w Europie rozmaite zloty sze zastępy skautingu żydowskiego i organiza- skautowe. W dniach 28 lipca – 11 sierpnia 1935 r. cji Haszomer. W 1916 r. skauci żydowscy weszli na wyspie Ingarö w Szwecji odbył się II Między- w skład organizacji Haszomer Hacair (Młody narodowy Zlot Starszych Skautów. Tomasz Piskor- Strażnik) stanowiącej część ruchu syjonistyczne- ski przewodził grupie 164 starszych harcerzy, któ- go. Wśród jej założycieli, a potem w Komendzie rym towarzyszyły harcerki z Marią Piskorską na Naczelnej, znalazł się Janusz Korczak. Członkiem czele. Wystąpili oni z pokazem, którego tematem Komendy Naczelnej był także Mordechaj Aniele- była legenda o smoku wawelskim i królu Kraku. wicz, podczas powstania w getcie warszawskim W Uppsali harcerze złożyli wieniec na grobie Ka- w 1943 r. jeden z przywódców Żydowskiej Organi- tarzyny Jagiellonki. Wacław Błażejewski opisał zacji Bojowej. W latach 1921–1931 Haszomer Ha- zlot w wydanej w roku 1936 książce Ingarö – wy- cair prowadził rozmowy z władzami ZHP na temat spa braterstwa. uznania go za organizację skautową. Problemem było jasne określenie w statucie organizacji żydow- skiej lojalności wobec Rzeczypospolitej i narodu Skauting mniejszości polskiego. W połowie lat trzydziestych Haszomer VI.12. narodowych Hacair zalegalizowano jako organizację skautową. w II Rzeczypospolitej W tym czasie w Polsce było ok. 30 tys. żydow- skich skautów (zwanych szomrami). Od 1927 r. olska w latach 1918–1939 nie była państwem Haszomer Hacair współpracował z Poalej Syjon, Pjednolitym narodowościowo. Według spi- partią socjaldemokratyczną, i realizował program su z 1931 r. Polacy stanowili 69 proc. obywateli przygotowujący młodych Żydów do uczestnictwa II Rzeczypospolitej, Ukraińcy – 15, Żydzi – 8,5, w budowie własnego państwa w Palestynie. Drugą Białorusini – 4,7, a Niemcy – 2,2. Oprócz nich te- co do wielkości organizacją był Żydowski Zwią- rytorium państwa zamieszkiwali Litwini, Rosjanie, zek Skautowy, potocznie zwany Bejtar. Działał Czesi. Wśród najliczniejszych społeczności two- on w kilku krajach, ale 75 proc. jego członków rzyły się organizacje młodzieżowe. Dynamicznie tworzyło struktury na terenie II Rzeczypospoli- rozwijająca się na świecie i w Polsce skautowa me- tej. W sferze wychowawczej Bejtar uważał, że dla toda wychowawcza cieszyła się coraz większym narodu żydowskiego niezwykle ważne jest tworze- prestiżem społecznym. nie własnego państwa, ale równocześnie traktował Już w 1912 r. we Lwowie powstały drużyny Polskę jako ojczyznę. Poza dwoma wspomnianymi „Płasta”, ukraińskiego skautingu, który był powią- organizacjami istniało jeszcze kilka mniejszych zany z ukraińskim ruchem narodowym. Ten ostatni żydowskich organizacji skautowych.

65 bie dla odrodzonej ojczyzny. Etap trzeci miał być VI.13. Ewolucja podstaw realizacją nowych celów zgodnych z potrzebami ideowych ZHP ówczesnej Polski.

ychowanie religijne było istotnym ele- Wmentem ruchu harcerskiego w Polsce. Już Konflikty i napięcia w 1927 r. powołano Radę do spraw Religijnych VI.14. w ZHP w latach trzy- ZHP, która czuwała nad działalnością duszpaster- dziestych stwa harcerskiego. Przewodniczącym rady został ks. hm. RP Jan Mauersberger. Powstawały kręgi atą przełomową w dziejach II Rzeczypospoli- kleryckie przy seminariach. Kardynał Aleksander Dtej był bez wątpienia rok 1926 i zamach majo- Kakowski zaakceptował regulamin, na którego wy Józefa Piłsudskiego. Skutki tego wydarzenia dla podstawie działali kapelani i naczelny kapelan. ZHP były odsunięte w czasie o kilka lat i zmiany, Dział Duszpasterski ZHP podlegał Naczelnictwu. które nastąpiły w 1931 r. (związane m.in. ze ściślej- Praktyki religijne były naturalną częścią pracy dru- szym związaniem ZHP ze strukturami państwa), na- żyn. Ważnym wydarzeniom towarzyszyły msze leży widzieć w szerszym kontekście historii Polski. święte, których oprawę liturgiczną przygotowywali Ostre dyskusje ideowe, szczególnie wśród in- harcerze. Na obozach dzień rozpoczynała i koń- struktorów, toczyły się w ZHP zawsze. Sytuacja czyła modlitwa przy wykonanej przez harcerzy społeczna i polityczna kraju przyczyniły się do tego, kapliczce. Święcono sztandary, proporce, izby har- że stały się one widoczne na zewnątrz. Po uspo- cerskie. W latach trzydziestych sformułowano pro- kojeniu napięcia związanego z Wolnym Harcer- gram duszpasterski „Uderzmy w głąb”. stwem wiosną 1926 r. z krytyką władz ZHP wy- Podczas XII Zjazdu Walnego ZHP w Warsza- stąpiła grupa młodych instruktorów. Chcieli wziąć wie w kwietniu 1932 r. dokonano zmiany w przy- udział w zbliżającym się VI Zjeździe Walnym ZHP rzeczeniu i prawie harcerskim. Zastąpiono słowo w Krakowie. Mandaty delegatów na zjazd, które „Ojczyzna” słowem „Polska”. Uzasadniono to m.in. uzyskali z kół przyjaciół harcerstwa, zostały jednak wielonarodowym charakterem II Rzeczypospolitej unieważnione. Po przewrocie majowym w 1926 r. i dążeniem do otwarcia ZHP na harcerzy i harcer- w ZHP narastał konflikt – z jednej strony dotych- ki wywodzących się z mniejszości narodowych. czasowe władze pragnęły kontynuować wychowanie W konsekwencji powstała możliwość uregulowa- narodowe niezależne od ówczesnego rządu i układu nia statusu drużyn rosyjskich, litewskich gromad politycznego, z drugiej strony władze coraz mocniej w Wilnie, młodzieży ukraińskiej w drużynach na akcentowały, że ZHP powinien być organizacją po- Wołyniu czy białoruskiej na Grodzieńszczyźnie. wszechną i państwową. Minister wyznań religijnych Nawiązano kontakty ze skautowymi organizacja- i oświecenia publicznego Sławomir Czerwiński nami żydowskimi. kreślił ideę wychowania państwowego w swoim wy- Niezmienne wartości przyrzeczenia har- stąpieniu na I Wystawie Krajowej w Poznaniu. Mi- cerskiego tworzyły głęboki i niezwykle trwały nister swoje oczekiwania wobec ZHP przedstawił na fundament ideowy, mimo zmian zachodzących IX Zjeździe Walnym ZHP w Warszawie w grudniu w harcerstwie. Ich charakter najlepiej chyba oddał 1929 r. Na przewodniczącego ZHP wybrano Wła- ks. Jan Mauersberger 23 maja 1936 r. w kazaniu dysława Sołtana, który nie należał do zwolenników w katedrze warszawskiej podczas mszy świętej takiego kierunku pracy ZHP. rozpoczynającej XVI Zjazd Walny ZHP. Kape- Niepokój działaczy związanych z Bezpartyjnym lan mówił o trzech etapach rozwoju harcerstwa. Blokiem Współpracy z Rządem obawiających się Pierwszym etapem była walka o wolność i nie- o kierunek pracy, jaki przyjmie ZHP, był prawdopo- podległość kraju, drugi polegał na pracy i służ- dobnie przyczyną powstania w 1930 r. Związku Har-

66 zjazdu wybrali na przewodniczącego ZHP ówcze- Michał Grażyński (1890–1965), kapitan, doktor prawa, historyk i działacz harcerski. W latach 1931–1960 snego wojewodę śląskiego Michała Grażyńskiego, był przewodniczącym ZHP, w tym w latach 1946–1951 na naczelniczkę harcerek – Jadwigę Wierzbiańską, przewodniczącym ZHP pgK. Studiował na Wydziale Filo- a na naczelnika harcerzy – Antoniego Olbromskie- zoficznym UJ w latach 1910–1914 i w tym czasie działał w Towarzystwie Numizmatycznym. Był aktywny w „Za- go. W okresie poprzedzającym zjazd i w związku rzewiu” i Polskich Drużynach Strzeleckich. W 1914 r. z jego decyzjami wielu instruktorów opuściło szeregi został zmobilizowany do armii austriackiej, do 13 pp. ZHP lub ograniczyło swoją aktywność. Grażyński Ranny na froncie, wrócił do Krakowa i odbywał służbę w Komendzie Placu. Równocześnie studiował prawo. na zjeździe krótko nakreślił podstawy pracy har- W 1918 r. wstąpił do Wojska Polskiego, a w lutym cerskiej: „Musi się [ona] ułożyć w promieniu trzech 1919 r. został zastępcą przewodniczącego Głównego zasadniczych idei: miłości Boga, myśli państwo- Komitetu Plebiscytowego Spisko-Orawskiego. Potem działał w POW Górnego Śląska i w Dowództwie Obrony wej, wypływającej z ukochania narodu, oraz życia Plebiscytu. W III powstaniu śląskim w stopniu kapitana opartego na prawdzie […]. Uderzeniu wszerz musi był szefem sztabu grupy „Wschód”. Znalazł się w kon- towarzyszyć uderzenie w głąb”. Za tą myślą poszło flikcie z Wojciechem Korfantym. Pracował na UJ jako asystent i w Ministerstwie Reform Rolnych. W 1926 r. wsparcie rozwoju liczebnego organizacji, pomoc współtworzył Związek Naprawy Rzeczypospolitej. W la- w kształceniu kadry i tworzeniu bazy, m.in. ośrod- tach 1926–1939 pełnił funkcję wojewody śląskiego. ków w Buczu, Nierodzimiu i Górkach Wielkich. Był przeciwnikiem dzielnicowej odrębności, wspierał podnoszenie pozycji województwa w całej Rzeczypo- Naturalną konsekwencją wprowadzania ZHP spolitej. Umacniał inicjatywy polskie na Śląsku Opolskim w system wychowania państwowego był przyję- i działalność Związku Polaków w Niemczech. Wpisał ty przez XIII Zjazd Walny ZHP w Katowicach harcerstwo w śląski „program pracy państwowej”. W 1927 r. został przewodniczącym Zarządu Oddziału w kwietniu 1933 r. wniosek o rejestrację Związku Śląskiego ZHP. Na XI Zjeździe Walnym ZHP został wy- jako stowarzyszenia wyższej użyteczności. Stało brany na przewodniczącego Związku. Wsparł budowę się to na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów szkół instruktorskich w Górkach Wielkich i Nierodzimiu, a także rozwój harcerskiego żeglarstwa, szybownictwa z 8 kwietnia 1936 r. i krótkofalarstwa. W latach 1934–1936 był przewodni- Przygotowywane i wprowadzane zmiany sta- czącym Biura Skautów Słowiańskich. Robert Baden-Po- tutowe budziły sprzeciw części instruktorów. Naj- well przyznał mu Odznakę „Srebrnego Wilka”. W chwili wybuchu wojny, 2 września 1939 r., został ostrzej sprzeciw swój wyraziła grupa instruktorów ministrem propagandy. Pod koniec września przybył skupiona wokół poznańskiego pisma „Strażnica do Paryża. Stanął na czele emigracyjnego Naczelnego Harcerska”. W 1934 r. w cyklu zamieszczonych Komitetu Wykonawczego ZHP, uznanego przez organizacje światowego skautingu. Odsuwany od spraw tam artykułów zarzucono władzom harcerskim, państwowych przez władze Rzeczypospolitej na uchodź- że zamierza odrzucić ideał wychowania chrześci- stwie, był w latach 1940–1943 internowany na szkockiej jańskiego i dążyć do upaństwowienia ZHP. Po- wyspie Bute. Po zakończeniu wojny został w Londynie i był aktywny w ZHP pgK, a także jako prezes Ligi Nie- średnio odpowiedzią na to było przyjęcie przez podległości Polski. Wydane zostały jego pisma i refleksje XIV Zjazd Walny ZHP uchwały, określającej, że harcerskie, m.in. Gawędy i przemówienia harcerskie, „ideologia harcerska” opiera się na „służbie Bogu, Z moich wędrówek i przygód, W walce o ideały harcerskie. Gawędy, przemówienia, artykuły. Polsce i bliźnim”, a harcerskie wychowanie – „na zasadach nauki Chrystusa”. Statut zatwierdzony w 1936 r. wskazał jako patrona ideowego ZHP Marszałka Józefa Piłsudskie- cerstwa Robotniczego im. Józefa Piłsudskiego. Przy- go, a cele działania określił m.in. jako „przygoto- jął on hasła społecznej lewicy, konkurując na tym wanie młodzieży do świadomej, czynnej i ofiarnej polu z Czerwonym Harcerstwem. Inicjatywa zakoń- służby dla Państwa Polskiego, opartej na Jego umi- czyła się w 1931 r. W lutym tego roku na X Zjeździe łowaniu i żołnierskiej gotowości do Jego obrony, Walnym w Krakowie ZHP dokonał zmian, przyj- bezinteresowności, karności obywatelskiej i ho- mując koncepcję organizacji powszechnej, moc- norze”. Związek Harcerstwa Polskiego tworzyły no związanej ze strukturami państwa. Uczestnicy trzy autonomiczne organizacje: harcerzy, harcerek

67 i przyjaciół harcerstwa. Jednostkami terytorialny- kołem zapowiadającym faktyczny rozbiór Polski. mi ZHP były okręgi (w praktyce pokrywały się W sierpniu 1937 r. przybyła do Lwowa na za- z granicami województw) i obwody (pokrywa- proszenie 8 Lwowskiej Drużyny Harcerzy dele- ły się z granicami powiatów) łączące pracę cho- gacja Hitlerjugend (HJ). Wizyta ta stała się zarze- rągwi harcerzy i harcerek oraz hufców harcerzy wiem konfliktu. Próby nawiązania stosunków ZHP i harcerek. W zjazdach walnych mieli uczestniczyć z HJ można widzieć w kontekście wygaśnięcia wszyscy harcmistrze i harcmistrzynie, hufcowi traktatu o mniejszościach narodowych i nasilenia i hufcowe, kierownicy kręgów starszoharcerskich szykan wobec harcerstwa w III Rzeszy. W Niem- rejestrowanych przy Głównych Kwaterach, prze- czech dokonywało się właśnie scalanie organiza- wodniczący kół przyjaciół (harcmistrze, działa- cji młodzieżowych w HJ. Dla harcerstwa był to cze) i członkowie ustępujących władz. W statucie niebezpieczny model. Juliusz Dąbrowski, członek zawarto zapis o liczbie uczestników zjazdu z po- GKH, ogłosił w piśmie Czerwonego Harcerstwa szczególnych grup – dopiero ich przekroczenie po- adresowany do naczelnika harcerzy list otwarty, wodowało konieczność wyboru delegatów. Kandy- w którym wyraził swój protest przeciwko wizy- datury naczelnika harcerzy i naczelniczki harcerek cie HJ. W odpowiedzi rozkazem naczelnika zo- musiały być uzgadniane z ministrem wyznań reli- stał 10 września 1937 r. pozbawiony członkostwa gijnych i oświecenia publicznego w porozumieniu w Głównej Kwaterze. z ministrem spraw wojskowych. Przedstawiciele Jesienią 1938 r. w związku z kryzysem mona- MWRiOP wchodzili w skład Naczelnictwa. Kon- chijskim i żądaniami III Rzeszy wobec Czechosło- trolę nad działalnością ZHP sprawował minister wacji naczelnik harcerzy powołał w południowych spraw wewnętrznych przez swojego delegata z pra- chorągwiach ZHP Pogotowie Harcerzy działające wem weta. Patronat ideowy Józefa Piłudskiego na pograniczu śląskim wspólnie z HPC z obszaru i ścisłe powiązanie ZHP z wymienionymi mini- Zaolzia, obejmujące łącznie 92 miejscowości i 116 sterstwami były w latach trzydziestych przyczyną drużyn. Pogotowie dla całej organizacji powoła- sporów i powodem opuszczenia szeregów harcer- ła GKH, a cztery chorągwie harcerek z południa skich przez niektórych instruktorów. Polski postawiono w stan alarmowy. Utworzono 86 placówek społeczno-wychowawczych, w tym 34 za Olzą. Przy wkraczaniu wojsk polskich na terytorium Czechosłowacji na Zaolzie zginął hufco- VI.15. ZHP przed wybuchem wy z Cieszyna Witold Reger. Zaangażowanie har- wojny cerzy na Zaolziu wzbudziło kontrowersje w ZHP. Krytyczny artykuł na ten temat opublikował w wiod koniec lat trzydziestych narastała groźba leńskim czasopiśmie „Brzask” jego redaktor na- Pwybuchu wojny. III Rzesza pod rządami Hi- czelny Antoni Wasilewski. W konsekwencji musiał tlera łamała postanowienia traktatu wersalskiego, zrezygnować z tej funkcji. budując nowoczesną armię i przekształcając się W Warszawie doszło do poważnego konfliktu w państwo totalitarne. Agresywna niemiecka poli- między instruktorami a naczelnikiem harcerzy tyka zagraniczna w 1938 r. doprowadziła do ansz- Zbigniewem Trylskim. Tak zwana sprawa war- lusu (przyłączenia) Austrii, a w 1939 r. do likwi- szawska rozpoczęła się zwolnieniem 10 paździer- dacji państwa czechosłowackiego i do zagarnięcia nika 1938 r. z funkcji komendanta Warszawskiej Kłajpedy. Wobec Polski Niemcy wysunęły żądania Chorągwi Harcerzy Henryka Wechslera, lubianego wyrażenia zgody na przyłączenie Gdańska do Rze- przez ogół instruktorów i pełniącego tę funkcję od szy i na budowę eksterytorialnej autostrady przez 1935 r. W rozkazie naczelnik nie podał powodów Pomorze Gdańskie. Wreszcie w sierpniu 1939 r. swojej decyzji. Wechsler, zdaniem Trylskiego, nie Niemcy podpisały z ZSRR traktat z tajnym proto- wykonał rozkazu związanego z Zaolziem (zorgani-

68 zowanie drużyny służbowej i przedstawienie pla- niczącym został Józef Ratajczak (wkrótce odszedł nu alarmowego). Wechsler twierdził, że polecenie z przydziałem wojskowym). We wszystkich cho- do niego nie dotarło. Sam w tym czasie wykony- rągwiach powołano komisarzy. wał tajny rozkaz władz wojskowych zorganizowa- Instruktorki i instruktorzy, starsze harcerstwo nia obsługi centrali telefonicznej sieci alarmowej podjęli przygotowania do czynnej walki w obronie Obrony Przeciwlotniczej. Naczelnik nie przyjął zagrożonej niepodległości. Obozy letnie w 1939 r. tego usprawiedliwienia. w całym kraju przeżywały duże trudności, znacz- Na początku 1939 r. nastąpiła eskalacja kon- nie ograniczono liczbę obozów na Zaolziu, w do- fliktu. Władze ZHP nie zatwierdziły, znów bez linie Popradu, na Podhalu, w dolinie Prutu i na podania powodu, wyboru Władysława Ludwiga wybrzeżu morskim. Tuż przed wybuchem wojny do Zarządu Okręgu Warszawskiego. Ludwig był nakazano likwidację obozów harcerskich. Do ran- w Zakopanem członkiem drużyny Małkowskiego, gi symbolu urasta udział reprezentacji 33 harce- komendantem Warszawskiej Chorągwi Harcerzy, rek z Marią Krynicką na czele w Światowym Zlo- zastępcą komendanta zlotu w Spale. Miał proble- cie Skautek „Pax Ting”, który się odbył w dniach my z rozliczeniem finansowym po zlocie, dlatego 25 lipca – 7 sierpnia 1939 r. w Gödöllő. Harcerki Sąd Harcerski orzekł wobec niego karę rocznego z Polski przedstawiły afisze i eksponaty pokazujące urlopu. Instruktorzy podczas konferencji w mar- grozę wojny i wojenną służbę harcerek. Pod koniec cu 1939 r. bardzo ostro skrytykowali naczelnika. sierpnia część instruktorów i starszych harcerzy 31 marca 1939 r. została zwołana alarmowa zbiórka została zmobilizowana. harcmistrzów Chorągwi Warszawskiej, na której W Wolnym Mieście Gdańsku komenda cho- przedstawiono decyzje o usunięciu z ZHP Wechs rągwi we współpracy z wojskiem przystąpiła do lera i Ludwiga. Dwa dni później 41 harcmistrzów szkolenia. Prowadzono je w konspiracji częściowo i 54 podharcmistrzów skierowało do władz ZHP poza miastem. W sierpniu 1939 r. powstały ochot- list otwarty. Tadeusz Ptaszycki prowadził rozmowy nicze oddziały harcerskie. mediacyjne z przewodniczącym ZHP Michałem W momencie wybuchu wojny skład władz Grażyńskim. Efekt był taki, że z ZHP usunięto ZHP, wybranych na XVII Zjeździe Walnym w Lu- również Ptaszyckiego i część instruktorów pod- blinie 20 i 21 maja 1939 r., przedstawiał się nastę- pisanych pod listem. Poza związkiem znalazło się pująco: przewodniczącym był Michał Grażyński, 100 instruktorów warszawskich. Ludwig od wrześ- wiceprzewodniczącymi – ks. dr Jan Mauersberger, nia 1939 r. kierował harcersko-wojskową organi- Wanda Opęchowska, gen. Józef Zając, sekreta- zacją „Wigry”. Poległ w 1944 r. pod Jaktorowem. rzem generalnym – Józef Sosnowski, naczelniczką ZHP stworzyło w 1939 r. na terenie całego kra- harcerek Maria Krynicka, naczelnikiem harce- ju harcerskie pogotowia. Struktury ZHP jawnie rzy – Zbigniew Trylski, naczelnym kapelanem – współdziałały z wojskiem. ks. Marian Luzar. Ten zjazd był ostatnim zgodnym Już 10 stycznia 1939 r. naczelniczka harcerek ze statutem zjazdem ZHP. Następny odbył się do- Maria Krynicka zarządziła powołanie Pogotowia piero w 1956 r. w innych okolicznościach, w trud- Harcerek. Jego komendantką mianowano Józefinę nych do zaakceptowania realiach państwowych i na Łapińską. Harcerki miały do wyboru: pomocni- podstawie innych, ustalonych przez władze komu czą służbę wojskową, służbę w Pogotowiu Har- nistyczne, reguł prawnych. Zjazd z 1939 r. stał się cerek oraz w Przysposobieniu Wojskowym Ko- podstawą zarówno do działania Szarych Szeregów, biet. 10 maja 1939 r. naczelnik harcerzy mianował jak i Komitetu Naczelnego ZHP na Uchodźstwie członków Komisji Pogotowia Harcerzy, przewod- w latach wojny oraz ZHP pgK od 1956 r. Harcerstwo w czasie VII II wojny światowej (1939–1945) ROZDZIAŁ

opatrując rannych, roznosząc wodę, przygotowując VII.1. Kampania wrześniowa posiłki, opiekując się uciekinierami, a zwłaszcza 1939 r. osieroconymi bądź błąkającymi się dziećmi. Wiele harcerek (podobnie jak wielu harcerzy) nie prze- ierwszym akordem II wojny światowej stała się rywało swojej służby, nawet jeśli wiązało się to Pagresja Niemiec na Polskę 1 września 1939 r. z opuszczeniem rodzinnej miejscowości i udaniem Polska wobec niedotrzymania zobowiązań przez się na tułaczkę po kraju lub za granicę. państwa sojusznicze musiała samotnie stawić czoło Starsi harcerze oraz instruktorzy walczyli znacznie silniejszemu przeciwnikowi. Dyspropor- z bronią w ręku na polach wszystkich ważniejszych cja sił II RP i III Rzeszy była ogromna. Niemcy bitew kampanii wrześniowej. Bronili pomorskich rzuciły do walki ok. 2 tys. czołgów i pojazdów i śląskich miast przed niemiecką nawałą, za co pancernych, podczas gdy strona polska mogła wy- wielu z nich już po zakończeniu walk rozstrzelano. korzystać jedynie ok. 500, oraz 1600 samolotów Dzielili w ten sposób los młodego pokolenia II RP, przeciwko polskim 400. Wojsko Polskie liczyło które we wrześniu 1939 r. po raz pierwszy złożyło ok. 1 mln żołnierzy (w tym ok. 250 tys. w oddzia- daninę krwi. Symbolem ich niejednokrotnie boha- łach rezerwowych), podczas gdy siły niemieckie terskiej służby może być postawa naczelnego kape- przekraczały 1 mln 750 tys. W tych warunkach nie- lana ZHP ks. hm. Mariana Luzara, ówcześnie kapi- mal sześciotygodniowa kampania toczyła się pod tana WP, który 13 września 1939 r. poległ w Rów- znakiem nieustannych ataków niemieckich wojsk nem na Wołyniu, niosąc pomoc rannym w czasie pancernych i lotnictwa, ale również twardego opo- niemieckiego nalotu. Harcerze tysiącami zgłaszali ru jednostek polskich. 17 września na terytorium się na ochotnika do wojska lub wędrowali, szuka- Polski wkroczyła Armia Czerwona. Polska zna jąc przydziału wraz z setkami tysięcy cywilnych lazła się pod okupacją III Rzeszy i ZSRR. uchodźców. Na przykład w Warszawie powstał Wrzesień 1939 r. okazał się dla harcerek i har- Batalion Harcerski pod dowództwem hm. Juliusza cerzy wielkim egzaminem z patriotyzmu. Dodaj- Dąbrowskiego, liczący ok. 600 osób. Po ogłoszeniu my, że egzaminem, który zdali celująco. Druży- 8 września przez płk. Romana Umiastowskiego ny, zastępy i pojedyncze osoby, kierowane przez radiowego apelu wzywającego młodzież do uda- struktury Pogotowia Wojennego Harcerek i Pogo- nia się na wschód w celu wzmocnienia jednostek towia Wojennego Harcerzy, wykonywały polecenia wojskowych szykujących obronę na linii Bugu, władz administracyjnych i wojskowych, włączając z Warszawy wyruszyła niemal 1000-osobowa gru- się w służbę pomocniczą, która polegała na kopa- pa harcerzy i instruktorów. niu rowów przeciwlotniczych, okopów, umocnień, Z kolei w tym samym czasie grupa instrukto- ochronie obiektów wojskowych, informowaniu lud- rów z Wielkopolski, z hm. Florianem Marcinia- ności uciekającej przed Niemcami, obserwacji prze- kiem na czele, dotarła do Warszawy, gdzie natych- ciwlotniczej. Mnóstwo harcerek pełniło służbę sa- miast włączyła się w obronę stolicy, a następnie nitarną, m.in. w szpitalach i punktach medycznych, w prace konspiracyjne. Większość z nich, zwłasz-

70 Stefan Wincenty Frelichowski (1913–1945), ksiądz, podharcmistrz, patron polskiego harcerstwa. W szkole VII.2. ZHP w konspiracji powszechnej został harcerzem i związał się z Sodalicją Mariańską, która starała się wychowywać młodzież na świadomych katolików. Jesienią 1931 r. wstąpił do seminarium w Pelplinie. Działał tam w kleryckim ruchu września 1939 r., w przeddzień kapitulacji abstynenckim, włączył się do akcji misyjnej i w działal- 27 Warszawy, w jednym z prywatnych miesz- ność charytatywną. Po przyjęciu święceń kapłańskich kań przy ul. Noakowskiego 12 odbyło się zebra- w 1937 r. pracował w Toruniu, gdzie zajął się pracą z dziećmi i młodzieżą. Działał w środowisku harcer- nie czołowych instruktorów i działaczy harcerskim i został instruktorem. W Toruniu pełnił funkcję skich, członków powołanej w maju 1939 r. Naczel- kapelana Pomorskiej Chorągwi Harcerzy. W sierpniu nej Rady Harcerskiej. Postanowiono rozpocząć 1939 r. działał w Pogotowiu Harcerek i Harcerzy. Został zapamiętany jako dobry kaznodzieja, gorliwy opiekun działalność ZHP w warunkach konspiracyjnych ministrantów, ciepliwy i życzliwy spowiednik, a także i powołano nowe władze. Na przewodniczącego jako kapłan grający w piłkę. ZHP wybrano ks. hm. Jana Mauersbergera, któ- W październiku 1939 r. został aresztowany przez gestapo. Przeszedł przez toruński Fort VII, obozy kon- rego zastępowali Wanda Opęchowska i hm. An- centracyjne w Stutthofie, Sachsenhausen i Dachau. toni Olbromski. Naczelniczką Organizacji Har- Umarł na tyfus plamisty, którym zaraził się, gdy po- cerek (OH), kryptonim „Bądź Gotów”, a następ- magał chorym więźniom. Po jego śmierci w obozie wydarzyła się rzecz bez precedensu: władze obozowe nie „Związek Koniczyn”, została dr hm. Józefina wyraziły zgodę, aby zwłoki ks. Frelichowskiego wystawić Łapińska, Organizacji Harcerzy zaś, kryptonim na widok publiczny. „Szare Szeregi”, hm. Florian Marciniak. Wybory Podczas pobytu w Toruniu w czerwcu 1999 r. Jan Paweł II beatyfikował ks. Stefana Wincentego Frelichow- nie odbyły się zgodnie z wymogami statutu orga- skiego i ogłosił go patronem polskiego harcerstwa. nizacji, ale konieczność kontynuowania działalno- ści w warunkach konspiracji sprawiła, że zostały zaakceptowane przez większość środowisk harcer- cza poza Warszawą, nie otrzymała wojskowego skich. W okresie okupacji nastąpiło wiele zmian przydziału i musiała bezsilnie przyglądać się klęsce na stanowiskach kierowniczych w Naczelnictwie państwa polskiego. Niektórzy jednak włączyli się konspiracyjnego ZHP i w poszczególnych pionach. do walki, uczestnicząc w obronie Katowic, War- szawy, Grodna czy Lwowa. W Grodnie stanowili znaczną część cywilnych obrońców miasta, razem Florian Marciniak (1915–1944), prawnik, instruktor Wielkopolskiej Chorągwi Harcerzy ZHP, naczelnik Sza- z nimi przez trzy dni powstrzymując (głównie za rych Szeregów, harcmistrz. W 1938 r. ukończył Wydział pomocą butelek z benzyną) kolumny pancerne Ar- Prawa Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. mii Czerwonej. Z zemsty za duże straty w ludziach W ZHP był m.in. drużynowym 21 Poznańskiej Drużyny Harcerzy, kierownikiem Wydziału Młodzieży w Komen- i sprzęcie (m.in. kilkadziesiąt spalonych czołgów dzie Wielkopolskiej Chorągwi Harcerzy oraz instruktorem i wozów pancernych) Sowieci rozstrzelali wielu w Ośrodku Harcerskim w Górkach Wielkich na Śląsku. z nich podczas pokazowych egzekucji. W Kato- We wrześniu 1939 r. czynnie uczestniczył w dzia- łaniach Pogotowia Wojennego Harcerzy w Poznaniu, wicach i na pozostałych obszarach polskiej części a następnie sprawował funkcję komendanta Pogotowia Górnego Śląska harcerze uczestniczący w walkach Wojennego Harcerzy w Warszawie. 27 września został obronnych i powstańcy śląscy byli rozstrzeliwani wybrany na naczelnika Szarych Szeregów. Kierował bu- dową ogólnopolskich struktur organizacji oraz jej pod- przez wojska niemieckie, które odmawiały im – walin programowych. Troszczył się przy tym o morale w odróżnieniu od żołnierzy WP objętych między- harcerzy, próbując uchronić ich przed deprawującym narodową konwencją o traktowaniu jeńców wojen- wpływem wojny, a zwłaszcza walki z bronią w ręku. 6 maja 1943 r. został aresztowany przez gestapo, prze- nych, tzw. konwencją genewską – statusu jeńców wieziony do Poznania, był tam przesłuchiwany i tortu- wojennych. Wbrew utrwalonej legendzie, nie wia- rowany (nikogo nie wydał). Następnie został przenie- domo, czy wśród poległych obrońców katowickiej siony do obozu koncentracyjnego w Gross-Rosen (pod Rogoźnicą), gdzie zamordowano go 20 lutego 1944 r. wieży spadochronowej znajdowali się harcerze.

71 Po śmierci ks. hm. Jana Mauersbergera przewod- Początkowo nie zamierzano wciągać do dzia- niczącym ZHP został dr Tadeusz Kupczyński; łalności konspiracyjnej dzieci i młodzieży nielet- następcą aresztowanego w 1943 r. hm. Floriana niej, z czasem jednak ich zapał wymusił zmianę Marciniaka mianowano hm. Stanisława Broniew- pierwotnych założeń. W 1942 r. w Szarych Szere- skiego „Orszę”, a po jego uwięzieniu w obozie Ber- gach utrwalił się podział na trzy grupy wiekowe: gen-Belsen po upadku powstania warszawskiego „Zawiszę” (12–14 lat), „Bojowe Szkoły” (15–17 lat) ostatnim naczelnikiem Szarych Szeregów został oraz „Grupy Szturmowe” (powyżej 17 lat). Człon- Leon Marszałek. Pod koniec wojny hm. Józefinę kowie „Zawiszy” prowadzili pracę harcerską we- Łapińską zastąpiła hm. Zofia Florczak. dług przedwojennych wzorców harcerskich, tzn. Mimo że nazwa Szare Szeregi odnosiła się je- uczestniczyli w tajnych zbiórkach, szkoleniach, dynie do konspiracyjnego pionu męskiego, z cza- niekiedy w biwakach, a nawet obozach pod namio- sem została rozciągnięta również na harcerstwo tami. Zawiszacy zdobywali stopnie i sprawności, żeńskie, stając się ostatecznie symboliczną nazwą poznawali historię Polski. Członkowie „Bojowych konspiracyjnego harcerstwa. Choć struktura organizacyjna Szarych Szeregów kształtowała się od Polskie Państwo Podziemne podstaw, opierała się na utrwalonych wzorcach, Polskie Państwo Podziemne powstało w czasie II woj- kontaktach i więzach z okresu przedwojennego. ny światowej. Tworzyły je tajne instytucje państwa polskiego, funkcjonujące w konspiracji w czasie okupacji Pracami Szarych Szeregów kierowała Główna radzieckiej i niemieckiej na większości przedwojennego Kwatera działająca pod kryptonimem „Pasieka”. terytorium II Rzeczypospolitej. Podlegały one władzom Podlegało jej 20 chorągwi („uli”), terytorialnie RP na uchodźstwie w Paryżu, a od czerwca 1940 r. – w Londynie. pokrywających się z przedwojennymi wojewódz- Istniały dwa piony: wojskowy i cywilny. W skład woj- twami czy regionami kraju. Pięć znajdowało się skowego wchodził Prezydent RP na uchodźstwie, Naczel- na ziemiach wschodnich II RP pod okupacją ra- ny Wódz, Komendant Główny Armii Krajowej i struktury AK (centralne i terenowe). Pion cywilny tworzyły pod- dziecką (chorągwie: Białostocka – „Biały”, Wileń- ziemny parlament (Polityczny Komitet Porozumiewawczy- ska – „Brama”, Poleska – „Błota”, Nowogródzka -Główna Rada Polityczna-Rada Jedności Narodowej), – „Las”, Wołyńska – „Gleba”); następne pięć na rząd (Delegatura Rządu na Kraj) z Delegatem Rządu na czele w randze wicepremiera rządu RP w Londynie, ziemiach zachodnich wcielonych do Rzeszy (cho- administracja terenowa w województwach i powiatach, rągwie: Wielkopolska – „Przemysław”, Pomorska sądownictwo cywilne i specjalne (wojskowe), tajne struk- – „Lina”, Łódzka – „Kominy”, Zagłębiowska – tury oświatowe oraz policja (Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego). Struktury państwowe uzupełniało „spo- „Barbara” i Śląska – „Huta”). Dwie kolejne cho- łeczeństwo podziemne” w postaci mozaiki różnorodnych rągwie miały wyjątkowo status eksterytorialny, stowarzyszeń o charakterze kulturalnym, społecznym, tzn. obejmowały harcerzy z terenów zachodnich młodzieżowym (m.in. harcerskim), a ponadto prasa podziemna (1400 tytułów), teatry i Rada Pomocy Ży- („Chrobry”) oraz wschodnich („Złoty”). Pozosta- dom. Koordynacją walki cywilnej z okupantem nie- łych osiem chorągwi obejmowało regiony cen- mieckim zajmowało się powołane do życia w 1943 r. tralne i południowe (Częstochowska – „Warta”, Kierownictwo Walki Cywilnej ze Stefanem Korbońskim na czele, wkrótce przekształcone w Kierownictwo Walki Kielecka – „Skała”, Krakowska – „Smok”, Lubel- Podziemnej. ska – „Zboże”, Lwowska – „Lew”, Mazowiecka Polskie Państwo Podziemne stanowiło ewenement – „Puszcza”, Radomska – „Rady” i Warszawska w skali światowej, bo choć we wszystkich okupowanych krajach Europy tworzyły się struktury podziemia wojsko- – „Wisła”). Każdy „ul” dzielił się na „roje” (huf- wego, to jedynie w Polsce powstała tak gęsta i wpływo- ce), te zaś na „rodziny” (drużyny) oraz „pszczo- wa sieć instytucji cywilnych, która nie tylko kierowała ły” (zastępy). Nieznana jest do końca liczebność bieżącą walką społeczeństwa polskiego z niemieckim okupantem, lecz także przygotowała plany rozwoju życia Szarych Szeregów, można jedynie przypuszczać, politycznego, społecznego i gospodarczego (przede że wiosną 1944 r. zrzeszały one ok. 8,5 tys. har- wszystkim plany odbudowy kraju ze zniszczeń) po za- cerzy. Nie wiadomo jednak, ile harcerek należało kończeniu wojny. do macierzystej organizacji.

72 Szkół” przechodzili wstępne szkolenie wojskowe, nie była szczególnie narażona na demoralizację. prowadzili tzw. mały sabotaż (malowanie anty- Instruktorzy Akcji „M” organizowali podwórkowe niemieckich haseł na murach, rozrzucanie ulotek, grupy chłopców, prowadzone metodą harcerską. niszczenie symboli okupanta) oraz obserwacje Przygotowywali dla nich wiele – jak na owe czasy wywiadowcze na niemieckich liniach transpor- – atrakcyjnych zajęć, np. turnieje piłkarskie, czy- towych, w pobliżu posterunków policji lub żan- tanie książek, konkursy modeli latających, zabawy darmerii, lotnisk czy stacji kolejowych. Najstarsi uliczne. Mimo wysiłków, zwłaszcza oryginalnego harcerze działali w ramach „Grup Szturmowych”, i ciekawego pomysłu na działalność społeczną, Ak- które podporządkowane były Kierownictwu Dy- cja „M” nie spełniła pokładanych w niej nadziei, wersji i terenowym strukturom Armii Krajowej pozostając bardziej w sferze ambitnych zamierzeń – podziemnej armii polskiej. Ich najważniejsze niż zrealizowanych działań. zadanie stanowiła walka zbrojna z niemieckim okupantem. Mimo że oficjalnie Szare Szeregi stanowiły integralną część Polskiego Państwa Podziemnego, VII.3. Harcerki w godzinie podlegając operacyjnie dowództwu Związku Walki próby Zbrojnej, a później Armii Krajowej, jej Komenda Główna, a także władze naczelne RP w Paryżu, eńskie środowiska harcerskie pełniły przede następnie zaś w Londynie, zgodnie podkreślały, Żwszystkim służbę pomocniczą: wojskową że konspiracyjna organizacja harcerska ma swoją i cywilną, część harcerek – w ramach swojej kon- specyfikę, wypływającą z jej wychowawczej roli. spiracyjnej organizacji, inne – indywidualnie. Jej celem nadrzędnym – podobnie jak przed woj- W kierownictwie Pogotowia Wojennego Harcerek ną – pozostawało wychowanie młodych Polaków trwała ożywiona dyskusja, na jakim polu (służby na prawych ludzi i wartościowych obywateli, któ- cywilnej czy wojskowej) harcerki powinny działać. rzy mogliby już po wojnie włączyć się w odbudo- W praktyce, choć w poszczególnych ośrodkach wy- wę kraju. Biorąc pod uwagę te uwarunkowania, glądało to różnie, harcerki były obecne wszędzie w 1942 r. kierownictwo Szarych Szeregów opra- tam, gdzie dostrzegały potrzebę społecznej służby. cowało trójstopniowy program wychowawczy pod Część z nich, wiedziona wewnętrznym impulsem, kryptonimem „Dziś – jutro – pojutrze”, w którym włączała się w pracę struktur ZWZ (od 14 lutego „dziś” oznaczało aktywną walkę z hitlerowskim 1942 r. AK), Batalionów Chłopskich, Narodowej okupantem, „jutro” – udział w planowanym na Organizacji Wojskowej i innych mniejszych ugru- koniec okupacji antyniemieckim (i jeśli trzeba – powań podziemnych. Inne pracowały w sierociń- antyradzieckim) powstaniu zbrojnym, „pojutrze” cach, domach opieki nad dziećmi i młodzieżą, zaś – pracę w wyzwolonym kraju. Każdy z aspek- schroniskach, internatach, świetlicach. tów tego programu zakładał aktywność harcerek Zorganizowany charakter miała działalność i harcerzy zarówno w czasie walki z wrogiem, jak prowadzona w ramach OH. Realizowano ją na i w procesie przygotowywania się do życia w wol- trzech polach: wojskowej służby pomocniczej, cy- nej Polsce. wilnej służby pomocniczej i pracy na rzecz naro- Ważnym przykładem służby społecznej har- dowej oświaty i kultury. Jeżeli chodzi o wojskową cerstwa w okresie wojny była prowadzona przez służbę pomocniczą, OH już od 1940 r. włączyła Szare Szeregi Akcja „M”, której celem stała się pra- się w tworzenie służb sanitarnych ZWZ-AK. Or- ca wśród młodzieży spoza organizacji harcerskich. ganizowała także, a następnie prowadziła pod- Młodzież z powodu niezwykle ciężkich warunków ziemne służby łącznościowe i kurierskie. Harcerki życia w okresie okupacji, brutalnych represji oku- przewoziły meldunki, ulotki, prasę konspiracyjną panta i bezwzględnej walki o biologiczne przetrwa- wszystkich organizacji podziemnych. Członki-

73 i Jadwiga Wierzbiańska) weszły w skład zarządu Józefina Łapińska (1900–1986), nauczycielka, po- lonistka, doktor filozofii, wychowawczyni, instruktorka Polskiego Czerwonego Krzyża, gdzie prowadziły harcerska, harcmistrzyni. Podczas wojny polsko-bolsze- sekcję pomocy dzieciom osieroconym, opiekowały wickiej w 1920 r. pełniła funkcję komendantki Pogoto- się polskimi sierotami wojennymi, a także ukrywa- wia Wojennego. Po ukończeniu studiów polonistycznych w 1924 r. pracowała jako nauczycielka i kierowniczka ły dzieci żydowskie, którym groziła śmierć z rąk w szkołach różnych typów. W latach 1929–1939 pełniła okupanta. Działały też w instytucjach o podob- funkcję komendantki Kielecko-Radomskiej Chorągwi nym profilu w ramach Rady Głównej Opiekuń- Harcerek. Do 1939 r. była komendantką Szkoły Instruk- torskiej Harcerstwa Żeńskiego w Buczu oraz kierownicz- czej. W sumie, nie licząc mniejszych placówek ką Wydziału Kształcenia Starszyzny Głównej Kwatery opiekuńczych, pod ich kierownictwem znajdowa- Harcerek. Publikowała książki o tematyce harcerskiej. ło się osiem domów opieki w Warszawie i tyleż We wrześniu 1938 r. została komendantką Pogotowia Harcerek. Pełniąc tę funkcję, stworzyła jego struktury samo w Krakowie oraz dawnym województwie organizacyjne o zasięgu krajowym i wprowadziła pro- krakowskim. Harcerki prowadziły tam systema- gram szkolenia dla harcerek powyżej 15. roku życia. Po tyczną pracę wychowawczą metodą harcerską, ale wybuchu wojny organizowała szpitale i punkty zbiorcze, prewentoria przeciwgruźlicze oraz sierocińce dla dzieci. w sposób dyskretny, tzn. bez zewnętrznych atrybu- Równocześnie do marca 1945 r. faktycznie kierowała tów harcerstwa. Chodziło bowiem z jednej strony pracą harcerstwa żeńskiego w konspiracji. Po wojnie o właściwe wychowanie podopiecznych – niewąt- założyła zakład dla dzieci kalekich w Warszawie i kilka innych zakładów o charakterze profilaktyczno-leczni- pliwie metoda ta należała do najskuteczniejszych czym. Podczas wojny i później organizowała pomoc metod wychowawczych – ale z drugiej o uchro- dla dzieci chorych na gruźlicę, założyła wraz z prof. nienie dzieci przed nieuniknionymi represjami ze Stefanem Szumanem Towarzystwo Prewentoriów i Do- mów Dziecięcych. strony niemieckiego aparatu okupacyjnego, który bezwzględnie tępił wszelkie przejawy harcerskiej działalności. Harcerki, a raczej instruktorki nauczycielki nie OH pracowały również w tzw. służbach go- (a tych w przedwojennym ZHP było stosunko- spodarczych. Prowadziły konspiracyjną księgo- wo wiele) wniosły duży wkład w tajne nauczanie wość, robiły szaliki, swetry, skarpety i czapki dla o charakterze zorganizowanym (w ramach Tajnej konspiratorów i partyzantów, przygotowywały Organizacji Nauczycielskiej) i indywidualnym. ciepłe posiłki, przyjęcia świąteczne, na których Prowadziły też przygotowania do zasiedlenia po żołnierzy obdarowywano okolicznościowymi, wojnie części przedwojennego państwa niemiec- też przygotowanymi przez harcerki, upominka- kiego, a mianowicie Ziem Zachodnich i Północ- mi. Harcerki z „Bądź Gotów” niezwykle licznie nych, które – jak powszechnie wierzono – miały włączyły się w prace Wojskowej Służby Kobiet, być odebrane Niemcom jako jedna z form rekom- powołanej w 1943 r. w ramach Armii Krajowej, pensaty za rozpętanie przez nich okrutnej wojny w niektórych ośrodkach stanowiły trzon tej służ- światowej oraz za krwawą okupację ziem polskich. by. Szacuje się, że w podziemnych służbach sani- Do legendy harcerstwa żeńskiego przeszła druży- tarnych pracowały ponad 4 tys. harcerek, w łącz- na harcerek w niemieckim obozie koncentracyj- nościowych zaś – ponad 2,5 tys. Jesienią 1944 r., nym Ravensbrück, działająca pod kryptonimem po upadku powstania warszawskiego, harcerki „Mury”, niosąca pomoc i nadzieję więźniarkom, pomagały również wysiedlonej na prowincję lud- na których prowadzono m.in. eksperymenty pseu- ności Warszawy. domedyczne. Istniała też drużyna harcerek w Ber- Struktury „Bądź Gotów” włączyły się w ra- linie, funkcjonująca w skrajnie niebezpiecznych mach służby cywilnej w prace nielicznych legal- warunkach. Jej drużynowa – Stanisława Przyby- nych instytucji charytatywnych. Najwybitniejsze łówna – jako jedyna więźniarka uciekła z berliń- instruktorki ruchu żeńskiego (m.in. Józefina Ła- skiego więzienia na Moabicie (14 października pińska, Ewa Grodecka, Kazimiera Świętochowska 1943 r.).

74 czasopismo „Harcerz” (później „Patrol”), a dzięki VII.4. Harcerstwo Polskie Harcerskim Zakładom Graficznym (kierowanym (Hufce Polskie) przez Kazimierza Iłłakowicza) opublikowały wiele podręczników i broszur, m.in. Podręcznik tereno- zare Szeregi nie były jedyną organizacją har- znawstwa, Podręcznik dowódcy Drużyny Strze- Scerską, która walczyła z okupantem w konspi- leckiej, Zbiór ćwiczeń bojowych. Nakładem tego racji. Uwarunkowane politycznie lub ideologicz- wydawnictwa ukazały się także broszury o broni nie przedwojenne podziały w ZHP oraz trudności polskiej, amerykańskiej, niemieckiej i rosyjskiej. komunikacyjne pomiędzy lokalnymi ośrodkami Mimo wielu rozmów w sprawie włączenia a centralą w Warszawie sprawiły, że w czasie woj- Hufców Polskich do Szarych Szeregów do scale- ny pojawiły się także inne formacje harcerskie. nia nigdy nie doszło. Dla HP Szare Szeregi były Największą z nich było Harcerstwo Polskie (HP), organizacją lewicującą, niemal bezideową, która które od 1943 r. występowało pod kryptonimem miała niechętny stosunek do ideałów religijnych „Hufce Polskie”. Powstało ono 27 października i ideologii narodowej traktowanych priorytetowo 1939 r. w Warszawie, wykorzystując struktury przez HP. Dla Szarych Szeregów zasadniczą plat- i kadry przedwojennego Kręgu Starszoharcerskie- formą działalności patriotycznej pozostawała zaś go św. Jerzego. Na czele HP stanął hm. Stanisław służba państwu polskiemu, rozumianemu jako or- Sedlaczek „Sas”, po jego aresztowaniu w maju ganizacja polityczna wielonarodowego społeczeń- 1941 r. (i śmierci w sierpniu tego roku) zastąpił stwa Rzeczypospolitej, w którym Polacy mieli od- go hm. Witold Sawicki „Andrzej”. W skład HP grywać rolę narodu dominującego, ale uznającego weszli przede wszystkim zwolennicy nurtu naro- prawa mniejszości narodowych do samoistnego dowo-katolickiego, który w okresie międzywo- rozwoju. Niezrozumiałe dla członków Szarych jennym rywalizował z nurtem piłsudczykowskim Szeregów stało się dążenie harcerstwa narodowo- (sanacyjnym). Zasadniczym rysem tego ugrupo- -katolickiego do utrzymywania odrębności ide- wania był silny nacisk na wychowanie religijne, owo-organizacyjnej w sytuacji utraty suwerennego uznawane za najważniejszy składnik pracy for- terytorium i wyniszczającej okupacji radzieckiej macyjnej. Katolicyzm zaś uważało ono za funda- i niemieckiej. Wiosną 1944 r. pojawiły się realne ment postawy harcerskiej. Równie znaczącą rolę szanse na zjednoczenie, ale ostatecznie do niego w HP odgrywała ideologia narodowa, przyznanie doszło z powodu wybuchu powstania w War- jąca pierwszeństwo interesom narodu polskiego, szawie. a także nakazująca co najmniej nieufny stosunek wobec innych narodów. Hufce Polskie funkcjonowały przede wszystkim na ziemiach centralnych, czyli w General- VII.5. Inne organizacje nym Gubernatorstwie i na terenach wschodnich harcerskie II RP. Najbardziej rozbudowane struktury istniały w Warszawie (hufce w Śródmieściu, na Żoliborzu prócz Hufców Polskich istniało kilka innych, i Woli oraz pod koniec okupacji na Mokotowie Omniejszych ugrupowań harcerskich, m.in. i Powiślu). Ponadto do silnych ośrodków należa- „Wigry”, Bojowa Organizacja „Wschód” (na Biało- ły: Kraków, Lublin i Lwów. W 1942 r. organizacja stocczyźnie), Akademickie Koło Harcerskie (stwo- liczyła 1,5–1,6 tys. harcerzy starszych oraz bliżej rzone przez instruktorów z Poznania), „Brzeg” nieznaną liczbę zuchów. Jej uczestnicy brali udział (stworzone przez harcerzy wodniaków), 16 WDH w zbiórkach harcerskich, szkoleniach wojskowych, i 21 WDH. Szare Szeregi usiłowały wcielić je do akcjach małego sabotażu, wykonywali również swoich struktur, ale niektóre z nich pozostały nie- zadania wywiadowcze. Hufce Polskie wydawały zależne.

75 W październiku 1939 r. nastawiona opozycyjnie w niemieckiej strefie okupacyjnej. Na przykład już do przedwojennych władz ZHP grupa instruktorów 22 września 1939 r., w dniu wkroczenia Armii Czer- z Warszawy powołała organizację wojskową „Wi- wonej do Lwowa, tamtejsze środowisko instruktor- gry”. Jej dowódcą (oraz niekwestionowanym wo- skie utworzyło Harcerską Organizację Niepodległo- dzem tego środowiska) był hm. Władysław Ludwig. ściowo-Wojskową (HONW). Na jej czele stanęło Z założenia była to formacja elitarna, nastawiona trzech przedwojennych komendantów chorągwi: na przygotowywanie kadr na potrzeby przyszłe- Lwowskiej (hm. Aleksander Szczęśniakiewicz), go powstania, zasadniczym polem jej działalności Wołyńskiej (hm. Leopold Adamcio) i Poleskiej (hm. stały się więc szkolenia wojskowe. Dlatego po wej- Edward Hejl). Organizacja obejmowała rozległe ob- ściu w skład Szarych Szeregów w 1943 r. odegrała szary przedwojennych Kresów Wschodnich (woje- ważną rolę w aktywizacji prac Zastępczego Kursu wództwa: lwowskie, tarnopolskie, stanisławowskie, Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty prowa- wołyńskie i poleskie). Jej duży zasięg i aktywność dzonego przez Kedyw KG AK oraz Główną Kwa- zwróciły uwagę władz okupacyjnych, które rozbi- terę Szarych Szeregów, znanej pod kryptonimem ły ją po kilku miesiącach. Do HONW weszły też „Agricola”. Prowadzone w niej w latach 1943–1944 mniejsze, lokalne formacje konspiracyjne, np. Mło- kursy pod kierownictwem kpt. Eugeniusza Kono- dy Las we Lwowie czy Polska Organizacja Walki packiego „Trzaska” umożliwiły przeszkolenie 380 z Wrogiem w Czortkowie. Z kolei 18 października harcerzy z Szarych Szeregów. Wśród absolwentów 1939 r. w Wilnie, w rocznicę powstania „Czarnej „Agricoli” znaleźli się ich najwybitniejsi instrukto- Trzynastki”, jej lider hm. Józef Grzesiak „Czar- rzy, m.in. Tadeusz Zawadzki „Zośka”, Jan Bytnar ny” założył Związek Bojowników Niepodległości „Rudy”, Maciej Aleksy Dawidowski „Alek”. Był (ZBN), który do końca wojny funkcjonował obok wśród nich także znany polski poeta czasów wojny Chorągwi Wileńskiej Szarych Szeregów. W celu Krzysztof Kamil Baczyński „Krzysztof”. koordynacji działalności różnorodnych harcerskich Inną formacją harcerską był Tajny Hufiec inicjatyw i struktur podziemnych centrala Szarych Harcerzy (THH) utworzony w listopadzie 1939 r. Szeregów w Warszawie wysłała na tereny wschod- w Gdyni z inicjatywy Witolda Nickiego „Morskiego nie II RP swojego specjalnego wysłannika hm. Le- Orła”. Spowodowana niemiecką polityką okupacyj- chosława Domańskiego „Zeusa”. Niestety, niedługo ną izolacja Pomorza od reszty ziem polskich sprawi- potem został on aresztowany przez radziecką po- ła, że THH zachował samodzielność organizacyjną licję polityczną (NKWD) i osadzony w więzieniu przez pierwszych kilka lat wojny. Jego członkowie w Mińsku Białoruskim. Po wybuchu wojny nie- działali także w Wejherowie, Oksywiu i Orłowie. miecko-radzieckiej został rozstrzelany. Na czele THH stał m.in. phm. Henryk Szymań- ski „Samotny Jastrząb”. Członkowie THH składali przysięgę na ocaloną banderę jachtu ZHP „Gene- rał Zaruski”. Harcerze z THH wsławili się wykra- VII.6. „Kamienie na szaniec” dzeniem ściśle tajnych planów umocnień w porcie gdyńskim. Mimo licznych aresztowań organizacja przetrwała do 1942 lub 1943 r., gdy weszła w skład odstawową formą walki w pierwszym okresie Szarych Szeregów na Pomorzu Gdańskim. Pwojny był tzw. mały sabotaż. Jego początki Na terenach wschodnich II RP, w latach 1939– sięgają schyłku 1939 r., kiedy po masakrze 110 Po- –1941 znajdujących się pod okupacją radziecką, laków w podwarszawskim Wawrze na murach sto- również powstawały konspiracyjne organizacje har- licy pojawiły się napisy malowane farbą: „Wawer cerskie. Co więcej, do wybuchu wojny niemiecko- pomścimy”. Z czasem harcerze z Szarych Szeregów -radzieckiej 22 czerwca 1941 r. były nawet licz- i HP nadali tej formie walki niezwykle duży roz- niejsze i prężniej działające niż podobne struktury mach. Na murach masowo umieszczano symbole

76 Stanisław Broniewski (1915–2000), instruktor Związku ZHP. W 1948 r. został zwolniony z tej funkcji i usunię- Harcerstwa Polskiego, naczelnik Szarych Szeregów, harc- ty z organizacji. Pracował m.in. w Centralnym Urzędzie mistrz, dowódca akcji pod Arsenałem, doktor habilitowany Planowania, Radzie Ekonomicznej przy Radzie Ministrów, nauk ekonomicznych, żołnierz AK. Broniewski w 1928 r. Instytucie Urbanistyki i Architektury oraz Instytucie Kształ- wstąpił do warszawskiej drużyny harcerskiej, później był towania Środowiska Uniwersytetu Łódzkiego. W latach instruktorem Wielkopolskiej Chorągwi Harcerzy. W 1938 r. 1956–1958 był doradcą Naczelnej Rady Harcerskiej ZHP, ukończył studia ekonomiczno-politologiczne na Uniwer- następnie członkiem Harcerskiego Kręgu Instruktorskie- sytecie Poznańskim. go przy Głównej Kwaterze Harcerstwa. Należał do wielu W czasie wojny współorganizował konspiracyjne har- gremiów naukowych, m.in. Polskiego Towarzystwa Ekono- cerstwo męskie w Warszawie. W Szarych Szeregach peł- micznego, Stowarzyszenia Urbanistów Polskich, Komitetu nił funkcję w latach 1941–1943 komendanta Chorągwi Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN. Warszawskiej (Ul „Wisła”) oraz od lutego do maja 1943 r. Od lutego do listopada 1989 r. był w Związku Har- komendanta warszawskich Grup Szturmowych. 26 marca cerstwa Rzeczypospolitej. W grudniu 1989 r. stanął na 1943 r. pod Arsenałem dowodził akcją uwolnienia Jana czele Krajowego Komitetu Odrodzenia ZHP, a następnie Bytnara „Rudego”. W maju 1943 r., po aresztowaniu hm. w 1990 r. – Rady Ochrony Pamięci Pomników Walki i Mę- Floriana Marciniaka, Broniewskiego wybrano na naczelni- czeństwa. Był honorowym przewodniczącym Stowarzysze- ka SzSz. Brał on udział w powstaniu warszawskim, po jego nia Szarych Szeregów i rzecznikiem jedności harcerstwa. upadku został osadzony w obozie jenieckim na terenie W 1992 r. otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta obozu koncentracyjnego Bergen-Belsen. Warszawy. Jest autorem 195 prac naukowych i książek Po zakończeniu wojny, od lipca do listopada 1945 r., o tematyce harcerskiej i biograficznej, m.in. Całym ży- pełnił funkcję komendanta głównego Związku Harcerstwa ciem. Szare Szeregi w relacji naczelnika, Florian Marci- Polskiego w Niemczech. W grudniu 1945 r. wrócił do niak. Naczelnik Szarych Szeregów, To nie takie proste. kraju. Przewodniczył Komisji Historycznej Naczelnictwa Moje życie.

Polski walczącej (słynne kotwice), wybijano szyby łań dochodziło rzadziej, może kilkadziesiąt razy, w tych zakładach fotograficznych, w których na wy- np. w Kielcach harcerze namalowali wielki symbol stawach znajdowały się zdjęcia Niemców. Zrywano Polski walczącej na wieży kościoła katedralnego, niemieckie flagi i godła, zamalowywano niemieckie podobne akcje przeprowadzili w Częstochowie, nazwy ulic. Kina, w których wyświetlano niemiec- Lublinie, Radomiu i innych ośrodkach miejskich. kie filmy i propagandowe kroniki filmowe, syste- W latach 1941–1944 setki harcerek i harcerzy matycznie obrzucano fiolkami z gazem łzawiącym z Szarych Szeregów zaangażowały się w tzw. Ak- (w tym wypadku zresztą z niewielkim skutkiem). cję „N”, którą prowadziło Biuro Informacji i Pro- Do legendy Szarych Szeregów przeszły ak- pagandy KG AK. Polegała ona na propagandowym cje ich czołowych instruktorów w Warszawie. Na oddziaływaniu na Niemców przez wpajanie im przykład Jan Bytnar „Rudy” namalował symbol przekonania, że w III Rzeszy istnieje silna anty Polski walczącej na pomniku Lotnika oraz zerwał hitlerowska opozycja, a ponadto na utrudnianiu hitlerowską flagę z gmachu Towarzystwa Zachę- im życia w okupowanej Polsce. W tym celu w naj- ty Sztuk Pięknych. Maciej Aleksy Dawidowski bardziej uczęszczanych przez Niemców miejscach „Alek” zdjął niemiecką tablicę z pomnika Miko- podrzucano Niemcom ulotki i gazetki w języku nie- łaja Kopernika (Niemcy uważali polskiego astro- mieckim wydawane jakoby przez antyhitlerowskie noma za swojego „wielkiego rodaka”). W stolicy podziemie, rozlepiano fikcyjne ogłoszenia lub wy- tego typu wystąpienia organizowano regularnie, syłano do obywateli III Rzeszy listy z pogróżkami. mniej więcej raz w tygodniu przez cztery lata, co Niekiedy zamieszczano złośliwe ogłoszenia w gaze- oznaczało ok. 200 dużych akcji. Prowadziło je tach, wykonywano głuche telefony, rozpowszech- ok. 200 harcerzy i kilkanaście harcerek. Piętna- niano złośliwe zarządzenia o ewakuacji miast, za- ścioro z nich Niemcy schwytali i prawie wszyst- tykano gipsem dziurki od klucza w mieszkaniach. kich zamordowali. Na prowincji, z uwagi na więk- Niezwykle pożyteczną działalnością harcerek szą kontrolę władz okupacyjnych, do takich dzia- i harcerzy była służba wywiadowcza. Polegała ona

77 na prowadzeniu stałej, niezwykle żmudnej obser- Armia Krajowa wacji linii kolejowych, mostów, węzłów drogowych, Początki Armii Krajowej sięgają 27 września 1939 r., ważniejszych obiektów okupacyjnego aparatu wła- kiedy w oblężonej przez Niemców Warszawie gen. Michał dzy. Dzięki zaangażowaniu młodzieży harcerskiej Tokarzewski-Karaszewicz powołał polityczno-wojskową or- ganizację konspiracyjną Służba Zwycięstwu Polski. 13 listo- z wielu miejscowości zarówno „Pasieka”, jak i KG pada 1939 r. powstał oparty na jej strukturach Związek AK były w stanie prześledzić ruch i rozmieszczenie Walki Zbrojnej, 14 lutego 1942 r. przemianowany na Armię niemieckich jednostek wojskowych, a przez to pla- Krajową. Na jej czele stał Komendant Główny podlegają- cy Naczelnemu Wodzowi i Prezydentowi RP. AK była więc ny niemieckiego dowództwa. Dla wykonujących te częścią Polskich Sił Zbrojnych, podziemną armią w kraju. zadania obserwacja wywiadowcza stanowiła cenne Działaniami AK kierowała Komenda Główna, w terenie doświadczenie, a dla ich przełożonych – istotne na- zaś komendy tworzonych specjalnie obszarów, okręgów (przedwojennych województw), inspektoratów i obwodów rzędzie wychowawcze. Praca w wywiadzie uczyła (powiatów). Żołnierze AK składali specjalną przysięgę, po bowiem odwagi, cierpliwości, rzetelności i solidno- czym byli dołączani do plutonów, kompanii i batalionów ści, stając się okazją do pełnienia „szarej służby” konspiracyjnych. Działalność AK obejmowała wywiad i kontrwywiad, walczącej Polsce i rodakom. sabotaż i dywersję, partyzantkę oraz przygotowania do powstania powszechnego w chwili osłabienia okupanta niemieckiego. Jej oddziały dywersyjne i partyzanckie przepro- wadzały ataki na posterunki niemieckiej policji, wykonywały wyroki śmierci na zdrajcach narodu polskiego i szczególnie VII.7. Z bronią w ręku szkodliwych funkcjonariuszach aparatu okupacyjnego, wy- sadzały pociągi, rozbijały niemieckie oddziały wojskowe. AK wsławiła się m.in. zdobyciem informacji wywiadow- czych na temat niemieckich rakiet V1 i V2, zamachami na orośli harcerze z Szarych Szeregów brali tak- wysokich funkcjonariuszy policji niemieckiej (np. harcerze że udział w walce zbrojnej z okupantem. Ich z batalionu „Parasol” dokonali zamachu na Kutscherę), D paraliżowaniem linii kolejowych wroga na zapleczu frontu Grupy Szturmowe podporządkowane były Kie- niemiecko-radzieckiego (organizacja „Wachlarz”). rownictwu Dywersji (Kedyw) Armii Krajowej, Latem 1944 r. w AK służyło niemal 400 tys. żołnierzy, dlatego bardzo często dowództwo AK włączało była to więc największa armia podziemna w okupowanej Europie. Większość akowców nie przeszła jednak regu- ich uczestników do akcji zbrojnych wymierzo- larnego przeszkolenia wojskowego, a liczba dostępnej nych przeciwko strukturom i przedstawicielom broni sięgała jedynie 53 tys. sztuk. Jesienią 1944 r., po niemieckiego aparatu okupacyjnego. Harcerze politycznym niepowodzeniu akcji „Burza”, stan liczebny AK znacznie się zmniejszył, podobnie jak jej wpływy i ran- z różnych ośrodków miejskich Generalnego Gu- ga. 19 stycznia 1945 r., w obliczu zajęcia ziem polskich bernatorstwa uczestniczyli w rozbrajaniu funkcjo- przez Armię Czerwoną, ostatni Komendant Główny gen. nariuszy niemieckich formacji policyjnych, żoł- Leopold Okulicki „Niedźwiadek” wydał rozkaz rozwiązu- jący Armię Krajową. Po wojnie część jej żołnierzy zaan- nierzy SS i Wehrmachtu, akcjach sabotażowych gażowała się w walkę antykomunistycznego podziemia i dywersyjnych. Niektórzy z nich wstępowali do niepodległościowego. oddziałów partyzanckich AK, czasem w zwartych grupach, jak np. dowodzeni przez pchor. Kazi- mierza Załęskiego „Bończa” harcerze z Radomia, lub indywidualnie. Przeprowadzali zamachy na Latem 1943 r. z warszawskich Grup Szturmo- szczególnie niebezpiecznych dla ludności polskiej wych utworzono jednostkę bojową – batalion „Zoś- przedstawicieli niemieckiego aparatu okupacyjne- ka”, nazwany tak na cześć swego bohaterskiego do- go. Najwięcej tego typu akcji dokonano w Warsza- wódcy hm. Tadeusza Zawadzkiego „Zośki”, „Tade- wie. Do najgłośniejszych należał przeprowadzony usza”, „Kajmana”, który zginął podczas akcji pod 1 lutego 1944 r. zamach na gen. Franza Kutscherę, Sieczychami koło Wyszkowa w sierpniu 1943 r. Nie- dowódcę SS i policji w dystrykcie warszawskim, bawem z Batalionu tego wydzielono jedną kompa- odpowiedzialnego za publiczne egzekucje tysięcy nię do zadań specjalnych pod kryptonimem „Agat” warszawiaków. (od: anty-gestapo), a następnie „Pegaz” (od: prze-

78 Akcja pod Arsenałem Do legendy Szarych Szeregów przeszła akcja pod VII.8. Powstanie warszawskie Arsenałem przeprowadzona 28 marca 1943 r., po- legająca na brawurowym odbiciu „Rudego” i innych więźniów przewożonych z siedziby gestapo w al. Szu- cha do więzienia na Pawiaku. Potwornie skatowany rawdziwą godziną próby stało się dla polskich w czasie przesłuchań „Rudy” kilka dni później zmarł Pharcerzy rozpoczęte 1 sierpnia 1944 r. powsta- na skutek wcześniejszych tortur. W tej akcji zginął także nie warszawskie. W czasie 63 dni powstania (do ciężko ranny „Alek”. Ich przyjaźń oraz ofiara życia (kilka miesięcy później z bronią w ręku zginął także biorący 2 października 1944 r.) poległo ok. 18 tys. powstań- udział w akcji Tadeusz Zawadzki „Zośka”) zostały utrwa- ców. Zginęło też lub zostało zamordowanych 150– lone w pamięci potomnych dzięki niezwykle popularnej –180 tys. ludności cywilnej, w większości w bestial- książce Aleksandra Kamińskiego Kamienie na szaniec. Była to bez wątpienia najważniejsza publikacja na temat ski sposób uśmierconych przez Niemców. Harcerki harcerstwa, która wpływała na jego postrzeganie przez i harcerze, w liczbie ok. 4 tys., stanęli podczas po- miliony dziewcząt i chłopców w okresie wojennym i powstania w pierwszym szeregu walczących, ponosząc wojennym, przyczyniając się do utrwalenia legendy Sza- rych Szeregów. Trzydzieści lat po wojnie, w 1978 r., na jej ogromne straty. Do legendy przeszły walki dwóch motywach został nakręcony film pt.Akcja pod Arsenałem największych oddziałów bojowych złożonych z har- w reżyserii Jana Łomnickiego, który uwiecznił w kulturze cerzy – batalionów „Zośka” i „Parasol”. Pierwszy masowej dokonania warszawskich Grup Szturmowych. W marcu 2014 r. wszedł na ekrany kin film pt.Kamienie z nich, pod dowództwem hm. kpt. Ryszarda Mieczy- na szaniec w reżyserii Roberta Glińskiego, obraz ten nie sława Białousa „Jerzego”, przeszedł szlak bojowy jest jednak wierną ekranizacją powieści Kamińskiego. przez kilka dzielnic Warszawy (Wolę, Stare Mia- sto, Śródmieście i Czerniaków). Według szacunko- wych danych, w jego szeregach poległo lub zaginęło ciw gestapo), którą wiosną 1944 r. przekształcono 350 żołnierzy, co stanowiło 70 proc. stanu oddziału. w batalion „Parasol”. Jego nazwa nawiązywała do Batalion ów wsławił się m.in. niemal nieprze- planowanego przekształcenia tej jednostki już po rwaną walką na wielu zagrożonych odcinkach po- wojnie w batalion powietrznodesantowy. Żołnie- wstańczej obrony, opanowaniem obozu koncentra- rze z Parasola uczestniczyli w najważniejszych ak- cyjnego przy ul. Gęsiej („Gęsiówki”), w którym cjach dywersyjnych Polskiego Państwa Podziemne- przebywało 350 więźniów narodowości żydowskiej, go, m.in. we wspomnianym zamachu na Kutscherę, wywodzących się z różnych krajów Europy, prze- zamachu na gen. Wilhelma Koppego – dowódcę SS biciem się górą, tzn. przez ruiny – jako jedyny od- i policji w GG oraz wielu innych, w których elimi- dział powstańczy – ze Starówki do Śródmieścia nowano najbardziej zbrodniczych funkcjonariuszy (31 sierpnia 1944 r.), bohaterską postawą w czasie niemieckich. Obydwa bataliony już w 1943 r. pod- obrony Czerniakowa przed przeważającymi siłami legały bezpośrednio dowództwu Kedywu KG AK. niemieckimi. Podobny szlak przebył batalion „Para- Harcerze w wyodrębnionych oddziałach lub in- sol”, tracąc 280 zabitych i rannych. Na Czerniakowie dywidualnie licznie uczestniczyli w wojskowo-po- te dwie – wówczas już zdziesiątkowane – jednostki litycznej akcji „Burza”. W lipcu 1944 r. w czasie połączono w jeden oddział bojowy. Za walki w po- wyzwalania Wilna spod okupacji niemieckiej (ope- wstaniu obydwa bataliony zostały odznaczone przez racja „Ostra Brama”) w szeregach wileńskiej AK Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych Srebr- walczyła 180-osobowa kompania ZBN ze swoim do- nymi Krzyżami Orderu Virtuti Militari. W skład wódcą hm. Józefem Grzesiakiem „Czarnym” na cze- tych jednostek wchodzili przeważnie podchorążo- le. W walkach o wyzwolenie Lublina wziął udział wie i oficerowie, czyli żołnierze, którzy powinni 1 Pluton Harcerski Okręgu AK Lublin. W czasie byli pełnić służbę na stanowiskach dowódczych, koncentracji Korpusu Kieleckiego AK (sierpień– tymczasem ginęli z bronią w ręku jako szeregowcy... wrzesień 1944 r.) w jego szeregach znalazło się – na Na Starówce i w Śródmieściu walczył batalion ok. 7 tys. żołnierzy – co najmniej kilkuset harcerzy. „Wigry” utworzony przez środowisko wigierczy-

79 ki w kanałach) oraz sanitariuszki z niezwykłym Powstanie warszawskie Marsz wojsk radzieckich na Zachód, w kierunku gra- oddaniem pełniące służbę często na pierwszej li- nic Polski, skłonił dowództwo AK w końcu 1943 r. do nii ognia i w szpitalach polowych. Wiele harcerek przyjęcia planu akcji militarno-politycznej pod krypto- poświęciło życie, transportując rannych (nierzadko nimem „Burza”. Akowcy mieli atakować wycofujące się jednostki niemieckie, odbierać im okupowane tereny w kanałach), opiekując się nimi aż do końca. Wyjąt- i witać jako gospodarze wojska radzieckie. Zmobilizo- kowe bestialstwo spotykało wiele z nich ze strony wano ok. 100 tys. żołnierzy i oficerów. Kiedy okazało się, żołnierzy Wehrmachtu i formacji policyjnych (SS, że akcja nie przyniosła oczekiwanych rezultatów (gdyż dowództwo radzieckie rozbrajało akowskie oddziały), KG żandarmerii, jednostek cudzoziemskich na służbie AK zdecydowała się na wydanie Niemcom walki w War- niemieckiej), którzy bili je, gwałcili i mordowali. szawie, chcąc postawić Sowietów przed faktem dokona- Swój wkład w walki powstańcze wnieśli też naj- nym. W ostatnich dniach lipca wydawało się, że Armia Czerwona szybko odepchnie oddziały Wehrmachtu za młodsi harcerze – 12–14-letni łącznicy, sanitariu- Wisłę na Zachód, umożliwiając realizację tych planów. sze, gońcy, obsługujący Harcerską Pocztę Polową. 1 sierpnia 1944 r. ok. 36 tys. powstańców dowodzo- Ginęli setkami podczas służby. nych przez gen. Antoniego Chruściela „Montera” uderzy- ło na oddziały niemieckiej policji i wojska rozlokowane Straty w środowisku młodzieży harcerskiej w Warszawie. Do 4 sierpnia strona powstańcza utrzy- były tym dotkliwsze, że we wszystkich wspo- mywała inicjatywę, ale od 5 sierpnia wojska niemieckie mnianych jednostkach służbę pełnili instrukto- rozpoczęły kontrofensywę: m.in. od 5 do 12 sierpnia zdobyły Wolę, gdzie wymordowały ok. 40 tys. cywilów rzy i harcerze należący do elity narodu polskiego, (mężczyzn, kobiet i dzieci), rozstrzeliwanych w masowych rzucanej jak „kamienie na szaniec”. Byli też elitą egzekucjach, pędzonych przed czołgami jako „żywe tar- środowiska młodzieżowego. Wyróżniali się w nim cze”, gwałconych i dobijanych w powstańczych szpitalach wraz z ich personelem. Do 31 sierpnia okupanci w równie wykształceniem, zaletami charakteru, m.in. zapa- okrutny sposób spacyfikowali Stare Miasto, we wrześniu łem, odwagą, głęboką świadomością obywatelską, zaś upadły kolejne dzielnice – Czerniaków, Mokotów, Żo- a nade wszystko gorącym patriotyzmem, który liborz i Śródmieście. Do sukcesów niemieckich przyczyniła się bierna postawa władz radzieckich, które z rozmysłem zaprowadził ich na prawdziwą polską „Golgotę zatrzymały ofensywę swoich wojsk na linii Wisły. USA XX wieku”. Patrząc na ich masową śmierć, wy- i Wielka Brytania zrezygnowały zresztą z jakichkolwiek bitny krytyk literacki Kazimierz Wyka napisał, że form silniejszego nacisku na ZSRR, stawiając na pierwszym miejscu własne interesy na Dalekim Wschodzie. narodową tragedią Polaków było to, że do wroga 2 października 1944 r. dowództwo AK podpisało akt strzelali „brylantami”. W ten sposób zaznaczyli kapitulacji, który położył kres walkom w Warszawie. Ich zupełnie wyjątkowy udział harcerstwa w zmaga- rezultaty były tragiczne: ok. 18 tys. zabitych powstańców, 180 tys. wymordowanych cywilnych mieszkańców mia- niach narodu polskiego podczas najokrutniejszej sta, wypędzenie poza jego mury wszystkich pozostałych, z wojen. Okazało się, że polskie harcerstwo było ogromne zniszczenia obejmujące ok. 84 proc. wszystkich jedyną w światowym skautingu organizacją, która budynków (w wyniku osobistego rozkazu Hitlera Niemcy po zakończeniu walk systematycznie burzyli stolicę Polski). tworząc własne jednostki i struktury, na tak wiel- Po II wojnie światowej bohaterska postawa powstań- ką skalę wzięła udział w działaniach wojennych. ców i wolnościowy charakter zrywu powstańczego uczyni- Z tego powodu harcerstwo wojenne obrosło ły powstanie warszawskie ważnym symbolem wolnościo- wych dążeń Polaków, które skłaniało także do rozwagi legendą, która owiała – rzecz paradoksalna, ale w kalkulacjach politycznych. i zrozumiała – głównie Szare Szeregi. One bowiem dzięki spektakularnej walce z bronią w ręku utrwa- liły się w pamięci zbiorowej Polaków, przybierając postać symbolu harcerskiej służby w okresie naro- ków, który stracił ponad 160 poległych oraz wielu dowej próby. Autorytet harcerstwa w społeczeń- rannych i zaginionych. W batalionie „Gustaw” nato- stwie budowali jednak także ci harcerze i te harcer- miast znaleźli się harcerze z Hufców Polskich, któ- ki, którzy indywidualnie pełnili służbę w różnych rzy walcząc, ponieśli również duże straty. W czasie organizacjach konspiracyjnych, instytucjach po- powstańczych zmagań dzielną postawą wyróżniały mocy społecznej, wojskowych służbach pomocni- się harcerki łączniczki, „kanalarki” (przewodnicz- czych i oddziałach partyzanckich. Było ich znacz-

80 nie więcej niż w konspiracyjnych ugrupowaniach dysław Raczkiewicz) oraz przybyła tam licznie harcerskich, może nawet dziesiątki tysięcy, ale to wraz z polskimi uchodźcami młodzież harcerska właśnie dzięki ich postawie do społeczeństwa do- i starszyzna, postanowił w dniu swojego przy- cierała prawda o wyjątkowej roli ruchu harcerskie- jazdu do Paryża utworzyć naczelne władze pol- go w czasach dramatycznego przełomu. skiego harcerstwa pod nazwą Komitet Naczelny (KN) ZHP. W jego skład – poza hm. Grażyńskim – weszli także gen. Józef Zając, dotychczasowy wiceprzewodniczący ZHP, hm. Maria Kapiszew- VII.9. ZHP na uchodźstwie ska oraz hm. Henryk Kapiszewski, dotychczaso- (1939–1945) wy komisarz międzynarodowy ZHP. Przewodni- czącym został ponownie hm. Grażyński, który wyniku przegranej kampanii wrześniowej listownie powiadomił Prezydenta RP o powoła- W poza granice kraju trafiły tysiące żołnierzy niu emigracyjnych władz harcerskich. Zamysłem i cywilnych uchodźców. Ich największe skupiska nowo utworzonego komitetu było reprezentowanie znajdowały się początkowo w Rumunii, na Wę- wobec rządu RP oraz na arenie międzynarodowej grzech i we Francji. Tam właśnie 9 październi- harcerskich drużyn i środowisk zarówno w oku- ka 1939 r. przybył z Rumunii Michał Grażyński, powanym kraju, jak i w Rumunii, na Węgrzech przewodniczący ZHP, wojewoda śląski, a zarazem oraz na Bliskim Wschodzie. Komitet nawiązał – od 2 września 1939 r. – członek rządu II RP. także współpracę z harcerskimi organizacjami Wziąwszy pod uwagę, że na terenie Francji rozpo- polonijnymi, które przed wybuchem wojny istniały częły działalność polskie władze na uchodźstwie w 16 krajach świata. (30 września 1939 r. premierem rządu RP został Dzięki zadzierzgniętym wcześniej kontaktom gen. Władysław Sikorski, prezydentem zaś Wła- i energicznym działaniom Komitet Naczelny ZHP

Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie Klęska Polski w kampanii wrześniowej i okupacja ziem gen. Władysława Andersa. Po jej wyjściu do Iranu została polskich przez Niemcy hitlerowskie i ZSRR spowodowały przemianowana na II Korpus PSZ, który 18 maja 1944 r. exodus tysięcy Polaków za granicę. Tam, opierając się na zdobył silnie ufortyfikowany klasztor Monte Cassino we mocarstwach sojuszniczych, pod kierownictwem rządu Włoszech. Szlak bojowy II Korpusu zakończył się w kwiet- RP na uchodźstwie tworzyli oni jednostki wojskowe, które niu 1945 r. pod Bolonią. W czasie rozpoczętej 6 czerwca miały prowadzić walkę o odzyskanie niepodległości prze- 1944 r. inwazji aliantów w Normandii w szeregach ich ciwko okupantom i ich sojusznikom. wojsk walczyła 1 Dywizja Pancerna dowodzona przez gen. Już jesienią 1939 r. we Francji powstała Armia Polska, Stanisława Maczka. Jej największym sukcesem okazała wiosną 1940 r. licząca ok. 80 tys. żołnierzy. Jedna z jej się zwycięska bitwa pancerna pod Falaise z lipca 1944 r., jednostek, Samodzielna Brygada Strzelców Podhalań- a szlak bojowy – po wyzwoleniu znacznych obszarów Ho- skich, dowodzona przez gen. Zygmunta Szyszko-Bohu- landii, gdzie Polacy do dziś traktowani są z wielką estymą sza, w kwietniu i maju 1940 r. walczyła z Niemcami pod – zakończył się w kwietniu 1945 r. zdobyciem niemieckiej Narwikiem w Norwegii. Po klęsce Francji resztki brygady bazy morskiej Wilhelmshaven. Pod angloamerykańskim ewakuowano do Wielkiej Brytanii, gdzie została przeor- dowództwem walczyła też Samodzielna Brygada Spado- ganizowana w I Korpus Polskich Sił Zbrojnych. W tym chronowa dowodzona przez gen. Stanisława Sosabow- samym czasie w Syrii powołano do życia Samodzielną skiego. Nie wysłano jej jednak do walczącej Warszawy, jak Brygadę Strzelców Karpackich dowodzoną przez gen. planowało polskie Naczelne Dowództwo, lecz do Holandii, Stanisława Kopańskiego, która odznaczyła się w czasie gdzie uczestniczyła w nieudanej operacji powietrznode- oblężenia przez jednostki niemieckie i włoskie twierdzy santowej „Market Garden” pod Arnhem. W 1945 r. PSZ Tobruk w latach 1941–1942. W sierpniu i wrześniu 1940 r. na Zachodzie liczyły ok. 186 tys. żołnierzy i były czwartą polscy lotnicy z Dywizjonu 303 i innych jednostek walnie największą siłą koalicji antyhitlerowskiej. Niestety nie miało przyczynili się do pokonania Niemców w bitwie o Anglię. to wpływu na sytuację Polski, która w wyniku porozumienia Po ataku Niemiec na Związek Radziecki 22 czerwca Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i ZSRR na 45 lat 1941 r. w ZSRR powstała Armia Polska pod dowództwem znalazła się w radzieckiej strefie wpływów.

81 szybko uzyskał akceptację i wsparcie (również fi- Zygmunt Lechosław Szadkowski (1912–1995), nansowe) Międzynarodowego Biura Skautowego. harcmistrz, oficer WP, komendant ZHP na Wschodzie, 12 grudnia 1939 r. sam gen. Baden-Powell przysłał przewodniczący ZHP pgK, polityk emigracyjny, dzia- do hm. Grażyńskiego list, w którym życzył Polsce łacz społeczny. Do harcerstwa wstąpił w 1919 r. Od 1934 r. był drużynowym, następnie hufcowym. W latach zwycięstwa oraz wyrażał podziw i uznanie dla bo- 1932–1939 był członkiem Komendy Chorągwi Wileń- haterskiej walki Polaków z najeźdźcami, a także skiej Harcerzy. W 1938 r. ukończył studia na Wydziale dla wytrwałej służby harcerek i harcerzy, pełnio- Matematyczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Stefana Ba- torego w Wilnie. Następnie podjął dodatkowe studia nej w tak trudnych warunkach. Komitet Naczelny na Wydziale Prawa i Nauk Społecznych, a od 1938 r. ZHP nawiązał współpracę ze światowym Biurem pracował w służbie dyplomatycznej (w konsulatach RP Skautek, w którego działaniach uczestniczyła wów- w Dyneburgu, Bukareszcie i Czerniowcach). Po wybuchu wojny jako emisariusz rządu RP został wysłany do Rumu- czas przebywająca w Wielkiej Brytanii Olga Mał- nii, gdzie m.in. stworzył szlak przerzutowy z Bukaresztu kowska. 14 listopada 1939 r. Małkowska została na Bliski Wschód. udekorowana przez królową Elżbietę II odznacze- Po upadku Francji na Bliskim Wschodzie słu- żył w Samodzielnej Brygadzie Strzelców Karpackich. niem skautek brytyjskich – Brązowym Krzyżem W 3 batalionie walczył w obronie Tobruku i w bitwie pod Zasługi (Bronze Cross for Gallantry). We Francji Gazala. Od 1941 do 1948 r. był wiceprzewodniczą- do czerwca 1940 r. KN wydawał czasopismo „Biu- cym Rady Starszyzny Związku Harcerstwa Polskiego na Wschodzie. W październiku 1944 r. został komendan- letyn” oraz miesięcznik „Na Tropie” (od stycznia tem ZHP na Wschodzie (funkcję tę pełnił do 1948 r.). do maja 1940 r. wyszło pięć numerów). Przeszedł szlak bojowy II Korpusu, służbę wojskową O ile prezydent RP zaakceptował ten stan rze- zakończył w stopniu podpułkownika. Po wojnie początkowo mieszkał we Włoszech i w Pa- czy, o tyle premier gen. Władysław Sikorski i jego lestynie, później w Wielkiej Brytanii w Londynie. Pełnił najbliższe otoczenie, mimo popierania harcerstwa wiele funkcji w środowisku emigracyjnym, m.in. sekre- jako takiego, odnosiło się niechętnie do hm. Mi- tarza generalnego Światowej Federacji Stowarzyszenia Polskich Kombatantów (w latach 1967–1983), prezesa chała Grażyńskiego, utożsamianego z przedwo- SPK oddział Wielka Brytania (w latach 1957–1960) jennym rządem sanacyjnym obwinianym o klęskę oraz prezesa Zarządu Głównego Światowej Federacji w kampanii wrześniowej oraz niewłaściwą polity- SPK (w latach 1984–1994). W latach 1948–1951 peł- nił funkcję sekretarza generalnego ZHP pgK, w latach kę wewnętrzną w okresie przedwojennym. Z tego 1952–1953 wiceprzewodniczącego i pełniącego obo- względu w otoczeniu premiera Sikorskiego zro- wiązki przewodniczącego, od 1954 r. zaś przewodniczą- dził się pomysł usunięcia Grażyńskiego z funk- cego ZHP pgK. W latach 1960–1967 był równocześnie przewodniczącym ZHP pgK i ZHP. W latach 1978–1991 cji przewodniczącego ZHP. 18 kwietnia 1940 r. był również członkiem prezydium Rady Narodowej gen. Sikorski, jako prezes Rady Ministrów, wydał Rzeczypospolitej Polskiej i jej ostatnim przewodniczącym zarządzenie dotyczące zawieszenia dotychczaso- oraz ministrem spraw społecznych i skarbu w dwóch rządach RP na uchodźstwie (w latach 1973–1978). wych władz ZHP i ustanowienia siedmioosobowe- W 1990 r. uzgadniał warunki przekazania insygniów go zarządu. Nie udało się wyłonić nowego zarządu prezydenckich do Polski. Od 1992 r. należał do Rady z powodu klęski Francji i przymusowej ewakuacji Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Był odznaczony m.in. Orderem Odrodzenia Polski, Krzyżem Walecznych, wojska oraz władz państwowych do Wielkiej Bry- Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami. tanii. Mimo to Michał Grażyński został ostatecznie Zmarł w Londynie 5 września 1995 r., spoczął na usunięty z władz naczelnych ZHP i internowa- cmentarzu Żbikowskim w Pruszkowie. 10 listopada 2012 r. wraz z żoną Wandą został pochowany w Pan- ny w miejscowości Rothesay na szkockiej wyspie teonie Wielkich Polaków w Świątyni Opatrzności Bożej Bute. 24 grudnia 1940 r. w Castle Mains w Szkocji w Warszawie. na czele wybranego przez starszyznę instruktor- ską Tymczasowego Komitetu ZHP stanęła hm. RP Olga Małkowska. 21 sierpnia 1942 r. Tymczasowy dowały się naczelne władze polskie. 18 czerwca Komitet ZHP został oficjalnie uznany przez rząd 1943 r. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wyra- RP na uchodźstwie. 16 stycznia 1943 r. siedzibę ziło zgodę na zmianę nazwy na Komitet Naczelny Komitetu przeniesiono do Londynu, gdzie znaj- ZHP na czas wojny. Do jego kompetencji należało

82 reprezentowanie ZHP poza granicami Polski oraz W dniach 11–13 października 1941 r. w Tel Awi- organizowanie harcerstwa poza krajem. wie odbyła się I Konferencja Harcerska na Bli- Przez cały okres wojny Komitet Naczelny ZHP skim i Środkowym Wschodzie, traktowana potem usiłował zachować niezależność i społeczny cha- jako I Walny Zjazd ZHP na Wschodzie. Uznała rakter organizacji harcerskiej, opierając swój pro- ona zwierzchnictwo Naczelnego Komitetu ZHP gram i założenia ideowe na statucie z 1936 r. Na w Wielkiej Brytanii i ogłosiła się najwyższą władzą tym tle dochodziło do konfliktów z rządem RP, harcerską na Bliskim i Środkowym Wschodzie. Na który niechętnie patrzył zarówno na kultywowanie czele ZHP na Wschodzie stanął – jako przewod- pamięci marszałka Józefa Piłsudskiego – ideowego niczący Rady Starszyzny – hm. ppłk. dypl. Stani- patrona przedwojennego ZHP, jak i na utrwalanie sław Sielecki. Funkcję komendanta ZHP na Wscho- pamięci o czynie Legionów Piłsudskiego, stano- dzie pełnili: hm. Romuald Kawalec (1941–1942), wiącej istotną część propagandy obozu sanacyjne- hm. Walerian Jeremi Śliwiński (1942–1944) oraz go przed wojną. Z kolei harcerze nie chcieli słyszeć hm. ppor. Zygmunt Szadkowski (1944–1948), emi- o usunięciu tej części własnego dorobku ideowe- sariusz rządu polskiego w Rumunii, oficer SBSK, go z pracy wychowawczej w drużynach. Na tym który wraz ze swoją macierzystą brygadą walczył tle dochodziło do tak ostrych spięć, że ministro- pod Tobrukiem. wie wyznań religijnych i oświecenia publicznego W 1942 r. na Bliski Wschód napłynęło ok. 115 oraz informacji i dokumentacji kilkakrotnie próbo- tys. Polaków z Armii Polskiej w ZSRR pod do- wali wstrzymać dotację finansową na rzecz ZHP. wództwem gen. Władysława Andersa. Wśród nich Ostatecznie ZHP wyszło zwycięsko z tej próby sił, znajdowało się wielu (ok. 38 tys.) członków rodzin utrzymując własną niezależność. Przez cały okres żołnierskich, w tym prawie 20 tys. dzieci i mło- II wojny światowej trwał spór między ZHP w Kra- dzieży. Ewakuowanych uchodźców tymczasowo ju (Szare Szeregi) i Komitetem Naczelnym ZHP osiedlono w Indiach, Iranie, Palestynie, Rodezji o zwierzchnictwo nad całym ruchem harcerskim. Północnej i Południowej, Meksyku i Nowej Zelan- Ostatecznie konfliktu nie rozstrzygnięto, ówczesna dii. Zapał harcerek i harcerzy do pracy społecznej rzeczywistość wymusiła naturalny podział kom- był tak duży, że drużyny harcerskie i gromady petencji między obydwoma ośrodkami. Krajowy zuchowe pojawiły się w niemal każdym polskim kontrolował działalność harcerską w okupowanej osiedlu. Organizowały one ogniska, obchody świąt Polsce, emigracyjny natomiast reprezentował ZHP państwowych i narodowych, a także uroczystości na zewnątrz i nadzorował funkcjonowanie środo- religijne, służby porządkowe, służbę pomocniczą wisk harcerskich poza terytorium II RP. w szpitalach, szkołach, współpracę z miejscowymi Wielkie przemieszczenia ludności polskiej organizacjami skautowymi. Na początku 1945 r. w Europie, Azji i Afryce przyczyniły się do za- ZHP na Wschodzie liczył ok. 12 tys. członków. łożenia na tych obszarach wielu ośrodków pracy Był niezwykle popularny wśród polskich dzieci harcerskiej. Już wiosną 1940 r. w oddziałach for- i młodzieży, w niektórych środowiskach odsetek mowanej w Syrii, a następnie Palestynie Samo- młodzieży harcerskiej wynosił nawet 80–90 proc. dzielnej Brygady Strzelców Karpackich (SBSK) uchodźców poniżej 16. roku życia (przed wojną do znalazło się ok. 200 harcerzy starszych i instruk- ZHP należało jedynie 3–4 proc. tej grupy wieko- torów. Dołączyły do nich rzesze polskich dzieci, wej), a trzeba pamiętać, że przy wstępowaniu do które w 1941 r. napłynęły z Węgier i Rumunii. harcerstwa przestrzegano zasady dobrowolności. Po wojnie – odbudowa i zniewolenie VIII harcerstwa ROZDZIAŁ

wych popieranych przez władze należały Związek VIII.1. Odrodzenie ZHP Walki Młodych (ZWM), podporządkowana PPS Organizacja Młodzieżowa Towarzystwa Uniwer- sytetu Robotniczego (OM TUR) oraz Związek o zakończeniu działań wojennych odbudowa Młodzieży Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej Pstruktur Związku Harcerstwa Polskiego na „Wici” (ZMW RP „Wici”). ziemiach polskich odbywała się dwutorowo: po- Harcerstwo jednak szybko wymknęło się rzą- przez zaplanowane działania nowej, komunistycz- dzącym spod kontroli. Najpierw w Polsce wschod- nej władzy oraz spontanicznie, dzięki oddolnym niej, a od wiosny 1945 r. na pozostałych terenach inicjatywom tysięcy harcerek, harcerzy i instruk- nastąpiła prawdziwa eksplozja ruchu harcerskiego. torów. Pierwszy nurt miał swoje źródło w poli- W mniejszych i większych miejscowościach na tyce powołanego w Moskwie przez radzieckie- skalę masową i, co bardzo ważne, zupełnie spon- go przywódcę Józefa Stalina Polskiego Komitetu tanicznie odradzały się zastępy, drużyny, szczepy, Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Był to organ hufce i chorągwie. Nikt nie czekał na instrukcje pełniący rolę rządu, administrujący polskimi zie- i wytyczne, a zapał i entuzjazm dzieci i młodzie- miami – między Bugiem a Wisłą – zajętymi latem ży były tak wielkie, że zbierali się oni nierzadko 1944 r. przez Armię Czerwoną, czyli tzw. Polską samorzutnie w celu realizowania harcerskich zajęć lubelską. Jego trzon stanowili polscy komuniści, (gier, ognisk, prac społecznych), w wielu miejscach którzy realizowali politykę ZSRR w Polsce. Jeden pracując nawet bez instruktorów. Najszybciej od- z ich celów związanych z młodzieżą polegał na re- rodziły się struktury ZHP na terenach, które na- aktywacji ZHP, ale pod polityczną kontrolą partii leżały do Polski jeszcze przed wybuchem wojny, komunistycznej (wówczas Polskiej Partii Robot- gdzie cały czas działały silne środowiska harcer- niczej – PPR). skie oraz ośrodki konspiracyjne (Kraków, Kielce, Dlatego 30 grudnia 1944 r. szef resortu Warszawa). oświaty PKWN wydał rozporządzenie w spra- Proces budowy środowisk skautowych prze- wie wznowienia działalności ZHP. W rzeczy- biegał wolniej na tzw. Ziemiach Odzyskanych, wistości nowa-stara organizacja nie miała we- na obszarach przed wojną należących do państwa wnętrznej autonomii. Członków jej najwyższej niemieckiego, które – na mocy podjętej na kon- władzy – Tymczasowej Naczelnej Rady Harcer- ferencji w Poczdamie decyzji przywódców tzw. skiej – oraz przewodniczącego powoływał resort Wielkiej Trójki (USA, ZSRR i Wielkiej Brytanii) oświaty PKWN. Zarówno przewodniczący, jak – przypadły Polsce. Tam, z powodu braku miej- i pozostali członkowie Rady wywodzili się bądź scowej kadry instruktorskiej, struktury organi- z PPR, bądź też z oficjalnych organizacji mło- zacji harcerskiej budowali instruktorzy, którzy dzieżowych, które również – w mniejszym lub opuścili dotychczasowe miejsca zamieszkania, większym stopniu – realizowały cele polityczne przenosząc się na północ i zachód. Część z nich PPR. Do najważniejszych struktur młodzieżo- przyjechała na Ziemie Zachodnie i Północne z po-

84 wodu prześladowań politycznych ze strony władz komunistycznych, które traktowały ich służbę VIII.2. Ideały i działania w czasie wojny w Szarych Szeregach i innych for- odrodzonego ZHP macjach konspiracyjnego harcerstwa jako wspie- ranie Armii Krajowej oraz władz RP w Londynie la większości druhen i druhów odrodzona uważanych przez komunistów za przeciwników Dorganizacja miała realizować harcerskie ide- politycznych. ały w tradycyjnym, a więc przedwojennym kształ- Początkowo najbardziej zaangażowani w kon- cie. Dlatego podjęli oni pracę wychowawczą w du- spirację nie mieli pewności, czy należy się włą- chu służby Bogu, Polsce i bliźniemu, w całkowitej czać w legalną pracę harcerską w warunkach sprzeczności z dążeniami władzy komunistycznej. nowego, tym razem radzieckiego, zniewolenia. Ta ostatnia zupełnie inaczej postrzegała zadania Stopniowo zaczął przeważać pogląd, że instruk- harcerstwa. Jeszcze w okresie rządów PKWN kon- torzy powinni znaleźć się tam, gdzie powstaje trolowana przezeń Tymczasowa Naczelna Rada ważne pole pracy wychowawczej, gdzie znajdują Harcerska ZHP przyjęła Deklarację ideową, w któ- się drużyny harcerskie. W związku z tym przez rej wyraziła pełne poparcie dla ówczesnych władz cały rok 1945 trwał proces ujawniania struktur państwowych – Krajowej Rady Narodowej i utwo- i pojedynczych osób zaangażowanych w wojen- rzonego poprzez przekształcenie PKWN Rządu ną konspirację harcerską. Szybciej przebiegał on Tymczasowego. Dokument ten zakładał też, że w środowisku męskim. Już w styczniu 1945 r. wszelkie prace wychowawcze będą prowadzone rozkazem ostatniego naczelnika hm. Leon Mar- „w duchu prawd ideologii, demokracji i nowej rze- szałka rozwiązane zostały Szare Szeregi. Nie- czywistości historycznej”. Pod dyktando władz, co później, w październiku tego samego roku, w iście ekspresowym tempie (cała dyskusja nad tym Aleksander Kamiński wynegocjował zbiorowe zagadnieniem zajęła 2 godziny) Rada opracowała wejście ich członków do odradzającego się ZHP. nową rotę przyrzeczenia i nowe brzmienie prawa Sam Kamiński w lutym 1946 r. został drugim harcerskiego, odbiegające od przedwojennych, tra- wiceprzewodniczącym ZHP. dycyjnie stosowanych w drużynach. Ideologiczną Harcerki przyjęły bardziej wyczekującą posta- kontrolę nad ZHP próbowały przejąć wspomniane wę. Dopiero 25 marca 1945 r. na spotkaniu w Kra- już organizacje młodzieżowe – ZWM i OM TUR, kowie hm. Józefina Łapińska formalnie rozwią- tworząc drużyny pod swoim ideowym patronatem. zała Pogotowie Wojenne Harcerek, kończąc tym Ich wysiłki nie przyniosły oczekiwanych re- samym jego konspiracyjną działalność. Całkowi- zultatów. Przeciwnie, ZHP odrodziło się ponownie te zamknięcie tego rozdziału historii nastąpiło jako wielki ruch społeczny, kierujący się demokra- w sierpniu 1945 r. w Rycicach pod Warszawą na tycznymi zasadami, autonomiczny wobec wszel- odprawie komendantek Pogotowia. Mimo to ostat- kich władz i sił politycznych, a zarazem realizujący nia naczelniczka „Związku Koniczyn” hm. Zofia tysiące oddolnych inicjatyw. Mimo wielu dyskusji, Florczak utrzymała tajne powiązania w środowisku a niekiedy i sporów ogromna większość harcerzy instruktorek, stawiając sobie za cel długofalową uważała, że: walkę o realizację harcerskich ideałów w warun- – ZHP jest organizacją wychowawczą, apoli- kach coraz dotkliwszej dyktatury komunistycznej. tyczną, ponadpartyjną, propaństwową, ale dystan- Ogromna większość – włącznie ze środowiskiem sującą się od bieżącej polityki; hm. Florczak – podjęła jednak czynną pracę in- – prawo i przyrzeczenie harcerskie w trady- struktorską w drużynach i komendach różnych cyjnym brzmieniu winny określać wzór (ideał) szczebli. Dzięki postawie instruktorek już po kil- wychowawczy harcerki i harcerza; ku miesiącach aktywność Organizacji Harcerek – podstawą ideologii harcerskiej powinno być nabrała ogromnej dynamiki. pojęcie służby;

85 – harcerstwo winno odpowiadać na potrzeby zane za sprawą reorganizacji polskiego sportu, swoich czasów i dostosowywać do nich założenia centralizacji jego zarządzania i poddania kon- programowe drużyn; troli politycznej władz. Propagowaniem sportu – przynależność do ZHP jest całkowicie do- zajmowały się też drużyny specjalistyczne, np. browolna; wodne, kolarskie, szybowcowe, lotnicze, górskie. – praca wychowawcza w drużynach ma cha- W Gdańsku, Gdyni, Pucku, Malborku i Trzebie- rakter demokratyczny. ży funkcjonowały harcerskie ośrodki morskie, do Tego rodzaju rozumienie istoty i roli harcer- których należało ok. 5 tys. młodych ludzi. W kil- stwa umożliwiło podjęcie prac programowych we kunastu innych miejscowościach, położonych wszystkich dziedzinach życia. Aktywność harce- w głębi kraju, działały śródlądowe ośrodki wod- rek i harcerzy miała dwojaki charakter. Jej pierw- ne, dysponujące wieloma jachtami. szy wymiar obejmował działalność wewnątrz or- Rozwijała się też działalność kulturalna. Kursy ganizacji. Polegała ona na prowadzeniu codziennej i obozy artystyczne organizował przede wszystkim pracy wychowawczej metodą harcerską, w zastę- Centralny Ośrodek Pracy Kulturalno-Artystycznej. pach, drużynach i szczepach. Jej istotą było zdo- W latach 1945–1949 istniały 24 teatry harcerskie, bywanie stopni i sprawności, składanie przyrze- chóry i zespoły muzyczne. W 1945 r. w Warszawie czenia harcerskiego, udział w rajdach, obozach, Jan Rocki założył Harcerską Agencję Artystycz- biwakach, pracach społecznych, działaniach kul- ną. W ramach działalności gospodarczej harcer- turalnych i sportowych. Szeroki zasięg zyskały ki i harcerze prowadzili 23 terenowe spółdzielnie szkolenia kadry instruktorskiej, traktowane prio- harcerskie, umożliwiające drużynom zdobywanie rytetowo przez kierownictwo ZHP, które dostrze- środków finansowych. 22 czerwca 1945 r. powo- gało potrzebę przygotowania wykwalifikowanych łano Centralę Dostaw Harcerskich, która miała instruktorów, zdolnych zapewnić odpowiednio zaopatrywać jednostki harcerskie w niezbędny wysoki poziom pracy wychowawczej w druży- sprzęt oraz zasilać – zresztą niezwykle skromną nach. Ważną rolę odegrała Centralna Akcja Szko- – kasę Związku. leniowa, która w latach 1945–1947 umożliwiła Ważnym przedsięwzięciem programowym przeszkolenie na kursach drużynowych co naj- ZHP na rzecz społeczeństwa i państwa była służba mniej 3,4 tys. harcerek i harcerzy oraz kilkuset dla Ziem Zachodnich i Północnych. Prowadzono ją podharcmistrzów i harcmistrzów. Od 1947 r. kursy dwuwymiarowo, tzn. poprzez pomoc dla rodzącego instruktorskie mogły organizować także komen- się harcerstwa na tych ziemiach oraz pracę na rzecz dy chorągwi. Ponadto odbywało się wiele szkoleń zjednoczenia tych terenów z resztą kraju. Realizu- specjalistycznych, np. dla drużynowych zucho- jąc te zadania, w latach 1945–1947 większość dru- wych, dla przodowników modelarstwa lotniczego, żyn organizowała tam obozy letnie. Ich uczestnicy kursów samarytańskich, służby dziecku, wodnych, wykonywali prace społeczne na rzecz lokalnych kulturalno-artystycznych, a także z dziedziny ad- społeczności (m.in. przeprowadzali remonty szkół, ministracji i gospodarki. odgruzowywali miasta), szukali śladów polsko- Ważnym elementem pracy harcerstwa w tym ści, zapoznawali się ze specyfiką tych ziem, uczyli okresie stały się harcerskie kluby sportowe i har- ludność autochtoniczną języka polskiego, tworzyli cerskie kluby narciarskie, które łączyły ideę wy- pierwsze biblioteki, świetlice, organizowali zbiórki chowania harcerskiego z uprawianiem sportu pieniędzy i pomocy szkolnych, a także – z inspi- wyczynowego. W latach 1944–1949 powstało racji polskich władz – usuwali pozostałości kultu- co najmniej 113 harcerskich klubów sportowych ry niemieckiej. Działania harcerzy miały charak- i 16 harcerskich klubów narciarskich. Niektó- ter masowy. Tylko w 1946 r. ZHP – jako jedyne re z nich odnosiły prawdziwe sukcesy sportowe stowarzyszenie – opracował plan zorganizowania w skali kraju. W 1948 r. kluby te zostały rozwią- 5 tys. obozów harcerskich będących wstępem do

86 akcji letniej w latach 1947–1948. Ponadto harce- Stalinizm w Polsce rze pełnili służbę pomocniczą w placówkach Pań- Stalinizm to niezwykle brutalny, scentralizowany stwowego Urzędu Repatriacyjnego, wspomagając i etatystyczny system rządów, który powstał w latach akcję osadniczą ludności polskiej. W ramach tego trzydziestych XX w. w Związku Radzieckim pod rządami Józefa Stalina. Zwykle za początek stalinizmu w Polsce przedsięwzięcia – i poza nim – harcerki uczestni- przyjmuje się rok 1944, czyli moment wkroczenia Armii czyły w akcji służby dziecku: prowadziły prace Czerwonej na ziemie II Rzeczypospolitej, lub rok 1948, opiekuńcze w świetlicach, na podwórkach, w do- kiedy od władzy odsunięto za mało posłusznego, według władz ZSRR, Stalinowi sekretarza generalnego Polskiej mach dziecka, przedszkolach i szkołach. Partii Robotniczej Władysława Gomułkę. W 1948 r. W 1948 r., pod naciskiem władz politycznych, doszło także do przymusowego zjednoczenia PPR i PPS ZHP realizował program Harcerskiej Służby Pol- i powstania jednej partii komunistycznej – Polskiej Zjed- noczonej Partii Robotniczej (PZPR). Podporządkowano sce, polegający na wykonywaniu – na skalę masową jej wszystkie instytucje państwa (m.in. samorząd teryto- i pod centralnym kierownictwem – prac społecz- rialny, Sejm oraz Radę Ministrów i sądownictwo) oraz nych w czterech dziedzinach: 1) las i rola, 2) kul- organizacje społeczne (związki zawodowe, zrzeszenia młodzieży, stowarzyszenia kulturalne i środowiskowe). tura i oświata, 3) odbudowa, 4) dziecko i zdrowie. Kierował nią triumwirat: Bolesław Bierut, Jakub Berman Programem tym objęto ok. 84 tys. harcerek i har- i Hilary Minc. cerzy, którzy w czasie akcji letniej wykonywali Rządy stalinowskie polegały na poddaniu ścisłej kontroli kierownictwa władz komunistycznych nie tylko zadania zaplanowane wcześniej przez władze na- wszelkich przejawów życia publicznego, lecz także życia czelne organizacji. Specyfika tej kampanii polegała prywatnego obywateli. Totalitarne zakusy rządzących na tym, że była to pierwsza centralnie kierowana wspomagane były szeroko zakrojonym terrorem, który objął wszystkie warstwy społeczeństwa. W zasobach akcja mająca mocno podkreślany wymiar poli- Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego znajdowało tyczny. To rządzący mieli odtąd decydować, jakie się wówczas prawie 6 mln nazwisk osób uznawanych za działania podejmie młodzież harcerska. Kończył podejrzane, co stanowiło ok. 1/3 wszystkich dorosłych obywateli. Tylko w 1952 r. w polskich więzieniach znaj- się – jak to określano w dokumentach z epoki – dowało się ok. 50 tys. więźniów politycznych. Atmosferę czas „decentralizacji i chaosu wczasów”. Młode zastraszenia wzmagały pokazowe procesy byłych żoł- pokolenie miało się włączyć w zaplanowaną przez nierzy AK, NSZ, WiN, duchowieństwa i przedwojennych polityków, jak również surowe represje za relatywnie polityków odbudowę, a następnie budowę już zu- niewielkie wykroczenia, np. kara 2–3 lat więzienia za pełnie innej Polski. niezrealizowanie w nakazanym terminie przymusowych dostaw płodów rolnych lub opowiedzenie dowcipu politycznego. W latach 1945–1956 w Polsce wydano ok. 5 tys. wyroków śmierci, z czego wykonano prawie po- łowę. Zaciekle zwalczano także struktury i środowiska VIII.3. Likwidacja ZHP Kościoła katolickiego, czego symbolicznym przejawem było przejęcie przez państwo kościelnej instytucji chary- (1948–1951) tatywnej „Caritas” w 1950 r. oraz internowanie prymasa ks. kard. Stefana Wyszyńskiego w 1953 r. W dziedzi- ok 1948 przyniósł ważne zmiany w sytuacji nie gospodarki władze realizowały plan sześcioletni (1950–1955), który przewidywał rozbudowę przemysłu Rspołeczno-politycznej kraju. Zniszczeniu le- ciężkiego, zwłaszcza na potrzeby wojska, infrastruktury galnej (Polskie Stronnictwo Ludowe) i nielegalnej komunikacyjnej oraz kolektywizację rolnictwa. (niepodległościowe podziemie polityczno-wojsko- Po śmierci Józefa Stalina 5 marca 1953 r. system sta- linowski stopniowo tracił represyjne oblicze, co ośmieliło we) opozycji towarzyszyło ograniczenie swobód społeczeństwo do coraz głośniejszego wyrażania krytyki, obywatelskich. Pod naciskiem Związku Radziec- rządzących zaś skłaniało do zliberalizowania polityki. kiego władze komunistyczne zaczęły zaszczepiać Nadchodziła tzw. odwilż. Stalinizm w Polsce zakończył się w 1956 r. wielkim buntem społecznym (Polski Paź- na grunt polski wzorce ustrojowe obowiązujące dziernik ’56), który zmusił rządzących do odrzucenia w stalinowskim ZSRR. Od 1949 r. postępowała ate- wielu elementów systemu. Niemniej jednak duża ich izacja procesu nauczania i wychowania w szkołach. część pozostała do końca istnienia Polskiej Rzeczy pospolitej Ludowej (PRL). Zasadniczym celem rządzących stało się wychowanie „nowego człowieka” – ateisty, bezkrytycznego

87 zwolennika ideologii komunizmu i bieżącej poli- czątkowo nieskutecznie – ograniczyć niezależność tyki władz. W tych warunkach atmosfera wokół harcerstwa. W latach 1945–1946 usiłowało tego do- ZHP zaczęła się zagęszczać. konać poprzez działania swojej młodzieżowej „przy- Niezależność ZHP, a także ogromna popular- budówki” – ZWM. W tej organizacji zakładano ność harcerstwa (ok. 300 tys. członków w 1948 r.) nawet drużyny harcerskie, a następnie – po niepo- budziły irytację rządzących. W latach 1945–1947, wodzeniu tej akcji – skierowano grupę aktywistów mając wiele poważniejszych problemów do roz- do ZHP, by pełnili w nim funkcje instruktorskie. wiązania, nie mogli wymusić uległości harcerskiej Nie było jednak łatwo narzucić harcerzom nowych młodzieży. Zauważali jednak, że jej zdecydowana liderów, ponieważ utrwalony obyczaj wymagał, aby większość nie utożsamia się z nowym ustrojem po- każdy kandydat na członka kadry uzyskał akcep- litycznym, choć ZHP jako całość zachowywał dy- tację harcerskiej starszyzny. W tej sytuacji obyczaj stans wobec problemów bieżącego życia politycz- ten chronił środowisko przed naciskami z zewnątrz. nego i oficjalnie nie popierał żadnego ugrupowania. Kiedy więc próby wprowadzenia swoich ludzi nie Na przykład w kwietniu 1946 r., w czasie zorgani- przyniosły oczekiwanych rezultatów, kierownictwo zowanego w Szczecinie zlotu pod hasłem „Trzyma- PPR postanowiło odgórnie zlikwidować niezależ- my straż nad Odrą”, tysiące harcerek i harcerzy en- ność ZHP. Do tego celu zaangażowano wszystkie tuzjastycznie witały przywódcę opozycyjnego PSL instytucje ówczesnego państwa z Wojskiem Polskim wicepremiera Stanisław Mikołajczyka. Prezydent włącznie. Na przykład w 1947 r. 320 wojskowych Bolesław Bierut natomiast został przez nich wy- – głównie oficerów – skierowano do wizytowania gwizdany. Manifestacyjne poparcie harcerzy dla 405 obozów letnich, by skontrolowali atmosferę po- opozycji politycznej sprawiło, że nie uzyskali oni lityczną oraz przekonali harcerzy do nowej władzy. zgody na udział w centralnej defiladzie zlotu. W re- Wygłaszane przez wojskowych pogadanki nie zultacie doszło do zamieszek ulicznych, podczas trafiły jednak młodym do przekonania. W tej sytu- których ścierali się harcerki, harcerze i członkowie acji zwolennicy PPR w Naczelnictwie ZHP z hm. ZMW RP „Wici” z młodzieżą z komunistycznego Pelagią Lewińską na czele przygotowali program ZMW. Oburzone władze polityczne myślały wów- gruntownej przebudowy ideologii i programu or- czas o rozwiązaniu lub ścisłym podporządkowaniu ganizacji harcerskiej. Jego podstawowym zało- niepokornej organizacji harcerskiej. żeniem było odrzucenie tradycyjnych elementów Wizerunek ZHP jako siły opozycyjnej wzmoc- metody harcerskiej oraz najważniejszych ideałów nił liczny udział harcerek i harcerzy w demonstra- i form programowych harcerstwa. W ich miejsce cjach i strajkach studenckich 3 maja 1946 r., do zamierzano wprowadzić system wychowawczy których doszło w odpowiedzi na wydany oficjalnie radzieckiej organizacji pionierskiej, który stawiał zakaz świętowania rocznicy uchwalenia Konsty- sobie za cel wychowanie dzieci na ideowych komu- tucji 3 maja. Duże wpływy wśród harcerzy miał nistów, przygotowanie ich do wstąpienia do orga- Kościół katolicki, nadal w ZHP znajdowało się nizacji młodzieży komunistycznej (Komsomołu), miejsce dla kapelanów harcerskich. O coraz bar- a następnie partii komunistycznej. Nowe koncepcje dziej negatywnym stosunku władz do harcerstwa programowe zostały przedstawione w broszurze przesądziła postawa kierownictwa ZHP w czasie Walka o nowe harcerstwo autorstwa Lewińskiej. kampanii przed referendum ludowym 30 czerwca W 1948 r. władze przystąpiły do ofensywy. 1946 r. Związek Harcerstwa Polskiego jako jedyne W lutym ogłoszono program Harcerskiej Służby stowarzyszenie społeczne odmówił podpisania de- Polsce, który zrealizowano kilka miesięcy później klaracji wzywającej do głosowania „3 × tak”, czyli na obozach letnich. Przystąpiono też do usuwania zgodnie z oczekiwaniami władz. cieszących się autorytetem instruktorów, zastępu- W związku z odmową kierownictwo partii ko- jąc ich osobami posłusznymi partii komunistycz- munistycznej próbowało na różne sposoby – po- nej. 20 grudnia 1948 r. pod naciskiem władz pań-

88 stwowych komendanci chorągwi harcerek i har- wpływu rodziców, zlikwidowano koła przyjaciół cerzy ogłosili odezwę, w której oświadczyli: „My, harcerstwa, zastępując je kontrolowanymi przez instruktorzy, wychowawcy najmłodszego pokole- władze komitetami rodzicielskimi. nia budującego socjalistyczną Polskę, zrywamy Kampania likwidacji harcerstwa nie przebie- z wszystkimi pozostałościami wychowania skau- gała jednak zgodnie z oczekiwaniami jej orga- towego i harcerskiego, które są odbiciem ustroju nizatorów i wykonawców. Przeciwko zmianom kapitalistycznego, i chcemy naszą robotę harcerską buntowała się sama młodzież, przyzwyczajona do oprzeć na zasadach wychowania socjalistycznego”. tradycyjnego kształtu harcerstwa. Większość no- Likwidacja tradycyjnego harcerstwa nabra- wych instruktorów – aktywistów ZMP – nie miała ła tempa po utworzeniu 21 lipca 1948 r. Związku pojęcia o pracy wychowawczej, tym bardziej że Młodzieży Polskiej (ZMP) – masowej, wzorowanej w miejsce form pracy harcerskiej nie zaproponowa- na radzieckim Komsomole organizacji ideowo- no niczego równie atrakcyjnego. Zdarzało się więc -politycznej, będącej powolnym narzędziem partii często, iż nowi instruktorzy przesiąkali atmosfe- komunistycznej. ZMP, nazywany przez ówczesną rą tradycyjnego harcerstwa i większość drużyn, propagandę pierwszym pomocnikiem partii i prze- zwłaszcza na prowincji, prowadziła zbiórki w tym wodnią siłą młodzieży, zaczął szybko przejmować duchu. Zetempowcy niechętnie podejmowali pracę kontrolę nad ZHP. Mimo braku odpowiedniego w harcerstwie – które z czasem zostało sprowadzo- przeszkolenia zetempowscy aktywiści masowo ne już wyłącznie do rangi organizacji dziecięcej wstępowali do harcerstwa, otrzymywali od razu – w szkołach podstawowych – uznając ją za swoistą bez spełnienia wymagań – stopnie harcmistrzów degradację. W efekcie zaczęło brakować w nim i podharcmistrzów, przejmowali funkcje kierowni- instruktorów, a zwłaszcza instruktorów kompe- cze w komendach i zaciekle prześladowali wszelkie tentnych. W tej sytuacji w kierownictwie partii przejawy „badenpowelizmu”, czyli przywiązania komunistycznej (od 15 grudnia 1948 r. nosiła ona do tradycji skautowej. Jak ustalił Julian Kwiek, nazwę „Polska Zjednoczona Partia Robotnicza”) w 1950 r. 69 proc. kadry instruktorskiej miało je- narosło przekonanie o konieczności wcielenia ZHP dynie roczny staż organizacyjny. do ZMP. O tym, że taki krok był sprzeczny z pra- Starych instruktorów usuwano na skalę maso- wem o stowarzyszeniach (wszak ZHP było auto- wą. Symbolem tego procesu stało się zwolnienie nomicznym stowarzyszeniem społecznym), nikt 15 czerwca 1949 r. z ZHP hm. Aleksandra Ka- wówczas nie wspominał. Kluczową decyzję w tej mińskiego, ówcześnie największego harcerskie- kwestii podjęto na Plenum Rady Naczelnej ZMP go autorytetu. Z obrzędowości usuwano wszelkie 2 sierpnia 1950 r. Proces likwidacji odrębności or- elementy religijne, instruktorów-kapelanów zwal- ganizacyjnej harcerstwa zaczął się jeszcze jesienią niano z ZHP w pierwszej kolejności. Komendy tego roku, dobiegł końca w styczniu następnego. hufców i chorągwi przemianowano na komendy Od tej pory ZHP funkcjonował w ZMP jako jego powiatowe i wojewódzkie ZHP. W odpowiedzi Organizacja Harcerska (OH). tysiące instruktorek i instruktorów zaczęły opusz- czać szeregi macierzystej organizacji. Setki dru- żyn rozwiązywały się w akcie protestu przeciwko antyharcerskiej polityce władz. Wielu drużyno- VIII.4. Organizacja Harcerska wych ukrywało sztandary drużyn, kroniki, ele- ZMP (1951–1955) menty zdobnictwa, niejednokrotnie ściągając na siebie brutalne represje (np. tortury czy pozbawie- asadniczym celem OH ZMP stało się wycho- nie wolności) ze strony funkcjonariuszy Urzędu Zwanie młodych Polaków w duchu ideologii Bezpieczeństwa (UB, komunistycznej policji po- komunizmu. Organizacja Harcerska pełniła rolę litycznej). Aby odizolować dzieci i młodzież od swego rodzaju „przedszkola ZMP”, przygotowując

89 dzieci do wstąpienia w szeregi Związku. Tak nami – w centralnie planowane kampanie polityczne, prawdę z tradycyjnego harcerstwa pozostała w niej takie jak np. plan sześcioletni w latach 1950–1955, jedynie nazwa, która maskowała upolitycznioną „Ukwiecimy sadami, ustroimy zielenią ojczystą treść. Zgodnie z radzieckim, pionierskim wzorcem ziemię” z okazji II Zjazdu PZPR i 10-lecia „Pol- OH ZMP obejmowała wyłącznie uczniów szkół ski Ludowej” w 1954 r., tzw. bitwa o kukurydzę podstawowych w wieku 10–14 lat. Funkcjonowała w 1955 r. czy coroczne harcerskie igrzyska letnie w niej nowa struktura organizacyjna, zastęp nazy- i zimowe organizowane pod hasłem walki o pokój wał się „ogniwo”, a drużyna – „zastęp”. Zmianie i przeciwko Stanom Zjednoczonym. Mobilizowano uległy zasadnicze elementy obrzędowości. W miej- dzieci do udziału w obchodach świąt państwowych sce lilijki i harcerskiego krzyża wprowadzono lub politycznych, np. 7 listopada z okazji rocznicy „czuwajkę”, tzn. odznakę komunistycznego har- rewolucji październikowej, 1 maja w Święto Pracy, cerstwa, na którą składała się biało-czerwona flaga, 8 marca w Dzień Kobiet, a także świąt okazjonal- płomienie, koło zębate i kłos zboża. Pozdrowienie nych, np. w grudniu 1949 r. w rocznicy urodzin „Czuwaj!” zastąpiono okrzykiem: „W nauce, pracy Józefa Stalina i w kwietniu 1952 r. w rocznicy uro- i walce – czuwaj!”, a salut harcerski – salutem pio- dzin Bolesława Bieruta. nierskim. Wprowadzono też nowe mundury, skła- Zbiórki harcerskie przesycano treściami poli- dające się z granatowych spodni i spódnic, białej tycznymi, przekazywanymi w formie prasówek, koszuli, czerwonej chusty i furażerki. referatów i dyskusji. Uczono się na nich wierszy Zgodnie z zaleceniami stalinowskich władz, i pieśni rewolucyjnych, poznawano osiągnięcia OH ZMP miała charakter masowy. Została przy ZSRR, propagandowy, „czarno-biały” obraz świa- tym całkowicie podporządkowana administracji ta, w którym obóz komunistyczny przewodził całej oświatowej i komitetom PZPR. Pod presją władz „postępowej ludzkości”, a kapitalistyczny, z USA szkolnych zapisywano do OH ZMP całe klasy na czele, ponosił same porażki. Ważną rolę od- (jako „zastępy”), a nawet szkoły (jako „druży- grywali patroni zastępów (czyli dawnych drużyn), ny”). W rezultacie w 1950 r. liczyła ona 1,1 mln, którymi zostawali najczęściej bohaterowie polskie- a w 1954 r. – 1,37 mln członków, co stanowiło go i międzynarodowego ruchu komunistycznego 65 proc. uczniów klas III–VIII. Jej pracami kiero- oraz przywódcy i działacze polityczni (np. Róża wały miejskie, gminne, powiatowe i wojewódzkie Luksemburg, Karol Świerczewski, Janek Krasicki, zarządy ZMP, a konkretnie ich wydziały harcer- Włodzimierz Lenin, Józef Stalin, Bolesław Bierut, skie (szkolno-harcerskie), które realizując decy- Paweł Finder, Marceli Nowotko). zje Zarządu Głównego, decydowały o kierunkach Wkrótce po utworzeniu OH ZMP okazało się, pracy programowej, metodycznej i kształcie ide- że jej działalność nie cieszyła się popularnością owym organizacji. By zrealizować główny cel wśród uczniów szkół podstawowych. Przyczyn – uformować postawy polityczne i obywatelskie tego stanu rzeczy było co najmniej kilka. Pierw- dzieci w duchu ideologii komunizmu – całkowicie sza z nich wypływała z niskiego poziomu kadry podporządkowały polityce pracę wychowawczą, instruktorskiej, złożonej z nauczycieli, aktywistów opierając ją na wzorach pedagogiki radzieckiej. zetempowskich oraz innych, często przypadko- Jej najważniejszym założeniem było traktowa- wych osób, kierowanych „na odcinek harcerski” nie człowieka w kategoriach produkcyjnych, czyli przez władze polityczne lub oświatowe. Nie miały jako surowiec, który można przetworzyć w do- one ani koniecznej wiedzy, ani umiejętności pe- wolny sposób. dagogicznych, często podejmowały pracę w har- Realizując to zamierzenie, próbowano zwią- cerstwie pod wpływem nacisków przełożonych zać dzieci emocjonalnie z problematyką budowy lub z chęci dorobienia do pensji. Około 10 tys. ustroju komunistycznego w Polsce i na świecie. przewodników (czyli drużynowych) nauczycieli Służyło temu włączanie ich – na równi z dorosły- otrzymywało wynagrodzenie z tytułu prowadzenia

90 drużyn, obsługując 6 tys. etatów (4 tys. pracowało W latach 1944–1947 organizacje te były stosun- na pełnym etacie, a 6 tys. na jedną trzecią etatu). kowo nieliczne (22), z uwagi na funkcjonowanie Nie trzeba dodawać, że o tradycyjnym harcerstwie oficjalnego ZHP, gdzie – mimo pewnych ogra- ogromna większość z tych osób nie miała żadnego niczeń – istniała możliwość prowadzenia pracy wyobrażenia. W dodatku płynność kadr sięgała wychowawczej według przedwojennych wzorców. w OH ZMP nawet 40 proc. rocznie. Ponadto, eli- Sytuacja zmieniła się po 1948 r., kiedy zlikwido- minując dziedzictwo „badenpowelizmu”, usunięto wano tradycyjny ZHP. W odpowiedzi jego do- również te formy i metody pracy, które decydo- tychczasowi członkowie powołali co najmniej 100 wały o atrakcyjności harcerstwa niezależnie od harcerskich ugrupowań konspiracyjnych. (Wszyst- jego ideowego kształtu, a więc gry terenowe, ogni- kich konspiracyjnych organizacji młodzieżowych ska, obozy pod namiotami, biwaki, rajdy, pracę powstało w sumie blisko tysiąc, o czym świadczy w małych grupach (zastępach) oraz indywidualną. dokumentacja dotycząca struktur rozbitych przez Dzieci traktowano jak dorosłych, stosując środki, Urząd Bezpieczeństwa. W rzeczywistości było ich formy i metody właściwe dla świata tych ostat- zapewne więcej). nich. Na co dzień większość zastępów OH ZMP Większość z nich miała zasięg lokalny, a je- nie prowadziła systematycznej działalności wy- dynie kilkanaście rozszerzyło działalność poza chowawczej, pogrążając się w marazmie. Co kilka granice swojego rodzinnego miasta, powiatu lub miesięcy podrywała je do krótkotrwałej aktyw- województwa. Najwięcej organizacji tego typu ności kolejna centralnie sterowana kampania, po powstało w województwach pomorskim i po- czym znów następował bezruch. Trudno się więc znańskim, głównie tam, gdzie słabo rozwijała się dziwić, że w strukturach Organizacji Harcerskiej konspiracja „dorosłych”. Do podziemia schodziły autentyczną działalność zastąpiła szeroko rozbudo- niejednokrotnie całe zastępy i drużyny, dla któ- wana sprawozdawczość, w której przeważnie ko- rych zabrakło miejsca w oficjalnym ZHP. Zna- loryzowano rzeczywistość, zwyczajnie oszukując lazły się tam również osoby niemające żadnych przełożonych. Trudno jednak było oszukać dzieci, powiązań z tą organizacją. Wstąpiło do nich co które unikały jak mogły nudnych zajęć pseudo- najmniej 2 tys. osób, głównie chłopców, w wieku harcerskich. Władze partyjne i ZMP usiłowały 14–24 lat, z tym że przytłaczająca większość nie poprawić styl działania Organizacji Harcerskiej, przekroczyła 20. roku życia. ale najczęściej czyniły to, zwołując oficjalne, mało Młodzi konspiratorzy domagali się przywróce- skuteczne zebrania. nia Polsce suwerenności, a obywatelom należnym ich praw, z wolnością na czele, likwidacji uzależ- nienia od Związku Radzieckiego, zaprzestania ru- gowania polskiej tradycyjnej kultury z oficjalne- VIII.5. Konspiracje harcerskie go życia, przywrócenia ZHP w przedwojennym (1948–1955) kształcie. W ówczesnej sytuacji politycznej dąże- nia konspiratorów nie miały szans urzeczywistnie- owa rzeczywistość polityczna, charaktery- nia, przez co zyskiwały wymiar niemal wyłącznie Nzująca się m.in. zwalczaniem przez władze symboliczny. tradycyjnych wartości patriotycznych i religij- Najważniejszą formą działalności tych ugru- nych, wywoływała reakcję części młodzieży, któ- powań była walka propagandowa, wzorowana na ra zawiązywała formacje konspiracyjne. Niektóre prowadzonym przez Szare Szeregi małym sabota- z nich miały charakter harcerski, tzn. zakładali żu. Konspiratorzy drukowali i kolportowali ulot- je instruktorzy bądź harcerze, składały się one ki, wydawali podziemne czasopisma, malowali z tajnych zastępów i drużyn, przyjmowały obrzę- antykomunistyczne i niepodległościowe hasła na dowość harcerską, realizowały harcerskie ideały. murach, rozlepiali plakaty. Prowadzili działalność

91 samokształceniową, polegającą na czytaniu wybra- bach zaangażowanych w działalność podziemną nych lektur, organizowaniu zebrań dyskusyjnych, oraz o ich konspiracyjnej aktywności. Sieć infor- wysłuchiwaniu referatów o tematyce politycznej, matorów uzupełniali aktywiści ZMP, wykorzysty- społecznej czy światopoglądowej. Niektóre ugru- wani do donoszenia na swoich kolegów ze szko- powania podejmowały także walkę dywersyjną, ły. Zatrzymanych harcerzy poddawano niezwykle tzn. akcje z bronią w ręku, np. rozbrajanie mili- brutalnym przesłuchaniom, połączonym z biciem cjantów i żołnierzy Ludowego Wojska Polskiego i innymi, nierzadko bardzo wymyślnymi torturami (LWP), wykonywanie wyroków śmierci na szcze- (np. miażdżeniem palców w drzwiach czy sadza- gólnie szkodliwych przedstawicielach aparatu wła- niem na nodze od odwróconego taboretu), presją dzy, wykolejanie pociągów, zamachy bombowe, psychiczną, poniżaniem i zastraszaniem. W ten napady na sklepy i banki itp. Ważnym polem ak- sposób wymuszano zeznania, które często miały tywności konspiracyjnej stały się napady na lokale niewiele wspólnego z rzeczywistością. Funkcjo- ZMP i demolowanie ich. Interesujące jest, że co nariusze UB próbowali znaleźć tzw. inspiratorów najmniej połowa konspiratorów należała do ZMP. działalności konspiracyjnej, wychodząc z zało- Wstępowała do niego przeważnie pod przymusem żenia, że sami harcerze nie potrafią podjąć zor- lub ze względów koniunkturalnych, tzn. aby dostać ganizowanej walki z systemem. Pomysłodawców się na studia lub zdać maturę. W głębi ducha nie szukano najczęściej wśród przedstawicieli grup cierpiała tej organizacji i przy pierwszej lepszej uznawanych za wrogie komunizmowi, np. księży, okazji nawet ją zwalczała. żołnierzy Szarych Szeregów i AK, przedwojennych Wiele podziemnych ugrupowań prowadziło nauczycieli i instruktorów harcerskich. w konspiracji pracę wychowawczą, kierując się Młodzi konspiratorzy trafiali na sale rozpraw. przedwojennymi i tużpowojennymi wzorcami. Procesy miały przeważnie charakter pokazowy, Organizowano więc nielegalne ogniska, biegi na aby zohydzić „wrogów ludu” w oczach młodzieży stopnie, biwaki, harcerze składali przyrzeczenie i starszego społeczeństwa. Niekiedy jednak były harcerskie w brzmieniu przedwojennym. Ówczes utajnione, żeby przekonać społeczeństwo, iż cała ne władze traktowały te działania jako wrogie wo- młodzież popiera politykę partii. W trakcie postę- bec systemu i państwa komunistycznego. powania sądowego oskarżeni nieraz odwoływali Ważną formą konspiracyjnej działalności har- swoje zeznania, tłumacząc, że śledczy wymuszali cerzy było prowadzenie nasłuchów zagranicz- je torturami. Wyroki wydawane w następstwie nych audycji radiowych, emitowanych przez ra- tych rozpraw były niewspółmiernie wysokie do diostacje nadające w języku polskim z Zachodu, „przewinień” oskarżonych. Zdarzało się, że nie- przede wszystkim Radia Wolna Europa, BBC których z nich skazywano nawet na karę śmierci i Głosu Ameryki. Uzyskane tą drogą informacje lub kary pozbawienia wolności w wymiarze 12– zamieszczali następnie w podziemnych gazet- –20 lat. Właśnie dlatego mówiono o nich, że byli kach i ulotkach. młodsi od swoich wyroków. Część osądzonych Harcerskie organizacje konspiracyjne funkcjo- kierowano do przymusowej pracy w kopalniach nowały przeważnie dość krótko, tzn. od kilku do węgla, gdzie – na skutek złych warunków pracy kilkunastu miesięcy. Organa bezpieczeństwa (UB i ciągłego zagrożenia – tracili zdrowie, a niejed- i Milicji Obywatelskiej – MO) traktowały samo ich nokrotnie i życie. W latach 1951–1955 ok. 10 tys. istnienie niezwykle poważnie, często wyolbrzy- młodych konspiratorów (w tym setki harcerzy) miając rzeczywiste zagrożenie, jakie stwarzały osadzono w obozie resocjalizacyjnym w Jaworz- dla rządzących. Do dekonspiracji i aresztowań do- nie, próbując dokonać ich reedukacji, czyli za- chodziło najczęściej na skutek wprowadzenia do szczepić im więź z ideologią komunizmu i polity- organizacji tajnych współpracowników UB, którzy ką państwa. Skuteczność tych starań okazała się dostarczali swoim mocodawcom informacji o oso- jednak bardzo niewielka.

92 ła się odprawa komendantów chorągwi wszyst- VIII.6. ZHP w Niemczech kich trzech stref okupacyjnych, na której ustalono i w Austrii strukturę władz naczelnych. Najważniejszą z nich był Zjazd Starszyzny ZHP w Niemczech, który dmiennie potoczyły się losy harcerstwa poza wybierał Radę Starszyzny i jej przewodniczącego. OPolską, w Niemczech. W chwili zakończenia Pracą drużyn żeńskich kierowała komendantka wojny znajdowało się tam 3,1 mln Polaków – by- główna harcerek, męskich – komendant główny łych więźniów obozów koncentracyjnych, jeńców harcerzy. Pod względem organizacyjnym obszar wojennych, osób zesłanych na roboty przymusowe Niemiec Zachodnich podzielono na dwa okręgi: czy przeznaczonych do germanizacji. W alianckich Północny (w brytyjskiej strefie okupacyjnej) oraz strefach okupacyjnych przebywało ich ok. 1,2 mln. Południowy (w strefach francuskiej i amerykań- Wielu z nich było czynnymi harcerzami, część skiej). Pierwszym z okręgów kierowała bezpo- także instruktorami. Liczbę tę zwiększali także średnio Komenda Główna ZHP w Niemczech, druhowie służący w 1 Dywizji Pancernej, wal- na czele drugiego natomiast stał osobny komen- czącej w północnej części Niemiec, dowodzonej dant, będący równocześnie I zastępcą komendan- przez gen. Stanisława Maczka, w której służyło ta głównego. ok. 320 harcerzy. Komendantem tego żołnierskiego Do września 1945 r. funkcję komendanta hufca został hm. ppor. Bohdan Olizar, przedwojen- głównego harcerzy pełnił hm. Stanisław Bro- ny instruktor i członek Głównej Kwatery Harcerzy, niewski (który wrócił do kraju), do 1947 r. hm. który w czasie II wojny światowej wszedł w skład Kazimierz Burmajster (który wyjechał do Fran- Komitetu Naczelnego ZHP w Londynie. Olizar cji). W latach 1945–1947 komendantką główną otrzymał pełnomocnictwo Komitetu na tworzenie harcerek była hm. Irena Mydlarzowa, a po jej drużyn i hufców harcerskich na terenie okupowa- wyjeździe do Wielkiej Brytanii hm. Janina Od- nych Niemiec. Objechał dawne obozy jenieckie dla rzywolska (w 1950 r. wyemigrowała do USA). Za- żołnierzy polskich z września 1939 r. i uczestni- sadniczym problemem harcerstwa w Niemczech ków powstania warszawskiego, szukając czynnych, okazała się malejąca liczba Polaków, którzy sto- chętnych do służby instruktorów. sunkowo szybko wracali do Polski lub rozjeżdżali W niebywale szybkim tempie na niemieckiej się po wszystkich krajach świata. Dlatego również ziemi zaczęły spontanicznie powstawać liczne stan liczebny drużyn i hufców systematycznie drużyny i hufce. W drugiej połowie 1945 r. ist- się zmniejszał. W grudniu 1946 r. przebywało niało już 7 chorągwi, 100 hufców i 800 drużyn, za granicą już tylko 8 tys. harcerek i harcerzy, zrzeszających 25 tys. harcerek i harcerzy. Kiero- w 1950 r. – jedynie 4 tys. wało nimi 120 instruktorek i instruktorów. Nie- Znacznie mniejsze skupisko Polaków znalaz zwykle ważnym zadaniem stało się w związku ło się na ziemi austriackiej. W 1945 r. liczyło ono z tym powołanie władz harcerskich, które po- ok. 80 tys. polskich obywateli. W 1945 r. w Wied- mogłyby koordynować żywiołową działalność niu powstały dwie drużyny harcerskie – w ramach drużyn, a zarazem spełniałyby rolę reprezentanta Chorągwi Austriackiej ZHP, która podlegała ZHP harcerskiej młodzieży wobec alianckich władz w Polsce. W 1946 r. w zachodnich strefach okupa- okupacyjnych. W tym celu 3 września 1945 r. cyjnych (w których mieszkało ok. 18 tys. Polaków) w Meppen z inicjatywy wysłannika Naczelne- powstała Chorągiew Harcerska im. Jagiellonów go Komitetu w Londynie hm. ppor. Kazimierza dla Austrii Zachodniej z siedzibą w Salzburgu. Sabbata starszyzna instruktorska powołała Tym- Organizacyjnie podlegała ZHP na Wschodzie. czasową Radę oraz Tymczasową Komendę ZHP W kwietniu tego roku zrzeszała 801 członków. w Niemczech. 11–13 listopada 1945 r. w Falling- Jej liczebność szybko malała wraz z postępami bostel, w brytyjskiej strefie okupacyjnej, odby- akcji repatriacyjnej.

93 Niemczech Zachodnich (Niemieckiej Republice VIII.7. ZHP działający poza Federalnej) i Szwecji. granicami Kraju Mechanizm tworzenia struktur ZHP pgK był praktycznie jednakowy we wszystkich krajach akończenie wojny oraz nowa sytuacja poli- świata. Tam, gdzie znajdowały się większe skupi- Ztyczna w Europie i jej podział na dwie strefy ska ludności polskiej, pojawiały się parafie kato- wpływów – amerykańską i radziecką (w której lickie organizowane przez polskich duchownych. znalazła się Polska) – sprawiły, że w środowiskach Pełniły one rolę centrów religijnych i kulturalnych harcerskich na uchodźstwie rozgorzały dyskusje polskiej emigracji powojennej, przy nich ognisko- nad stosunkiem do powojennej rzeczywistości. wała się działalność sobotnich szkół polskich, sto- Zdając sobie sprawę, że ówczesna Polska znalazła warzyszeń religijnych, politycznych i społeczno- się w radzieckiej niewoli, część druhen i druhów -kulturalnych. Wśród organizacji młodzieżowych (podobnie jak bardzo wielu innych Polaków) zde- zawsze dominowało harcerstwo. Jego członkowie cydowała się na pozostanie na emigracji, mimo iż zdobywali (bądź rozwijali) znajomość języka pol- wiązało się to z ryzykiem tułaczki i definitywnego skiego, najważniejszych dzieł literatury polskiej rozstania z rodzinnym krajem. Naczelny Komitet oraz historii ojczystej. Duży nacisk kładziono za- ZHP w Londynie podjął inicjatywę stworzenia wsze na posługiwanie się przez dzieci językiem organizacji harcerskiej obejmującej swym dzia- polskim. Z upływem czasu, wraz z asymilacją łaniem środowiska harcerskie na całym świecie. części uchodźców i wyjazdami instruktorów, za- 2 lutego 1946 r. w Enghien-les-Bains pod Paryżem, marła bądź znacznie osłabła działalność harcerska w czasie zjazdu reprezentantów harcerstwa z róż- we Francji, w Austrii, Danii, Holandii, Hiszpanii, nych krajów, przerodzonego w zebranie Naczelnej Szwecji i Norwegii. Bardzo dobrze rozwijała się Rady Harcerskiej, powołano Związek Harcerstwa natomiast w USA, Kanadzie, Argentynie, Australii Polskiego działający poza granicami Kraju. Wy- i Wielkiej Brytanii. brano wówczas władze naczelne Związku: Na- Centralą harcerstwa na uchodźstwie stał się czelną Radę Harcerską i Naczelnictwo. Funkcję Londyn, gdzie znajdowały się naczelne władze przewodniczącego ZHP pgK powierzono dr. Mi- Związku (NRH, przewodniczący, Naczelnictwo, chałowi Grażyńskiemu, który nadal był przewod- Główna Kwatera Harcerek, Główna Kwatera Har- niczącym ZHP. Pierwszą funkcję złożył w 1951 r. cerzy i Główna Kwatera Starszego Harcerstwa) (objął ją po nim hm. Stanisław Sielecki, po jego oraz ukazywały się harcerskie czasopisma (m.in. śmierci w 1952 r. gen. Nikodem Sulik, a od 1954 r. „Wiadomości Urzędowe”, „Harcerstwo”, „Harc- – hm. Zygmunt Lechosław Szadkowski), drugą zaś mistrz”, „W Kręgu Rady”, „Znicz”, „Ogniwa”, – dziewięć lat później. W 1960 r. połączone funk- „Na Tropie”). W latach 1941–1951 przez szeregi cje powierzono hm. Szadkowskiemu (sprawował harcerstwa poza granicami Polski przewinęło się je do 1967 r.). 313 harcmistrzów, podharcmistrzów i działaczy Na początku lat pięćdziesiątych w związku harcerskich. W 1951 r. aż 223 z nich było wciąż z migracjami Polaków do stałych miejsc pobytu czynnie zaangażowanych w służbę instruktorską. zmianie uległa struktura organizacji. Zlikwido- To właśnie dzięki nim powstały ośrodki pracy har- wano jednostki organizacyjne w Indiach, Iranie, cerskiej w USA, Kanadzie, Australii i Argentynie. Niemczech, Libanie i Palestynie oraz w Afryce, W 1957 r. delegacja ZHP pgK wzięła udział utworzono zaś siedem okręgów obejmujących dru- w Jubileuszowym Światowym Jamboree Skau- żyny, szczepy i hufce w Argentynie, Australii, Bel- tów i Światowym Zlocie Skautek jako reprezenta- gii, Francji, Kanadzie, USA i Wielkiej Brytanii. cja Polski. Zloty upamiętniały rocznicę powstania Oprócz nich funkcjonowały Samodzielne Ośrodki skautingu. Mimo zaproszenia do wzięcia w udzia- Harcerskie w Austrii, Danii, Hiszpanii, Holandii, łu w Jamboree ZHP pgK nie został przyjęty do

94 światowych struktur skautingu, ponieważ zgodnie nie niepodległości przez Polskę oraz wychowanie z obowiązującymi przepisami międzynarodowymi młodzieży w duchu patriotycznym i katolickim, ruch skautowy uznawał (i wciąż uznaje) tylko jedną oparte na tysiącletniej tradycji narodu polskiego. organizację (lub jedną reprezentację kilku organi- Z tego zamierzenia wypływało zobowiązanie do zacji, np. federację) z terenu macierzystego kraju. otaczania opieką także tej młodzieży, która znajdo- Szczególne okoliczności powstania i funkcjo- wała się w zniewolonej przez komunistów Polsce. nowania określiły charakter misji programowo-wy- Szczególnie ważnym celem okazało się zachowa- chowawczej i społecznej ZHP pgK. Jego twórcy nie tożsamości narodowej Polaków rozproszonych zdawali sobie sprawę, że w okresie powojennym po całym świecie. Trzeba było również zadbać stał się on faktycznie jedyną działającą w sposób o wychowanie najmłodszego pokolenia w duchu nieskrępowany organizacją polskiego harcerstwa, lojalności nie tylko wobec Polski, lecz także wobec stanowiącą bezpośrednią kontynuację ZHP z okre- kraju, w którym mieszkało, oraz otwartości wobec su II RP. Swoją służbę pełnił bowiem, opierając się przedstawicieli innych narodów. Najmłodsi Polacy na przedwojennych tradycjach harcerskich, przed- mogli więc rosnąć w atmosferze dwukulturowości wojennym statucie tej organizacji i jej przedwojen- i szacunku dla rodzimej polskiej kultury. Istotnym nych regulaminach. Najważniejszym celem ZHP zadaniem powojennego harcerstwa poza krajem działającego poza granicami Kraju miała być więc było także pozyskiwanie przyjaciół dla Polski i Po- wspólna – razem z innymi politycznymi i społecz- laków, aby w ten sposób popularyzować sprawę nymi siłami emigracji polskiej – walka o odzyska- polską na arenie międzynarodowej. Przejęcie zhp w Polsce Ludowej IX (1956–1980) ROZDZIAŁ

jego przedstawiciele (z pewnością pod naciskiem IX.1. Organizacja Harcerska przywódców PZPR) zaczęli rozważać wprowadze- Polski Ludowej nie najważniejszych form i metod pracy dawnego harcerstwa. mierć przywódcy ZSRR Józefa Stalina 5 mar- Wiosną 1956 r. w tym środowisku powstał po- Śca 1953 r. zapoczątkowała głębokie zmiany mysł powołania Organizacji Harcerskiej Polski Lu- polityczne w Związku Radzieckim i zdominowa- dowej (OHPL), która miała się stać komunistycznych przezeń krajach socjalistycznych, m.in. w Pol- nym harcerstwem, korzystającym jednak z dawne- sce. Władze stopniowo wycofywały się z polityki go dorobku metodycznego oraz idei komunizmu. masowego terroru i represji, zezwalając na coraz Projekt przewidywał przywrócenie sprawności śmielszą krytykę wybranych fragmentów ówczes- i stopni harcerskich, niektórych elementów ob- nej rzeczywistości. W tej atmosferze rozpoczęła się rzędowości harcerskiej, a także obozowania, kra- dyskusja nad kondycją OH ZMP. Zapoczątkowało joznawstwa, puszczaństwa, wychowania ideowego ją samo kierownictwo tej organizacji, zwołując we i gospodarczego. Pod wpływem protestów robotni- wrześniu 1954 r. XV Plenum (czyli robocze zebra- czych w Poznaniu 28 czerwca 1956 r. i narastają- nie) Zarządu Głównego. W ślad za nim wywiązała cego napięcia społecznego pogrążone w walkach się na łamach prasy dyskusja, w której brali udział frakcyjnych władze partyjne i zetempowskie posta- nauczyciele, naukowcy, aktywiści ZMP, wycho- nowiły dokonać swego rodzaju „ucieczki do przo- wawcy i przewodnicy drużyn. Szczególnie silnym du”, aby choć częściowo wyjść naprzeciw ocze- echem odbił się głos hm. Wiktorii Dewitzowej, kiwaniom społeczeństwa. W trakcie III Plenum naczelniczki harcerek w latach 1945–1949, wtedy ZG ZMP (23–25 sierpnia 1956 r.) jego uczestnicy zwolenniczki likwidacji tradycyjnego harcerstwa. zaakceptowali wyodrębnienie Organizacji Har- Bardzo krytycznie oceniła ona dorobek jego zet- cerskiej ze struktur organizacji zetempowskiej. empowskiego wydania. W powstałym bez wątpie- W rezultacie OHPL rozpoczęła działalność już we nia na zamówienie kierownictwa PZPR artykule wrześniu 1956 r. Od razu pojawiły się rozbieżno- pt. O poprawę pracy harcerstwa autorka zwróci- ści między oczekiwaniami jej władz naczelnych ła uwagę na nudę panującą na zbiórkach, niepo- i niższych szczebli organizacyjnych (komendantów trzebne upolitycznienie i niedostosowanie form hufców i drużynowych). O ile przedstawiciele tych pracy harcerskiej do psychiki dziecka. Otwarcie pierwszych byli zachowawczy, obawiali się zmian wezwała też, aby ponownie skorzystać z metod programowo-metodycznych, o tyle drudzy nalegali skautowych i przesycić je ideologiczną treścią kona ich niezwłoczne wprowadzenie. munizmu. Mimo że początkowo jej wystąpienie Sytuacja wewnątrz nowej organizacji zmie- w gronie kierownictwa ZMP odebrano zdecydo- niała się bardzo szybko także za sprawą sytuacji wanie negatywnie – co tylko potwierdzało brak ogólnospołecznej, tzn. masowych protestów (straj- znajomości podstawowych zasad pedagogiki wśród ków, wieców i demonstracji) w kraju w paździer- jego członków – to jednak już po kilku miesiącach niku 1956 r., które doprowadziły do przejściowej

96 utraty przez partię kontroli nad społeczeństwem. Rok 1956 – wielki bunt społeczny w Polsce To ostatnie mogło wówczas otwarcie artykułować 5 marca 1953 r. zmarł przywódca radziecki Józef Stalin. Jego śmierć zapoczątkowała stopniowy odwrót swoje żądania. Jednym z nich była reaktywacja od systemu stalinowskiego, zarówno w ZSRR, jak i w in- ZHP. Na skutek oddolnych inicjatyw w wielu miej- nych państwach bloku wschodniego. Poszczególne scowościach próbowano powoływać komendy huf- partie komunistyczne odchodziły od kultu jednostki, preferując odtąd bardziej kolektywne formy zarządza- ców i chorągwi. Tworzyli je instruktorzy sprzed nia partią i państwem. Ograniczyły też zasięg i skalę wojny, ze środowisk szaroszeregowych oraz har- masowego terroru, a ponadto dopuszczały głosy krytyki cerstwa z lat 1945–1949. Na przykład 4 grudnia w debacie publicznej. W grudniu 1954 r. zostało roz- wiązane – powszechnie kojarzone z brutalnymi repre- 1956 r. w Krakowie po wielu spotkaniach i kon- sjami – Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, które sultacjach doszło do założenia Rewolucyjnej Ko- zastąpiły Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Komitet mendy Harcerek i Harcerzy ZHP (czyli komendy do spraw Bezpieczeństwa Publicznego. W lutym 1956 r. w Moskwie w czasie obrad XX Zjazdu Komunistycznej chorągwi). Dużą aktywność wykazywał w tym Partii Związku Radzieckiego jej lider Nikita Chrusz- okresie Aleksander Kamiński, prowadzący roz- czow wygłosił referat pt. „O kulcie jednostki i jego mowy na temat odbudowy ZHP w wielu miej- następstwach”, w którym poddał druzgocącej krytyce rządy i osobę Stalina. Przy okazji ujawnił wiele przera- scowościach i środowiskach. Podobne spotkania żających zbrodni okresu stalinowskiego. Wystąpienie odbywali młodsi wiekiem i stażem instruktorzy Chruszczowa wywołało w Polsce falę ożywionych dys- (m.in. Tomasz i Adam Strzemboszowie, Tomasz kusji, które przyczyniły się do wzrostu napięcia spo- łecznego. Powszechnie krytykowano nadużycia epoki Wołowski), którzy pierwsze kroki w harcerstwie stalinowskiej, domagając się rozliczeń i reformy sys- stawiali już po zakończeniu II wojny światowej. temu politycznego. Wszyscy oni docierali do wielu grup i środowisk 28 czerwca 1956 r. ok. 100 tys. robotników Poznania wyszło na ulice, domagając się poprawy warunków domagających się odrodzenia ZHP. W tym samym materialnych i demokratyzacji życia politycznego. W re- czasie doświadczeni instruktorzy Szarych Szere- zultacie doszło do gwałtownych zamieszek i starć zbroj- gów (m.in. Stanisław Broniewski, Jan Rossman, nych, które pochłonęły co najmniej 72 ofiary śmiertelne. W październiku 1956 r. cały kraj ogarnęło prawdziwe Jerzy Jarzembski, Stefan Mirowski) intensywnie wrzenie. Dochodziło do tysięcy wieców, demonstracji pracowali nad koncepcją odbudowy ZHP. i strajków, organizowanych przez studentów i robotników pod hasłem odrzucenia stalinizmu i dominacji wschodniego sąsiada. Na fali tych niepokojów na stanowisko I sekretarza KC PZPR został wybrany – wówczas ogrom- nie popularny – Władysław Gomułka. W fabrykach ma- IX.2. Odrodzenie harcerstwa sowo tworzono rady robotnicze – organy autentycznego samorządu pracowniczego, na uczelniach zaś rozwią- (1956–1958) zywano komórki ZMP, powołując w ich miejsce zalążki nowych organizacji młodzieżowych. Pod wpływem presji stateczny głos w kwestii odrodzenia harcer- społecznej Gomułka zgodził się na zrealizowanie więk- szości postulatów, m.in. uwolnił prymasa Wyszyńskiego, Ostwa miały jednak władze partyjne. Pod ich wycofał się z forsowania spółdzielni rolnych, odesłał do naciskiem 8–10 grudnia 1956 r. zorganizowano ZSRR ok. 700 radzieckich oficerów z marsz. Konstantym tzw. Zjazd Łódzki, czyli naradę wojewódzkich Rokossowskim na czele. Zgodził się też na rozwiązanie ZMP i powołanie czterech organizacji środowiskowych: i powiatowych działaczy OHPL, na którą zapro- Związku Młodzieży Socjalistycznej (dla młodzieży robot- szono też przedstawicieli wyżej wymienionych niczej), Związku Młodzieży Wiejskiej (ZMW, dla środo- środowisk tradycyjnego harcerstwa. W trakcie wiska wiejskiego), Zrzeszenia Studentów Polskich (ZSP) oraz Związku Harcerstwa Polskiego. Zjazdu starły się dwie koncepcje: reaktywowania Już pod koniec 1957 r. ekipa Gomułki zahamowała ZHP połączonego z automatycznym rozwiązaniem proces demokratyzacji życia społeczno-politycznego, OHPL oraz odbudowa Związku na bazie tej ostat- przywracając niektóre elementy systemu stalinowskiego. Niemniej jednak na dobre wycofała się z masowego niej. Wobec braku porozumienia i przedłużających terroru i prób kontrolowania życia prywatnego oby- się sporów obecny na naradzie minister oświaty wateli. Władysław Bieńkowski (ówcześnie jeden z naj- bliższych współpracowników lidera PZPR Włady-

97 sława Gomułki) rozstrzygnął spór, oświadczając, W latach 1957–1958 toczyła się ostra walka że odrodzenie ZHP może się odbyć wyłącznie na między zwolennikami obydwu nurtów ideowych. bazie już istniejącej OHPL. W ten sposób instruk- Początkowo zwolennicy tradycyjnego harcerstwa torzy spoza Organizacji Harcerskiej zostali jedynie pełnili ważne funkcje we władzach ZHP. Alek- dokooptowani do środowiska w znacznym stopniu sander Kamiński został nawet przewodniczącym kontrolowanego przez PZPR. Przyjęcie kompromi- Naczelnej Rady Harcerskiej. Razem z nim dosta- sowego rozwiązania zaważyło na losach reaktywo- ło się tam niemal 20 instruktorów będących jego wanego ZHP, które – mimo początkowego odro- doradcami, co wydatnie wzmocniło siły nurtu tra- dzenia idei i metod harcerskich – stanowiło prostą dycyjnego. Jego przedstawiciele znaleźli się także kontynuację „harcerstwa zetempowskiego”, czyli w komendach hufców i chorągwi. Wspomniany Organizacji Harcerskiej. Ówczesne władze harcer- wcześniej hm. Józef Grzesiak „Czarny” – legen- skie i partyjno-państwowe uznawały Związek za darny drużynowy wileńskiej „Czarnej Jedynki” nowe stowarzyszenie, niemające nic wspólnego ze z okresu przedwojennego, oficer AK oraz więzień swoim poprzednikiem z drugiej połowy lat czter- radzieckich łagrów do 1955 r. – został komendan- dziestych, o czym świadczyło np. numerowanie tem Gdańskiej Chorągwi ZHP. Okazało się jednak, walnych zjazdów ZHP od nowa. Z drugiej jednak że byli oni w zdecydowanej mniejszości, trzon ka- strony powrót do tradycyjnych struktur, mundu- dry instruktorskiej Związku (ok. 65–70 proc.) sta- rów, form i metod pracy wywołał niezwykły entu- nowili dawni działacze OHPL (w NRH 66 proc.). zjazm w społeczeństwie, a zwłaszcza wśród dzieci Część z nich była szczerze zainteresowana harcer- i młodzieży. Dzięki temu latem 1957 r. ZHP liczył ską pracą wychowawczą, niemniej jednak poziom już ok. 600 tys. harcerek i harcerzy. ich kompetencji instruktorskich częstokroć pozo- Wydawało się więc, że odradza się tradycyj- stawiał wiele do życzenia. W dodatku ich wyobra- ny ZHP. Początkowo wiele za tym przemawiało: żenie o istocie i roli harcerstwa znacznie odbiegało odbywały się harcerskie ogniska, tysiące biwa- od przedwojennych wzorców. ków, rajdów, szkoleń i obozów. Harcerki i harcerze Dobrym przykładem ilustrującym to zjawisko w mundurach uczestniczyli we mszach świętych, mogły być instruktorki ze środowisk wiejskich re- święcili sztandary, śpiewali Modlitwę harcerską krutujące się w 80 proc. z grona wiejskich nauczy- („O Panie Boże, Ojcze nasz…”), składali przyrze- cielek, niewyobrażające sobie pracy harcerskiej czenie według przedwojennej roty. Równocześnie bez finansowej – wypłacanej przez administra- próbowali zbudować zręby harcerstwa starszego cję oświatową – gratyfikacji. Najbardziej aktyw- (ruch wędrowniczy) i odpowiadać na najważniejsze ne z nich gorliwie realizowały politykę PZPR na potrzeby społeczeństwa i państwa. Z drugiej zaś różnych szczeblach struktury organizacyjnej ZHP. strony kierownictwo PZPR i podległe mu środo- Celem partii było nadanie harcerstwu charakteru wisko partyjnych instruktorów czyniło wiele, by organizacji upolitycznionej, jak wtedy mówiono zapobiec odradzaniu się „reakcyjnego, klerykal- „socjalistycznej” (po 1956 r. odchodzono od słowa nego harcerstwa”. Ich zdaniem, harcerstwo miało „komunistyczny”), poprzez przejęcie ZHP i wypeł- być tradycyjne w formie i socjalistyczne w treści. nienie starych form pracy nową polityczną treścią. W praktyce oznaczało to nadanie odbudowanemu By zerwać ze skompromitowanymi praktykami ZHP charakteru organizacji świeckiej, tzn. nie- okresu stalinowskiego, zamierzano rozłożyć ten zajmującej się życiem religijnym, wychowującej proces w czasie, wprowadzając zasadnicze zmiany młodzież do budowy ustroju socjalistycznego i po- stopniowo. Osłabieniu znaczenia sympatyków idei zostającej pod ideowym kierownictwem PZPR. Ta skautowych w komendach hufców i chorągwi oraz ostatnia zasada oznaczała rezygnację z autonomii na szczeblu centralnym służyło powołanie tzw. ze- harcerstwa i jego całkowite podporządkowanie społów partyjnych (złożonych z członków PZPR), aparatowi partyjno-administracyjnemu. które w sposób niejawny wpływały na decyzje

98 Istotną rolę w sporze odgrywali tzw. walterow- Aleksander Kamiński, „Kaźmierczak”, „Hubert”, „Dąbrowski”, „Kamyk” (1903–1978), instruktor harcer- cy, czyli harcerze z warszawskiego Hufca Walte- ski, harcmistrz, twórca ruchu zuchowego w Polsce i meto- rowskiego ZHP, utworzonego przez środowisko dyki zuchowej, profesor doktor habilitowany pedagogiki instruktorskie, które za swojego patrona obrało społecznej, żołnierz AK. Od 1916 r. mieszkał w Humaniu (Ukraina), w 1918 r. wstąpił do dryżyny skautowej, pełnił sobie gen. Karola Świerczewskiego „Waltera” – ko- tam kolejno funkcje zastępowego, przybocznego, druży- munistę, obywatela ZSRR, po wojnie wiceministra nowego, później przybocznego hufca, a od maja 1920 r. obrony w polskim rządzie. Liderzy tego środowi- kierował całym Gniazdem Humańskim. W 1921 r. wró- cił do Polski; w 1928 r. ukończył studia historyczne na ska, Stefan Garwacki i Jacek Kuroń, konsekwent- Uniwersytecie Warszawskim. W 1927 r. otrzymał stopień nie propagowali ideę harcerstwa komunistycznego harcmistrza, pełnił funkcje m.in. komendanta Mazowiec- (de facto z harcerstwem mającego niewiele wspól- kiej Chorągwi ZHP, kierownika Wydziału Zuchów GK ZHP, komendanta Szkoły Instruktorów Zuchowych w Nierodzi- nego), łączącego wybrane elementy tradycyjnej miu (w latach 1933–1937) oraz Ośrodka Harcerskiego metody harcerskiej, radzieckiej pedagogiki Antona w Górkach Wielkich (w latach 1937–1939). Makarenki i ideologii komunizmu. Z racji dużego W czasie II wojny światowej należał do Głównej Kwa- zaangażowania, bezkompromisowości i gorliwego tery Szarych Szeregów. Był redaktorem naczelnym „Biule- tynu Informacyjnego” – organu prasowego KG AK, oraz propagowania idei komunistycznych ich środowi- komendantem głównym Organizacji Małego Sabotażu sko stanowiło swego rodzaju lewicę, czy raczej „Wawer”. Po wojnie pracował naukowo na Uniwersytecie elitę lewicy w ZHP, przeciwstawianą (i z własnej Łódzkim, gdzie w 1947 r. uzyskał tytuł doktora pedagogiki społecznej. Był członkiem Tymczasowej Naczel- inicjatywy przeciwstawiającą się) harcerskiej „pra- nej Rady Harcerskiej oraz II wiceprzewodniczącym ZHP. wicy”, czyli zwolennikom przedwojennego har- W 1947 r. został usunięty z tej funkcji, w 1949 r. – z ZHP, cerstwa. Komendant Hufca Walterowskiego Jacek w 1950 r. – z pracy na UŁ. Pod koniec 1956 r. przyczy- nił się do odrodzenia ZHP. W latach 1956–1958 był Kuroń wszedł do GKH i bardzo energicznie zwal- przewodniczącym Naczelnej Rady Harcerskiej. Wiosną czał „reakcyjne harcerstwo”. Po roku zwolennicy 1958 r. usunięto go z tej funkcji. W latach 1962–1969 partyjnej wizji harcerstwa umocnili się do tego kierował Katedrą Pedagogiki Społecznej UŁ, w 1969 r. uzyskał tytuł profesora zwyczajnego. stopnia, by przejść do ofensywy. Dzięki przewadze Jest autorem wielu prac naukowych i książek o har- liczebnej, wsparciu władz partyjno-państwowych cerstwie, m.in. Antek Cwaniak, Książka wodza zuchów, i opanowaniu kluczowych stanowisk w kwietniu Andrzej Małkowski, Kamienie na szaniec, Zośka i Pa- 1958 r. dokonali „zamachu stanu” w NRH. Alek- rasol, Prehistoria polskich związków młodzieży, Ana- liza teoretyczna polskich związków młodzieży. Zmarł sander Kamiński i jego zwolennicy zostali zmu- w 1978 r. w Warszawie. szeni do jej opuszczenia, a następnie do odejścia z ZHP. Taki sam los spotkał większość podobnie myślących instruktorów, usuwanych z funkcji w komendach różnych szczebli i z samej or- władz harcerskich. Członkowie zespołów zna- ganizacji. Ich miejsce zajęli działacze OHPL, go- leźli się na większości stanowisk w NRH, Głów- towi do bezwarunkowego wykonywania poleceń nej Kwaterze Harcerskiej i komendach chorągwi, władz partyjnych. Kompetencje NRH przejęła GK, skutecznie blokując inicjatywy swoich ideowych a przewodniczącego NRH – naczelnik ZHP, któ- przeciwników. Do ścisłego grona wykonawców rym została hm. Zofia Zakrzewska. Kiedy więc polityki partii na gruncie harcerskim należała na- 18–21 kwietnia 1959 r., po długim okresie zwleka- czelnik ZHP hm. Zofia Zakrzewska oraz wywo- nia, doszło do II Zjazdu ZHP, sytuacja w Związku dzący się z OHPL instruktorzy GKH, którzy od ponownie znalazła się pod kontrolą partii. Obecny jesieni 1956 r. wchodzili w skład Centralnego Ze- na jego obradach I sekretarz Komitetu Centralnego społu Partyjnego Instruktorów Harcerskich: Cze- PZPR Władysław Gomułka podkreślił wówczas sław Bejnarowicz, Stanisław Bohdanowicz, Wikto- wyraźnie: „I mylą się głęboko ci wszyscy, którzy ria Dewitz, Maciej Gulczyński, Jan Kinast, Feliks na dzisiejsze zadania harcerstwa chcieliby patrzeć Mleczko i Marek Wardęcki. wczorajszym spojrzeniem. Życie rozwija się, idzie

99 naprzód. W życiu narodu nie ma i nie może być nizacyjny model zetempowski w ZHP. Organizacji powrotu do okresu, który minął w bezpowrotną nadano masowy charakter (w 1968 r. do Związku przeszłość. Źródeł inspiracji młodzieńczych można należały 2 mln osób), ale nie zapewniono kompe- dziś szukać tylko w ideach socjalizmu”. tentnej kadry wychowawców. Dlatego tylko nieliczni z nich wiedzieli, na czym polega harcerskie wychowanie. Faktyczną władzę sprawował w ZHP ZHP w systemie tzw. aparat etatowy, czyli pracownicy, przeważ- IX.3. politycznym PRL nie instruktorzy harcerscy, zatrudnieni na umo- (1959–1973) wę o pracę (stanowili oni 3 proc. kadry w 1964 r.). Przytłaczająca większość członków Związku, in- łowa Gomułki stanowiły odzwierciedlenie struktorzy społeczni oraz szeregowi harcerze zo- Spolityki PZPR wobec całego środowiska mło- stali zepchnięci na margines i pozbawieni prawa dzieży. 11 stycznia 1957 r. zlikwidowano ZMP (na głosu w najważniejszych sprawach organizacji. jego miejsce utworzono Związek Młodzieży So- Tak istotna w harcerstwie demokracja wewnątrz- cjalistycznej), równocześnie zgadzając się na ist- organizacyjna stała się fikcją, o tym, kto zostanie nienie jeszcze kilku innych organizacji młodzieżo- wybrany do władz, decydowały komitety partyjne wych – Zrzeszenia Studentów Polskich, Związku i komendy hufców, chorągwi oraz Głównej Kwa- Młodzieży Wiejskiej i ZHP. Akceptując ograni- tery. Sprawozdawczo-wyborcze zbiórki i konfe- czony pluralizm organizacyjny, ówczesne władze rencje służyły jedynie zatwierdzaniu kadrowych polityczne nadal chciały mieć dominujący wpływ „propozycji” etatowych pracowników ZHP, czasa- na wychowanie młodego pokolenia. Przez cały rok mi jedynie dawały okazję do ciekawych dyskusji 1957 trwała walka o odebranie oficjalnym organa temat społecznej roli i miejsca harcerstwa oraz nizacjom młodzieżowym nawet tak niewielkiego bolączek szeregowych harcerzy. zakresu autonomii, jaki uzyskały w końcu 1956 r. Po 1959 r. trwał proces centralizacji ZHP. Obej- Następnie rządzący przystąpili do zorganizowa- mowała ona zarówno kwestie programowe, jak i or- nia ruchu młodzieżowego według zetempowskich ganizacyjne. Przystąpiono również do demontażu wzorów. Ponieważ nie była możliwa reaktywacja dotychczasowego systemu metodycznego harcer- jednej organizacji ideowo-wychowawczej (choć stwa. Zamiast tradycyjnych stopni wprowadzono Władysław Gomułka przez wiele lat wspominał, miana, zamiast sprawności – znaki. Co bardziej że decyzję o rozwiązaniu ZMP uważał za swój istotne, miały być one zdobywane nie indywidual- największy błąd), w 1958 r. stworzono Ogólno- nie, lecz w zespołach, które zresztą zajęły miejsce polską Komisję Współpracy Organizacji Młodzie- dotychczasowych zastępów. W ten sposób upadała żowych – ciało o charakterze koordynująco-kon- zasada wychowania indywidualnego oraz system trolnym, które czuwało nad realizacją polityki zastępowy. Zastępy praktycznie zniknęły, pozosta- PZPR wobec młodzieży. W tej koncepcji ZHP ły tylko drużyny. W GK ZHP przyjęto założenie, (podobnie jak inne ugrupowania) sprowadzono że celem harcerstwa nie było indywidualne wycho- do roli narzędzia partii komunistycznej, wyko- wanie harcerek i harcerzy, lecz masowa służba spo- nującego polecenia płynące z KC PZPR. Miał on łeczna, ułatwiająca wciągnięcie młodych w proces być więc – podobnie jak ZMP kilka lat wcześniej budowy ustroju socjalistycznego. Pod wpływem od- – reprezentantem interesów tej partii w środowi- wrotu od odwilży codzienny styl pracy ZHP zaczął sku dzieci i młodzieży. w jakimś stopniu przypominać czasy zetempow- Polska po 1956 r. nie była już krajem stalinowskie. Co kilka miesięcy władze naczelne – na po- skim, władze zrezygnowały z masowego terroru lecenie KC PZPR – ogłaszały ogólnopolską akcję, i próby kontrolowania życia prywatnego obywateli, często mającą charakter polityczny, w której musia- mimo to nadal upowszechniano programowo-orga- ły brać udział wszystkie drużyny. Po jej zakończe-

100 niu harcerskie „doły” zamierały w bezruchu. Nie nowe, jasnozielone mundury. Ówczesne władze prowadzono przy tym codziennej, systematycznej harcerskie oficjalnie zgodziły się na podważenie pracy wychowawczej nad charakterami poszczegól- osobistego przykładu instruktora, podkreślając, nych zuchów, harcerek i harcerzy, co prowadziło do że wciąż obecny w prawie harcerskim nakaz abs- zaniku wychowawczych funkcji harcerstwa. Wyko- tynencji od tytoniu i napojów alkoholowych nie rzystywano ich natomiast do uświetniania różnego dotyczy dorosłych instruktorów ZHP. W ten spo- rodzaju uroczystości i imprez oficjalnych, zmusza- sób niszczono jedno z najważniejszych narzędzi jąc do masowego udziału w pochodach pierwszo- wychowawczych. W 1965 r. wprowadzono nowy, majowych, obchodach kolejnych rocznic rewolucji najwyższy stopień instruktorski o charakterze ho- październikowej, Dnia Kobiet, Święta LWP czy norowym – „harcmistrza Polski Ludowej”, przy- rozmaitych „dobrowolnych” czynach społecznych. znawany za wyróżniającą się postawę instruktor- Nie wszędzie ten proces wyglądał tak przygnębia- ską i społeczną, uznawany w społeczeństwie za jąco, ale była to tendencja dość powszechna. symbol upolitycznienia harcerstwa. Instrumentalne traktowanie dzieci i młodzieży Historię harcerstwa traktowano wybiórczo, stanowiło utrwaloną praktykę „realnego socjali- ukazując i propagując jedynie te jej elementy, które zmu”, która wnosiła niewiele pozytywnych bodź- pasowały do obrazu dziejów aprobowanego przez ców do procesu ich wychowania. Znacznie częściej władze, takie jak przedwojenne Czerwone (tzn. le- przynosiła ona efekt odwrotny – upowszechniała wicujące) Harcerstwo, Szare Szeregi, ale tylko wte- zakłamanie, bierność, cwaniactwo, cynizm, nieso- dy, gdy nie wspominano o ich związku z AK, OH lidność i brak odpowiedzialności. Nagminne stało ZMP i OHPL. Inne wątki pomijano milczeniem. się nieregularne odbywanie zbiórek harcerskich Nieprzypadkowo w 1958 r. nie zrealizowa- (lub ich całkowite zarzucanie), „przyznawanie” no uchwały NRH o zorganizowaniu obchodów stopni i sprawności zamiast zdobywania ich, skła- 50-lecia ZHP. Kolejne lata przyniosły wzmożony danie masowo przyrzeczeń harcerskich, na które nacisk na akcje i kampanie polityczno-programo- nie trzeba było w żaden sposób zapracować. Sym- we w pracy harcerskiej oraz jej jeszcze większe bole harcerskie straciły swoje pierwotne znaczenie. upolitycznienie. ZHP uczestniczył wówczas m.in. Niedostatki rzetelnej pracy wychowawczej komen- w kampaniach z okazji XX-lecia PRL w 1964 r., dy harcerskie nadrabiały pisaniem sprawozdań dla 1000-lecia państwa polskiego w 1966 r. oraz akcji władz zwierzchnich, koloryzując czy zwyczajnie „Aurora” z okazji rocznicy rewolucji październi- fałszując rzeczywistość. kowej w 1967 r. W ramach obchodów rocznicy Głębokie zmiany ideowe przyniósł III Walny rewolucji odbyło się 45 tys. ognisk pod hasłem Zjazd ZHP z 3–5 kwietnia 1964 r. Na żądanie KC „Pokłon rewolucji”, a sprawność „Aurora” otrzy- PZPR osią założeń ideowych Związku stało się mało 1,4 mln harcerek i harcerzy oraz 350 tys. wychowanie polityczne. W konsekwencji przyjęto uczniów niebędących członkami ZHP. W 1970 r. na nim zasadę pogłębienia wychowania ideologicz- cała organizacja uczestniczyła w akcji programo- nego, czego wyrazem miało być m.in. włączenie wej „ISKRA-70” zorganizowanej z okazji rocznicy do roty przyrzeczenia słowa „socjalizm”. W nowej urodzin Włodzimierza Lenina – lidera rewolucji wersji zyskało ono następujące brzmienie: „Przy- bolszewickiej w Rosji i twórcy oraz przywódcy rzekam służyć Polsce Ludowej, być wiernym spra- państwa radzieckiego (stał na czele Rosji w trakcie wie socjalizmu, walczyć o pokój i szczęście ludzi, ataku na Polskę w 1920 r.). być posłusznym prawu harcerskiemu”. Do najgłośniejszych akcji Związku należa- Z harcerskiej lilijki usunięto litery ONC, będą- ła prowadzona w latach 1967–1973 „Operacja ce skrótem hasła filaretów „Ojczyzna, Nauka, Cno- 1001-Frombork”, której celem była odbudowa ta”. Jej tradycyjny kształt zastąpiono wkrótce geo- zniszczonego w czasie II wojny światowej From- metryczną figurą, dla instruktorów wprowadzono borka przed rocznicą urodzin Mikołaja Kopernika.

101 W operacji tej uczestniczyło 46 tys. harcerek i har- cia była raczej osobista młodzieńcza przygoda, cerzy, skierowanych przez swoje macierzyste ko- stanowiąca atrakcyjne uzupełnienie prywatnej, mendy na polecenie władz naczelnych. 2371 z nich wówczas zdecydowanie szarej, egzystencji. Uła- otrzymało tytuł Honorowego Obywatela Miasta twiała także zaspokojenie naturalnej ciekawości Fromborka, zapewne bardzo wielu zapracowało świata, rozwijanie wrodzonych talentów, zdobycie sobie na wdzięczną pamięć jego mieszkańców. niepowtarzalnych doświadczeń i zawieranie przy- Centralnie zaplanowana i sterowana przez par- jaźni. Z drugiej strony harcerki i harcerze bierną tyjno-państwowe i harcerskie władze akcja przy- i konformistyczną postawą umożliwiali rządzącym czyniła się do odbudowy miasta i obrosła swoistą sprawowanie kontroli nad młodym pokoleniem. legendą, choć w dokumentach władz politycznych Ponadto konsekwentne zwalczanie tradycyjnego podkreślano niejednokrotnie kiepską organizację harcerstwa, w kwestiach ideowych, programowych pracy, skutkującą ostatecznym wykonaniem planu i metodycznych, sprawiało, że jedynie niewielka robót jedynie w 55–60 proc. (na co zresztą często część – spośród milionów członków ZHP – zdawa- nie tylko harcerze mieli wpływ). Z kolei dołączenie ła sobie sprawę, na czym polega prawdziwe harcer- młodzieży niezorganizowanej (niezainteresowanej stwo. Zresztą tylko nieliczni (szczególnie instruk- harcerskim stylem życia, a zwłaszcza abstynencją) torzy) byli skłonni zaakceptować wszystkie nakazy do harcerzy uczestniczących w akcji powodowa- prawa harcerskiego (np. abstynencji) nakładane ło też demoralizację tych ostatnich oraz niekiedy na harcerki i harcerzy. Harcerski, tradycyjny styl skrzywienie obrazu ZHP w oczach lokalnej spo- życia przeważnie nie stanowił dla ogółu atrakcyj- łeczności, m.in. dlatego, że nie rozróżniała ona nego wzorca, tym bardziej że burzył – oparty na zachowań harcerzy i osób spoza Związku. zabawie i rozrywce – szeroko rozpowszechniony IV Zjazd ZHP obradujący 14–16 październi- model uczestnictwa w ZHP. Ów trend wzmacniała ka 1968 r., po protestach młodzieży z marca tego negatywna selekcja kadry instruktorskiej, złożonej roku, poświęcono w dużej mierze problematyce w większości z osób przypadkowych, najczęściej „wychowania socjalistycznego”. Do najważniej- nauczycieli skuszonych obietnicą dodatkowego szych celów organizacji harcerskiej miały należeć wynagrodzenia za pracę w harcerstwie, ułatwień prowadzone pod kontrolą szkoły wychowanie po- w pracy nauczycielskiej lub przymuszonych przez lityczne, wzmocnienie współpracy ze Związkiem dyrektorów do zajęcia się szkolną drużyną. Byli Młodzieży Socjalistycznej i Związkiem Młodzieży jednak wśród instruktorów również prawdziwi en- Wiejskiej oraz aktywniejsze włączenie młodzieży tuzjaści harcerstwa, społecznicy z radością poświę- harcerskiej w proces budowy ustroju socjalistycz- cający wychowankom swój czas, wysiłek, a nawet nego na wszystkich polach (politycznym, gospo- pieniądze, ale stanowili oni mniejszość w środo- darczym, społeczno-kulturalnym). wisku instruktorskim. Masowe akcje i próby oddziaływania politycz- Postawy ówczesnych instruktorów znajdowa- nego oraz ideologicznego na dzieci i młodzież prze- ły odzwierciedlenie w badaniach socjologicznych. ważnie nie przynosiły jednak oczekiwanych rezul- Na przykład z badań przeprowadzonych w 1969 r. tatów. Harcerki i harcerze pod naciskiem władz wynikało, że jedynie 27 proc. instruktorów pod- brali wprawdzie udział w tych imprezach, ale jęło służbę z własnej woli, chcąc wychowywać tylko powierzchownie znali komunistyczne idee młodzież w duchu harcerskim. 26 proc. badanych i raczej ich nie akceptowali (zwykle zaś w ogó- przyznało, iż ich zaangażowanie wynika z wyko- le o nich nie myśleli). Uczestnicząc w tych dzia- nywania zawodu nauczycielskiego, 14 proc. pod- łaniach pod przymusem, traktowali je jako ko- jęło tę decyzję pod wpływem rodziny, kolegów nieczny – bo niemożliwy do uniknięcia – sztafaż, lub z polecenia władz. 9 proc. stwierdziło, iż po- rodzaj hołdu, haraczu płaconego niedemokratycz- mimo początkowej niechęci nabrało przekonania nej władzy. Główną treścią ich harcerskiego ży- do pracy w harcerstwie, 3 proc. zaś deklarowało

102 wolę natychmiastowego opuszczenia organizacji. Wisłą i Odrą), oraz drużyny turystyczne. Tych Większość osób, która zadeklarowała dobrowol- ostatnich było ok. 500 na początku lat sześćdzie- ność decyzji o pracy instruktorskiej (przeważnie siątych. Prowadziły one ożywioną współpracę uczniowie i studenci), pochodziła z dużych ośrod- z kołami Polskiego Towarzystwa Turystyczno- ków miejskich, najwięcej przymuszonych (nauczy- -Krajoznawczego (PTTK), w których często ton cieli) – ze wsi i małych miasteczek. nadawali przedwojenni inteligenci, byli żołnierze Idee tradycyjnego harcerstwa podtrzymywały AK, harcerze z Szarych Szeregów. Wspólne spo- stosunkowo nieliczne drużyny działające w kilku- tkania, rajdy i wycieczki odsłaniały przed harcer- dziesięciu ośrodkach w kraju, prowadzone przez kami i harcerzami nieznany im dotąd świat hi- niezależnie myślących instruktorów. To dzięki nim storii i kultury oraz przyrody polskiej, w którym kultywujące tradycyjne ideały harcerstwo prze- mogli poznawać – oficjalnie zakazane lub niemile trwało najtrudniejsze lata politycznej indoktrynacji widziane przez władze państwowe – treści patrio- i presji administracyjnej. Od końca lat pięćdzie- tyczne i religijne. siątych byli oni systematycznie usuwani z funk- W 1958 r. – dzięki dh. Marii Łyczko „Szarej” cji w komendach hufców i chorągwi i spychani – powstał niezwykle cenny program pracy harcer- coraz niżej, aż do szczebla szczepów i drużyn. skiej z dziećmi niepełnosprawnymi, chorymi i nie- Część z nich pozostała tam, podejmując codzien- przystosowanymi społecznie „Nieprzetarty Szlak”. ną pracę wychowawczą. Pod ich kierownictwem Uczestniczące w nim dzieci, zwłaszcza w szcze- w latach sześćdziesiątych zdobywano tradycyjne gólnie aktywnych drużynach zuchowych, mogły (indywidualne) stopnie młodzika, wywiadowcy doświadczyć dobroczynnego, terapeutycznego od- i ćwika. Na przykład w 1965 r. w Lesie Wolskim działywania idei i metody harcerskiej. Środowiska 24 harcerzy z 19 Krakowskiej Drużyny Harcerzy „Nieprzetartego Szlaku” powstawały w szkołach uczestniczyło w biegu na te – oficjalnie nieistnie- specjalnych, ośrodkach wychowawczych, szpita- jące – stopnie. Od 1959 r. harcerze 3 KDH orga- lach, sanatoriach i prewentoriach, dając dzieciom nizowali obozy letnie w Beskidzie Niskim, gdzie i młodzieży poczucie spełniania ważnej społecznie rejestrowali różne przejawy ginącej kultury Łem- roli i przynależności do organizacji dzieci zdro- ków, m.in. pieśni. W 7 KDH zdobywano tradycyjne wych. W latach sześćdziesiątych pracowało już stopnie i składano przyrzeczenie w przedwojen- 650 takich drużyn, zrzeszających ok. 20 tys. zu- nym brzmieniu. chów, harcerek i harcerzy oraz instruktorów. Prężnie rozwijały się też drużyny specjalno- W ramach pielęgnowania dawnego modelu har- ściowe, np. lotnicze (w 1965 r. było ich 217, nale- cerstwa unikano nakazanej przez władze naczel- żały do nich 4 tys. harcerek i harcerzy), ze wzglę- ne ZHP koedukacji. W środowisku krakowskim du na specyfikę działalności cieszące się swoistą (i nie tylko tam) istniały osobno drużyny męskie autonomią w ramach ZHP. Dzięki temu mogły i żeńskie, nawet jeśli pod naciskiem władz należeć propagować oficjalnie zakazane praktyki religij- musiały do tych samych szczepów. Drużyny pracu- ne oraz przedwojenny system stopni i sprawności jące zgodnie z tradycjami przedwojennego harcer- harcerskich. Główne skupiska harcerzy-lotników stwa uczestniczyły w uroczystościach religijnych znajdowały się w Krakowie, Gdańsku, Poznaniu, (mszach świętych, nabożeństwach, procesjach, czu- Wrocławiu i Złotoryi. Podtrzymywanie w nich idei waniach, pielgrzymkach). Poprzez kontakt z przed- skautowych ułatwiało to, że praktycznie wszyscy wojennymi i szaroszeregowymi instruktorami har- zaangażowani w szkolenia lotnicze instruktorzy cerki i harcerze poznawali niezafałszowaną, całko- stali po stronie „skautów”. Podobny zakres auto- wicie odmienną od przekazywanej w ówczesnych nomii miały drużyny żeglarskie, szkolące harcerzy szkołach, wersję historii harcerstwa i Polski. Dbali na morskim jachcie „Zawisza Czarny” i na małych też o zgodność swojego postępowania z zasadami jachtach „Czerwonych Żagli” (np. na spływach prawa i przyrzeczenia harcerskiego.

103 ZHP po zjednoczeniu kiedy protesty studenckie z marca 1968 r. wykazały IX.4. ruchu młodzieżowego wrogość części młodych w stosunku do władzy i jej (1973–1980) ideologii oraz powszechną obojętność młodego pokolenia wobec politycznych zamierzeń rządzących. bjęcie funkcji I sekretarza KC PZPR przez W tych warunkach jesienią 1972 r. kierownic- OEdwarda Gierka w grudniu 1970 r. zapo- two partii ogłosiło projekt zjednoczenia ruchu mło- czątkowało nową epokę w dziejach PRL. Cecho- dzieżowego w roku następnym. Pierwszym etapem wało ją dążenie rządzących do zdobycia poparcia tego procesu było powołanie federacji wszystkich obywateli głównie poprzez zwiększenie poziomu oficjalnie funkcjonujących organizacji młodzie- konsumpcji i poszerzenie kontaktów z Zacho- żowych. Po kilku latach zaś miało nastąpić ich dem. Paradoksalnie, tym liberalizacyjnym tren- połączenie w jedno ugrupowanie. Po paru miesią- dom towarzyszyła zupełnie inna polityka wobec cach pozornych konsultacji (ówczesna władza nie młodzieży. Ekipa Gierka rozważała bowiem po- była bowiem zainteresowana opiniami obywateli), ważnie przywrócenie niektórych elementów stali- 11 kwietnia 1973 r. powstała Federacja Socjali- nowskiego modelu wychowania. Najważniejszym stycznych Związków Młodzieży Polskiej (FSZMP). z nich miało być ponowne zjednoczenie oficjalnie Kilka tygodni wcześniej odbyły się zjazdy jej po- działających organizacji młodzieżowych w jedną, tencjalnych członków założycieli, które doprowa- wzorowaną na ZMP. Licznie reprezentowani w kie- dziły do powołania w miejsce ZSP Socjalistyczne- rownictwie PZPR dawni aktywiści zetempowscy go Związku Studentów Polskich (SZSP) i Związku uważali, że tylko nawiązanie do dorobku tej – mi- Socjalistycznej Młodzieży Wiejskiej (ZSMW). tologizowanej przez nich – organizacji może pogłę- ZHP zachował swoją dotychczasową nazwę, bić ideowe zaangażowanie młodego pokolenia po ale przyjął program wychowania młodzieży szkół stronie partii. Miało to duże znacznie w sytuacji, średnich o nazwie „Harcerska Służba Polsce So-

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza Polska Zjednoczona Partia Robotnicza powstała snych realiach chciał „zrobić karierę”, musiał należeć do 15 grudnia 1948 r. na kongresie zjednoczeniowym PPR partii lub przynajmniej oficjalnie ją popierać. PZPR miała i PPS. Wzorowana na partii komunistycznej w ZSRR, nie charakter masowy – już w chwili powstania skupiała ok. tolerowała żadnej konkurencji w postaci opozycji poli- 1,5 mln członków. W końcu lat siedemdziesiątych jej stan tycznej ani niezależności programowo-organizacyjnej. liczebny przekroczył 3 mln członków i kandydatów. Stojący Zgodnie z koncepcją partii marksistowsko-leninowskiej na jej czele I sekretarz Komitetu Centralnego PZPR był de miała monopol władzy politycznej w państwie, którą nie facto przywódcą PRL. dzieliła się z żadną inną siłą. Pozostałe partie – Zjedno- Kryzys gospodarczy i powstanie „Solidarności” poważ- czone Stronnictwo Ludowe i Stronnictwo Demokratycz- nie osłabiły pozycję partii, która w latach osiemdziesiątych ne, instytucje państwowe oraz stowarzyszenia społeczne – zmniejszona o ok. 850 tys. osób – utraciła poparcie nie mogły prowadzić własnej polityki, miały pełnić rolę większości dotychczasowych zwolenników, sympatyków tzw. pasów transmisyjnych, czyli ciał przekazujących i tzw. realistów, biernie akceptujących jej dominację, polecenia i wytyczne PZPR do poszczególnych warstw, niewidzących możliwości zmiany władzy w państwie kręgów i grup społeczeństwa. Do 1956 r. próbowała kontrolowanym przez Związek Radziecki. W tej sytuacji nawet kontrolować prywatne życie obywateli. Poprzez realną władzę w państwie sprawowały kręgi wojskowe, ogólnopolskie (centralne i terenowe), wielopoziomo- skupione wokół gen. Jaruzelskiego. Rok 1989 przyniósł we struktury stworzyła aparat władzy dublujący aparat dalsze zmniejszenie znaczenia PZPR. Przegrane wybory administracji państwowej. Podlegał mu aparat bezpie- czerwcowe i powstanie rządu Tadeusza Mazowieckiego czeństwa, prześladujący właściwie wszystkich, którzy nie zmusiły partię do oddania dotychczasowych prerogatyw. akceptowali rzeczywistości społeczno-politycznej PRL. 28 stycznia 1990 r. na XI Zjeździe PZPR została ona roz- Dominującą pozycję zapewniała PZPR tzw. nomen- wiązana. Jej ideowym i materialnym spadkobiercą stała klatura partyjna, czyli wyłączne prawo do mianowania się Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej (od 1997 r. swoich kandydatów na wszystkie stanowiska kierownicze Sojusz Lewicy Demokratycznej). w administracji i gospodarce. Tak więc każdy, kto w ówcze-

104 cjalistycznej” (HSPS). Członkowie drużyn HSPS Wiedziała jedynie, że bierze udział w grze pozo- nosili mundury piaskowego koloru, zamiast chust rów, część zdawała sobie sprawę z zastraszającej czerwone, wiązane jak krawat krajki, granatowe skali zakłamania życia publicznego. W tej sytuacji spódnice i spodnie. Zasadniczym celem działalno- skupiała się na życiu prywatnym i tam realizowała ści HSPS miało być pogłębianie wiedzy na temat swoje marzenia, aspiracje i potrzeby. ideologii komunizmu i ówczesnej Polski oraz formowanie postaw „socjalistycznego patrioty” PRL poprzez aktywność społeczno-polityczną. Celem FSZMP było zacieśnienie współpracy IX.5. Odwrót od ideałów pomiędzy organizacjami będącymi jej członkami. harcerskich w ZHP W praktyce oznaczało to stopniowe ograniczanie ich odrębności i niewielkiej autonomii. Na przykład latach siedemdziesiątych ZHP w dalszym w 1974 r. Komitet Wykonawczy Rady Głównej Wciągu ewoluował w stronę organizacji mo- FSZMP podjął uchwałę Zaciąg instruktorski do locha, przypominającego wielką, biurokratycznie ZHP, w której zobowiązywał „organizacje młodzie- zarządzaną machinę, odgrywającą rolę instytucji ży robotniczej, wiejskiej, wojskowej i studenckiej do spraw młodzieży. W 1975 r., po reformie admi- do bliższego interesowania się pracą ZHP i kiero- nistracyjnej kraju, polegającej m.in. na utworze- wania do niej najlepszych aktywistów”. Harcerstwo niu 49 województw, w każdym z nich ulokowano starsze otrzymało zadanie nawiązania kontaktów chorągiew ZHP. Z powodu presji administracyjnej z ogniwami Związku Młodzieży Socjalistycznej, w szkołach jego liczebność w 1979 r. wzrosła do ZSMW, SZSP i Socjalistycznym Związkiem Mło- 3 mln 442 tys. Nadal zasadnicza rola przypadała dzieży Wojskowej (SZMW). W przededniu zor- pracownikom etatowym oraz zespołom partyjnym, ganizowanego w Warszawie 30 kwietnia 1976 r. które sprawowały dyktatorską władzę. Naciskowi Kongresu Młodzieży Polskiej doszło do połączenia na masowość towarzyszył dalszy spadek poziomu SZSP, ZSMW i SZMW w Związek Socjalistycznej ideowego drużyn i poszczególnych harcerzy. Praca Młodzieży Polskiej (ZSMP). Odtąd etatowi pracow- wychowawcza oparta na prawie i przyrzeczeniu nicy ZSMP pełnili funkcję kierownictwa Federacji, harcerskim niemal nie funkcjonowała, podobnie przewodniczący ZSMP natomiast – przewodni- jak system zastępowy oraz systemy stopni i spraw- czącego FSZMP. Pod koniec lat siedemdziesiątych ności. Wpływ na to zjawisko miała również nega- w szeregach organizacji zrzeszonych w tej struk- tywna selekcja kadry instruktorskiej, rekrutującej turze – według oficjalnych, bardzo niepewnych się wówczas niemal w połowie z nauczycieli (ra- danych – znajdowało się ok. 6 mln 300 tys. dzieci zem z drużynowymi uczniami stanowili 86 proc. i młodzieży. Duża liczebność nie przekładała się kadry), którzy nie znali specyfiki idei i metodyki na ich aktywność. Część z nich należała do kate- harcerstwa. Jej kierownicza, etatowa, część trak- gorii „martwych dusz”, tzn. osób mających for- towała przeważnie pracę w strukturach ZHP jako malne członkostwo, ale faktycznie nieuczestniczą- trampolinę do osobistej kariery, licząc na awans cych w życiu macierzystych organizacji. Część zaś w aparacie partyjno-administracyjnym. Zdarzali uczestniczyła, ale bez zapału. Ogromna większość się oczywiście wśród instruktorów ludzie przy- szeregowych członków została bowiem w taki lub zwoici, szczególnie na szczeblu komend hufców. inny sposób zmuszona do wstąpienia do wyżej wy- Istotą działalności programowej stało się ode- mienionych organizacji, dlatego nie utożsamiała się branie drużynom samodzielności poprzez zastą- z ich celami. Brała udział w uroczystościach, cen- pienie jej narzucanymi z góry alertami naczelnika tralnie sterowanych kampaniach, czynach społecz- ZHP (tzn. corocznymi obowiązkowymi akcjami nych i manifestacjach politycznych, ale nie intere- wszystkich drużyn związanymi z tematem okreś sowała się ich rezultatami ani ideologiczną treścią. lonym przez GK ZHP), turniejami wiedzy oby-

105 watelskiej oraz innymi ogólnopolskimi akcjami. znanie się ze światowym i rodzimym dorobkiem Do najważniejszych należały „Operacja Bieszcza- kulturalnym oraz cywilizacyjnym, wnoszenie kon- dy 40”, polegająca na włączaniu się w zagospodaro- kretnego wkładu w rozwój gospodarczy i społecz- wywanie regionu bieszczadzkiego, „Operacja Azy- ny Polski. To ostatnie zjawisko stanowiło rezultat mut – Huta Katowice” (wymagająca pracy w Hucie wielu masowych akcji, które w różnym stopniu, „Katowice”) oraz współzawodnictwo o tytuł „Ze- skali i zakresie – mimo wspomnianych wyżej ich społu Socjalistycznego Działania”. wad – pozostawiały trwałe i pozytywne ślady ak- Wychowawcza skuteczność tych przedsię- tywności harcerek i harcerzy w wielu miejscach wzięć była więcej niż problematyczna. Polegały kraju. Wiele drużyn i klubów specjalnościowych one bowiem przeważnie – choć nie zawsze – na po- oraz artystycznych wykazywało dużą aktywność wierzchownym lub wręcz pozorowanym wykona- kulturalną, społeczną i naukowo-techniczną, m.in. niu wymaganych zadań i przesłaniu odpowiednio organizując turnieje, festiwale, konkursy i róż- „podkolorowanego” meldunku do władz zwierzch- nego rodzaju akcje. Do najważniejszych należały nich. Podobne rezultaty przynosiła wymuszana Nieobozowa Akcja Letnia, cykliczny Harcerski rezygnacja z samodzielnych obozów drużyn na Festiwal Młodzieży Szkolnej, Festiwal Piosenki rzecz obozów hufców czy chorągwianych zlotów Harcerskiej, Festiwal Teatrów Lalkowych, Manew- organizowanych w wielkich bazach, gdzie jedno- ry Techniczno-Obronne, Olimpiada Wiedzy Tech- cześnie obozowało po kilkaset osób. Zamiast pracy nicznej oraz Olimpiada Wiedzy o Polsce i Świecie wychowawczej w trakcie ich trwania zapewniano Współczesnym. – mniej lub bardziej wyrafinowaną – rozrywkę, Ówczesne władze ZHP jednak pod wpływem często przymykając oko na szerzące się na nich kierownictwa PZPR koncentrowały swoją uwagę patologie, np. kradzież mienia i funduszy organi- na politycznych aspektach pracy kierowanej przez zacyjnych, zaniedbywanie opieki nad uczestnika- nich organizacji. Dlatego tak duży nacisk kładły mi, picie alkoholu, swobodę obyczajową. Znacz- na rozwijanie środowisk HSPS. Istotną cechą tego nie niższą rangę we władzach ZHP zyskała auten- ruchu był jego masowy charakter, co wiązało się tyczna, najczęściej oddolna, działalność harcerska głównie z przymuszaniem licealistów do zakła- w drużynach, prowadzona na co dzień, a nie od dania mundurów HSPS. Wprowadzono zasadę święta. Należała do nich wspomniana już służba umieszczania drużyny w jednej klasie („klasodru- dzieciom niepełnosprawnym w ramach „Nieprze- żyny”), co nadawało jej charakter jednopoziomo- tartego Szlaku”. W 1978 r. zajmowało się nią 2356 wy, tzn. zrzeszający tylko młodzież z tego samego drużyn, do których należało ok. 53 tys. zuchów, rocznika, i niejednokrotnie prowadziło do fikcyj- harcerek i harcerzy, co należy uznać za ewene- nej 100-procentowej przynależności klas do ZHP ment w skali światowego skautingu. Podobną, choć (najczęściej wbrew woli samych uczniów). Zarzu- może mniej udaną rolę odgrywało propagowanie cono pracę zastępów, wprowadzając w ich miejsce harcerstwa na wsi w ramach programu pracy har- kluby specjalnościowe (np. wiedzy społeczno-po- cerskiej i społeczno-kulturalnej, przygotowanego litycznej, młodych racjonalistów, żeglarskie, tury- jeszcze w latach 1958–1960 przez Sztab „Wieś”. styczne, łączności oraz współpracującą z MO Mło- Wpływało to na proces niwelowania różnic kul- dzieżową Służbę Ruchu), przeznaczone nie tylko turalnych i cywilizacyjnych pomiędzy miastem dla harcerzy, lecz także uczniów niezrzeszonych. a wsią, dzięki czemu dzieci z obszarów wiejskich HSPS, przejmując rolę szkolnych kół zaintereso- mogły lepiej poznać dorobek polskiego harcerstwa wań, miała pełnić funkcję samorządu szkolnego i narodowej kultury. i organizacji ideowo-politycznej, monopolizują- Do sukcesów ówczesnego ZHP należy rozwój cej pracę społeczną w szkołach. Podkreślały to metodyki ruchu zuchowego, ułatwianie dzieciom nowe pola zaangażowania, jakie dla jego członków i młodzieży (także tej spoza organizacji) zapo- wprowadzały władze polityczne, np. resocjalizacja,

106 reedukacja, działalność artystyczna, sport, prze- Z partią nasz młodych trud. W przyszłość kształcanie dziecięcych i młodzieżowych domów marsz, harcerzy polskich ród”. kultury na harcerskie. W tych warunkach człon- kowie HSPS tracili harcerską tożsamość, prowa- Symbolicznym wydarzeniem, które potwier- dząc – bardzo często pozorowaną – działalność dzało antyharcerski charakter polityki ówczesnych społeczną pod dyktando partii. władz ZHP, stało się pominięcie milczeniem przez Apogeum upolitycznienia ZHP przypadło GK informacji o śmierci hm. RP Olgi Małkow- na rok 1977. W marcu tego roku odbył się wte- skiej (zmarła w styczniu 1979 r. w Zakopanem) dy w Warszawie VI Zjazd ZHP zorganizowany i utrudnianie drużynom udziału w uroczystościach pod hasłem „Jutro socjalistycznej Polski budujemy pogrzebowych. W rezultacie „niepokorne” środo- dziś”. Podczas obrad władze Związku za sukces wiska harcerskie z Warszawy na własną rękę za- uznały m.in. osiągnięcie stanu liczebnego 3 mln, mówiły nekrolog w „Życiu Warszawy”. rozwój liczebny HSPS (25 proc. ZHP, 50 proc. ogó- Byłoby dużym uproszczeniem stwierdzenie, łu młodzieży szkół średnich) oraz akcje, takie jak że proces upolityczniania ZHP zakończył się peł- „Operacja 1001-Frombork”. W ramach dalszego nym sukcesem władz, zarówno harcerskich, jak negowania tradycji harcerstwa zmieniono statut i polityczno-administracyjnych. Dla większości Związku, zaznaczając we wstępie do jego zmo- harcerek i harcerzy cała polityczna otoczka stano- dyfikowanej wersji, że ZHP nawiązuje do tradycji wiła jedynie wymuszoną „daninę” na rzecz rządzą- Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej, cych, konieczną do uzyskania prawa do – znacznie harcerzy uczestników powstań, bojowników o pol- ważniejszej – możliwości uczestniczenia w życiu skość, ZWM, Szarych Szeregów, Wolnego Har- drużyn, szczepów i hufców. Podobnie, choć już cerstwa, Pioniera, Czerwonego Harcerstwa, OH mniej jednoznacznie, traktowali te „serwituty” ZMP i OHPL. ZHP został odznaczony Orderem instruktorzy, niejednokrotnie związani z pracą Sztandaru Pracy I klasy, dając początek ruchowi harcerską także przez przywileje czy wynagro- drużyn sztandarowych. Ogłoszono też rozpoczęcie dzenie w szkole (od 1976 r. mający specjalne etaty „Operacji Bieszczady 40”. Naczelnik ZHP hm. Pol- nauczyciele-instruktorzy stanowili 15 proc. kadry ski Ludowej Jerzy Wojciechowski poinformował instruktorskiej) lub liczący na przychylność władz zebranych, że po III Plenum KC PZPR struktury w uzyskaniu awansu zawodowego. Związku przeprowadziły kampanię mającą na celu Nie wszyscy instruktorzy byli oddanymi par- zapoznanie swoich członków ze zmianami w Kon- tii pracownikami etatowymi i aktywistami PZPR, stytucji PRL (wprowadzono do niej zapis o sojuszu „martwymi duszami”, niezainteresowanymi jaką- z ZSRR i przewodniej roli PZPR w państwie i spo- kolwiek aktywnością. Dla niektórych harcerstwo łeczeństwie). Sformułował też zadanie dla harce- stanowiło życiową pasję, poświęcali swój czas oraz rzy, mówiąc: „W ZHP tworzymy możliwość zwią- siły dzieciom i młodzieży. Nie zapominając o re- zania się ze społecznym ruchem budowniczych alizacji osobistych interesów (awans, dodatek fi- socjalizmu”. Postawieniem kropki nad „i” okazało nansowy, wyróżnienie), podejmowali oni też au- się dodanie drugiej zwrotki do tradycyjnego hym- tentyczny, instruktorski wysiłek. nu harcerskiego w następującym brzmieniu: Ich zaangażowanie szło jednak często w pa- rze z nieznajomością podstaw metody i idei har- „Socjalistycznej, biało-czerwonej – myśli cerskiej oraz prowadzeniem drużyn w sposób i czyny, i uczuć żar! chaotyczny, z naciskiem na kontakt z przygodą, Nauką, pracą dzisiaj tworzymy jutro rozrywkę i pracę społeczną. Czasem stosowano ojczyzny, swój w życie start. w nich poszczególne elementy tradycyjnej meto- Wydłuż krok, siły łącz, w serca rytm do celu dy harcerskiej (np. obrzędowość, historię Polski zawsze dąż. i harcerstwa, wychowanie religijne, krajoznaw-

107 stwo, gry terenowe, tradycyjne sprawności). Mimo Dużo większe znaczenie miało pielęgnowa- różnych niedociągnięć w tych środowiskach pró- nie niezafałszowanej pamięci o Szarych Szere- bowano wychodzić poza obowiązujący schemat gach, których legenda – w dużym stopniu za spra- „akcyjno-sprawozdawczy”, co zasługiwało na wą książek Aleksandra Kamińskiego Kamienie na pochwałę, ponieważ prawdziwym problemem szaniec oraz Zośka i Parasol – trwała w środowi- ówczesnych środowisk harcerskich był szeroko skach harcerskich, a także poza nimi (np. wśród rozpowszechniony wówczas marazm większości młodzieży szkolnej). Dlatego też kwatera batalionu drużyn i szczepów, aktywność jedynie podczas „Zośka” na cmentarzu Powązkowskim w War- narzuconych akcji, demoralizacja, pozorowanie szawie była najświętszym miejscem dla tysięcy działania, wzajemne oszukiwanie się oraz brak harcerek i harcerzy. Kultywowanie pamięci o Sza- zainteresowania jakimikolwiek ideałami poza roz- rych Szeregach ogniskowało się w warszawskim rywką, zabawą i realizacją własnych – różnie de- Hufcu ZHP Mokotów, który od 1967 r. nosił ich finiowanych – interesów. imię. W 1971 r. jego środowisko zorganizowało pierwszy Rajd „Arsenał”, na pamiątkę akcji odbi- cia „Rudego” z rąk gestapo. Od 1976 r. Rajd ten stał się imprezą ogólnopolską, stanowiącą ważną IX.6. Drugi nurt harcerstwa platformę integracji drużyn nawiązujących do szaroszeregowych tradycji i dla niezależnie myślących instruktorów. Stosowano też przedwojenne, niele- a tle „masowego” i często obojętnego wo- galne w PRL, prawo i przyrzeczenie, które składa- Nbec politycznych, ale i wychowawczych tre- no w tajemnicy przed lokalnymi władzami ZHP. Te ści w ZHP wyróżniały się drużyny, które świa- ostatnie – jeżeli nie były zmuszone przez komitety domie nawiązywały do przedwojennego dorob- partii – niekiedy dla świętego spokoju przymykały ku harcerstwa. Ich znakiem rozpoznawczym były na to oko, udając, że wszystko jest w porządku. przede wszystkim tradycyjne mundury noszone Podtrzymywaniu idei harcerskiej sprzyjały tak- przez harcerzy starszych wbrew obowiązującym że kontakty ze starszymi instruktorami, dla wielu regulaminom HSPS. Im bardziej władza usiłowa- młodszych symbolizującymi autentyczne harcer- ła upolitycznić i zdemontować tradycyjne harcerstwo. Rolę człowieka instytucji odgrywał Aleksan- stwo, tym silniej akcentowały one przywiązanie der Kamiński, prowadzący aktywną działalność do jego idei, symboli, autorytetów. Na przetrwanie, społeczną (wykłady, odczyty, wywiady, spotkania a nawet umocnienie – w latach siedemdziesiątych autorskie) na rzecz popularyzacji harcerstwa. Po- – tych środowisk wypłynęło kilka czynników. Po dobnie oddziaływał na młodszych harcerzy i in- pierwsze, wynikało ono z tęsknoty za harcerstwem struktorów Stanisław Broniewski, po śmierci Alek- autentycznym, takim, jakie istniało przed wojną, sandra Kamińskiego w 1978 r. i Olgi Małkowskiej tuż po jej zakończeniu i zaraz po 1956 r. Odwoły- w 1979 r. powszechnie uznawany w Polsce za naj- wano się do tych tradycji, wydając stare kroniki, większy autorytet harcerski. Takich obdarzonych śpiewniki, książeczki stopni, świętując 22 lutego autentycznym podziwem instruktorów było znacz- Dzień Myśli Braterskiej, ustanowiony na pamiątkę nie więcej. Część z nich, szczególnie w Krakowie, urodzin założycieli światowego skautingu – gen. prowadziła drużyny, szczepy i kręgi instruktorskie, Roberta Baden-Powella i jego żony, oraz pielęgnu- formując następne pokolenia wychowawców. Dzię- jąc związany z nim zwyczaj wysyłania kartek z ży- ki nim, a wbrew polityce władz, została zachowa- czeniami dla zaprzyjaźnionych druhen i druhów. na ciągłość harcerskich pokoleń, która umożliwiła Niemałą popularnością cieszyły się także obcho- przetrwanie harcerskiej idei i metody, a następnie dy Dnia Świętego Jerzego (23 kwietnia), patrona rekonstrukcję autentycznego harcerstwa po 1980 r. skautingu i harcerstwa. Niezwykle często dochodziło do odrzucenia przez

108 „niepokornych” druhów formalnych przywódców znać tradycje i wartości polskiej kultury, opartej skupionych w komendach ZHP wszystkich szcze- na chrześcijaństwie. W niej poznawały niezafał- bli i zastępowania ich całą plejadą autorytetów szowane dzieje Polski i harcerstwa, które wyklu- nieformalnych, ale za to szanowanych. Stawali się czano z programów nauczania historii w szkołach. nimi głównie ci (nie zawsze nawet instruktorzy), Zdarzały się często wielopokoleniowe rodziny har- którzy potrafili swoją postawą ukazać młodzieży cerskie, w których dzieci kontynuowałały trady- prawdziwe wartości moralne. Sytuacja ta rodziła cje matek i ojców. Rodzice angażowali się często sporo problemów, ponieważ wymuszała zarówno w działalność kół przyjaciół harcerstwa, niekiedy na kadrze, jak i na szeregowych członkach drużyn dzięki temu, że zajmowali ważne stanowiska par- prowadzenie niejako podwójnego życia. Skłaniała tyjne czy państwowe albo pełnili ważne funkcje do ukrywania przed władzami rzeczywistych kon- społeczne, otaczali „niepokorne” drużyny swo- taktów, przekonań i działań (np. tematyki prelekcji istym parasolem ochronnym. Takie wsparcie da- lub dyskusji prowadzonych w czasie oficjalnie zgło- wały też środowiska byłych żołnierzy Szarych Sze- szonych imprez, obecności na obozach, zbiorkach regów i AK, niezależnie myślącej inteligencji, róż- i zlotach osób niemile widzianych przez władze). nych stowarzyszeń społecznych (np. Społecznego Kolejnym czynnikiem było oddziaływanie Ko- Komitetu Przeciwalkoholowego, PTTK). ścioła katolickiego. Mimo wielu lat represjono- Szczególne miejsce dla ZHP zajmowały Kra- wania i zwalczania (szczególnie w czasach stali- ków i jego środowisko, które zachowało ciągłość nowskich, w mniejszym stopniu gomułkowskich), harcerskiej tradycji. Przewodzili mu instruktorzy a potem tylko wybiórczego szykanowania (za rzą- z wieloletnim stażem, pamiętający lepsze dla har- dów Gierka) instytucje i środowiska kościelne od- cerstwa czasy. Niektóre drużyny pracowały nie- grywały niezwykle ważną rolę w podtrzymywaniu przerwanie od początku istnienia ruchu skautowego ducha sprzeciwu i niezależności wobec państwa na ziemiach polskich, miały stare kroniki, proporce, komunistycznego. Umożliwiały też pielęgnowanie kilkudziesięcioletnie tradycje i rozbudowaną obrzę- najważniejszych ideałów harcerstwa, wypływają- dowość. Siłę ich oddziaływania wzmacniała także cych z fundamentalnych wartości chrześcijaństwa. atmosfera samego Krakowa, niekwestionowanej Okolicznościowe msze święte, pogrzeby zasłużo- stolicy kulturalnej Polski. Niedaleko, w Zakopa- nych instruktorów, spotkania opłatkowe, czuwania, nem, na początku lat sześćdziesiątych zamieszkała rekolekcje, wpływ ruchu oazowego na formację po powrocie z emigracji Olga Małkowska. Wiele młodzieży sprawiały, że wartości chrześcijańskie środowisk krakowskich oparło się destrukcyjnej po- utrwalały się w świadomości harcerek i harcerzy. lityce władz PZPR i ZHP, zachowując idee i metody Służyły temu także kontakty dawnych kapelanów harcerskie. Ich oddziaływanie na zewnątrz wzma- harcerskich ze swoimi środowiskami. Mimo że gała m.in. aktywność Instruktorskiego Puszczań- były zwalczane przez PZPR i władze ZHP jako skiego Kręgu „Czarnego Dębu”, na którego czele przejawy łamania świeckiego charakteru harcer- stał hm. Adam Rząsa „Chytry Lis” z Rzeszowa. stwa, do końca nie zanikły, w latach siedemdzie- Jego zastępcą był hm. Ryszard Wcisło „Chytry Ja- siątych wykazując wyraźną tendencję rozwojową. strząb” z Krakowa. Do Kręgu należeli instruktorzy, W PRL rodzina stanowiła najpopularniejszą którzy zobowiązali się do przestrzegania prawa har- instytucję społeczną, azyl, w którym można się cerskiego w życiu prywatnym. Zakres działalności było schronić przed naciskiem partii i posłuszne- Kręgu poszerzał się systematycznie, obejmując – go jej państwa. Z upływem lat, kiedy władza ko- poza terenem dawnej Galicji Zachodniej – również munistyczna coraz bardziej kompromitowała się inne obszary kraju, w sumie przewinęło się przez w oczach społeczeństwa, a kryzys gospodarczy jego szeregi niemal kilka tysięcy osób. Jego oddzia- przybierał na sile, rola rodziny stawała się jeszcze ływanie było tak duże, że wzbudziło zainteresowa- ważniejsza. To właśnie w niej dzieci mogły ponie Służby Bezpieczeństwa. Mimo szykan, a nawet

109 represji (zatrzymań, przesłuchań i rewizji) Krąg Opozycja polityczna w PRL w latach siedemdzie- działał przez całe lata siedemdziesiąte, propagując siątych nieprzerwanie idee skautowe. Niepowodzenie polityki gospodarczej ekipy Gierka, objawiające się od połowy lat siedemdziesiątych coraz większymi brakami w zaopatrzeniu sklepów, przyczyni- ło się do narastania niezadowolenia obywateli. Jego apogeum nastąpiło w chwili ogłoszenia przez premiera IX.7. Piotra Jaroszewicza 24 czerwca 1976 r. programu dra- Renesans idei harcerskiej stycznych podwyżek cen artykułów spożywczych (średnio o ok. 70 proc.). Już dzień później w całym kraju doszło do protestów robotniczych, które największe rozmiary rużyny „drugiego nurtu” harcerstwa poważ- przybrały w Radomiu, Ursusie i Płocku. Zmusiły one wprawdzie rządzących do wycofania się z zaplanowa- Dnie traktowały postulat służby Bogu, Pol- nej podwyżki cen, ale zostały brutalnie stłumione przez sce i bliźnim, uznając harcerstwo nie za dobrą aparat bezpieczeństwa. Setki osób aresztowano, pobito zabawę, lecz za prawdziwy styl życia, wyzna- na tzw. ścieżkach zdrowia, a następnie niesprawiedliwie osądzono. Bezwzględne represje wywołały reakcję opo- czony wartościami harcerskiego prawa i przyrze- zycyjnie nastawionych środowisk inteligenckich, które czenia. W pracy wychowawczej kładły nacisk na rozpoczęły akcję pomocy prześladowanym robotnikom kształtowanie charakteru jednostki. Ich członko- Radomia i Ursusa. Jej inicjatorami byli harcerze z 1 WDH im. Romualda Traugutta („Czarnej Jedynki”). Niektórzy wie niejednokrotnie nie wahali się przed rzuca- z nich (Antoni Macierewicz, Piotr Naimski i Wojciech niem rękawicy władzy. Część z nich włączyła się Onyszkiewicz) znaleźli się wśród założycieli powołanego w działania opozycji politycznej, m.in. „Gromada we wrześniu 1976 r. Komitetu Obrony Robotników (od 1977 r. Komitet Samoobrony Społecznej KOR). Jego Włóczęgów”, krąg starszoharcerski funkcjonujący program przewidywał pokojową walkę o przestrzeganie przy 1 WDH („Czarnej Jedynce”). W pracy pro- praw człowieka i obywatela oraz wywieranie nacisku gramowej drużyny kontynuujące tradycje przed- na rządzących w celu stopniowej demokratyzacji systemu politycznego PRL. W latach następnych pojawiły wojenne bazowały na samodzielnym planowaniu się kolejne ugrupowania opozycyjne: w 1977 r. Ruch pracy, próbując do minimum ograniczyć ingeren- Obrony Praw Człowieka i Obywatela oraz Studencki cję władz hufców, chorągwi i GK. Nie zawsze im Komitet Solidarności. W 1978 r. powstały Wolne Związki Zawodowe, a w 1979 r. – pierwsza opozycyjna partia się to udawało, toteż niejednokrotnie musiały iść polityczna – Konfederacja Polski Niepodległej, oraz pra- na kompromis, uczestniczyć w pochodach pierw- wicowy Ruch Młodej Polski. Choć stosunkowo nieliczne, szomajowych, akademiach i różnego rodzaju ma- ugrupowania opozycyjne stanowiły prawdziwe wyzwanie dla niedemokratycznej władzy, poszerzając m.in. zakres sówkach, ogólnopolskich akcjach i kampaniach wolności słowa. Ich działalność była możliwa głównie lub czynach społecznych. Każde z tych środo- dlatego, że w 1975 r. w Helsinkach na Konferencji Bez- wisk musiało wypracować sobie indywidualną pieczeństwa i Współpracy w Europie władze PRL – w za- mian za zagwarantowanie przez państwa europejskie strategię przetrwania, w zależności od lokalnych powojennych granic w Europie – zobowiązały się do (harcerskich i pozaharcerskich) uwarunkowań. przestrzegania praw człowieka w Polsce. Pewna uległość W celu ograniczenia odgórnych nacisków stoso- polskich komunistów wobec Zachodu wynikała z ros nącego uzależnienia gospodarczego, powstałego na wano uniki, np. w planach pracy drużyn wpisy- skutek kolosalnego zadłużenia w krajach zachodnich. wano fikcyjne działania, własne akcje w miejsce narzucanych z góry, pozyskiwano sojuszników w harcerskich komendach i kołach przyjaciół harcerstwa. Z drugiej strony, liderzy tych środowisk i nieco ponad 20 tys. harcerek i harcerzy – ale mieli świadomość, że należą do ZHP i w związku dzięki ideowej i programowej wyrazistości sta- z tym muszą się liczyć z podległością macierzystej nowili oni widoczny ruch społeczny, zyskujący komendzie hufca i chorągwi oraz z wewnątrzor- uznanie społeczeństwa. ganizacyjnymi i politycznymi realiami. Liczeb- Wyróżniało je kilka cech. Po pierwsze, two- ność drużyn należących do „drugiego nurtu” była rzyli ruch społeczny oparty na dobrowolnym, au- stosunkowo niewielka – kilkuset instruktorów tentycznym uczestnictwie oraz wierze we wspól-

110 ne wartości. Harcerki i harcerze należący do tych cji, część musiała – metodą prób i błędów – sama drużyn pracę w nich traktowali nie jako zabawę, dochodzić do tego, na czym polega autentyczne lecz jako służbę, przywracając temu pojęciu daw- harcerstwo. Ich poszukiwaniom sprzyjały kon- ny blask. Sprzyjała temu sytuacja, w której na takty środowisk z różnych regionów kraju, swego ich czele stali drużynowi i instruktorzy wyko- rodzaju ruchy poziome. Umożliwiały je kolejne nujący swoją pracę bezinteresownie, a więc bez rajdy „Arsenał” lub okazjonalne spotkania, np. na dodatkowego wynagrodzenia, dzielący ze swoimi pogrzebach znanych instruktorów (m.in. Aleksan- wychowankami trudy procesu wychowawczego, dra Kamińskiego i Olgi Małkowskiej). Najszybciej m.in. obozowania i codziennego życia, zarówno integrowały się drużyny z ośrodków wielkomiej- rodzinnego, jak i szkolnego czy zawodowego. Po skich. Na przykład od połowy lat siedemdziesią- czwarte, w tych zespołach obowiązywał szacu- tych rozwinęła się regularna współpraca drużyn nek dla pracy, normę stanowiła postawa aktyw- warszawskich i krakowskich, polegająca m.in. na ności społecznej, ale nade wszystko podmioto- corocznych zlotach, zwanych Jamboree, które pro- wo traktowano wszystkich członków drużyny, wadzono według metodyki skautowej. Mimo prze- niezależnie od stopnia i funkcji. Demokratyczny ciwdziałania wielu ogniw władz ZHP odbywały styl wyrażał się też w zwracaniu się do siebie po się one do 1980 r. Efektem współpracy i integra- imieniu, nawet w przypadku znaczącej różnicy cji „niepokornych” środowisk były także wyda- wieku. W tych grupach stosowano także system wane bez cenzury książki harcerskie (poradniki zastępowy, zdobywano stopnie i sprawności, które metodyczne i śpiewniki). Latem 1980 r. uczestni- traktowano jako podstawowe narzędzie indywi- cy kolejnego Jamboree podjęli decyzję w sprawie dualizacji wychowania. zbudowania ogólnopolskiej niejawnej struktury Z powodu wysokich wymagań oraz niesprzy- koordynującej działalność ich drużyn. Wydarzenia jających warunków zewnętrznych po 1956 r. śro- polityczne w kraju – strajki w sierpniu 1980 r. i po- dowiska te nigdy nie stanowiły większości har- wstanie „Solidarności” – wymusiły jednak zmianę cerskiej populacji. Do 1960 r. tworzyło je kilka tych ambitnych planów. tysięcy, potem, tzn. do 1980 r., kilkaset, może ty- Pod koniec lat siedemdziesiątych ideały auten- siąc drużyn. Od początku lat siedemdziesiątych tycznego harcerstwa pielęgnowano w co najmniej stopniowo wzrastała ich popularność. Odradzały kilkudziesięciu większych i mniejszych ośrodkach się wówczas drużyny, które zamarły na początku w kraju, m.in. w Drezdenku, Garwolinie, Gliwi- lat sześćdziesiątych, aktywizowały się te już funk- cach, Katowicach, Kielcach, Krakowie, Lublinie, cjonujące, powstawały też zupełnie nowe zespoły. Łodzi, Mesznej, Poznaniu, Radomiu, Rzeszowie, Mimo zauważalnego wzrostu ich liczby stanowi- Skarżysku-Kamiennej, Trójmieście, Warszawie ły jedynie 2–3 proc. trzyipółmilionowego ZHP i Zakopanem. Przypominały żarzące się węgle, dekady Gierka. Część fascynatów „prawdziwego oczekujące na silniejszy podmuch, by zapłonąć harcerstwa” korzystała ze starych wzorców i trady- intensywnym płomieniem. Harcerstwo w natarciu (1980–1989) X ROZDZIAŁ

Harcerstwo w „karna- Niezależny Samorządny Związek Zawodowy X.1. wale »Solidarności«” „Solidarność” W sierpniu 1980 r. na Wybrzeżu wybuchły maso- (1980–1981) we strajki, którymi kierował Międzyzakładowy Komitet Strajkowy z Lechem Wałęsą na czele. Ów protest za- ytęsknionym „podmuchem” – a raczej „hu- kończył się podpisaniem 31 sierpnia z władzami PRL porozumienia, które przewidywało utworzenie związków Wraganem” – historii stały się masowe strajki zawodowych niezależnych od rządzących. 17 września na Wybrzeżu w sierpniu 1980 r. oraz idące w ślad tego samego roku w Gdańsku odbyło się zebranie zało- za nimi powstanie Niezależnego Samorządnego życielskie NSZZ „Solidarność”. Na jego przewodniczące- go wybrano Wałęsę. Związek przyjął strukturę terenową Związku Zawodowego „Solidarność”. Jego lega- i szybko zyskał charakter organizacji ogólnopolskiej. lizacja i ożywiona działalność poważnie osłabiły Pod koniec 1981 r. należało do niego niemal 10 mln dotąd wszechwładną partię komunistyczną. Nowa obywateli, czyli ok. 75 proc. wszystkich zatrudnionych w gospodarce uspołecznionej. „Solidarność” była ofi- sytuacja społeczno-polityczna pozwoliła też na cjalnie związkiem zawodowym, ale faktycznie spełniała „przemeblowanie harcerskiego podwórka”, do gło- jeszcze kilka dodatkowych ról, m.in. ruchu społecznego. su doszły osoby domagające się zreformowania Jej przywódcy bronili interesów społeczeństwa i repre- zentowali je wobec do niedawna jeszcze wszechmocnych harcerstwa, którego drugi, „niepokorny” nurt zy- władz komunistycznych, domagali się sprawiedliwe- skał rangę znaczącego, niezależnego od władzy go podziału dochodu narodowego, poprawy warun- ruchu społecznego młodzieży lat osiemdziesiątych ków bytowych, likwidacji przywilejów aparatu władzy i rozliczenia jego nieuczciwych funkcjonariuszy. Żądali (co było nie do pomyślenia jeszcze kilka lat wcześ- też poszerzenia zakresu swobód obywatelskich oraz niej). Już we wrześniu w sposób spontaniczny po- ujawnienia prawdy o zatajanych przez komunistyczną szczególne środowiska wysuwały żądania odnowy propagandę wydarzeniach historycznych (tzw. białych plamach historii Polski). Z powodu oporu rządzących harcerstwa i konsolidacji sił zainteresowanych tym dochodziło do konfliktów, napięć i akcji protestacyjnych postulatem. (głównie strajkowych), organizowanych przez „Solidar- 28 września w Warszawie doszło do powo- ność”. Do największych należały tzw. konflikt bydgoski z marca 1981 r., spowodowany pobiciem działaczy łania Kręgu Instruktorów Harcerskich im. And Związku przez funkcjonariuszy milicji i SB, oraz strajk rzeja Małkowskiego z hm. Andrzejem Suchockim, podjęty przez większość polskich uczelni wyższych na szczepowym Szczepu 208 WDH, na czele. Kilka rzecz odwołania rektora Wyższej Szkoły Inżynierskiej w Radomiu prof. Michała Hebdy. dni później, 5 października, w warszawskim ko- We wrześniu i październiku 1981 r. w Gdańsku obra- ściele pod wezwaniem św. Marcina została odpra- dował I Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarność”, wiona doroczna msza za poległe i zmarłe harcer- który m.in. sformułował program likwidacji monopolu politycznego PZPR. Poczucie zagrożenia ze strony nie- ki, którą od 1960 r. organizowało niejawne środo- zależnego Związku sprawiło, że już od jesieni 1980 r. wisko instruktorek skupionych wokół hm. Zofii kierownictwo PZPR (naciskane w tej sprawie przez przy- Florczak – ostatniej naczelniczki „Związku Koni- wódców partii komunistycznej ZSRR) potajemnie czyniło przygotowania do rozbicia „Solidarności” siłą, poprzez czyn”. W nabożeństwie uczestniczyli umunduro- wprowadzenie stanu wojennego. Został on ogłoszony wani przedstawiciele drużyn warszawskich, lubel- 13 grudnia 1981 r., wtedy też położono kres legalnej skich, trójmiejskich i zakopiańskich. To spotkanie działalności Związku. miało swój ciąg dalszy w żoliborskim mieszkaniu

112 byłego instruktora harcerskiego, historyka dr. To- Tomasz Strzembosz (1930–2004), historyk, profe- masza Strzembosza. Ustalono wtedy, że w tym sa- sor doktor habilitowany, wieloletni nauczyciel akade- mym miejscu odbędzie się ogólnopolskie zebranie micki, wychowawca młodzieży, pierwszy przewodni- instruktorów poświęcone odbudowie autentyczne- czący Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej (w latach 1989–1992), a następnie honorowy przewodniczący go harcerstwa w kraju. (w latach 1992–2004), harcmistrz Rzeczypospolitej, W tym czasie w wielu drużynach i szczepach instruktor harcerski. m.in. Gdańska, Gdyni, Krakowa, Lublina i Łodzi W latach 1945–1949 był członkiem ZHP. Uczestniczył w Zjeździe Łódzkim w latach 1956–1958 i w odbudowie trwał w najlepsze ideowy i programowy ferment. ZHP. W 1980 r. był jednym z inicjatorów powołania do Na przykład jeszcze we wrześniu 1980 r. lubel- życia Kręgów Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja skie środowisko Szczepu „Zawisza” (ze szczepo- Małkowskiego. Pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Niezależnego Ruchu Harcerskiego w 1981 r. W 1989 r. wym hm. Michałem Bobrzyńskim), działającego tworzył Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej. od 1972 r., utworzyło Krąg Instruktorów Harcer- W latach 1972–1980 był członkiem Polskiego Klubu skich „Zawisza”. W Trójmieście funkcjonował już Górskiego. Od jesieni 1980 r. należał do NSZZ „Soli- darność” i później działał w jej podziemnych strukturach wówczas Związek Drużyn Bratnich, w Krakowie (w IH PAN, w Radzie Edukacji Narodowej, w Społecznym natomiast instruktorzy Hufca ZHP Kraków-Śród- Komitecie Wydawnictw Niezależnych). Był współzałoży- mieście opracowali 6 października list otwarty do cielem Komitetu dla Upamiętnienia Polaków Ratujących Żydów. władz ZHP, w którym domagali się konkretnych Jako wybitny historyk badał dzieje Polskiego Państwa kroków na rzecz odnowy Związku. W następnych Podziemnego, m.in. Szarych Szeregów i Armii Krajo- tygodniach jego treść była rozszerzana i przeredago- wej. Pracował w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy i Instytucie Historii Polskiej Akademii Nauk. Od 1991 r. wywana, a następnie przekazana drużynom i szcze- był kierownikiem Samodzielnej Pracowni Dziejów Ziem pom z innych ośrodków. W jego wstępie następująco Wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1939–1945 scharakteryzowano postulowane zmiany: „Chcemy w ISP PAN. W latach 1983–1998 wykładał na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Jest autorem pionierskich prac zmian w trzech kierunkach: 1) Harcerstwo musi być naukowych na temat dziejów Armii Krajowej, Szarych organizacją wychowującą dzieci i młodzież, stoją- Szeregów i okupacji radzieckiej ziem polskich. cą na gruncie Konstytucji PRL, realizując cele tej 10 października 2004 r. odebrał tytuł Honorowego Obywatela Miasta Jedwabne. Prezydent Lech Kaczyń- konstytucji – a nie organizacją polityczną dla dzie- ski odznaczył pośmiertnie prof. Tomasza Strzembosza ci i młodzieży. 2) Harcerstwo musi być organiza- Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. cją demokratyczną w praktyce swojego działania. 3) Harcerstwo musi być organizacją samodzielną, co musi znaleźć potwierdzenie w statucie”. W liście znalazły się ponadto żądania niezależ- Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja Małkow- ności ZHP, wprowadzenia doń demokracji i samo skiego, stawiające sobie za cel odnowę opano- rządności, tolerancji religijnej, zasady dobrowol- wanego przez komunistów Związku Harcerstwa ności, kompetentnej kadry, reformy metodyki, fi- Polskiego. Porozumienie odrzuciło – lansowaną nansów i wewnętrznej kontroli. Całość zamykał przez mniejszość instruktorów, głównie z lubel- postulat zwołania VII Zjazdu ZHP, jeszcze przed skiej „Zawiszy” – propozycję opuszczenia tej or- IX Nadzwyczajnym Zjazdem PZPR. Niektóre po- ganizacji i utworzenia konkurencyjnego stowa- stulaty miały bardzo konkretny charakter. Doma- rzyszenia harcerskiego. Za program przyjęło List gano się np. wystąpienia ZHP z FSZMP, likwida- otwarty instruktorów ZHP ze środowiska krakow- cji tzw. obowiązkowego procentu zorganizowania skiego. Niecały miesiąc później, 22 listopada, na młodzieży w szkołach oraz usunięcia HSPS, a tak- kolejnym zebraniu Porozumienie przekształcono że uproszczenia wszystkich przepisów finansowo- w Porozumienie Kręgów Instruktorów Harcer- -gospodarczych. skich im. Andrzeja Małkowskiego (KIHAM) – 25 października 1980 r. w Warszawie na spo- ciało koordynujące działalność kręgów mających tkaniu u dr. Strzembosza powstało Porozumienie tego samego patrona, a zarazem zgadzających się

113 na przyjęcie do realizacji postulatów z listu kra- Odbudowę autentycznego harcerstwa Rada Po- kowskich instruktorów. Pracami tego gremium rozumienia KIHAM starała się osiągnąć nie tyl- kierowała Rada Porozumienia z przewodniczą- ko poprzez konsolidowanie środowisk, tworzenie cym – hm. Stanisławem Czopowiczem. Tworzyli wzorców i wyznaczanie standardów, lecz także ją także harcmistrzowie Michał Bobrzyński, Jo- przez wpływanie na odnowę w samym ZHP. Tu anna Januszewska, Piotr Stawicki, Andrzej Su- jednak natrafiła na poważne przeszkody. W Związ- chocki, Waldemar Uziak i Kazimierz Wiatr. Dzień ku pojawiły się wprawdzie symptomy odchodze- wcześniej, 21 listopada 1980 r. ukazał się pierwszy nia od mechanizmów funkcjonowania z lat sie- numer czasopisma „Bratnie Słowo”, pełniącego demdziesiątych (np. wystąpienie ZHP z FSZMP w owym czasie rolę organu prasowego KIHAM. w marcu 1981 r.), niemniej jednak sprawujący rze- Ten zabawny i przez to łatwy do zapamiętania czywistą władzę aparat etatowy powiązany z PZPR skrót pojawił się w grudniu 1980 r. w drugim nu- bardzo niechętnie odnosił się do wszelkich nie- merze „Bratniego Słowa”. zależnych prób odnowy. Dlatego zarówno Głów- Działalność wydawnicza nowego ruchu oka- na Kwatera, jak i Rada Naczelna ignorowały po- zała się najtrwalszym elementem jego dziedzic- wstanie i postulaty Rady Porozumienia KIHAM, twa. Obok wspomnianego „Bratniego Słowa” zgadzając się jedynie na działalność pojedynczych niemal każdy krąg miał własny periodyk. W Kra- kręgów i udział pojedynczych instruktorów należą- kowie ukazywało się pismo „Czuwaj”, w Pozna- cych do nich w pracach komisji przygotowujących niu – „Harcerska Kuźnica”, w Lublinie – „Zawi- VII Zjazd ZHP. szak”, w Zakopanem – „Czuj Duch”, w Gdańsku Jako przeciwagę dla środowisk kihamowskich – „Ognisko”, we Wrocławiu – „ONC”. KIHAM grono instruktorskie (głównie skupione wokół re- wydawały – w niewielkich nakładach, poza za- dakcji czasopism „Na Przełaj” i „Harcerstwo”) na sięgiem cenzury – także broszury i książki au- szczeblu centralnym w listopadzie 1980 r. powołało torstwa wybitnych instruktorów, takich jak Ro- ruch „Przyszłość Harcerstwa”. W Deklaracji Ru- bert Baden-Powell, Zygmunt Wyrobek, Alojzy chu „Przyszłość Harcerstwa” znalazły się, podob- Pawełek, Paweł Puciata, Roland Philips, Józefina nie jak w liście instruktorów krakowskich, hasła Łapińska. W 1981 r. w Warszawie na bazie „Bi- demokratyzacji i odnowy ZHP, ale raczej miały blioteczki Bratniego Słowa” powstało Niezależne one przechwycić inicjatywę przeciwnika, niż do- Wydawnictwo Harcerskie (NWH), publikujące prowadzić do realnych zmian. Ruch ten, postulują- opracowania historyczne, metodyczne i progra- cy też usamodzielnienie harcerstwa starszego, nie mowe dla wszystkich harcerskich organizacji przyjął żadnych form organizacyjnych i prowadził niezależnych. działalność, która nie zagrażała interesom władz W chwili powstania Rady Porozumienia ist- ZHP. Był rodzajem listka figowego, potwierdzają- niało 10 kręgów zrzeszających ok. 300 instruk- cego ich wolę wewnętrznej odnowy. Musiały one torów, ale liczba kręgów szybko rosła. W latach bowiem odbudować w społeczeństwie poważnie 1980–1981 powstało ich 28. Należało do nich nadszarpnięty wizerunek organizacji harcerskiej. prawie tysiąc instruktorów, ponad 1,2 tys. dru- Dla większości ówczesnych Polaków ZHP był bo- żyn oraz co najmniej 30–35 tys. harcerek i har- wiem „czerwonym”, tzn. komunistycznym, pseu- cerzy. Celem KIHAM stała się odnowa Związ- doharcerstwem. O jego niewielkiej popularności ku Harcerstwa Polskiego – wówczas zbiurokra- w tamtych czasach świadczy m.in. szybki spadek tyzowanej, upolitycznionej, masowej struktury jego liczebności z 3,4 do 1,8 mln członków, a więc podległej PZPR – poprzez powrót do korzeni niemal dwukrotny. metody i idei harcerskiej, symbolizowanej przez Mimo to rządzący ZHP zasadnicze zagrożenie Andrzeja Małkowskiego, twórcę polskiej odmia- widzieli w działaniach KIHAM i nie zamierzali ny skautingu. akceptować ich reformatorskiej roli. Wyjątkiem

114 od tej reguły okazały się prowadzone w styczniu ściami socjalizmu oraz akceptujący „przewodnią 1981 r. w Gdańsku negocjacje przedstawicieli GK rolę PZPR, wyrażającą się wobec organizacji w in- i RN z Sekcją Oświaty i Wychowania NSZZ „So- spiracji ideowej”. lidarność”. Po solidarnościowej stronie zasiedli in- Rezygnacja z reform utrwaliła „stary układ”, struktorzy kihamowscy. Po długich i trudnych roz- w którym etatowy aparat organizacji (co najmniej mowach 28 stycznia podpisano wprawdzie wstępne 4 tys. osób), a poprzez niego aparat partyjno-ad- porozumienie, ale obradująca trzy tygodnie później ministracyjny utrzymał dominujący wpływ na Rada Naczelna nie zatwierdziła Rady Porozumie- funkcjonowanie ZHP. Symbolem tego procesu nia KIHAM. stał się ponowny, jednomyślny wybór (w jawnym głosowaniu) na naczelnika ZHP hm. Polski Lu- dowej Andrzeja Ornata, pełniącego tę funkcję od 1980 r. Z powyższych powodów odnowa Związku X.2. Radykalizacja „niepo- miała powierzchowny charakter. Z drugiej strony, kornego” harcerstwa w okresie legalnej „Solidarności” wszystkie oficjalne organizacje młodzieżowe, z ZHP włącznie, odobne rozczarowanie wywołał przeprowa- cieszyły się znacznie większym stopniem autono- Pdzony pod dyktando władz PZPR VII Zjazd mii w stosunkach z władzami partyjno-państwo- ZHP (15–18 marca 1981 r.), który nie zainicjował wymi niż w epoce Gierka, dzięki czemu silniej pogłębionej reformy organizacji. Trzydziestooso- niż w przeszłości akcentowały potrzebę własnej bowa grupa delegatów reprezentujących KIHAM samodzielności. dosłownie utonęła w morzu ponad 1,4 tys. delega- Rozczarowanie wynikami zjazdu, tzn. za- tów, z których połowę stanowili nauczyciele oraz blokowaniem głębokich reform organizacji, do- instruktorzy powyżej 30. roku życia, wśród nich prowadziło do rozłamu w KIHAM. W kwietniu zaś pokaźną grupę – pracownicy etatowi. Przy 1981 r. z ZHP wystąpiła część środowisk har- takiej przewadze liczebnej przepadły wszystkie cerskich z Lublina i Warszawy (w sumie kilka- projekty proponowane przez środowiska kihamow- set osób), tworząc 22 maja 1981 r. Niezależny skie, a uchwały zjazdowe pozwoliły zachować zet- Ruch Harcerski (NRH). Wkrótce potem, w dniach empowskie fundamenty organizacji w nienaru- 25–30 czerwca harcerki z NRH zorganizowały szonym stanie. Niektóre decyzje Zjazdu wywarły III Ogólnopolski Zlot Harcerek w Rebizantach pozytywny wpływ na nadanie bardziej harcerskie- koło Suśca na Roztoczu. W tym okresie doszło go charakteru ZHP, np. uchwały o wystąpieniu też do rozbudowy i konsolidacji drużyn kiha- z FSZMP, rezygnacji z niesławnej drugiej zwrot- mowskich, dzięki czemu ruch ten zaczął nabie- ki hymnu harcerskiego, zwiększeniu autonomii rać charakteru nieformalnej organizacji harcer- harcerstwa starszego, obchodach 70-lecia harcerskiej („państwa w ZHP-owskim państwie”) oraz stwa, badaniach nad historią harcerstwa lub wpro- rozszerzać swoje wpływy na kolejne środowiska wadzeniu Karty praw i obowiązków instruktora młodzieży. Harcerki i harcerze „drugiego nurtu” ZHP. Niemniej jednak staranne wyreżyserowanie przeprowadzali wówczas prawdziwą „harcerską zjazdu przez instruktorów członków PZPR oraz rewolucję”, stosując przedwojenny system stop- zgodna postawa instruktorów ukształtowanych ni i sprawności, symbolikę, prawo i przyrzecze- w atmosferze poprzednich 20 lat i wywodzących nie. Świętowali narodowe rocznice i kultywowali się z poprzedniej epoki przedstawicieli władz za- tradycje, które władze starały się usunąć z po- blokowały pomysły jakichkolwiek istotnych zmian wszechnej świadomości (np. 11 listopada i bo- ideowo-programowych. Nowy statut zawierał za- żonarodzeniowy opłatek), popularyzowali przepis informujący, że ZHP jest organizacją świecką, milczanych bohaterów narodowych (np. Józefa wychowującą dzieci i młodzież zgodnie z warto- Piłsudskiego), grupowo uczęszczali w mundurach

115 na msze święte. Organizowali programowo-me- deklaracji zapowiedziano też zwołanie Walnego todyczne seminaria i sympozja, publikowali cza- Zjazdu Harcerstwa, którego celem miała być bu- sopisma, ulotki, książki i broszury. dowa autentycznej organizacji harcerskiej. Nie- W tej ostatniej dziedzinie nie ustępowali ofi- chętna tym postulatom postawa władz naczelnych cjalnym wydawnictwom. W 1981 r. pod szyldem ZHP skłoniła kierownictwo KIHAM do podjęcia KIHAM opublikowali 20 prac ideowych i porad- prac nad utworzeniem samodzielnego stowarzy- ników metodyczno-programowych, w tym samym szenia. Wprowadzony w następnych tygodniach czasie Młodzieżowa Agencja Wydawnicza GK ZHP, stan wojenny udaremnił jednak te plany. Ostat- dysponująca ogromnymi środkami organizacyjno- nią większą uroczystością zorganizowaną przed -finansowymi, wydała 25 publikacji. Członkowie jego wprowadzeniem okazało się odsłonięcie po- NRH szybko nawiązywali też (lub umacniali) kon- mnika nagrobnego Andrzeja i Olgi Małkowskich. takty ze środowiskami opozycji politycznej i struk- 24 października 1981 r. na zakopiańskim cmenta- turami NSZZ „Solidarność”, uzyskując ich różno- rzu licznie zgromadzone drużyny kihamowskie rodne wsparcie. Symbolem tej współpracy stała się i 200-osobowa reprezentacja NRH uczestniczyły służba harcerek i harcerzy z gdańskiego środowi- w tej uroczystości, wzbogaconej o odsłonięcie ska KIHAM na I Krajowym Zjeździe Delegatów pamiątkowej tablicy na ścianie willi „Turnia”, NSZZ „Solidarność” w Gdańsku (5–10 września, w której mieszkali Małkowscy. 26 września – 7 października 1981 r.), którzy w ra- W czasie gorącej politycznie jesieni 1981 r. mach Harcerskiej Służby Zjazdowej utrzymywali NRH nabrał charakteru organizacji ogólnopol- porządek na sali obrad. Wyróżniali się i rośli w siłę skiej. 10 października 1981 r. przewodniczącym tak bardzo (i tak szybko), że zaczynali stanowić po- Tymczasowej Rady Naczelnej NRH został zna- ważną konkurencję dla elity kierowniczej ZHP. Wo- ny pedagog i instruktor hm. Andrzej Janowski, lała ona zatem włączyć kihamowskie środowiska wiceprzewodniczącymi – hm. Ryszard Brykow- do kontrolowanych przez siebie struktur, niż biernie ski oraz pwd. Tomasz Strzembosz. Wszyscy trzej przyglądać się, jak wyrastają na samodzielny byt or- aktywnie pracowali w strukturach ZHP w latach ganizacyjny. Temu właśnie należy przypisać zmianę 1956–1959, Janowski zaś był wówczas jednym stanowiska Rady Naczelnej ZHP, która 19 czerwca z twórców tzw. eksperymentu wędrowniczego 1981 r. zarejestrowała Radę Porozumienia KIHAM (programu wychowawczego dla starszego harcer- jako ruch programowo-metodyczny. stwa). W latach sześćdziesiątych i siedemdziesią- Po dwumiesięcznej akcji letniej środowiska tych przewodził „Gromadzie Włóczęgów” przy KIHAM w Krakowie przystąpiły do zorganizo- wspomnianej wcześniej warszawskiej „Czarnej wania Jubileuszowego Zlotu 70-lecia Harcerstwa, Jedynce”. Naczelniczką harcerek została hm. który odbył się w dniach 18–20 września 1981 r. Anna Frączek, a naczelnikiem harcerzy – hm. na krakowskich Błoniach. Uczestniczyło w nim Michał Bobrzyński. Główne skupiska nowego, ponad 5 tys. harcerek, harcerzy i gości. Rada nieuznawanego przez władze partyjno-państwo- Porozumienia KIHAM zaproponowała wówczas we, stowarzyszenia znajdowały się w Lublinie powrót do tradycyjnego prawa i przyrzeczenia i Warszawie, ale w październiku i listopadzie na- harcerskiego w wersji z 1936 r., wzywając in- płynęły zgłoszenia z kilkudziesięciu ośrodków struktorów, którzy nie wypełniali jego nakazów, miejskich, w których znalazło się wielu chętnych do opuszczenia ZHP. Symbolem przestrzega- do wstąpienia do „solidarnościowego harcerstwa” nia wszystkich dziesięciu punktów harcerskiego (jeszcze w maju 1981 r. NRH uzyskało patronat prawa przez członków korpusu instruktorskiego NSZZ „Solidarność”). W grudniu, pod naciskiem było – propagowane przez KIHAM – naszywa- „Solidarności”, wojewoda lubelski zalegalizował nie liczby „10” na lilijce instruktorskiej, noszonej działalność NRH wyłącznie na obszarze woje- na lewym rękawie munduru. We wspomnianej wództwa lubelskiego. Na 12–13 grudnia 1981 r.

116 zwołano I Ogólnopolską Konferencję Instruk- torską NRH, ale wprowadzenie stanu wojennego X.3. Stan wojenny (1981–1983) pokrzyżowało te plany. Poza NRH i ruchem kihamowskim powstało też kilka mniejszych harcerskich inicjatyw nieza- grudnia 1981 r. Polacy obudzili się w zu- leżnych. Na przykład w kwietniu 1981 r. w Go- 13pełnie innym kraju. Władzę przejęła w nim rzowie Wielkopolskim powołano do życia Ruch Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego (WRON) Harcerzy Polskich, który za cel stawiał sobie wy- – rodzaj junty, czyli grupy wojskowych, którzy chowanie Polaków zgodnie z zasadami nauki Chry- przejęli władzę po zamachu stanu. Zmasowane stusa. Realizacji tego założenia służyło przyjęcie uderzenie wojska i milicji, zablokowanie linii ko- prawa i przyrzeczenia harcerskiego sprzed zmian munikacyjnych, tzw. internowanie, a tak naprawdę wprowadzonych na zjeździe ZHP w 1932 r. Akcen- uwięzienie kilku tysięcy działaczy opozycji po- ty religijne i narodowe sytuowały ów ruch w nurcie litycznej, brutalne tłumienie oporu społecznego, ideologii harcerstwa polskiego z czasów II wojny drastyczne ograniczenie swobód i praw obywatel- światowej. W Trójmieście funkcjonował Harcerski skich, patrole wojskowe na ulicach – to wszystko Ruch Niepodległej Polski, który zamierzał walczyć oznaczało wprowadzenie stanu wojennego, czy- o odzyskanie przez Polskę pełnej suwerenności li szczególnej odmiany stanu wyjątkowego, kie- narodowej i państwowej. Jeszcze jesienią 1979 r. dy prawa i wolności obywateli zostają czasowo trzech drużynowych ze Skarżyska-Kamiennej, zawieszone. Stwarzało też atmosferę prawdziwej Krzeszowic i Zielonej Góry powołało do życia wojny… władzy ze społeczeństwem. W nowych Związek Wolnego Harcerstwa Polskiego (ZWHP). realiach rządząca partia postanowiła odzyskać peł- W założeniu jego twórców miał on spełniać rolę ną kontrolę nad ruchem młodzieżowym. Niektó- wzorowanej na skautingu konspiracyjnej organi- re organizacje, takie jak Niezależne Zrzeszenie zacji młodzieżowej złożonej z instruktorów pro- Studentów, Związek Młodzieży Demokratycznej, wadzących drużyny w strukturach legalnego ZHP. Polski Związek Akademicki, rozwiązano. Innym, Policyjne szykany i represje (rewizje, przesłucha- funkcjonującym do tej pory bez zgody władz (m.in. nia, groźby), jakie dotknęły pomysłodawców tego NRH, Ruchowi Młodej Polski, Federacji Młodzie- przedsięwzięcia, nie skłoniły ich do zaniechania ży Szkolnej), uniemożliwiono prowadzenie jawnej działań. Po sierpniu 1980 r. należący do ZWHP działalności. Opornych szykanowano, zastraszano, włączyli się w prace KIHAM. usuwano z życia publicznego lub brutalnie repre- Ostatnim przedsięwzięciem firmowanym przez sjonowano (internowano, aresztowano, poddawa- Radę Porozumienia KIHAM przed wprowadze- no przesłuchaniom, rewizjom czy bito, a niekiedy, niem stanu wojennego okazało się Pogotowie Zi- w skrajnych przypadkach, pozbawiano życia). Po- mowe Harcerek i Harcerzy – ogólnopolska akcja zwolono działać tylko czterem stowarzyszeniom: podjęta w celu zmniejszenia negatywnych skutków ZSMP, ZMW, ZHP i ZSP. kryzysu gospodarczego (biedy, głodu czy trudności Kierownictwo PZPR pragnęło – wzorem w zaopatrzeniu) oraz niekorzystnych warunków lat 1956–1980 – skoordynować ich działalność, pogodowych związanych z nadejściem surowej a przez to na nowo uczynić sprawnym instrumen- zimy 1982 r. Spośród istniejących wówczas drużyn tem politycznej oraz ideologicznej indoktrynacji kihamowskich aż 1223 wyróżniły się ponadprze- dzieci i młodzieży. Dlatego 10 grudnia 1982 r. ciętnym zaangażowaniem w realizację zadań Po- przedstawiciele wyżej wymienionych ugrupowań gotowia. Wkrótce władze ZHP podjęły ten pomysł, podpisali Deklarację zasad współpracy socjali- ogłaszając rozpoczęcie akcji „Harcerskie Pogoto- stycznych związków młodzieży, w której znalazł wie Zimowe”, co de facto nadało akcji KIHAM się zapis o pragnieniu sygnatariuszy osiągnięcia charakter masowy. „jedności politycznej młodzieży polskiej”, po-

117 twierdzeniu zwierzchnictwa PZPR nad ruchem gów kihamowskich bezprawnie rozwiązano lub młodzieżowym i woli powołania ciała koordynują- zawieszono bez wiedzy Rady Porozumienia, a GK cego ich działalność. 31 stycznia 1984 r. powstała ZHP nie odpowiadała na pytania dotyczące przy- Centralna Komisja Współdziałania Socjalistycz- czyn i podstaw prawnych tych decyzji. Zamiast nych Związków Młodzieży, która miała zapewnić tego, po ożywionej kłamliwej kampanii w oficjal- realizację koncepcji polityczno-ideologicznych nych mediach, 26 czerwca 1982 r. Rada Naczelna partii komunistycznej w środowisku młodzieżo- ZHP podjęła decyzję o rozwiązaniu Rady Poro- wym. Pod naciskiem PZPR przywrócono niektóre zumienia KIHAM, zarzucając reprezentowanym elementy stalinowskiego modelu ruchu młodzie- przez nią środowiskom postępowanie sprzeczne żowego, np. zwiększono rolę aparatu etatowego ze statutem organizacji, podejmowanie opozy- w poszczególnych organizacjach, wzmacniając fa- cyjnej działalności politycznej oraz zagrażanie sadowy, niedemokratyczny charakter władz i wy- „jedności ideowej Związku”. Mimo że te zarzuty suwając członków PZPR na stanowiska kierowni- – sformułowane na polityczne zamówienie PZPR cze. W ZSMP do tej partii należało 79 proc. człon- – służyły jedynie jako pretekst do rozwiązania ków Zarządu Głównego (i 18 proc. wszystkich niewygodnego ruchu, świadczyły o radykalnej członków), w ZHP – 31 proc. członków Rady Na- zmianie klimatu na wszystkich szczeblach funk- czelnej (i 23 proc. kadry instruktorskiej), w ZMW cjonowania ZHP. – 31 proc. Zarządu Krajowego, w ZSP – 27 proc. W Związku nastąpiła wyraźna polaryzacja po- członków Rady Naczelnej. Dalej realną władzę między drużynami, szczepami nadal próbującymi w tych organizacjach (w tym w ZHP) sprawo- nawiązywać do przedwojennych tradycji harcer- wały zespoły partyjne i podlegające im rzesze skich a ogromną większością drużyn i szczepów etatowych działaczy. Uchwała VIII Zjazdu ZHP (mowa o tych realnie istniejących, gdyż duża część z 1985 r. nie pozostawiała złudzeń co do tego, że – może nawet połowa – funkcjonowała wyłącznie władze traktowały harcerstwo jako instrument do w dokumentach i sprawozdaniach), dla których tra- prowadzenia polityki partii w środowisku mło- dycje te stanowiły rodzaj zbędnego folkloru. W ka- dzieżowym. drze instruktorskiej nadal dominowali nauczyciele, Stan wojenny utrwalił najbardziej negatywne w 1984 r. stanowiący 61 proc. wszystkich instruk- tendencje i mechanizmy funkcjonujące w ZHP torów, 78,4 proc. drużynowych drużyn zuchowych, w poprzednich dekadach. Zniknęły wszelkie prze- 72 proc. drużynowych harcerskich oraz 92,3 proc. jawy partnerskiego traktowania harcerzy przez drużynowych na wsi. Do pracy organizacyjnej wno- rządzących. Zastąpiono je szybko rozkazami i po- sili często (choć należy podkreślić – nie wszyscy leceniami, którym towarzyszyły naciski, szyka- i nie zawsze) brak zrozumienia dla klasycznych ny administracyjne i groźby. Jeszcze w grudniu zasad harcerstwa, szkolną atmosferę na zbiórkach, 1981 r. Rada Naczelna ZHP poparła wprowadzenie akceptację stylu pracy polegającego na masowych, stanu wojennego, a władze wszystkich szczebli odgórnie narzucanych akcjach i kampaniach oraz – z mniejszym lub większym entuzjazmem – re- bierności ich macierzystych jednostek (szczepów, alizowały polecenia WRON. Działalność środo- hufców i chorągwi). Metody pracy tych instrukto- wisk reformatorskich, zwłaszcza KIHAM, została rów i drużynowych nie miały nic wspólnego z tra- uznana za „antysocjalistyczną”, tzn. szkodliwą dla dycyjnie pojmowanym harcerstwem ani skutecz- państwa socjalistycznego, i poddana drobiazgowej nym systemem wychowania. kontroli oraz znaczącym ograniczeniom. Przedsta- Dla ogromnej większości ówczesnego korpu- wiciele tych środowisk stali się obiektem szykan, su instruktorskiego ZHP oraz jego podopiecznych a nawet represji (przesłuchań, rewizji, zatrzymań harcerskie ideały i symbole, normy prawa i przyczy bicia), które miały obrzydzić im działalność rzeczenie, autentyczne zdobywanie stopni i spraw- harcerską i zmusić do jej przerwania. Wiele krę- ności, traktowanie harcerstwa jako służby, a zara-

118 zem systemu wychowania i stylu życia nie miały 12 i 13 września 1982 r., w czasie pierwszej większego (lub żadnego) znaczenia. Przygnębia- pielgrzymki harcerek i harcerzy na Jasną Górę, jącej atmosferze bezideowości i zakłamania towa- Rada Porozumienia KIHAM wezwała podle- rzyszyły jednak także cenne inicjatywy – praca gające jej kręgi do samorozwiązania się. W ten drużyn „Nieprzetartego Szlaku” (w 1988 r. było sposób chciała oszczędzić młodzieży represji, ich ok. 1500), który obchodził rocznicę powstania, jak również zapobiec próbom instrumentalnego oraz działania drużyn starszoharcerskich na rzecz wykorzystania poszczególnych drużyn i kręgów społeczności lokalnych. Istotną nowością o pozy- przez władze polityczne i harcerskie. Równocze- tywnym wydźwięku było rosnące zainteresowanie śnie zaapelowała do harcerek i harcerzy o dalsze historią harcerstwa, wyrażające się w dynamicz- kultywowanie harcerskich ideałów, m.in. poprzez nym rozwoju badań naukowych, działalności wy- popularyzację przedwojennego prawa i przyrze- stawienniczej i wydawniczej, a także w kontaktach czenia, nawiązywanie braterskich więzi, integro- drużyn z harcerzami seniorami. Pokazywały one wanie „niepokornych” środowisk. Wzywała też do wielu młodym harcerkom, harcerzom i instrukto- walki o prawo do odbywania praktyk religijnych rom fundamenty tożsamości ideowej tego ruchu, i zbierania oraz upubliczniania materiałów na te- umożliwiając powrót do jego korzeni. mat łamania zasad praworządności i tolerancji przez władze ZHP. Aby zapełnić próżnię powstałą po rozwiązaniu KIHAM, zaraz potem środowi- ska pokihamowskie powołały nieformalny „Ruch X.4. Niezależni i „niepokorni” Płaskiego Węzła”, który początkowo miał służyć tylko zmyleniu władz bezpieczeństwa. Z czasem zaczął pełnić jednak funkcję rzeczywistej plat- zmożone zainteresowanie ideami harcer- formy współpracy drużyn i środowisk ZHP, za- Wstwa dotyczyło jednak niemal wyłącznie interesowanych odrodzeniem harcerstwa w jego drużyn tzw. drugiego nurtu, zgrupowanych w śro- tradycyjnym kształcie. dowiskach KIHAM i NRH, co władze partyjno- Pojawiły się również inne inicjatywy. Na przy- -państwowe odbierały jako zagrożenie dla swo- kład w lutym 1982 r. część męskiego środowiska jego monopolu informacyjnego i ideologicznego. lubelskiego NRH, której przewodził hm. Michał Trudno się więc dziwić, że po wprowadzeniu sta- Bobrzyński, utworzyła drużynę w ramach dusz- nu wojennego właśnie te środowiska zostały pod- pasterstwa liturgicznej służby ołtarza, stosującą dane najsurowszym szykanom i represjom. Kil- w swojej działalności ministranckiej harcerską ku najbardziej aktywnych instruktorów KIHAM metodę wychowawczą. Służbę harcerską łączono i NRH (hm. Stanisław Czopowicz, phm. Leszek w niej (oraz innych tworzonych na jej wzór dru- Truchlewski, phm. Jarosław Szlendak) internowa- żynach) z elementami formacji moralno-religijnej. no, praca drużyn na pewien czas zamarła. W 1983 r. powstał pierwszy hufiec męski współpra- Chcąc wyrazić swoją niezgodę na ówczesną cujący z kleryckimi kręgami instruktorskimi przy rzeczywistość, harcerki i harcerze szukali innych Wyższych Seminariach Duchownych w Lublinie, form realizacji harcerskiej służby Bogu, Polsce Krakowie i Ołtarzewie. W 1984 r. powołano Cho- i bliźniemu. W podziemiu powstały środowiska ak- rągiew Zawiszacką, obejmującą trzy hufce mę- centujące niezależność od władzy, przywiązanie do skie. Od 1985 r. nazywano je Harcerskim Ruchem tradycyjnych, przeważnie przedwojennych wzor- Liturgicznym (HRL) lub Ruchem Zawiszackim. ców ideowych i metodycznych harcerstwa. Funk- W 1985 r. istniało 20 drużyn żeńskich zawiszac- cjonowały one w ramach legalnego ZHP (z tego kich, które dopiero w 1988 r. utworzyły własny hu- nurtu wyrastał niejawny Ruch Harcerski – RH) fiec. HRL miał własne poradniki metodyczne, pro- bądź poza jego strukturami. gram stopni i sprawności oraz regulamin drużyn.

119 W 1983 r. wznowiło działalność założone jęły swoim oddziaływaniem 8–10 tys. najbardziej w 1981 r. Niezależne Wydawnictwo Harcerskie, aktywnych harcerek i harcerzy z „niepokornych” którego redaktorem naczelnym był pwd. Marek i niezależnych środowisk. Rolę ośrodka inicju- Frąckowiak. Na skutek przypadkowego zatrzyma- jącego ich działalność odegrał kościół pod we- nia jednego z kolporterów wydawnictwa SB rozbi- zwaniem św. Idziego w Krakowie, gdzie działał ło je w maju 1985 r., aresztując większość człon- kapelan harcerski o. hm. Dominik Orczykowski, ków redakcji i drukarza. NWH poza zasięgiem bernardyn. Ważnym autorytetem tego ruchu był cenzury opublikowało w sumie niemal 20 książek, o. płk Adam Studziński, dominikanin, uczest- broszur i numerów „Bratniego Słowa”. Publikacje nik bitwy pod Monte Cassino. Stąd wzorce i idee tego wydawnictwa dotyczyły historii harcerstwa docierały do innych ośrodków duszpasterskich w okresie II Rzeczypospolitej, II wojny światowej i harcerskich. i PRL, metodyki pracy harcerskiej i konspiracyjnej. Duszpasterstwa budowane wyłącznie dzięki Właściwie wszystkie środowiska harcerstwa „nie- oddolnym inicjatywom duchownych i harcerzy pokornego” i niezależnego prowadziły ożywioną zajmowały się organizowaniem harcerskich mszy działalność wydawniczą, wydając poza zasięgiem świętych, pielgrzymek oraz pracy formacyjnej cenzury wiele czasopism, druków zwartych i ulot- wśród instruktorów i ich podopiecznych. Miały nych o tematyce podobnej do poruszanej w publi- otwarty charakter, w duszpasterstwach mógł dzia- kacjach NWH. łać każdy, kto podzielał preferowany tam system wartości. Część instruktorów ZHP – w obawie przed administracyjnymi szykanami i możliwością Duszpasterstwo złamania kariery zawodowej – unikała kontak- X.5. Harcerek i Harcerzy tów z duszpasterstwami. Duchowni i uczestnicy (1982–1989) prowadzili codzienną pracę formacyjną w duchu chrześcijańskim, inicjowali akcje o charakterze d początku swojego istnienia „niepokor- religijnym i patriotycznym, animowali działalność One” i niezależne harcerstwo cieszyło się po- wydawniczą. Przede wszystkim organizowali co- parciem Kościoła katolickiego. Represjonowani miesięczne (niekiedy cotygodniowe) msze święte, podczas stanu wojennego harcerze i instruktorzy w których harcerki i harcerze uczestniczyli w mun- szukali pomocy oraz oparcia w strukturach ko- durach. Przygotowaniu kadry duszpasterzy służyły ścielnych. W pierwszą niedzielę września 1982 r. Harcerskie Kręgi Kleryckie, powoływane w wielu na Jasnej Górze po raz pierwszy zorganizowano seminariach duchownych poszczególnych diecezji wspomnianą już pielgrzymkę, którą odtąd harcerze oraz zgromadzeń zakonnych. W latach 1982–1988 odbywali co roku razem ze środowiskiem komba- dwa razy w roku odbywały się zloty duszpasterzy tantów Armii Krajowej i innych formacji niepod- harcerskich. ległościowych. Od 1982 r., najczęściej w sierpniu, Episkopat Polski dostrzegał religijne i spo- grupy harcerskie licznie i aktywnie uczestniczyły łeczne zaangażowanie uczestników harcerskich także w corocznych pielgrzymkach pieszych na duszpasterstw oraz represje, które stosowano wo- Jasną Górę i do innych sanktuariów. Na przykład bec nich w szkołach i w komendach ZHP z po- 26 maja 1985 r. podczas mszy kończącej dorocz- wodu wierności ideałom patriotycznym i chrze- ną diecezjalną pielgrzymkę mężczyzn do Sanktu- ścijańskim. W wyniku rozmów prowadzonych arium Maryjnego w Piekarach Śląskich harcerze w 1984 r. dotyczących koordynacji działań licz- złożyli Akt oddania się Duszpasterstwa Harcer- nie pojawiających się nowych ośrodków dusz- skiego Matce Bożej Piekarskiej. pasterskich w Krakowie rok później powołano W latach 1982–1989 w całym kraju powstała Krajowe Duszpasterstwo Harcerek i Harcerzy. gęsta sieć co najmniej 80 duszpasterstw, które ob- Na jego czele stanął bp Kazimierz Górny. Pod

120 opieką tamtejszej Kurii Metropolitalnej Duszpa- sterstwo rozpoczęło wydawanie ogólnopolskiego X.6. „Biała Służba” pisma pod nazwą „Czuwajmy”. Jego pierwszym redaktorem naczelnym był hm. Jerzy Bukowski, w 1987 r. funkcję tę przekazał hm. Wojciechowi o najważniejszych akcji zorganizowanych Hausnerowi. Prace redakcyjne prowadzono wów- Dprzez Ruch Harcerski z udziałem środowisk czas w warunkach konspiracji. „niepokornego” i niezależnego harcerstwa należała Ukazywały się także inne czasopisma wyda- „Biała Służba” – prace charytatywne, porządkowe wane przez lokalne duszpasterstwa harcerskie, i sanitarne pełnione w czasie dwóch papieskich m.in. „Harcerski Krzyż” w Katowicach od 1983 r., pielgrzymek do Polski w latach 1983 i 1987. Har- „Skaut” w Gdańsku od 1987 r., „Łącznik” w War- cerze podjęli się tego zadania przede wszystkim ze szawie od 1987 r., „Harmel” w Poznaniu od 1988 r. względu na autorytet, jakim Jan Paweł II cieszył i „Służba” w Łodzi od 1987 r., a także pisma krę- się w tym środowisku, oraz z pragnienia pełnienia gów kleryckich – „Kapelan Harcerz”, wydawany służby społeczeństwu w tak wyjątkowym czasie. przez Klerycki Krąg Harcerski „Gorące Serca”, Pomysłodawcy tego przedsięwzięcia zdawali sobie oraz „Wolność i Braterstwo”, pismo Kleryckiego sprawę, że sama obecność umundurowanych har- Kręgu Harcerskiego w Łodzi. cerek i harcerzy na uroczystości stanowić będzie W pracach duszpasterstw harcerskich istotną manifestację ich przekonań wobec zarówno nie- rolę odgrywały też pielgrzymki zagraniczne do chętnej Kościołowi władzy, jak i społeczeństwa. największych sanktuariów maryjnych (Lourdes, Szczególnie ważne było pokazanie harcerstwa nie Fatima, La Salette). W 1984 r. 80-osobowa repre- tylko jako organizacji zapewniającej zabawę i dzie- zentacja Ruchu Harcerskiego odbyła pielgrzymkę cięce przygody, lecz także jako ideowego środowi- do Rzymu. Jej uczestnicy odwiedzili Jana Pawła II ska wychowującego przez służbę Bogu, ojczyźnie w letniej rezydencji papieży w Castel Gandolfo. i wszystkim ludziom. Spotkanie miało wyjątkowy charakter, odbyło się „Biała Służba” zarówno w 1983, jak i 1987 r. przy harcerskim ognisku. Papież wygłosił wów- miała charakter przedsięwzięcia o charakterze wy- czas homilię adresowaną do wszystkich harce- chowawczym, którego zasadniczy cel stanowiło rek i harcerzy w kraju i za granicą. Powiedział formowanie postaw harcerek i harcerzy poprzez ich w niej m.in.: „kiedy byłem zeszłego roku w Polsce udział w obsłudze papieskiej pielgrzymki oraz re- w czerwcu, wiele rzeczy było dla mnie zaskocze- alizację różnorodnych zadań programowych, m.in. niem. Niektóre były trochę bolesnym zaskocze- zdobywanie okolicznościowej sprawności, naukę niem, tak, bolesnym. Ale wśród tych zaskoczeń pieśni patriotycznych i religijnych, szkolenie sa- na pewno zaskoczeniem radosnym było stwierdze- nitarne. Akcję koordynowała grupa instruktorów nie obecności harcerzy w mundurach harcerskich harcerskich, pochodzących głównie z wielkich na wszystkich etapach, na wszystkich miejscach miast. Kierownictwo pierwszej „Białej Służby” mojego pielgrzymowania po Polsce, ich udział objęli harcmistrzowie Krzysztof Krzyżanowski w spotkaniach, kiedy miały charakter religijny. i Wojciech Wróblewski. Współpracowali z o. hm. Było to dla mnie nowością. Patrzyłem na to ze płk. Adamem Studzińskim, który opracował re- zdziwieniem, ale z radosnym zdziwieniem, ponie- ligijne aspekty przygotowań do „Białej Służby”. waż w poprzednim okresie, jeszcze przed wyjaz- Z grona doświadczonych instruktorów wyłoniono dem z Polski – musiałem się od tego odzwyczaić. zespół, który doprowadził do powołania komisji Pozostały nam tylko te spotkania bez mundurów, sprawnościowych w dziesięciu największych re- bez oprawy harcerskiej”. gionach Polski. Komisje te nadzorowały przygotowania środowisk harcerskich, a szczególnie tryb zdobywania sprawności okolicznościowej. Dzięki

121 temu uczestnicy „Białej Służby” przeżywali ją nie W czasie jasnogórskiej mszy świętej delega- tylko jako zadanie organizacyjne, ale także jako cja harcerska wręczyła Ojcu Świętemu rogatyw- wielkie, formujące ich postawy przeżycie religijne, kę i tablicę z przedwojennym prawem harcerskim duchowe i patriotyczne. i przedwojennym przyrzeczeniem. W czasie pierwszej „Białej Służby”, w czerw- W 1987 r. udział harcerek i harcerzy w „Białej cu 1983 r., 2–2,5 tys. harcerek i harcerzy uczestni- Służbie” był równie dobrze przygotowany (wtedy czyło w spotkaniach wiernych z papieżem, wyko- też zdobywali oni okolicznościową sprawność), ale nując zadania o charakterze charytatywnym, po- znacznie liczniejszy – do 20 tys. osób. Byli oni wi- rządkowym i sanitarnym. Formalnie, dla ochrony doczni we wszystkich miejscach, w których odby- przed represjami aparatu bezpieczeństwa, harcerze wały się uroczyste msze święte (np. w Warszawie działali wspólnie z kościelną służbą porządkową. do służby stanęło ich ok. tysiąca), ale dwa z nich Faktycznie zaś wykonywali samodzielne zadania, zostały potraktowane priorytetowo: Gdańsk-Za- niejednokrotnie przejmując inicjatywę, zwłasz- spa, gdzie odprawiono mszę świętą, oraz Tarnów, cza w sytuacjach nieprzewidzianych, jakich wów- gdzie odbyło się spotkanie młodzieży harcerskiej czas nie brakowało. Środowiska harcerskie zgro- z Ojcem Świętym. W Trójmieście na czele szta- madziły się przede wszystkim w Częstochowie bu „Białej Służby” w 1987 r. stali m.in. hm. Ma- 18 i 19 czerwca. W tych dniach ok. 1,5 tys. harcerek Stępa, hm. Jacek Zaucha, phm. Jan Pastwa, rek i harcerzy oraz ok. 500 kombatantów Szarych hm. Ewa Borkowska. Szeregów wzięło udział w spotkaniu Ojca Świętego Na nabożeństwie zorganizowanym na Wester- z młodzieżą, wysłuchując jego rozważań na temat platte stawiło się ok. 3 tys. harcerek i harcerzy. Wy- tak bliskiego harcerzom słowa „czuwam”. Papież słuchali tam nauki Jana Pawła II, która silnie wpły- powiedział wówczas m.in.: nęła na ideową formację wielu młodych instrukto- „Co to znaczy »czuwam«? To znaczy, że sta- rów. Papież powiedział wówczas: „Człowiek jest ram się być człowiekiem sumienia. Że tego sumie- osobą poprzez wewnętrzną prawdę. Jest to prawda nia nie zniekształcam. Nazywam po imieniu dobro sumienia, odbita w czynach. W tej prawdzie każdy i zło, a nie zamazuję. Wypracowuję w sobie dobro, człowiek jest zadany samemu sobie […], zagroże- a ze zła staram się poprawiać, przezwyciężając je niem jest klimat relatywizmu. Zagrożeniem jest w sobie […]. Czuwam – to znaczy dalej: dostrze- rozchwianie zasad i prawd, na których buduje się gam drugiego. Nie zamykam się w sobie, w cia- godność i rozwój człowieka. Zagrożeniem jest są- snym podwórku własnych interesów czy też nawet czenie opinii i poglądów, które temu rozchwianiu własnych osądów. Czuwam – to znaczy – miłość służą […]. Właśnie dlatego Kościół w Polsce w cią- bliźniego, to znaczy: podstawowa międzyludz- gu tych dni Eucharystycznego Kongresu skupia ka solidarność […]. Czuwam – to znaczy także: się na tej Chrystusowej miłości »do końca«, aby czuję się odpowiedzialny za to wielkie, wspólne odkryć źródło tej samej duchowej mocy wobec dziedzictwo, któremu na imię Polska. To imię nas wszystkich synów i córek tej doświadczonej pol- wszystkich określa. To imię nas wszystkich zo- skiej ziemi […]. Ta moc jest potrzebna, aby nie ulec bowiązuje. To imię nas wszystkich kosztuje. […] pokusie rezygnacji, obojętności, zwątpienia czy Jeszcze raz wracam do młodzieży harcerskiej. wewnętrznej, jak to się mówi, emigracji; pokusie Serdecznie was pozdrawiam i błogosławię na wa- wielorakiej ucieczki od świata, od społeczeństwa, szej drodze w oparciu o te przyrzeczenia harcer- od życia, także ucieczki w znaczeniu dosłownym skie i o najlepsze tradycje waszego ruchu. Czuwaj – opuszczania ojczyzny; pokusie beznadziejności, […]! Bardzo was proszę, ażeby nastrój wigilii trwał która prowadzi do samozniszczenia własnej oso- w waszych sercach, żebyście, rozchodząc się stąd, bowości, własnego człowieczeństwa poprzez alko- zanieśli w swoich sercach pokój, łaskę, skupienie, holizm, narkomanię, nadużycia seksualne, szuka- żebyście czuwali!”. nie doznań, wyżywanie się w sektach czy innych

122 związkach, które są tak obce kulturze, tradycji Również w czerwcu 1983 r., w Gliwicach, w komi- i duchowi naszego narodu. […] każdy z was, mło- sariacie kolejowym Milicji Obywatelskiej funkcjo- dzi przyjaciele, znajduje też w życiu jakieś swoje nariusze MO i SB pobili instruktora kierującego »Westerplatte«. Jakiś wymiar zadań, które musi grupą harcerzy zmierzających do Częstochowy na podjąć i wypełnić. Jakąś słuszną sprawę, o którą „Białą Służbę”. nie można nie walczyć. Jakiś obowiązek, powin- W 1987 r. milicjanci i esbecy, razem z przed- ność, od której nie można się uchylić. Nie można stawicielami władz ZHP, bacznie obserwowali »zdezerterować«. Wreszcie – jakiś porządek prawd (m.in. na tarnowskim dworcu PKP) przybywające i wartości, które trzeba »utrzymać« i »obronić«, do Tarnowa grupy harcerskie, zbierając materiały tak jak to Westerplatte, w sobie i wokół siebie. Tak, obciążające ich członków. Powstała w ten sposób obronić – dla siebie i dla innych”. dokumentacja została wykorzystana w piśmie pro- Po nabożeństwie druhny i druhowie przema- testacyjnym peerelowskiego Urzędu do spraw Wy- szerowali w wielkiej kolumnie na Zaspę, na miej- znań, adresowanym do Episkopatu Polski, w któ- sce papieskiej mszy świętej. Po drodze serdecznie rym stronie kościelnej zarzucono mieszanie mło- pozdrawiały ich tysiące pielgrzymów i mieszkań- dzieży do polityki i „naruszanie świeckości ZHP”. ców Trójmiasta. Miało ono polegać m.in. na tolerowaniu działal- W Tarnowie działania harcerskie koordynowali ności Rady Krajowej Kleryckich Kręgów Harcer- harcmistrzowie Ryszard Wcisło i Zbigniew Wilk. skich oraz masowym udziale harcerek i harcerzy Koncentracja harcerek i harcerzy przybrała tu for- w „Białej Służbie” podczas papieskiej pielgrzymki mę regularnego dwudniowego zlotu, w którym w 1987 r. Episkopat stanowczo odrzucił te zarzuty, uczestniczyli reprezentanci 68 miast i miejscowo- przypominając rządzącym, że harcerze – tak jak ści z całego kraju. W miasteczku zlotowym zareje- inne grupy społeczne czy zawodowe – mają prawo strowano ok. 4 tys. osób. Kolejne 3–4 tys. przybyły do publicznego manifestowania swoich przekonań tylko na jeden dzień, na uroczyste nabożeństwo religijnych i do opieki duszpasterskiej Kościoła. połączone ze spotkaniem z papieżem. W czasie Dzięki tak stanowczej postawie strony kościelnej mszy dary Ojcu Świętemu złożyła – powitana środowiska harcerskie mogły coraz śmielej ujaw- burzą oklasków zgromadzonych pielgrzymów – niać swoje zaangażowanie religijne. delegacja harcerska z legendarnym naczelnikiem Szarych Szeregów hm. Stanisławem Broniewskim „Orszą” na czele. Następnie tysiące harcerek i harcerzy uroczyście powtórzyły w obecności Jana X.7. Ruch Harcerski Pawła II przedwojenną rotę przyrzeczenia harcer- i organizacje niezależne skiego i tekst prawa harcerskiego. Manifestacja przekonań religijnych młodzieży oświadczenie „Białej Służby” w 1983 r., harcerskiej niemal zawsze spotykała się z gwałtow- Da przede wszystkim dążenie do konsolidacji ną reakcją władz politycznych i oficjalnego ZHP, środowisk pokihamowskich, skłoniło „niepokor- w ślad za nią pojawiły się szykany i represje. Na nych” instruktorów do stworzenia niejawnej struk- przykład w 1983 r. Służba Bezpieczeństwa nie do- tury wewnątrz ZHP, obejmującej największe śro- puściła do zorganizowania zlotu przygotowującego dowiska harcerskie. Organizacja otrzymała nazwę do „Białej Służby” jej uczestników z województw Ruch Harcerski, jego środowiska w kraju zostały toruńskiego, bydgoskiego i włocławskiego. Orga- zorganizowane w szczepy (nr 1 – „Kraków”, nr 2 – nizator imprezy phm. Jacek Podolski został za- „Katowice”, nr 3 – „Wrocław”, nr 4 – „Warszawa”, trzymany na dwa dni, zawieszony w prawach in- nr 5 – „Łódź”, nr 6 – „Poznań”, nr 7 – „Trójmiasto”, struktora ZHP, a następnie w ekspresowym trybie, nr 8 – „Polska Południowo-Wschodnia”). Kierow- poza normalnym poborem, powołany do wojska. nictwo Ruchu znalazło się w Krakowie, w latach

123 1983–1987 funkcję przewodniczącego sprawował dawniczy, spełniający rolę konspiracyjnego wy- hm. Jerzy Parzyński, po czym przekazał ją hm. dawnictwa Ruchu. W pracach Zespołu brali udział Wojciechowi Wróblewskiemu. Naczelnikami byli harcmistrzowie Jerzy Bukowski, Wojciech Hau- hm. Krzysztof Krzyżanowski, później hm. Zbig- sner, Adam Turula. Na przełomie lat 1988 i 1989 niew Wilk. Do najważniejszych celów Ruchu nale- ukazywał się biuletyn „Czuwamy”, który w za- żało neutralizowanie wpływów posłusznych reżi- myśle jego twórców miał być organem prasowym mowi komunistycznemu władz ZHP i oddanych im władz Ruchu, ale wkrótce uniezależnił się od nich. instruktorów, jak również podtrzymywanie kon- Redaktorzy tego czasopisma próbowali poszerzyć taktów pomiędzy środowiskami z różnych regio- poruszaną w nim problematykę o sprawy ogólno- nów. To ostatnie założenie zmierzało do osłabienia społeczne. kontroli władz hufcowych i chorągwianych, które W styczniu 1989 r. ukazał się jeden numer usiłowały osłabić integrację „niepokornych” środo- „Biuletynu Informacyjnego Ruchu Harcerskiego wisk, ograniczając ich działalność do macierzystej Rzeczypospolitej”, firmowany przez krakowską chorągwi. Samo istnienie Ruchu, jego działalność część Ruchu. W drugiej połowie lat osiemdziesią- oraz wszelkie kontakty utrzymywano w tajemnicy tych ukazało się również kilka publikacji Nieza- przed władzami ZHP. leżnej Oficyny Wydawniczej „Wydawnictwo Har- Obok koordynowania codziennej, prowadzonej cerskie”, która – choć nie była związana bezpo- w duchu tradycyjnych harcerskich ideałów pra- średnio z Ruchem – współpracowała z nim (m.in. cy wychowawczej Ruch organizował duże akcje przy publikacji przygotowanych przez instrukto- o wymiarze symbolicznym, m.in. Zlot w Szcza- rów Ruchu materiałów programowo-metodycznych wie w 1984 r. z okazji rocznicy militarno-politycz- dla drużyn starszoharcerskich). Ruch współdzia- nej operacji Polskiego Państwa Podziemnego pod łał też z opozycyjnymi oficynami wydawniczymi kryptonimem „Burza”, wspomniane już spotkanie w całym kraju, co integrowało ugrupowania i śro- kilku tysięcy harcerzy z Ojcem Świętym w Tar- dowiska mające krytyczny stosunek do systemu nowie podczas papieskiej pielgrzymki do Polski komunistycznego. w 1987 r., w 1988 r. zlot „niepokornych” drużyn Z powodu swoich przekonań oraz wyrażnia („AO ’100”) z okazji 100. rocznicy urodzin An- ich poprzez działania niezgodne z oczekiwaniami drzeja i Olgi Małkowskich – twórców polskiego władz uczestnicy i sympatycy Ruchu Harcerskie- harcerstwa. W czerwcu 1988 r. wywodzący się go, a także członkowie innych „niepokornych” głównie z RH harcerki i harcerze licznie wzięli drużyn doświadczyli zarówno indywidualnych, udział w pogrzebie legendarnego partyzanta Armii jak i zbiorowych represji i szykan ze strony przed- Krajowej mjr. Jana Piwnika „Ponurego”. Uroczy- stawicieli aparatu bezpieczeństwa PRL, struk- stość ta przekształciła się w wielką manifestację tur PZPR, administracji oświatowej i ówcze- patriotyczną polskiego społeczeństwa z udziałem snych władz harcerskich. Na przykład w 1984 r. ok. 30 tys. uczestników. Na uroczysku partyzanc- w Trzebini z ZHP usunięto cały hufiec, karząc kim Wykus oraz w Wąchocku służbę informa- w ten sposób jego uczestników za akcentowanie cyjną, porządkową i sanitarną pełniło wówczas w pracy wychowawczej treści religijno-patriotycz- ok. 1,7 tys. harcerek i harcerzy. nych, a w szczególności popularyzowanie sylwet- Istotną rolę odgrywała – prowadzona w konspi- ki ks. hm. Mariana Luzara – naczelnego kapelana racji – działalność wydawnicza Ruchu. Zajmowały ZHP przed II wojną światową. Harcerze ci po tym się nią w skali lokalnej jego poszczególne środo- wydarzeniu kontynuowali aktywną działalność wiska, ale nie brakowało też inicjatyw o charakte- harcerską, opierając się na strukturach kościel- rze ponadregionalnym. Należał do nich powołany nych, jako Grupa Apostolska „Betania” („Luza- w 1987 r. skupiony początkowo wokół redakcji rowcy”). Swoistym fenomenem tamtego czasu czasopisma „Czuwajmy” Harcerski Zespół Wy- było powstawanie wielu „niepokornych” drużyn

124 w ramach ZHP nawet w tych środowiskach, któ- Rząd RP na uchodźstwie re nie miały przedwojennych tradycji harcerskich Rząd RP na uchodźstwie powstał we Francji 30 wrześ- (np. w Ciechanowcu i Zambrowie). nia 1939 r., premierem został gen. Władysław Sikor- W latach osiemdziesiątych w całym kraju po- ski. Wraz z Prezydentem RP i Radą Narodową stanowił kontynuację legalnych władz polskich, przewidzianą wstawały środowiska i organizacje harcerskie nie- w zapisach konstytucji kwietniowej z 1935 r. Rząd RP zależne od ZHP, m.in. Polska Organizacja Harcer- kierował walką Polaków o odzyskanie niepodległości ska w Koninie, wspomniana Grupa Apostolska oraz zakończenie radzieckiej i niemieckiej okupacji ziem polskich. Sprawował też opiekę nad obywatelami pol- „Betania” w Trzebini, 1 Niezależna Drużyna Har- skimi w kraju i nad rozrzuconymi po całym świecie na cerska „Bór” im. płk. Lisa-Kuli w Stalowej Woli, skutek działań wojennych. Do końca czerwca 1940 r. Szczep Harcerski „Leśne Plemię” w Rozwadowie- jego siedziba znajdowała się w Angers we Francji, a na- stępnie w Londynie w Wielkiej Brytanii. Po śmierci gen. -Stalowej Woli, „Promieniści” w Lublinie, Brac- Sikorskiego w katastrofie gibraltarskiej 4 lipca 1943 r. two Skautowe w Warszawie, Krakowskie Bractwo funkcję premiera sprawował Stanisław Mikołajczyk, od Skautowe, Związek Drużyn Rzeczypospolitej we listopada 1944 r. – Tomasz Arciszewski. Po wejściu w życie postanowień konferencji w Jałcie Wrocławiu, 1 Niezależna Drużyna Harcerstwa Pol- (4–11 lutego 1945 r.) USA i Wielka Brytania, a następnie skiego w Piotrkowie Trybunalskim, Bractwo Wę- niemal wszystkie inne państwa wycofały poparcie dla drownicze w Poznaniu, a także drużyny w Toru- rządu RP na uchodźstwie. Jedynie Irlandia, Hiszpania i Watykan nie zdecydowały się na ten krok. Po II wojnie niu, Zamościu, Biłgoraju, Świdniku i Przeworsku. światowej aż do upadku komunizmu w 1989 r. władze Funkcjonowały one poza ówczesnym prawem, co RP w Londynie były symbolem oporu wobec radzieckiego narażało je na prześladowania ze strony władzy. zniewolenia i zależnych od ZSRR władz PRL. Zmianę sytuacji przyniósł stopniowy demontaż dyktatury komunistycznej i przywrócenie swobód demokratycznych w Polsce. Po wygranych przez Lecha Wałęsę pierwszych ZHP działający poza wolnych powszechnych wyborach prezydenckich 9 grudnia 1990 r. ostatni prezydent RP na uchodźstwie Ryszard X.8. granicami Kraju Kaczorowski przekazał nowo wybranemu prezydento- a harcerstwo w Polsce wi insygnia prezydenckie II Rzeczypospolitej (Orderu Orła Białego i Orderu Odrodzenia Polski). W ten spo- sób symbolicznie połączył dwie epoki niepodległości ięgając do ideowych korzeni harcerstwa, wła- w XX-wiecznych dziejach Polski. Sdze niejawnego Ruchu Harcerskiego nawiązały też kontakt z kierownictwem Związku Harcerstwa Polskiego działającego poza granicami Kraju – or- ganizacją istniejącą na uchodźstwie, która mimo ra, było przyznanie w 1969 r. stopnia harcmistrza upływu lat kontynuowała tradycje Rzeczypospolitej prymasowi Polski kard. Stefanowi Wyszyńskiemu. niepodległej we wszystkich większych skupiskach Mimo specyficznej sytuacji praca wychowawcza Polonii na świecie. W latach sześćdziesiątych, sie- harcerstwa na uchodźstwie toczyła się według ty- demdziesiątych i osiemdziesiątych ZHP pgK kon- powego harcerskiego kalendarza. W 1963 r. w Ame- tynuował swoją służbę, opierając się na zasadach ryce Północnej, Ameryce Południowej, Australii ideowo-wychowawczych sformułowanych w En- i Europie w obozowej akcji letniej wzięło udział ghien w lutym 1946 r. Stosował sprawdzone metody ok. 1,4 tys. harcerek, harcerzy i instruktorów. i formy pracy wychowawczej, dążąc do utrwalenia W 1960 r. rezygnację z piastowanej od czasów w młodych Polakach wartości moralnych zawar- przedwojennych funkcji przewodniczącego ZHP tych w tradycyjnym prawie harcerskim i przyrze- zgłosił dr Michał Grażyński, przekazując swój czeniu. Nie uznawał ZHP w Polsce za organizację sznur hm. Zygmuntowi Szadkowskiemu. Rada prawdziwie harcerską, zakazując swoim druży- Naczelna ZHP pgK uznała ten gest za potwier- nom przyjazdu do kraju i bezpośrednich kontaktów dzenie roli organizacji jako jedynego kontynuatora z tamtejszymi drużynami. Symbolicznym gestem, tradycji przedwojennego harcerstwa. W tym sa- wskazującym jednoznacznie, kogo w Polsce popie- mym roku w Lilford Park w Wielkiej Brytani od-

125 pusu Polskich Sił Zbrojnych dowodzonych przez Ryszard Kaczorowski (1919–2010), ostatni prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie, przewod- gen. Władysława Andersa. W Zlocie uczestniczyło niczący ZHP pgK w latach 1967–1988, ekonomista, 1150 uczestników ze wszystkich większych ośrod- działacz społeczny i polityczny, harcmistrz Rzeczypospo- ków uchodźstwa polskiego; litej. Przed wojną był drużynowym i instruktorem ZHP w rodzinnym Białymstoku. Za tworzenie konspiracyjnych – II Światowy Zlot Harcerstwa zorganizowano Szarych Szeregów pod okupacją radziecką (był komen- w 1976 r. w Kanadzie na Kaszubach z udziałem dantem Chorągwi Białostockiej) został skazany na karę 1260 uczestników. Za hasło zlotu przyjęto zawo- śmierci, ostatecznie zmienioną jednak na 10 lat łagrów. Odzyskał wolność w wyniku podpisania układu Sikor- łanie: „Wczoraj, dziś i jutro”; ski–Majski i w marcu 1942 r. wstąpił do Armii Polskiej – III Światowy Zlot Harcerstwa odbył się w ZSRR dowodzonej przez gen. Władysława Andersa. w 1982 r. w Belgii w Comblain-la Tour pod hasłem: W bitwie pod Monte Cassino Kaczorowski dowodził jednym z ośrodków łączności w 2 Brygadzie Strzelców. „Służba Polsce”. Wzięło w nim udział 1280 har Po wojnie w Wielkiej Brytanii ukończył Szkołę Handlu cerek, harcerzy i instruktorów; Zagranicznego. Przez 35 lat pracował jako księgowy. – IV Światowy Zlot Harcerstwa został zorga- Na emigracji aktywnie działał w ZHP pgK, poznał wtedy swoją przyszłą żonę Karolinę Mariampolską, któ- nizowany w 1988 r. w Rising Sun w Stanach Zjed- ra również była harcerką. W latach 1955–1967 na noczonych w stanie Maryland. W zlocie uczestni- uchodźstwie pełnił funkcję naczelnika harcerzy, w latach czyło 1236 przedstawicieli środowisk harcerskich 1967–1988 – przewodniczącego ZHP pgK. Był m.in. komendantem Światowego Zlotu Harcerstwa na Monte z całego świata, w tym po raz pierwszy także z Pol- Cassino w 1969 r. i w Belgii w 1982 r. ski. Prace zlotowe ogniskowały się wokół hasła: Po wojnie działał w polskim środowisku uchodźców „Wstań, w słońce idź!”. politycznych. Funkcję prezydenta RP pełnił od lipca 1989 r. Po przekazaniu insygniów władzy prezydenckiej W 1975 r. ZHP pgK liczył 7 tys. członków Lechowi Wałęsie 22 grudnia 1990 r. był honorowym z siedmiu krajów świata: z Belgii, Francji, Austra- obywatelem wielu polskich miast, doktorem honoris cau- lii, Wielkiej Brytanii, USA, Kanady oraz Argen- sa uniwersytetów w Opolu i Wrocławiu oraz Akademii Medycznej w Białymstoku. Pełnił też służbę społeczną, tyny. W każdym z nich drużyny, szczepy i hufce m.in. jako przewodniczący jury konkursu o nagrodę tworzyły chorągiew (oddzielnie męską i żeńską), historyczną im. prof. Tomasza Strzembosza. a razem z kręgami harcerstwa starszego – okręg. Papież Jan Paweł II odznaczył go Wielkim Krzyżem Orderu Piano, a królowa Wielkiej Brytanii Elżbieta II Ze względu na specyfikę funkcjonowania orga- za zasługi na rzecz Polonii brytyjskiej uhonorowała nizacji każdy z nich miał szeroki zakres autono- w 2004 r. Orderem św. Michała i św. Jerzego. Ryszard mii. W 1984 r. stan liczebny organizacji wynosił Kaczorowski zginął 10 kwietnia 2010 r. w katastrofie smoleńskiej. ok. 6,5 tys. członków. Przez cały okres powojenny największym sku- piskiem harcerskim pozostawała Wielka Brytania, do której trafiło najwięcej uchodźców z Polski był się zlot zorganizowany z okazji 50-lecia ZHP. oraz w której znajdowały się siedziby najważ- W spotkaniu wzięli udział m.in. gen. Władysław niejszych instytucji i największe ośrodki polskiej Anders oraz przedstawiciele naczelnych władz RP emigracji. Jeszcze w czasie II wojny światowej na uchodźstwie. Kolejny zlot odbył się w tej samej w Wielkiej Brytanii przebywały setki harcerzy miejscowości w 1966 r. z okazji 1000-lecia chrztu i instruktorów pełniących służbę w Polskich Si- Polski. W latach 1967–1986 funkcję przewodniczą- łach Zbrojnych. Po zakończeniu działań wojen- cego ZHP pgK sprawował hm. Ryszard Kaczorow- nych byli żołnierze PSZ, w tym wielu harcerzy, ski, który zainicjował odbywające się co kilka lat zostali zgrupowani w ramach Korpusu Przy- światowe zloty tej organizacji: sposobienia i Rozmieszczenia (w sumie 114 tys. – I Światowy Zlot ZHP pgK przeprowadzo- osób). W latach pięćdziesiątych w Wielkiej Bry- no w 1969 r. pod Monte Cassino we Włoszech tanii przebywało ok. 5 tys. harcerek, harcerzy dla uczczenia rocznicy zdobycia w maju 1944 r. i instruktorów. Tworzyli oni największy z okrę- klasztoru Monte Cassino przez jednostki II Kor- gów ZHP pgK. W latach sześćdziesiątych tam-

126 fala polskich imigrantów z Wielkiej Brytanii i Nie- Kazimierz Sabbat (1913–1989), prezydent RP na miec. W 1952 r. odbył się pierwszy zjazd Okręgu uchodźstwie, prawnik, instruktor harcerski, działacz ZHP Stany Zjednoczone, na którym wybrano jego społeczny i polityczny, harcmistrz. W 1939 r. ukończył prawo na Uniwersytecie War- władze. Przewodniczącą Okręgu została hm. Wanda szawskim im. Józefa Piłsudskiego. Był harcerzem w II RP Kamieniecka-Grycko, komendantką Chorągwi Har- oraz na emigracji. Uczestniczył w kampanii wrześniowej; cerek – hm. Ewa Gierat, komendantem Chorągwi współorganizował Główną Kwaterę Szarych Szeregów. Pod koniec 1939 r. przedostał się do Francji. Służył Harcerzy – hm. Jerzy Bazylewski. Chorągiew Har- w marynarce wojennej; następnie w brygadzie gen. cerek powstała w 1952 r., ale pierwszy hufiec – „Zie- Stanisława Maczka. mia Rodzinna” – utworzono w Chicago już w 1950 r. Został ranny podczas służby. Pod koniec wojny praco- wał jako referent ds. młodzieży przy Sztabie Generalnym Wkrótce zaczął funkcjonować kolejny – „Tatry”. Wojska Polskiego. Poza nimi działały inne hufce żeńskie: „Nowy Do rezerwy przeszedł w 1948 r. i założył własne Jork” (rozwiązany w 1955 r.), korespondencyj- przedsiębiorstwo wyrobów z plastiku. Jednocześnie działał w ZHP pgK i w Stowarzyszeniu Polskich Komba- ny, tzn. działający w rozproszeniu i spotykają- tantów. Kierował Działem Skarbowym w Egzekutywie cy się sporadycznie, hufiec „Iskry” (rozwiązany Zjednoczenia Narodowego, od 1967 r. jako jego pre- w 1957 r.) oraz hufiec „Podhale”. Na Zachodnim zes. Był premierem rządu RP na uchodźstwie w latach 1976–1986. W latach 1986–1989 sprawował urząd Wybrzeżu praca wychowawcza trwała od 1958 r., Prezydenta RP na uchodźstwie (stał się, z racji urzędu, z przerwą w latach 1964–1974. W San Francisco kawalerem Orderu Orła Białego i Krzyża Wielkiego działał hufiec „Mazowsze”, w Seattle natomiast – Orderu Odrodzenia Polski). Usiłował jednoczyć poróż- nione ośrodki polityczne na emigracji. hufiec „Kaszuby”. Zmarł w Londynie 19 lipca 1989 r.; został pochowa- W skład Chorągwi Harcerzy wchodziły hufce ny na cmentarzu Gunnersbury w Londynie. „Kraków”, „Kresy”, „Warmia” i „Warta”. W 1977 r. istniało dziewięć kół przyjaciół harcerstwa zrze- szających 939 członków. Z uwagi na duże odległo- tejsza Chorągiew Harcerek składała się z pięciu ści pomiędzy poszczególnymi ośrodkami ważną hufców: „Bałtyk” w Londynie, „Pomorze” w po- rolę w życiu Okręgu Stany Zjednoczone odgrywały łudniowej Anglii, obejmujący teren aż po połu- zloty ogólnokrajowe. Do najważniejszych należały: dniową Walię, „Mazowsze”, obejmujący środkową – Zlot 50-lecia ZHP 2–16 lipca 1960 r. w Yan- Anglię (Wolverhampton, Birmingham, Leicester), kee Springs w Michigan, „Wawel” we wschodniej części Midlands (Not- – Zlot Tysiąclecia Polski 2–16 lipca 1966 r. tingham, Derby) i „Kaszuby” na północy Anglii w Youngstown w Ohio, (Yorkshire i Lancashire). Chorągiew Harcerzy – Zlot 25-lecia ZHP w USA 3–24 sierpnia tworzyło siedem hufców: „Warszawa” (Londyn), 1974 r. w Moraine State Park w Pensylwanii, „Szczecin” (południowa Anglia), „Białowieża” – Zlot 75-lecia ZHP 10–25 sierpnia 1985 r. (Midlands), „Wrocław” (wschodnia część Mid w Lake of Isles pod Norwich w Connecticut. lands), „Gdynia” (Lancashire i Cheshire), „Wil- ZHP w Kanadzie powstał m.in. za sprawą no” (Yorkshire), „Lwów” (Szkocja, zlikwidowany działalności hm. prof. dr. Wiktora Szyryńskiego, w 1991 r.), „Łódź” (Anglia Wschodnia, zlikwi- od 1948 do 1958 r. delegata Naczelnictwa ZHP dowany w 1976 r.). Do grona najważniejszych w Londynie. W 1951 r. na funkcję komendanta działaczy należeli m.in. harcmistrzowie Czesław Obszaru ZHP w Kanadzie został powołany hm. Szwagrzak, Zbigniew Fallenbuchl, Ignacy Płon- Stefan Czerwiński. We wrześniu 1952 r. powstała ka, Teresa Ciecierska, Michał Nalewajko, Jacek tam Chorągiew Harcerek z komendantką hm. Zofią Bernasiński, Anna Gębska, Marek Szablewski Stohandel na czele, w sierpniu 1953 r. – Chorągiew oraz franciszkanin ks. Olaf Ślepokura. Harcerzy, której pierwszym komendantem został Jednostki harcerskie w USA pojawiły się hm. Stanisław Ostrowski. W 1955 r. odbył się zjazd w 1949 r. w Chicago, kiedy napłynęła tam pierwsza założycielski, powołano wtedy Okręg ZHP Ka-

127 nada. Jego pierwszym przewodniczącym został działacz harcerski Władysław Wrażej. W kolej- Zdzisław Peszkowski (1918–2007), ksiądz, doktor filozofii, harcmistrz, kapelan Ojca Świętego, Rodzin nych latach tworzono hufce harcerstwa męskiego: Katyńskich i pomordowanych na Wschodzie, kapelan „Orlęta” w Montrealu w 1953 r. i „Karpaty” w To- naczelny ZHP pgK. Należał do ZHP od początku nauki ronto w 1953 r., „Pomorze” w Edmonton w Alber- w szkole w Sanoku; uczestniczył w Jubileuszowym Zlocie ZHP w Spale w 1935 r., był uczniem szkoły zuchmistrzów cie w 1959 r., „Gdańsk” w Winnipeg w 1961 r., Aleksandra Kamińskiego. Ukończył szkołę Podchorążych „Pieniny” w Hamilton w Ontario w 1969 r., „Mor- Kawalerii w Grudziądzu. skie Oko” w Vancouver w Kolumbii Brytyjskiej Po kampanii wrześniowej w 1939 r. trafił jako je- niec do Kozielska. Jako jeden z nielicznych oficerów w 1985 r. Rozwijały się również żeńskie drużyny zatrzymanych przez NKWD nie został zamordowany zuchowe i harcerskie, co zaowocowało powołaniem w Katyniu, lecz przewieziony do Griazowca, skąd prze- hufców „Warta” w 1954 r. i „Nurt” w 1956 r., obej- dostał się do oddziałów Armii Polskiej formowanych w 1941 r. w ZSRR. W stopniu rotmistrza dowodził kom- mujących swoim oddziaływaniem m.in. Toronto, panią w 1 Pułku Ułanów Krechowieckich. Już wtedy Ottawę, Windsor, Hamilton, St. Catharines, „Ogni- angażował się w kształcenie i wychowanie młodzieży wo” w Montrealu w 1955 r., „Prerie” („Białowie- polskiej, którą razem z wojskiem udało się wyprowadzić z ZSRR. Organizował szkoły, drużyny i hufce harcerskie ża”) w Winnipeg i prowincji Manitoba w 1960 r., na uchodźstwie w ramach ZHP pgK. „Młody Bór” w Edmonton w Albercie w 1966 r., Po wojnie podjął studia i przyjął święcenia kapłań- a także „Tatry” w Kolumbii Brytyjskiej w 1982 r. skie. Pełnił funkcję kapelana Rodziny Katyńskiej. Dzięki jego staraniom powstały cmentarze wojskowe w Katyniu, W Kanadzie funkcjonowało także kilkanaście krę- Charkowie i Miednoje. gów starszoharcerskich, z których najdłużej działał Zmarł w 2007 r.; na mocy decyzji prymasa Polski powołany w 1953 r. krąg „Tatry” w Toronto. Słu- został pochowany w Świątyni Opatrzności Bożej w War- szawie. żyły one pomocą jednostkom harcerskim, np. przy organizacji obozów letnich. W 1967 r. w Kanadzie powstała organizacja „Canadian Ethnic Scouts Conference”, złożona z or- couver w Gulden Ears w Kolumbii Brytyjskiej, ganizacji skautów estońskich, litewskich, polskich, – Zlot 25-lecia Harcerstwa nad Pacyfikiem ukraińskich, węgierskich i łotewskich. Jej zasad- w 1984 r. w Cultus Lake w Kolumbii Brytyjskiej. niczym celem był rozwój współpracy pomiędzy Od 1949 r. trwał rozwój harcerstwa w Australii. stowarzyszeniami skautingów narodowych funk- Początkowo kierowali nim delegaci Naczelnictwa cjonujących w państwie kanadyjskim, jak również ZHP pgK: hm. Jerzy Zaborski i hm. Władysław koordynacja kontaktów z organizacją Boy Scouts of Dembski (Dębski). Szybko powstawały zastępy, Canada. Harcerstwo w Kanadzie utworzyło wiele drużyny i kręgi starszoharcerskie, które w 1951 r. stanic i ośrodków harcerskich, służących całorocz- utworzyły hufiec harcerski w Melbourne obejmu- nej pracy drużyn i kręgów. Od 1955 r. wydawano jący obszar stanu Victoria. Liczył on troje instruk- też czasopismo „Wici Harcerskie Kanady”. Integro- torów i 96 zuchów, harcerek oraz harcerzy. Na jego waniu rozrzuconych na ogromnym obszarze jed- czele stanął hm. Lesław Piskozub. W 1952 r. po- nostek i środowisk służyły cykliczne zloty, m.in.: wołano Okręg ZHP Australia, któremu przewod- – Zlot 50-lecia ZHP w 1960 r. w bazie harcer- niczył hm. Władysław Dembski (Dębski). W skład skiej na Kaszubach w Ontario, Okręgu wchodziła Chorągiew Harcerek z hm. Zo- – Zlot Milenijny Polski Chrześcijańskiej fią Dembską na czele oraz Chorągiew Harcerzy w 1966 r. w bazie na Kaszubach w Ontario, z hm. Henrykiem Ostrowskim jako komendantem. – Zlot 100-lecia Kanady w 1967 r. w bazie na Codzienną pracę harcerską prowadzono, organi- Kaszubach w Ontario, zując obozy letnie, centralne kursy szkoleniowe – Zlot 60-lecia ZHP i 100-lecia Manitoby i kolonie zuchowe. Jej skuteczność utrudniały duże w White Shell w Albercie w 1970 r., odległości pomiędzy poszczególnymi ośrodkami. – Zlot 20-lecia Harcerstwa w 1979 r. w Van- W latach 1976–1979 trwał kryzys, w rezultacie

128 nastąpiło rozwiązanie Zarządu Okręgu, reakty- – Zlot Milenijny w 1967 r. w Miramar w pro- wowano go w 1979 r. wincji Buenos Aires, Od 1978 r. struktury harcerstwa w Australii – Zlot 35-lecia Harcerstwa w Argentynie zostały włączone do międzynarodowej organizacji w 1971 r. w Burzaco w prowincji Buenos Aires. „Ethnic Scouts and Guides Association of Victo- Emigracyjne harcerstwo pełniło też rolę kuźni ria”, grupującej organizacje skautów estońskich, kadr państwowych i politycznych dla instytucji oraz łotewskich, litewskich, ukraińskich, rosyjskich środowisk polskiego uchodźstwa. Na przykład hm. i węgierskich. Rolę integracyjną spełniały zloty Kazimierz Sabbat pełnił funkcję premiera rządu RP harcerstwa australijskiego, organizowane przeważ- na uchodźstwie, a w latach 1986–1989 – prezydenta. nie z okazji ważnych rocznic i jubileuszy, m.in.: Harcmistrz Ryszard Kaczorowski był ostatnim pre- – Zlot 50-lecia ZHP w 1960 r. w Lorne w Vic- zydentem RP na uchodźstwie (w latach 1989–1990). torii, Harcmistrz Zygmunt Szadkowski natomiast dwu- – Zlot Millennium Polski w 1966 r. w Piston krotnie pełnił funkcję ministra w emigracyjnym Lake w Nowej Południowej Walii, rządzie RP oraz ostatniego przewodniczącego Rady – Zlot 60-lecia ZHP w 1970 r. w Hindmarsh Narodowej – emigracyjnego parlamentu RP. Przy Island w Australii Południowej, jednostkach harcerskich powstawały koła przyja- – Zlot 75-lecia ZHP w 1986 r. w Melbourne ciół harcerstwa, zrzeszające rodziców, sympatyków w Gilwell Park, i działaczy harcerskich, które organizowały moral- – Zlot 40-lecia ZHP w Australii w 1991 r. nad ne, organizacyjne i finansowe wsparcie wysiłków Colo River w pobliżu Sydney. wychowawczych instruktorów. W 1949 r. w Argentynie powstał Obszar ZHP Narodziny „Solidarności” i ożywienie w sze- Argentyna, którego komendantem był hm. Stani- regach harcerskich w kraju zwróciły uwagę sław Poray-Tucholski. Dzięki aktywnej pracy har- ZHP pgK na sytuację młodzieży w Polsce. Już cerskiej w 1950 r. utworzono dwa hufce: „Gniezno” jesienią 1981 r. za sprawą udziału w niektórych w Buenos Aires z hufcowym hm. Rzeczypospo- inicjatywach „niepokornego” harcerstwa ks. Zdzi- litej Włodzimierzem Zapartem oraz „Warszawa” sława Peszkowskiego (późniejszego naczelnego w Córdobie z hufcowym hm. Lechem Lisieckim kapelana ZHP pgK) oraz wizyt na Zachodzie na czele. W 1954 r. powołano Chorągiew Harce- kilku instruktorów z kraju nastąpiło nawiązanie rzy, której komendantem był phm. Antoni Staniu- pierwszych kontaktów „krajowców” z emigracyj- cha, oraz Zarząd Okręgu, któremu przewodniczył nym harcerstwem. Kierownictwo tego ostatnie- prof. Stanisław Pyzik. Do 1966 r. harcerki działały go z uznaniem powitało powołanie KIHAM oraz w ramach referatu przy Komendzie Chorągwi Har- NRH. Rozwinięciu kontaktów przeszkodziło jed- cerzy. W 1957 r. na skutek reorganizacji powoła- nak wprowadzenie stanu wojennego. Naczelnic- no cztery hufce: „Kresy”, „Stolica”, „Warszawa” two ZHP pgK zareagowało na to wydarzenie wy- i „Świętokrzyski”. W 1958 r. harcerstwo w Argen- daniem rozkazu zawierającego stanowczy protest tynie liczyło ok. 300 zuchów, harcerek i harcerzy oraz wezwaniem podległych sobie jednostek do oraz instruktorów. Od 1962 r. hufce w Organizacji wzmożonych wysiłków na rzecz pomocy krajowi. Harcerzy rozwiązano, prowadząc dalszą pracę wy- Przez następne dwa lata współpraca harcerskich chowawczą, opierając się na samodzielnych zastę- środowisk emigracyjnych i krajowych ograniczała pach, drużynach i szczepach. W 1973 r. podobnie się do przesyłania sprawozdań o sytuacji „niepo- postąpiono w Chorągwi Harcerek, istniejącej od kornego” harcerstwa w Polsce. 1966 r. Integracji harcerstwa argentyńskiego słu- Tymczasem w oficjalnych wydawnictwach żyły okolicznościowe zloty: ZHP cenzura zezwoliła na opublikowanie kilku – Jubileuszowy Zlot 50-lecia ZHP w 1961 r. artykułów lub poszerzonych informacji na te- w El Tajamar w prowincji Córdoba, mat dziejów emigracyjnego harcerstwa. Mimo to

129 władze ZHP pgK nadal nie uznawały krajowego ideowość. W tym czasie Związek liczył 2,3 mln ZHP za organizację harcerską. Z życzliwością, harcerek i harcerzy, w tym ok. 100 tys. instrukto- choć wciąż biernie, odnosiły się natomiast do rów. Zwiastunem nadchodzących w nim zmian był różnych niezależnych od reżymu komunistycz- zlot na polach Grunwaldu w lipcu 1988 r., który nego inicjatyw harcerskiego wychowania. Prze- zgromadził ok. 25 tys. harcerek i harcerzy. W nie- łom nastąpił w 1984 r., w tym czasie działalność formalnych rozmowach jego uczestnicy podkreślali niejawnego Ruchu Harcerskiego była już w peł- konieczność demokratyzacji ZHP, przywrócenia ni rozwinięta. W sierpniu tego roku kierownic- jego samodzielności oraz prawa do poznawania two ZHP pgK zaprosiło do Londynu przedstawi- niezafałszowanej historii harcerstwa. Dla postron- cieli niektórych struktur „harcerskiej opozycji”. nych obserwatorów nie stanowił on jednak wy- W styczniu 1985 r. hm. Jerzy Parzyński (jako raźnego symptomu odnowy wewnętrznej w ZHP. przewodniczący Ruchu Harcerskiego) spotkał się Jej idee jedynie sygnalizowały wówczas oficjalne tam m.in. z przewodniczącym tej organizacji hm. czasopisma harcerskie: „Harcerstwo”, „Drużyna” Ryszardem Kaczorowskim, z jej sekretarzem ge- i „Harcerz Rzeczypospolitej”. neralnym hm. Kazimierzem Stefanem oraz hm. Potrzebę głębokich reform wewnętrznych Kazimierzem Sabbatem – wówczas premierem znacznie mocniej akcentowały środowiska „niepo- rządu RP na obczyźnie. Efektem tych spotkań korne”. W maju 1988 r. opublikowano List otwarty stało się podjęcie systematycznej współpracy do społeczeństwa polskiego podpisany przez nie- w kwestiach programowo-metodycznych oraz zależnych liderów harcerskich oraz znane osobi- medialnych i wydawniczych. Dzięki temu w pra- stości życia publicznego. Sygnatariusze tego pisma sie polonijnej zaczęły się ukazywać artykuły na domagali się przywrócenia w ZHP tradycyjnego temat rozwoju niezależnego i „niepokornego” modelu wychowania. W owym czasie postulaty te harcerstwa w kraju. realizowały jednak niemal wyłącznie wspomnia- Duże wrażenie na środowiskach polonijnych ne już środowiska „niepokorne”, wciąż formal- zrobiły informacje o przebiegu III pielgrzymki nie funkcjonujące w ramach Związku. Na fali po- Jana Pawła II do Polski w 1987 r., głównie z uwa- stępującej liberalizacji życia społeczno-politycz- gi na manifestacyjny i masowy udział młodzieży nego w październiku tego roku ujawnił się Ruch harcerskiej. W następnym roku ZHP pgK zapro- Harcerski jako Ruch Harcerski Rzeczypospolitej siła ponad 30-osobową reprezentację RH – wy- (RHR). Jego przedstawiciele przejęli władzę w kil- stępującą jako Krajowa Drużyna Zlotowa – oraz ku hufcach ZHP w kraju (m.in. w Krakowie, Opolu ok. 20 przedstawicieli innych niezależnych orga- i Zakopanem). Niemal wszędzie odbywało się to nizacji harcerskich do udziału w IV Światowym w atmosferze konfrontacji z aparatem etatowym Zlocie Harcerstwa w Rising Sun w Stanach Zjed- Związku i wspierającymi go (a przeważającymi noczonych, zorganizowanym dla uczczenia rocz- liczebnie) środowiskami instruktorów. nicy urodzin Olgi i Andrzeja Małkowskich. W tej sytuacji dla wielu drużyn i instruktorów dalsza przynależność do ZHP oznaczała jedynie stratę czasu i sił, tak potrzebnych do pracy wychowawczej w drużynach. Nic więc dziwnego, że X.9. Czas przełomu dużą popularność zdobył wówczas pomysł powo- łania nowej organizacji harcerskiej. Rywalizowała z nim idea odbudowania ZHP opartego na statucie 1988 r., gdy w Polsce doszło do protestów z 1936 r. Starcie tych dwóch koncepcji niekorzyst- Wspołecznych i osłabienia pozycji władz ko- nie odbiło się na kondycji RHR, doprowadzając munistycznych, sytuacja w ZHP zaczęła się z wolna do jego faktycznego rozbicia. Mniejsza część jego zmieniać, choć nadal dominowały marazm i bez członków, skoncentrowana głównie w środowisku

130 krakowskim, przywiązana była silnie do projek- akces środowisk Ruchu do Komitetu, a konkretnie tu „odebrania” komunistom ZHP. Większość zaś do tej jego sekcji, która zajmowała się sprawami pragnęła utworzenia niezależnego ugrupowania wychowania i młodzieży. harcerskiego. 16 grudnia 1988 r. jej reprezentanci spotkali się na zjeździe RHR w Warszawie, na którym na przewodniczącego RHR wybrano hm. Jacka Chodorskiego z Wrocławia. X.10. Harcerski rok 1989 Aktywizowały się też środowiska pozostające poza ZHP. 1 października 1988 r. zostało utworzone Porozumienie Niezależnych Środowisk i Organiza- o doświadczeniach lat osiemdziesiątych i wo- cji Harcerskich. W jego skład weszły m.in. Polska Pbec widocznej w końcu 1988 r. niechęci władz Organizacja Harcerska (POH), „Promieniści” z Lu- ZHP do głębokiej zmiany Ruch Harcerski Rzeczy- blina, 1 Niezależna Drużyna Harcerska „Bór” im. pospolitej i wiele środowisk niezależnych były Leopolda Kuli-Lisa ze Stalowej Woli i Niezależny przekonane, że w ZHP nie ma już dla nich miej- Harcerski Ruch Liturgiczny. Jego sekretarzem zo- sca. Różnice między tymi środowiskami polegały stał phm. Krzysztof Stanowski z Lublina. Poglądy na wyborze drogi odrodzenia harcerstwa. Decyzje osób skupionych w nowej federacji wyrażała opra- zostały przyspieszone obradami Okrągłego Sto- cowana już wcześniej, 20 lutego 1988 r., Deklaracja łu trwającymi od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 r. ideowa niezależnych środowisk harcerskich: „[…] W składzie delegacji strony opozycyjno-solidar- odrodzenie polskiego harcerstwa w jego autentycz- nościowej znaleźli się przewodniczący RHR hm. nym kształcie nie jest możliwe przez próby reformo- Wojciech Wróblewski oraz przedstawiciel niezależ- wania skostniałych i zbiurokratyzowanych struktur nego harcerstwa hm. Marek Frąckowiak. Druhowie oficjalnego ZHP ani przez półjawne, dwuznaczne ci domagali się m.in. likwidacji monopolu ZHP na moralnie i wątpliwe wychowawczo działania w ich działalność ideowo-wychowawczą oraz posługiwa- ramach”. Wkrótce potem, 13 października, powstał nie się najważniejszymi harcerskimi symbolami, Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej w Trójmie- tzn. krzyżem harcerskim, lilijką i mundurem. ście (tzw. mały ZHR), skupiający niezależne i „nie- Ogólnopolskie spotkania z 12 i 25 lutego 1989 r. pokorne” drużyny z tego terenu. nadały bieg tworzeniu Związku Harcerstwa Rzeczy- Pojawienie się tych ugrupowań w sferze pu- pospolitej (ZHR). Po drugim dniu spotkania ofi- blicznej oraz ich stosunkowo duża popularność cjalnie ogłoszono powołanie ZHR, co na gruncie oznaczały poważną porażkę władz partyjnych, od harcerskim oznaczało prawdziwe trzęsienie ziemi. 1945 r. zmierzających do wychowania młodzieży Dziesiątki drużyn wystąpiły wraz ze swoimi dru- harcerskiej wyłącznie w duchu ideologii komuni- żynowymi z ZHP. W Sopocie 1 kwietnia 1989 r. zmu, lansujących „pozetempowski” styl wycho- odbył się założycielski Zjazd ZHR, na którym na wania, i to wyłącznie w ramach kontrolowanego przewodniczącego wybrano Tomasza Strzembosza, przez siebie ZHP. na naczelnika – Krzysztofa Stanowskiego. Od tego Postawa „niepokornych” i niezależnych nie momentu rozpoczęło się budowanie organizacji. pozostawiała zresztą wątpliwości, gdzie lokowa- Trudności wynikały z obowiązującej ustawy o sto- li swoje sympatie ideowe i polityczne. Na przy- warzyszeniach, która monopolizowała możliwość kład w drugiej połowie grudnia 1988 r. władze pracy harcerskiej dla ZHP. Mimo to środowiska naczelne RHR skierowały oświadczenie do Ko- ZHR przeprowadziły letnie obozy – często bez zgo- mitetu Obywatelskiego przy Przewodniczącym dy władz administracyjnych albo za ich zgodą, ale NSZZ „Solidarność” Lechu Wałęsie, pełniącego zorganizowane jako wyjazdy parafialne lub obozy rolę kierowniczego ośrodka antykomunistycznej PTTK. Równocześnie w rozmowach z władzami opozycji politycznej. W piśmie tym zadeklarowały państwowymi, zwłaszcza po utworzeniu niekomuni-

131 sza” (SHK „Zawisza”), Samodzielny Hufiec Har- Okrągły Stół i upadek komunizmu w Polsce Stan wojenny umożliwił rządzącym pozbycie się cerzy „Dęby” z Lądu nad Wartą oraz Niezależny konkurencji politycznej w postaci NSZZ „Solidarność”, Krąg Instruktorski „Leśna Szkółka” z Trójmiasta, ale nie zlikwidował najważniejszych problemów spo- nie zostały zarejestrowane do końca 1989 r. łeczno-gospodarczych. Do najpoważniejszych należał głęboki kryzys ekonomiczny, który od końca lat siedem- Aby wzmocnić swój głos w publicznej debacie, dziesiątych dawał się we znaki zwykłym obywatelom 18 grudnia 1989 r. w Poznaniu odbyły one spotka- i upadającej polskiej gospodarce. Mimo dwukrotnych nie przygotowujące powołanie Komisji Porozu- (w latach 1982 i 1987) prób jej zreformowania ekipa gen. Wojciecha Jaruzelskiego nie zdołała odwrócić miewawczej Organizacji Harcerskich (KPOH), do niekorzystnych tendencji. Z obawy przed możliwym wy- której weszły POH, ZHR, ZHP-1918, SHK „Zawi- buchem niezadowolenia społecznego zdecydowała się sza”. 9 stycznia 1990 r. istnienie KPOH stało się podzielić władzą z opozycją, aby uczynić ją współod- powiedzialną za stan gospodarki i państwa. W związku faktem. Ostatecznie wiosną 1990 r. Sejm uchwalił z tym po sierpniowych strajkach 1988 r. minister spraw nową ustawę i ZHR został zarejestrowany. wewnętrznych gen. Czesław Kiszczak ogłosił podjęcie Wiele środowisk harcerskich kontestujących rozmów z opozycją w ramach tzw. okrągłego stołu. Rozpoczęto je 6 lutego 1989 r. w Warszawie, zakończo- ZHP, w tym środowiska RHR z Krakowa, uwa- no dwa miesiące później, tj. 5 kwietnia. Uczestniczące żało, że tradycje niepodległościowe ZHP z lat w nich strony – rządowa i opozycyjno-solidarnościowa 1911–1949 nakładają na współczesnych harcerzy (z Lechem Wałęsą na czele) – porozumiały się co do ponownej legalizacji „Solidarności”, przeprowadzenia obowiązek przemiany, odrodzenia, a jak zajdzie częściowo wolnych wyborów do Sejmu i wolnych do potrzeba – reaktywowania dawnego ZHP. 19 mar- Senatu oraz utworzenia urzędu Prezydenta PRL wypo- ca 1989 r. w Krakowie ogłoszono deklarację reak- sażonego w szerokie kompetencje. Część opozycji politycznej nie uznała zawartego kompromisu i sprzeciwiała tywowania ZHP działającego zgodnie ze Statutem się paktowaniu z komunistami. z 1936 r. Opierając się na tej deklaracji, rozpoczął Rządzący nie przewidzieli, że czerwcowe wybory działalność ZHP – rok założenia 1918, nazywany 1989 r. przyniosą im druzgocącą klęskę, „Solidarności” zaś – bezdyskusyjne zwycięstwo. W rezultacie to właśnie tak w celu odróżnienia od oficjalnego ZHP, który jej politycy podjęli się misji sformowania nowego rządu, określano jako ZHP-1956. Realizując cele wska- na którego czele stanął katolicki intelektualista i działacz zane w deklaracji i podejmując próbę kontynu- opozycyjny Tadeusz Mazowiecki. Utworzenie pierwszego niekomunistycznego rządu w Polsce we wrześniu 1989 r. acji działania ZHP przerwanego w 1939 r. i potem stało się początkiem końca komunizmu także w całym w latach 1949–1950, ZHP-1918 zwołał w grudniu bloku radzieckim. 1990 r. XVIII Walny Zjazd ZHP. Władze ZHP- -1918 w pierwszych miesiącach działały wewnątrz ZHP jako Komitet Odrodzenia, podejmując wła- sne autonomiczne decyzje. W maju Komitet prze- stycznego rządu Tadeusza Mazowieckiego, negocjo- kształcił się w Tymczasową Naczelną Radę Har- wano wprowadzenie odpowiednich zmian w prawie. cerską z przewodniczącym Kazimierzem Wiatrem, Opór ludzi związanych z odchodzącym syste- naczelnikiem harcerzy Wojciechem Hausnerem, mem PRL, w tym władz ZHP, był początkowo bar- naczelniczką harcerek Teresą Żelazny i kierowni- dzo duży. Ustalenia Okrągłego Stołu przyznające kiem Organizacji Przyjaciół Harcerstwa Marcinem oficjalnemu ZHP monopol na symbole harcerskie Ślązakiem. Zaczęły powstawać struktury Okręgu i harcerską działalność wychowawczą wśród dzieci Małopolskiego, Małopolskiej Chorągwi Harcerek i młodzieży sprawiły (mimo że pod koniec 1989 r. i Małopolskiej Chorągwi Harcerzy. nawet same władze naczelne ZHP wezwały do usu- Wszystkie te działania podkopały monopoli- nięcia tego zapisu z tekstu porozumienia), że ZHR styczną pozycję ZHP, która zresztą słabła stopnio- oraz inne organizacje harcerskie: POH, Związek wo od początku 1989 r. Podstawową przyczyną Harcerstwa Polskiego – rok założenia 1918 (ZHP- tego procesu były problemy jego ówczesnego ide- -1918), HRL – od grudnia 1989 r. występujący jako owego i politycznego patrona, czyli PZPR, wal- Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego „Zawi- czącego przy Okrągłym Stole o zachowanie do-

132 minującej pozycji w państwie i społeczeństwie. stalinowskiego modelu ideowo-organizacyjnego. Zachodzące w tym czasie w kraju zmiany spo- Było również warunkiem niezbędnym rozpoczęcia łeczno-polityczne oraz pojawienie się realnej kon- powrotu do tradycyjnych korzeni harcerstwa. Ów- kurencji na harcerskiej niwie uświadomiły wła- czesny ZHP zachował jednak lewicowy charakter, dzom i kadrze instruktorskiej ZHP konieczność który podkreślały m.in. statutowe zapisy o świec- wprowadzenia reform, które umożliwiłyby jego kim charakterze organizacji (jej członkiem mogła przetrwanie w coraz bardziej niesprzyjającej rze- być wyłącznie osoba świecka, Związek nie orga- czywistości. nizował życia religijnego), a także sympatie oraz W gorących miesiącach końca 1988 i początku poglądy znacznej części kadry instruktorskiej, jak roku 1989 ZHP, według utrwalonego w latach PRL również brak odniesień do Boga i religii w tekście schematu, przygotowywał się do swojego IX Zjaz- prawa i przyrzeczenia. du. Wybory władz chorągwi i delegatów na zjazd Kierownictwo ZHP usiłowało utrzymać za- oraz przedłożony dopiero w grudniu 1988 r. do grożoną jedność ruchu harcerskiego. Jeszcze dyskusji projekt zmian w statucie nie pozwalały w czerwcu członkowie Głównej Kwatery ZHP się spodziewać zmian nadążających za wydarze- z naczelnikiem Krzysztofem Grzebykiem próbo- niami w Polsce. Harcmistrza PL Ryszarda Wosiń- wali w Krakowie przekonać tamtejsze środowisko skiego na funkcji naczelnika ZHP zastąpił hm. PL do pozostania w Związku. Nie doszło jednak do Krzysztof Grzebyk. Decyzje te nie mogły zahamo- porozumienia ani na płaszczyźnie ideowej, ani wać procesu odchodzenia z ZHP całych środowisk w praktyce. Jesienią 1989 r. nastąpiło ostatecz- i grup instruktorskich. ne zerwanie rozmów. W ZHP-1918 przywrócono Mimo to zjazd nawiązał do jeszcze do nie- podstawy ideowe z harcerskim przyrzeczeniem dawna zakazanej lub niemile widzianej przed- i prawem harcerskim formułującymi wartości wojennej tradycji harcerstwa. Obradujący w mar- służby Bogu, Polsce i bliźnim, w strukturze or- cu 1989 r. IX Zjazd zmienił swoją numerację na ganizacji działali kapelani (naczelnym kapelanem XXVI, podkreślając ciągłość harcerskiej tradycji. został o. hm. Adam Studziński), przywrócono Inną istotną decyzją tego zgromadzenia okazało przerwane od 1949 r. działanie Organizacji Har- się wykreślenie ze statutu organizacji zapisu mó- cerek, autonomicznej w sprawach programowo- wiącego o uznawaniu kierowniczej roli PZPR oraz -wychowawczych, odradzając harcerstwo żeńskie. słowa „socjalizm” z treści prawa i przyrzeczenia. ZHR oraz inne, mniejsze organizacje niezależ- Oznaczało to – przynajmniej formalne – unieza- nego harcerstwa umacniały swoje struktury, od- leżnienie się od partyjnego patrona oraz stopniowe rzucając hasło wymuszonej jedności ruchu har- odchodzenie od dotychczas obowiązującego post- cerskiego. W odrodzonej Rzeczypospolitej XI (1989–2011) ROZDZIAŁ

tofem Stanowskim w Londynie oraz delegacją XI.1. Bydgoski zjazd ZHP ZHP-1918 w Wiedniu. Równocześnie podtrzy- i jego skutki mywał zakaz wyjazdu jednostek harcerskich do kraju oraz współpracy z „reżimowym” ZHP. Za grudniu 1989 r. z inicjatywy Stanisława swoje najważniejsze zadanie uznawał odbudowę W Broniewskiego „Orszy” powstał Krajo- autentycznej organizacji pod nazwą ZHP. W krót- wy Komitet Odrodzenia (KKO) ZHP, w które- kim czasie komórki KKO pojawiły się w wielu go prace włączyło się wiele grup dawnych in- miastach Polski, budząc społeczne nadzieje na struktorów harcerskich, instruktorów ZHP-1918 przełomowe zmiany na harcerskiej niwie. oraz kilku z ZHR (który oficjalnie odciął się od Negatywna reakcja władz ZHP na działal- tej inicjatywy). Swojego przedstawiciela wyde- ność KKO ZHP doprowadziła m.in. do okupacji legował też ZHP pgK w osobie ks. Zdzisława siedziby GK ZHP w marcu 1990 r. W efekcie, Peszkowskiego. W tym okresie ZHP pgK popie- przy wsparciu Ministerstwa Edukacji Narodo- rał w zasadzie wszystkie niezależne organizacje wej, powstała Społeczna Rada ZHP i zaczęła harcerskie w Polsce, traktując je w jednakowy działać wspólna Komisja Zjazdowa. Przygotowy- sposób. Dlatego prowadził w grudniu 1989 r. roz- wano zjazd harcerstwa, który miał odbudować mowy m.in. z naczelnikiem ZHR hm. Krzysz- ZHP w nowej formule. Władze ZHP rozpoczę-

Stefan Mirowski (1920–1996), instruktor Związku Har- w obozie przejściowym w Pruszkowie. Uciekł z transportu cerstwa Polskiego, harcmistrz, porucznik AK, przewodni- do Oświęcmia i działał jako członek Kwatery Głównej czący ZHP, inżynier mechanik. Był zastępowym, później w Krakowie i wizytator Chorągwi Warszawskiej. przybocznym 21 Drużyny Harcerzy przy Gimnazjum To- Po wojnie w latach 1945–1948 był zastępcą komen- warzystwa Szkoły Ziemi Mazowieckiej. W 1937 r. zdał danta Chorągwi Warszawskiej ZHP. W 1949 r. został maturę, studiował na Wydziale Matematyczno-Przyrod- usunięty z organizacji. Wrócił do służby instruktorskiej niczym Uniwersytetu im. Józefa Piłsudskiego w Warszawie w 1956 r., był sekretarzem Centralnej Komisji Weryfika- oraz Wydziale Budowy Maszyn Politechniki Warszawskiej. cyjnej Instruktorów. Z ZHP odszedł w 1959 r. W czasie II wojny światowej walczył w AK i działał Jest autorem ok. 200 prac naukowych z zakresu jako instruktor w Szarych Szeregach. Był organizatorem normalizacji technicznej. Od 1951 r. współredagował „Zawiszy” i jej pierwszym komendantem w Chorągwi czasopismo naukowe „Normalizacja”. Był wieloletnim Warszawskiej. Od maja 1943 r. pełnił funkcje komen- pracownikiem Polskiego Komitetu Normalizacji, Miar i Ja- danta Chorągwi Warszawskiej SzSz oraz kierownika Wy- kości i założycielem Komisji Zakładowej NSZZ „Solidar- działu „Zawiszy” w GK SzSz. Kontynuował jednocześnie ność”. Od 1989 r. ponownie wstąpił do ZHP, w grudniu studia inżynierskie na Wydziale Mechaniki Państwowej 1990 r. został wybrany na jego przewodniczącego. Zmarł Wyższej Szkoły Budowy Maszyn i Elektrotechniki im. w lipcu 1996 r. w Oslo w Norwegii podczas światowej Hipolita Wawelberga (Warszawa) i szkoły Stanisława konferencji skautowej. Rotwanda w Poznaniu. Należał do Komendy Głównej Był odznaczony m.in. Krzyżem Srebrnym Orderu Virtu- Organizacji Małego Sabotażu „Wawer”. Był współtwórcą ti Militari, Krzyżem Komandorskim i Krzyżem Kawalerskim i organizatorem akcji „M”. W czasie powstania war- Orderu Odrodzenia Polski, Krzyżem Walecznych i Złotym szawskiego został aresztowany 12 sierpnia i osadzony Krzyżem Zasługi.

134 ły własne przygotowania do zjazdu, działalność wszystkich organizacji harcerskich na początku KKO i Komisji Zjazdowej straciła rację bytu. We XXI w. kształtowała się na poziomie daleko odbie- wrześniu 1990 r. XXVII Nadzwyczajny Zjazd gającym od liczebności ZHP w roku 1939. ZHP skrócił kadencję władz Związku, a w grud- Ferment wewnątrz ZHP trwał w kolejnych niu odbył się w Bydgoszczy XXVIII Zjazd. latach. Instruktorzy proponowali dalsze zmiany Od wielu miesięcy trwały spotkania instruk- i przebudowę Związku. Dążył do nich również torów skupionych wokół czterech historycznych działający w latach 1999–2007 ruch programowo- postaci: Stefana Mirowskiego, Jana Rossmana, -metodyczny „Całym życiem”, a także powstały Marii Wiśniewskiej i Anny Zawadzkiej. Zaan- w 2007 r. „Krąg Płaskiego Węzła”. gażowanie „bandy czworga” (jak nazwano tę W późniejszych latach powstały lub rozwinę- grupę wybitnych instruktorów Szarych Szere- ły się w ZHP różne inicjatywy programowe, m.in. gów) w sprawy zmian w ZHP było decydujące Ogólnopolski Zlot Drużynowych, Zlot Harc- dla dalszego biegu wydarzeń. Stefan Mirowski mistrzów, Wędrownicza Watra. ze swoimi przyjaciółmi uznali, że ich działanie musi być zgodne ze Statutem ZHP oraz prawem i przyrzeczeniem harcerskim. Do instruktorów harcerskich skierowali list otwarty wzywają- XI.2. Dwa zloty w roku 1991 cy ich do wzięcia spraw ZHP we własne ręce. Mirowski został wybrany na przewodniczącego ZHP (pełnił tę funkcję do śmierci na światowej ieść o mającym się w Polsce odbyć VI Świa- konferencji skautowej w Oslo w 1996 r.). Zjazd Wtowym Dniu Młodzieży i dwukrotnym przyśpieszył przebudowę ZHP w duchu demo- przyjeździe Jana Pawła II sprawiła, że instruk- kratycznym, w kierunku prawdziwie harcerskim, torzy harcerscy różnych organizacji zdecydowali przeprowadzoną według przedwojennych wzor- o organizacji III Jubileuszowego Zlotu 80-lecia ców. W 1990 r. zmieniono prawo i przyrzeczenie Harcerstwa pod Częstochową. Wybór padł na harcerskie, wprowadzając obok deklaracji służby Olsztyn na Szlaku Orlich Gniazd. Od stycznia Bogu, Polsce i bliźnim alternatywę dla osób nie- 1991 r. rozpoczął działalność Komitet Organizacyj- wierzących – odwołanie do dobra najwyższego. ny z hm. Wiesławem Jasińskim z ZHR z Gdańska W kwietniu 1991 r. zlikwidowano stopień harc- na czele. W lutym na funkcję komendanta Zlotu mistrza Polski Ludowej, kojarzony z komuni- powołano hm. Aleksandra Motałę z ZHR z Pozna- stycznym zniewoleniem ZHP. nia. Ostatecznie zlot w Olsztynie współorganizo- W 1990 r. naczelnikiem ZHP został Ryszard wały 8–18 sierpnia 1991 r. ZHR i ZHP-1918 oraz Pacławski. Jego następcami byli Wiesław Maślan- symbolicznie ZHP pgK. Władze ZHP przeprowa- ka (2000–2005), Teresa Hernik (2005–2007), Mał- dziły 12–17 sierpnia 1991 r. odrębny zlot jubile- gorzata Sinica (od 2007 r.). W 2003 r. ZHP dostoso- uszowy w Pająku koło Częstochowy. wał swoją strukturę i metody działania do nowego W szczytowym momencie w Olsztynie ustroju szkolnego ze szkołą podstawową, gimna- 13 sierpnia było 6500 uczestników oraz ok. 1000 zjum i szkołą ponadgimnazjalną. W ZHR, gdzie zaangażowanych w „Białą Służbę”, którzy do- znaczna część drużyn harcerskich działała śro- łączyli z biwaku w Kusiętach pod Jasną Górą. dowiskowo, nie podjęto takich decyzji. W 1991 r. Spotkali się harcerze i harcerki z ZHR, ZHP- ZHP liczył ok. 600 tys. członków. W 2007 r. było -1918, SHK „Zawisza”, ZHP pgK oraz ZHP. Przy- ich ok. 125 tys., w 2011 – ok. 85 tys. Stan liczebny byli także harcerze z polskich drużyn z Wilna, ZHR w tym czasie wahał się między 15 a 17 tys. Grodna i Lwowa obok skautów z Łotwy, Litwy, członków. Do SHK „Zawisza” pod koniec 2012 r. Białorusi i Ukrainy. ZHP pgK było reprezentowane należało ok. 2,5 tys. osób. Łączna liczba członków przez harcerzy i harcerki z 11 krajów. W ramach

135 pielgrzymki zorganizowanej przez International wa toczyła się do 1992 r. – z poważnymi uchybie- Catholic Conference of Scouting (ICCS, Między- niami formalnymi wykreślono wpis ZHP-1918, bez narodową Konferencję Skautów Katolickich) pro- rozstrzygania problemu ciągłości prawnej ZHP. wadzonej przez krakowskich harcerzy z Kluczy Pierwsza część XVIII Walnego Zjazdu ZHP pod Olkuszem przybyli skauci z kilkunastu kra- z udziałem delegatów ZHP-1918 w Warszawie, jów, głównie z Francji i Włoch. Na zlocie w Pająku która zakończyła się 2 grudnia 1990 r., wykazała, obozowało 5 tys. harcerek i harcerzy ZHP i POH. że istotnym problemem nurtującym środowiska Myślą przewodnią programu zlotu było pokaza- organizacji jest zjednoczenie organizacji harcer- nie bogactwa i różnorodności polskiej kultury. Pro- skich wywodzących się z niezależnego ruchu lat wadzono warsztaty tkackie, garncarskie, malowa- osiemdziesiątych. Wyraziły to uchwały zobowią- nia na szkle, filmowe, fotograficzne, dziennikarskie, zujące nowo wybrane władze do podjęcia działań teatralne. Zaprezentowano wystawę ekologiczną, integrujących, głównie wobec ZHR i ZHP pgK. proces produkcji lnu. Odbywały się przejażdżki Uchwały o podobnym założeniu zostały przyjęte konne, wycieczki do pobliskich grot, pracowało przez II Zjazd ZHR obradujący we Wrocławiu. kino zlotowe. W wielkim namiocie czynna była Ułatwiło to niezmiernie dalsze prace. Na obu wystawa fotograficzna pokazująca 80-letnie dzieje wspomnianych zjazdach wybrano nowe władze harcerstwa. Można było zobaczyć spektakl „światło obu związków. W ZHR przewodniczącym pozo- i dźwięk” oparty na motywach Ewangelii. stał Tomasz Strzembosz, naczelnikiem harcerzy Jednym z bardziej fascynujących przeżyć zlo- – Tomasz Maracewicz, naczelniczką harcerek – tów w Olsztynie i Pająku były spotkania różnych Bogusława Pasieka-Butkiewicz. W ZHP-1918 na kultur i różnych stylów życia. U stóp skał w oko- przewodniczącego wybrano Wojciecha Hausnera, licach Olsztyna na międzynarodowym ognisku na naczelnika harcerzy – Ryszarda Wcisłę, na na- wystąpiły grupy skautów z Łotwy, Litwy, Biało- czelniczkę harcerek – Małgorzatę Rohleder. rusi i Ukrainy, prezentując w swoich piosenkach Już w pierwszych miesiącach po obu zjazdach wolnościowe dążenia narodów; ze swoimi tęsk- postanowiono wspólnie przygotowywać Jubile- notami w kręgu ognia znaleźli się młodzi Polacy uszowy Zlot Harcerstwa i „Biała Służbę”. Szu- z Wileńszczyzny, z Grodna, ze Lwowa; usłyszano kano do jesieni 1992 r. sposobu na zniwelowanie piosenki i recytacje w wykonaniu harcerzy i har- różnic dotyczących nazwy organizacji i określenia cerek skupionych w ZHP pgK, którzy chroniąc miejsca kapelanów. Prowadzono wspólne prace starannie swoją polskość, pokazali, że są obywa- programowe, zbliżano działanie głównych kwa- telami krajów osiedlenia: Australii, Austrii, Danii, ter. Były też środowiska zdecydowane na szybkie Kanady, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii działanie. W maju 1991 r. powstała Warszawska i innych; wesołe zabawy i pełne radości piosenki Konfederacja ZHR i ZHP-1918, forum współpracy zaprezentowali skauci włoscy i francuscy. chorągwi mazowieckich. Rady naczelne obu organizacji „wyraziły wolę zjednoczenia”. Przeszkodą w stawianiu końcowych wniosków była sprawa nazwy organizacji: przedstawiciele XI.3. Zjednoczenie ZHR ZHP-1918 uznawali, że zjednoczona organizacja i ZHP-1918 w 1992 r. musi mieć w swojej nazwie skrót „ZHP”. ZHR pozostawał przy nazwie „ZHR”, proponując za- listopadzie 1990 r. sąd w Warszawie do- chowanie ciągłości prawnej ZHP-1918. Szukano Wkonał przywrócenia wpisu do rejestru sto- kompromisu. warzyszeń ZHP działającego zgodnie ze Statutem Niebagatelne znaczenie dla zbliżenia instruk- z 1936 r. Przeciwko tej decyzji wobec ZHP-1918 torów obu organizacji miał wspólnie przygotowany wystąpiły ze sporem prawnym władze ZHP. Spra- i przeprowadzony Zlot 80-lecia Harcerstwa w Olsz-

136 tynie koło Częstochowy. Prowadzone tam dyskusje i spotkania instruktorskie wykazały, że praktycz- WOSM World Organization of the Scout Movement (Światowa nie wszyscy – zwłaszcza instruktorzy młodsze- Organizacja Ruchu Skautowego) powstała w 1920 r. Pol- go pokolenia – pragną zjednoczenia. Odbyły się ska (reprezentowana przez ZHP) należała do jej współza- spotkania instruktorek głównych kwater harcerek łożycieli i pozostawała jej członkiem do 1949 r. Ponownie została nim w 1996 r., kiedy znów za reprezentanta ZHR i ZHP-1918, a w Zjeździe Programowo-Meto- Polski uznano ZHP. Obecnie swoim działaniem obej- dycznym Organizacji Harcerzy ZHR wzięli udział muje ok. 30 mln skautów ze 161 krajów, skupionych przedstawiciele ZHP-1918. w 6 regionach: europejskim, euroazjatyckim, arabskim, azjatyckim, amerykańskim i afrykańskim. Najwyższą W maju i czerwcu 1992 r. nastąpił przełom. władzą organizacji jest zwoływana co 3 lata Światowa Rada Naczelna ZHR i Naczelna Rada Harcerska Konferencja, której siedziba znajduje się w Genewie ZHP-1918 przyjęły projekt zaproponowany przez w Szwajcarii. Największymi przedsięwzięciami WOSM są światowe zloty skautowe – Jamboree odbywające przewodniczącego ZHP-1918. 3 i 4 października się od 1920 r. W I Jamboree w Londynie wzięło udział 1992 r. odbyły się zjazdy obu organizacji i wspólny 8 tys. skautów. Nadano wtedy Baden-Powellowi tytuł zjazd zjednoczeniowy, będący zarazem nadzwy- naczelnego skauta. W XXI Jamboree w 2007 r., zorganizowanym z okazji stulecia skautingu, brało udział ponad czajnym zjazdem ZHR. Zastosowano szczególną 45 tys. skautów. W 1981 r. WOSM otrzymała nagrodę metodę zjednoczenia, gwarantującą wzajemne po- UNESCO za Wychowanie dla Pokoju. Przy WOSM jest szanowanie decyzji i dorobku. Po podjęciu odpo- afiliowana International Catholic Conference of Scouting (Międzynarodowa Konferencja Skautingu Katolickiego). wiednich uchwał delegaci na zjazd ZHP-1918 stali się uczestnikami Nadzwyczajnego Zjazdu ZHR. WAGGGS Przez następne pół roku pracowały podwójne wła- World Association of Girl Guides and Girl Scouts (Światowe Stowarzyszenie Przewodniczek i Skautek) po- dze Związku: dwóch przewodniczących – Tomasz wstało w 1928 r. Do współzałożycieli należała Polska Strzembosz i Wojciech Hausner, dwóch naczel- (reprezentowana przez ZHP), będąca jego członkiem do ników harcerzy – Tomasz Maracewicz, Ryszard 1950 r. Ponownie została nim w 1996 r., kiedy znów za reprezentanta Polski uznano ZHP. W organizacjach skau- Wcisło, dwie naczelniczki harcerek – Ewa Bracha tek skupionych w WAGGGS jest ok. 10 mln członków. i Maria Kuczma oraz Rada Naczelna w podwój- Najwyższą władzą jest Konferencja Światowa odbywa- nym składzie. jąca się co 3 lata, siedziba władz znajduje się w Londy- nie. Pierwsza Konferencja Światowa odbyła się jeszcze przed utworzeniem WAGGGS w 1920 r. w Oxfordzie. XXXIV Konferencja w 2011 r. obradowała w Edynbur- gu. Polska była organizatorem VII Konferencji w Buczu w 1932 r. Organizacje stowarzyszone w WAGGGS po- XI.4. Krótkotrwała federacja dzielone są na 5 regionów: afrykański, arabski, Azji–Pa- cyfiku, europejski i półkuli zachodniej. Przy WAGGGS istnieje International Catholic Conference of Guiding (Międzynarodowa Konferencja Skautingu Katolickiego). a kolejnych zakrętach, przez jakie przecho- Ndził ZHP w latach 1990 i 1993, w różnych regionach kraju tworzyły się lokalne stowarzyszenia i organizacje harcerskie, samodzielne drużyny łych harcerzy lub wojennych kombatantów, m.in. czy szczepy. Najczęściej powstawały w związku Stowarzyszenie Szarych Szeregów, Stowarzyszenie z niemożnością porozumienia młodych instrukto- Hufce Polskie ze swoimi młodzieżowymi druży- rów z pozostającymi w Związku ludźmi koniunk- nami, a także Bractwo Zawiszy Czarnego współ- turalnie zmieniającymi poglądy sprzed roku 1989. pracujące z ZHP. Środowiska harcerskie w wielu miejscach Polski Powstanie ZHR, ZHP-1918, SHK „Zawisza”, włączyły się do kampanii wyborczej Komitetu NKIH „Leśna Szkółka”, utworzenie KPOH, przy- Obywatelskiego „Solidarność”, było to dla nich stąpienie Hufca „Dęby” do ZHP-1918 i wresz- naturalnym działaniem na rzecz niepodległości. cie zjednoczenie dwóch pierwszych organizacji Do 1995 r. powstały jeszcze stowarzyszenia by- harcerskich nastąpiły niejako obok ZHP. Jedyną

137 płaszczyzną kontaktu niektórych wymienionych nierskiej pracy – z młodymi Polakami i opowie- organizacji z ZHP były starania o przyjęcie Pol- ści o harcerstwie zaowocowały latem 1989 r. ich ski do światowych organizacji skautowych: World odwiedzinami na obozach w Polsce. We wrze- Organization of the Scout Movement (WOSM) śniu grupa instruktorów ZHR – w której ramach i World Association of Girl Guides and Girl Sco- powstał Referat „Wschód” z Wiesławem Turzań- uts (WAGGGS). skim na czele – przeprowadziła w Wilnie kurs W kwietniu 1993 r., przy okazji kolejnego or- pracy harcerskiej. Zaczęły powstawać pierwsze ganizowanego przez „Leśną Szkółkę” Zlotu Ba- zastępy, a w ślad za nimi drużyny. Niezależnie den-Powella, zwołano w Gdyni spotkanie ma- od prac prowadzonych przez ZHR w tym samym łych organizacji, by przeanalizować możliwości roku powstała w Wilnie drużyna Polskiej Orga- utworzenia Federacji Harcerstwa Polskiego (FHP). nizacji Harcerskiej. W spotkaniu wzięli udział przedstawiciele Fede- Instruktorzy z kraju pomagali w tworzeniu racji Drużyn im. Cichociemnych (FDC), Harcer- Tymczasowego Zarządu ZHP na Litwie. Na uwa- skiego Ruchu Ochrony Środowiska, NKIH „Le- gę zasługuje aktywność Jacka Zauchy i Macieja śna Szkółka”, POH, SHK oraz jako obserwator Lisickiego ze środowiskami Trójmiasta i Olsztyna. ZHR. Wyrażono wolę utworzenia Federacji, ale W ciągu kilku lat działalności Referat wy- z udziałem ZHP i ZHR. Tymczasem na kolejnym pracował spójny i przemyślany system pracy. Za- spotkaniu przedstawiciel GK ZHP stwierdził, że angażowało się w nią blisko 60 instruktorów ze władze ZHP opowiadają się za istnieniem jednej swoimi środowiskami. Należeli do nich nie tylko organizacji harcerskiej – ZHP, do której członko- instruktorzy ZHR, lecz także z innych organiza- wie innych organizacji mogliby wstąpić. W takiej cji harcerskich – ZHP i POH. Jednym z założeń sytuacji w lutym 1994 r. powstała Federacja Har- pracy na Wschodzie było przekazywanie tam idei cerstwa Polskiego z udziałem ZHR, NKIH „Leśna i myśli wychowawczej, a nie odtwarzanie orga- Szkółka”, FDC, POH. Wydaje się, że brak ZHP nizacji działających w Polsce. Starano się także oraz czas powstania sprawiły, że FHP nie odegra- pomóc w budowaniu zniszczonej przez komu- ła większej roli w kształtowaniu sytuacji w har- nizm tkanki społecznej i ulepszaniu warunków cerstwie. W drugiej połowie lat dziewięćdziesią- pracy na Litwie, Łotwie i Ukrainie środowisk tych NKIH „Leśna Szkółka”, i POH połączyły się młodych polskich działaczy społecznych, kultu- z ZHR. FDC zniknęła z harcerskiego krajobrazu. ralnych i nauczycieli. Instruktorzy „środowisk opiekuńczych” co kilka tygodni odwiedzali swoich podopiecznych, po- magając im w planowaniu pracy, organizowaniu XI.5. Referat „Wschód” ZHR zbiórek, zdobywaniu stopni harcerskich. Referat „Wschód” nie załatwiał jednak za drużyny formal- ności związanych z pozwoleniem na wyjazd ani nie latach 1985–1986 w Ruchu Harcerskim przygotowywał programów obozów, wychodząc W Rzeczypospolitej zrodziły się pomysły z założenia, że jest to sprawdzian dla „wschod- pracy wśród Polaków na Wschodzie. Program nich” środowisk. Drużyny te bardzo dobrze radziły harcerskiej służby miał wspierać skupiska Pola- sobie z tymi wyzwaniami – w latach 1990–1994 ków w ZSRR i sprzyjać nawiązywaniu przyjaciel- co roku na obozy harcerskie przyjeżdżało blisko skich kontaktów z innymi narodami mieszkający- 1000 młodych ludzi z Białorusi, Ukrainy, Litwy mi w tym państwie. W marcu 1989 r. z Opola do i Łotwy, a także Rumunii i Czechosłowacji. Wilna pojechali instruktorzy harcerscy z trans- Starszą młodzież uczono zasad negocjacji, portem polskich książek. Spotkanie Wiesława umiejętności sprawnego prowadzenia spotkań, Turzańskiego – najważniejszej osoby w tej pio- obsługi komputerów, składania gazetek. Jednym

138 z elementów pracy metodycznej było tworzenie Trudny powrót Polski do podręcznych bibliotek zaopatrzonych w klasy- XI.6. organizacji światowego kę, beletrystykę, podręczniki do nauki języka skautingu (1991–1995) polskiego i historii, kasety magnetofonowe i wi- deo. W listopadzie 1991 r., w rocznicę powstania harcerstwie powojennym głęboko zakorze- polskiego skautingu, podczas spotkania harcerek Wnione było pragnienie oficjalnego powrotu i harcerzy z kraju i ze Lwowa w katedrze łaciń- do organizacji światowego skautingu, bo nieofi- skiej we Lwowie odsłonięto tablicę poświeconą cjalne kontakty drużyn i pojedynczych instrukto- Oldze i Andrzejowi Małkowskim. Taką samą ta- rów nigdy nie zostały zaniechane. W ograniczony blicę odsłonięto w tym czasie w katedrze św. Jana sposób mógł istnieć na międzynarodowym forum w Warszawie. ZHP pgK. Symboliczne znaczenie dla odnowie- Niemal od samego początku wszystkie dzia- nia kontaktów międzynarodowych harcerstwa ma łania Referat „Wschód” podejmował w ścisłym przeniesienie z Wiednia do Krakowa przez har- porozumieniu z Ministerstwem Spraw Zagranicz- cerzy wiedeńskiego szczepu „Polanie” ZHP pgK nych, Ministerstwem Edukacji Narodowej, Urzę- w grudniu 1989 r. Betlejemskiego Światła Pokoju. dem Rady Ministrów i Stowarzyszeniem „Wspól- Przyjęli je w kościele św. Idziego harcerze z ZHP- nota Polska”. Przystępując do pracy harcerskiej, -1918 i przekazali jako symbol idei pokoju i brater- Referat musiał zetknąć się z odradzającymi się na- stwa do kilkunastu miejsc w Polsce. Po dwuletniej rodowymi organizacjami skautowymi na tamtych przerwie, w 1991 r., inicjatywę podjął ZHP i do obszarach, a także z niezwykle skomplikowany- chwili obecnej odbiera Betlejemskie Światło Po- mi problemami narodowościowymi na terenach koju od skautów słowackich. byłego ZSRR. Nawiązano kontakt ze skautami Konstytucje WOSM i WAGGGS precyzowa- estońskimi, litewskimi, łotewskimi i ukraiński- ły, jakie warunki musi spełnić każda organizacja mi (PŁAST). Jesienią 1990 r. koło Opola odbył i każdy kraj, aby zostać ich członkiem. Należały do się zlot skautów z Europy Wschodniej – „Little nich realizacja zasad ruchu skautowego (obowiązki East Jamboree” – z udziałem niewielkich repre- wobec Boga, wobec bliźnich i wobec samego sie- zentacji Litwy, Łotwy, Ukrainy, Białorusi, Wę- bie, wierność przyrzeczeniu i prawu) oraz stoso- gier oraz Polski (ZHR, SHK „Zawisza” i POH). wanie metody skautowej opisanej przez Roberta Na zlot w Olsztynie w sierpniu 1991 r. przybyli Baden-Powella. Członkami WOSM i WAGGGS nie skauci litewscy, łotewscy i ukraińscy. We wrze- były poszczególne organizacje, lecz cały kraj. Wie- śniu 1993 r. na prośbę organizatorów pielgrzym- le działających w danym kraju różniących się or- ki Jana Pawła II do krajów bałtyckich wyjecha- ganizacji powinno tworzyć wspólną reprezentację. ła tam 300-osobowa grupa harcerek i harcerzy Przedstawiciele WOSM i WAGGGS prezento- ZHR, organizując kolejną „Białą Służbę”, tym wali wobec Polski niemal przez cały czas jej starań razem poza Polską. Podziękowania przekazali o przyjęcie stanowisko, że organizacje harcerskie m.in. ambasadorowie Polski w Wilnie i Rydze nie różnią się w sposób istotny, różnice wynikają oraz prezydent Republiki Łotewskiej. W więk- z przeszłości, w niektórych wypadkach z praktyki szości wypadków były to pierwsze oficjalne kon- działania, i że można je zniwelować. Z takiej oceny takty skautingu i harcerstwa w tej części Europy wynikały warunki szczegółowe: po II wojnie światowej. W połowie lat dziewięć- 1) zjednoczenie ZHP-1918 i ZHR jako organiza- dziesiątych wśród polskiej młodzieży na wscho- cji, których nie dzieli przeszłość i model działania; dzie działania harcerskie prowadziły ZHR, ZHP 2) porozumienie z ZHP; i POH. Podjęto wtedy próbę przyporządkowania 3) uzyskanie przez wspólną reprezentację oso- różnych obszarów poszczególnym organizacjom bowości prawnej; jako koordynatorom. 4) zmiany w Statucie ZHP.

139 Rozmowy z przyjeżdżającymi z Genewy WOSM i WAGGGS jako reprezentant Polski został przedstawicielami światowego skautingu rozpo- przyjęty ZHP. Echem tych starań ze strony ZHR częły się w pierwszej połowie 1991 r. Sformułowa- było organizowanie w Gdańsku-Jasieniu w dniach no wtedy warunki przystąpienia Polski. Zgodnie 26 lipca – 2 sierpnia 1997 r. w 1000-lecie Gdańska z nimi ZHP np. miał wprowadzić jedną rotę przy- Międzynarodowego Zlotu Harcerzy i Skautów Ba- rzeczenia harcerskiego. Zaplanowano i przepro- senu Morza Bałtyckiego. WOSM nie rekomendo- wadzono lustrację organizacji harcerskich w Pol- wał tego zlotu innym narodowym organizacjom. sce. Na XVII Jamboree do Korei Południowej Powrót Polski do struktur światowego skau- latem 1991 r. wyjechała symboliczna 10-osobo- tingu był ważnym wydarzeniem w historii har- wa reprezentacja Polski z udziałem przedstawi- cerstwa lat dziewięćdziesiątych. ZHP stał się zna- cieli organizacji starających się o członkostwo czącą organizacją w europejskim skautingu. Od w WOSM. Nie udało się go uzyskać funkcjonu- 1996 r. Związek ten uczestniczył w pracy ICCS, jącej w latach 1991–1992 Grupie Roboczej zło- a od 2000 r. w International Catholic Conference żonej z przedstawicieli ZHP, ZHR, ZHP-1918 of Guiding (ICCG, Międzynarodowej Katolickiej i ZHP pgK. Naciski, szczególnie WOSM, na wy- Konferencji Skautingu Żeńskiego). W 1996 r. został łonienie wspólnej reprezentacji polskiego harcer- członkiem założycielem DESMOS (Międzynaro- stwa sprawiły, że ostatecznie starania o przyjęcie dowego Porozumienia Skautów Prawosławnych). kontynuowały jedynie ZHP i ZHR, mniejsze or- Teresa Tarkowska-Dudek została wiceprzewodni- ganizacje zaniechały ich. czącą subregionu Europy Środkowej International Poszczególne organizacje zaczęły szukać włas Scout and Guide Fellowship (ISGF, Międzynaro- nego miejsca w światowym skautingu – POH zo- dowego Bractwa Skautów i Przewodniczek), orga- stała członkiem „Baden-Powell Scout Association” nizacji dorosłych, wspierających ruch skautowy. z siedzibą w Londynie, SHK „Zawisza” natomiast Kolejni komisarze zagraniczni brali udział w dzie- w 1995 r. stało się ważnym członkiem katolickiej siątkach spotkań, odwiedzali drużyny skautowe, Federacji Skautingu Europejskiego. „Zawisza- uczestniczyli wraz z delegacjami Związku w kon- cy” organizowali imprezy międzynarodowe FSE: ferencjach międzynarodowych. w 2003 r. „Eurojam”, zlot w Żelazku koło Kluczy Reprezentacje Związku brały udział w XIX i Ogrodzieńca, oraz w 2007 r. „Euromoot”, wę- Jamboree w Chile na przełomie lat 1998 i 1999, drówkę z sanktuarium w Lewoczy na Jasną Górę. w XXI Jamboree w Wielkiej Brytanii w 2007 r. SHK „Zawisza” poszło odmienną drogą niż pozo- i w XXII Jamboree w Szwecji w 2011 r. W 2007 r., stałe organizacje harcerskie w Polsce. Nawiązało na Jamboree 100-lecia skautingu w Hylands Park, do skautingu katolickiego o. Jakuba Sevina i kon- wśród 45 tys. skautów z całego świata znajdowała cepcji Stanisława Sedlaczka. się prawie 1000-osobowa reprezentacja ZHP. De- ZHP na XXX Zjeździe w 1995 r. wprowadził legacje ZHP uczestniczyły w światowych konfe- jednolity tekst przyrzeczenia harcerskiego z dekla- rencjach skautowych. W Polsce odbyły się Zloty racją służby Bogu, Polsce i bliźnim. Z tego powodu Skautów Europy Środkowej – w 1999 r. w Sanoku ze Związku wystąpiła wtedy grupa warszawskich i w 2008 r. w Chorzowie. instruktorów, tworząc Stowarzyszenie Harcerskie. W tym czasie WOSM potwierdził swój postulat, by ZHP i ZHR utworzyły na 5 lat federację, której XI.7. Kontynuacja programu celem będzie zjednoczenie obu organizacji. ZHR, „Białej Służby” stojąc na stanowisku, że może utworzyć federa- cję, ale bez deklaracji jednoczenia, wycofał się we owstały w 1983 r. w środowiskach harcer- wrześniu 1995 r. ze starań o przyjęcie do organiza- Pstwa niezależnego i niepokornego program cji światowego skautingu. W efekcie w 1996 r. do „Białej Służby” był podjęty w sposób naturalny

140 Katastrofa smoleńska 10 kwietnia 2010 r. w katastrofie lotniczej samolotu z Warszawy, pwd. Katarzyna Piskorska, córka zamordo- lądującego w Smoleńsku zginął prezydent RP Lech Ka- wanego w Katyniu wybitnego instruktora ZHP hm. Toma- czyński z żoną, gronem współpracowników z Kancelarii sza Piskorskiego, i pwd. Ewa Bąkowska-Smorawińska, Prezydenta, grupą posłów i senatorów, przedstawiciela- wnuczka zamordowanego w Katyniu gen. Mieczysława mi generalicji i organizacji społecznych. Wydarzenie to Smorawińskiego, na początku lat osiemdziesiątych druży- należy do najbardziej tragicznych w powojennej historii nowa w krakowskim szczepie 5 KDH „Wichry”. Wieczorem Polski. Wszyscy mieli brać udział w uroczystościach upa- po katastrofie, kiedy tłumy zaczęły gromadzić się przed miętniających ofiary zbrodni katyńskiej, dokonanej 70 lat Pałacem Prezydenckim ze zniczami i kwiatami, harcerze wcześniej przez władze radzieckie. Wśród tych, którzy i harcerki pomagali w utrzymaniu porządku. Warszawscy zginęli w katastrofie, byli także instruktorzy harcerscy: hm. instruktorzy w poczuciu harcerskiej służby Bogu, Polsce Ryszard Kaczorowski, ostatni prezydent RP na obczyźnie i bliźnim ustawili przed siedzibą Prezydenta drewniany i były przewodniczący ZHP pgK, hm. Paweł Wypych, były krzyż, który w polskiej kulturze symbolizuje modlitwę i pa- komendant Mazowieckiej Chorągwi Harcerzy ZHP-1918 mięć. Krzyż został w sierpniu 2010 r. przeniesiony do i ZHR, phm. Katarzyna Doraczyńska, instruktorka ZHR kościoła św. Anny.

po obaleniu komunizmu. Jesienią 1990 r. wszyst- Doświadczenia lat 1983 i 1987 znalazły odbicie kim ośrodkom duszpasterstwa harcerek i har- w podsumowaniach przygotowań do „Białej Służ- cerzy redakcja miesięcznika „Czuwajmy” za- by”. W wielu środowiskach były to zloty św. Jerzego proponowała w ramach przygotowań do „Białej będące z jednej strony wyrazem pamięci o patronie Służby ’91” działania w czterech równoległych skautingu i harcerstwa, z drugiej zaś wielką grą łą- płaszczyznach: w duszpasterstwie, w środowi- czącą w sobie niezbędne umiejętności z zakresu służ- sku instruktorskim, w drużynie, a także wokół by sanitarnej, łącznikowej i porządkowej. Podczas drużynowego. Zorganizowano m.in. konferencje warszawskiego zlotu harcerki rywalizowały o Pier- na temat rodziny chrześcijańskiej, pielgrzymki ścień św. Kingi, a harcerze o Włócznię św. Jerzego. harcerskie do lokalnych sanktuariów, dyskusje Trudno powiedzieć, ilu harcerzy zaangażowało o społecznej nauce Kościoła, szkolenia patroli się w przedstawione wyżej działania podczas czerw- sanitarnych, poradnictwo dotyczące rozwiązy- cowej pielgrzymki i w sierpniu podczas VI Świato- wania problemów rodzinnych, pomoc dla domów wego Dnia Młodzieży. Był to bardzo duży wysiłek dziecka, a także kontakt ze skautami z całego organizacyjny, ponieważ w 1991 r. odbyły się dwie świata i poznawanie mniejszości narodowych „Białe Służby”, które podobnie jak podczas piel- zamieszkujących Polskę. grzymek Jana Pawła II do Polski w 1983 i 1987 r. sta- W następnych miesiącach w całym kraju po- nowiły poważne wyzwanie dla harcerzy. W 1991 r. wstało kilkanaście sztabów „Białej Służby” – prze- sukces stanowiła nie liczba biorących udział w „Bia- ważnie obejmowały one swoim działaniem miasto łej Służbie”, lecz samodzielność i wychodzenie z ini- lub region. Wiele z nich skupiało harcerzy i in- cjatywą środowisk harcerskich w udzielaniu pomo- struktorów różnych organizacji. cy ludziom potrzebującym oraz wewnętrzne, religij- Pojawiły się również autorskie programy har- ne i duchowe przeżycia każdego harcerza, który brał cerskiej służby, opracowane niezależnie od propo- udział w tych przedsięwzięciach. Kulminacyjnym zycji duszpasterskiej, z odmiennym regulaminem momentem zlotu byłu uczestnictwo – wraz z setka- „białej sprawności”. Służyło to wzbogaceniu treści mi tysięcy młodych ludzi – w spotkaniu z Czarną wychowawczych. Na przykład harcerki z ZHP- Madonną u stóp Jasnej Góry. Harcerze tradycyjnie -1918 wiązały na kolorowych sznurkach supełki przyjechali, aby pełnić służbę, tym razem dla swo- jako symbole dobrych uczynków, które miały być ich rówieśników. Służba sanitarna i porządkowa, darem dla Ojca Świętego. roznoszenie wody, opieka nad niepełnosprawnymi

141 były zadaniami, do których chłopcy i dziewczęta Przed 1995 r. ZHR nawiązał bliską współpra- w zielonych i szarych mundurach już przywykli. cę z afiliowanymi przy światowych organizacjach Zdarzały się sytuacje, w których tylko oni poma- skautowych międzynarodowymi konferencjami gali, ponieważ nie można było liczyć na sprawność skautingu katolickiego – ICCS i ICCG. ZHP zosta- służb kościelnych czy policji. Wieczorem 14 sierpnia ło członkiem ICCS w 1999 r., a rok później – ICCG. harcerze, trzymając w dłoniach zapalone pochod- nie, wyznaczyli w tłumie do stóp ołtarza ścieżkę, by można nią było przenieść krzyż. „Białą Służbę” harcerze kontynuowali we XI.8. Harcerska droga służby wszystkich latach pielgrzymek Jana Pawła II, Polsce i bliźnim a potem Benedykta XVI do Polski; nawet w czasie jednodniowych wizyt w Dukli i Skoczowie. loty z udziałem kilku tysięcy harcerek i har- Byli obecni również w 1993 r. w krajach bałtyc- Zcerzy były formą prezentacji dorobku, spraw- kich, w 1995 r. w Czechach i w 2001 r. na Ukra- dzianu środowisk harcerskich, możliwości orga- inie we Lwowie. Pełnili ją także licznie, ofiarnie nizacyjnych, mobilizacją kadry instruktorskiej. i spektakularnie (niejako na oczach całego świata) Wiele zlotów odbywało się w rocznice ważnych w kwietniu 2010 r., w dniach żałoby narodowej po wydarzeń. W sierpniu 1999 r. w Lednicy, w kolebce katastrofie smoleńskiej. Nie zabrakło ich również polskiej państwowości, zorganizowano zlot z oka- w czerwcu 2010 r. w Warszawie w czasie uroczy- zji 10-lecia ZHR z udziałem ok. 3500 harcerek, stości z okazji beatyfikacji ks. Jerzego Popiełuszki. harcerzy i 3 zagranicznych delegacji, komendan- Z ducha „Białej Służby” i corocznych har- tem zlotu był Piotr Stawiński. Program skupił się cerskich pielgrzymek na Jasną Górę wyrósł Akt wokół czterech haseł: „Rzeczypospolitej”, „Jam- zawierzenia ZHR Najświętszej Maryi Pannie boree”, „Harcerstwa” i „Wiary”. Na zlot z okazji i pielgrzymka instruktorów organizacji do Rzy- 20-lecia ZHR w dniach 3–9 sierpnia 2009 r., który mu w 1996 r. Dwa lata później pojawiła kolej- zorganizowano pod hasłem „Przyszłość zaczyna na inicjatywa – do Rzymu zawieziono Tryptyk się dziś” nad Jeziorem Koronowskim niedaleko Harcerski z wizerunkami Matki Bożej wykona- Bydgoszczy, przybyło także 3500 uczestników, ny przez lwowskich instruktorów Stefana i Kry- ich komendantem został Artur Nowak. W 1995 r., stynę Adamskich, który peregrynował później do dla przypomnienia rocznicy istnienia harcerstwa środowisk harcerskich w Polsce i poza granicami i rocznicy zlotu w Spale, ZHP zorganizował w Ze- kraju. 1 maja 2011 r. w Rzymie kilkusetosobo- grzu koło Warszawy pod hasłem „Łączy nas Pol- wa reprezentacja organizacji harcerskich z Polski ska” Światowy Zlot Harcerstwa. Na spotkanie sta- i uchodźstwa wzięła udział w ceremoniach beatyfi- wiło się 6 tys. uczestników, komendantem zlotu kacyjnych papieża Jana Pawła II. W 2012 r. odbyła mianowano Jacka Smurę. się XXX Pielgrzymka Harcerska na Jasną Górę. W 1000. rocznicę zjazdu gnieźnieńskiego Harcerstwo odbudowało w swoich działaniach i rocznicę powstania harcerstwa ZHP przepro- program wychowania religijnego. Opiekunami wadził na lotnisku między Poznaniem a Gnie- harcerskiego duszpasterstwa po ks. bp Kazimie- znem w sierpniu 2000 r. kolejny Światowy Zlot rzu Górnym byli ks. bp Sławomir Głódź i ks. bp Harcerstwa „Ku przyszłości”, w którym uczestni- Tadeusz Płoski, a od 2010 ks. bp Józef Guzdek. czyło 9500 osób. Komendantem został ponownie W ZHR odrodziła się funkcja naczelnego kapela- Jacek Smura. W rocznicę powstania skautingu na. 22 lutego 2003 r. patronem harcerstwa został w sierpniu 2007 r. odbył się Zlot ZHP „Jeden ogłoszony bł. ks. Stefan Wincenty Frelichowski, świat – jedno przyrzeczenie” w Kielcach. Har- podharcmistrz, zamordowany w 1945 r. w obozie cerze, tak jak skauci na całym świecie, odnowili koncentracyjnym w Dachau. przyrzeczenie. Na spotkanie przybyły delegacje

142 z 20 krajów, w 17 gniazdach zlotowych biwako- powołane przez ZHP w 2001 r. Muzeum Harcer- wało 7 tys. uczestników. Komendantem zlotu był stwa, działające dzięki wysiłkowi organizacyjne- Cezary Huć. mu i pracy społecznej harcerskich wolontariuszy. W latach 2010–2011 odbyły się dwa jubileuszo- W rocznicę powstania warszawskiego w 2004 r. we zloty stulecia harcerstwa: w 2010 r. zlot ZHP na odbył się w parku Skaryszewskim w Warszawie krakowskich Błoniach z udziałem 9 tys. harcerek III Narodowy Zlot Harcerzy organizowany przez i harcerzy, z komendantem Krzysztofem Będziń- ZHR. 800 uczestników zlotu przez trzy dni peł- skim na czele, i rok później zlot ZHR, ZHP pgK, niło służbę, pomagając podczas uroczystości po- ZHP na Litwie, Harcerstwa Polskiego na Ukrainie trzebującym, m.in. uczestnikom powstania. W tym w krakowskich Łagiewnikach pod hasłem „Całym samym czasie harcerki organizowały Zlot pod ha- życiem… – Przygoda XXI” z udziałem ok. 3500 słem „Bądź gotów”. W niezwykle uroczysty spo- uczestników, którego komendantem był Krzysztof sób otwarto Muzeum Powstania Warszawskiego, Piaseczny. Przed zlotem, w maju 2011 r., instruk- na pl. Krasińskich zapłonęło harcerskie ognisko. torzy udali się do kolebki harcerstwa – do Lwowa. W 2008 r. w rocznicę odzyskania niepodległości Kolejne zloty organizował ZHP działający ZHP przygotowało pod hasłem „Ogień Niepod- poza granicami Kraju: ległości” harcerską sztafetę rowerowę z Kostiuch- – V Światowy Zlot ZHP w Clumber Park nówki na Wołyniu do Grobu Nieznanego Żołnierza w Wielkiej Brytanii w 1994 r.; w Warszawie. – VI Światowy Zlot ZHP w Acton w Kana- W harcerstwie ważną rolę zawsze odgrywali pa- dzie w 2000 r.; troni drużyn, hufców i chorągwi. Bardzo często zo- – VII Światowy Zlot ZHP w Whiteford w Ma- stają nimi postaci ważne dla historii Polski. W ZHR ryland w USA w 2006 r.; np. Lubelska Chorągiew Harcerzy przyjęła w 2003 r. – VIII Światowy Zlot ZHP z okazji stule- imię Jaworzniaków, młodocianych więźniów po- cia harcerstwa „Twierdza” w Zegrzu w Polsce litycznych z lat 1944–1956, Chorągiew Harcerzy w 2010 r. Ziemi Opolskiej – rtm. Witolda Pileckiego, Pomor- Dla ZHR ważna w pracy wychowawczej była ska Chorągiew Harcerzy – Tomasza Strzembosza, pamięć o zbrodni katyńskiej. W 1999 r. VI Wal- Małopolska Chorągiew Harcerzy – Andrzeja Mał- ny Zjazd ZHR przyjął uchwałę stwierdzającą, że kowskiego, Dolnośląska Chorągiew Harcerzy – Or- stanowi ona część tożsamości Związku. Wydano ląt Lwowskich, a Dolnośląska Chorągiew Harcerek wtedy dodatek do pisma „Instruktor” poświęcony – św. Jadwigi Śląskiej. W ZHP Chorągiew Dolno- w całości zbrodni katyńskiej. śląska nosi imię Stefana Mirowskiego, Chorągiew Harcerska pamięć historyczna szczególnie moc- Gdańska – Bohaterów Ziemi Gdańskiej, Chorągiew no przejawiała się podczas patriotycznych obcho- Stołeczna – Bohaterów Warszawy, Chorągiew Wiel- dów ważnych rocznic narodowych. Rozwijało się kopolska – Powstańców Wielkopolskich 1918–1919. Zakończenie

awet pobieżne zapoznanie się z dziejami har- pach), co umożliwiało powstawanie prawdziwych Ncerstwa pozwala uświadomić sobie, że mamy więzi międzyludzkich. Pociągająca bywa również do czynienia ze zjawiskiem niezwykłym. Jest to atmosfera tajemniczości i niezwykłości uzyskiwa- bowiem bez wątpienia najdłużej działająca forma- na dzięki specyficznej harcerskiej obrzędowości cja dzieci i młodzieży, która odcisnęła niezwykle i kontaktowi z naturą. Kontakt z przyrodą może silne piętno na naszej narodowej historii. Uwagę być szczególne atrakcyjny dla dzieci i nastolatków, zwraca jej niesłychana żywotność, ujawniająca pragnących oderwać się czasem od nauki, wokół się odradzaniem po okresach dziejowych kata- której często zorganizowana jest ich codzienna klizmów. Za każdym razem dokonywało się ono egzystencja. w sposób spontaniczny, oddolny, za sprawą nie- W ten sposób w specyficznych polskich wa- zliczonych inicjatyw indywidualnych i lokalnych. runkach narodził się jeden z najtrwalszych ruchów Dzięki temu polskie harcerstwo zyskało charakter społecznych, który był w stanie przetrwać nawet ogólnonarodowego ruchu społecznego, w którym najtrudniejsze doświadczenia współczesnej historii swoje miejsce znajdowali przedstawiciele wszyst- w postaci totalitaryzmów niemieckiego i radzieckich warstw, grup społeczno-zawodowych i wie- kiego oraz rodzimej odmiany tego drugiego, znanej kowych. Stanowi ono formację wielopokolenio- jako „realny socjalizm”, funkcjonującej w Polsce wą, co w zasadniczy sposób odróżniało ją (i wciąż po II wojnie światowej. W długim, bo aż 45-letnim, odróżnia) od klasycznych ugrupowań wyłącznie okresie PRL harcerstwo stanęło wobec niespotyka- młodzieżowych. nych wcześniej wyzwań. Zostało bowiem nie tyle Uderza również jego elastyczność, która uwi- zlikwidowane (choć początkowo usiłowano to zro- daczniała się w zdolności do przystosowywania się bić), ile dokumentnie przebudowane, a następnie do różnych kontekstów politycznych, społecznych przekształcone – jako masowa organizacja dzie- i kulturowych. Należy więc zadać sobie pytanie, cięco-młodzieżowa – w instrument polityki partii gdzie tkwiły źródła tak niezwykłej siły i popular- komunistycznej. Czasochłonna walka o tożsamość ności harcerstwa. Pierwszym z nich była atrakcyj- harcerstwa sprowadzała się głównie do trwania ność proponowanej młodym idei – służby Bogu, w harcerskich tradycyjnych ideałach i metodach. Polsce i bliźnim. Służba Polsce oznaczała walkę Pod koniec PRL okazało się, że mimo wieloletniej o niepodległość i wolność, najważniejszy postulat indoktrynacji, zaangażowania sił i środków wielu narodowy Polaków w czasie ostatnich 200 lat. Uzu- instytucji państwa rządzący nie urzeczywistnili pełniał ją nacisk na realizację ideałów skautingu, do końca ideału „komunistycznego harcerstwa”. wyrażających się w poszukiwaniu dobra, prawdy Co więcej, od 1980 r. na szeroką skalę nastąpiło i piękna oraz braterstwa i przyjaźni przeżywanych odrodzenie ponadlokalnych struktur łączących nie- w bliskim kontakcie z przyrodą. W oczekiwania zależne i „niepokorne” środowiska, które zaczęły młodszych i starszych trafiała harcerska metoda, przybierać postać odrębnych ruchów i organizacji, kładąca nacisk na indywidualny rozwój ducha, cia- artykułujących żądania harcerek i harcerzy wobec ła i umysłu oraz pracę w małych grupach (zastę- niedemokratycznej władzy.

144 W czasie całej stuletniej historii harcerstwo tworzą jednak nowe wyzwania, a przede wszyst- dzieliło losy polskiego społeczeństwa. Podlegało kim skłaniają do odpowiedzi na pytanie, czy har- tym samym procesom, starało się realizować jego cerstwo jest jeszcze potrzebne. Wiele znaków na interesy, walczyć o rozwiązanie jego problemów ziemi i niebie wskazuje, że tak. Doświadczenia lub tak jak ono dostosować się do niesprzyjających ostatnich stu lat wykazały bowiem, że może ono warunków. Swoją pracę i walkę starało się prowa- zaproponować prawdopodobnie najskuteczniej- dzić zarówno w czasie pokoju i niepodległego bytu, szą metodę wychowania dziecka na wartościowe- jak i podczas niewoli. Tak się złożyło, że niemal go człowieka i prawego obywatela. Umożliwiając połowa istnienia harcerstwa przypadła na czas za- wszechstronny rozwój osobisty, może stanowić borów, okupacji i zniewolenia totalitarnego. Stwa- doskonałe uzupełnienie wychowania szkolnego, rzało to okazję do dawania świadectwa z bronią nastawionego głównie na kształtowanie intelektu w ręku, w działaniach konspiracyjnych oraz w ak- i realizację odgórnie narzuconych zadań. tach oporu moralnego (manifestacjach, strajkach, Tymczasem życie dorosłe, naznaczone mor- bojkotach, upamiętnianiu osób i wydarzeń waż- derczą nieraz konkurencją i rywalizacją, wymaga nych dla historii kraju). Polskie społeczeństwo do- także posiadania umiejętności, sprawności oraz skonale zapamiętało, że harcerze – jak mawiał prof. wiedzy wybiegającej poza sferę intelektu. Prze- Tomasz Strzembosz – byli zawsze tam, gdzie wa- konują się o tym boleśnie np. absolwenci uczel- żyły się losy państwa, a więc na szlaku bojowym ni wyższych bez końca szukający pracy. Ci zaś, Legionów Polskich Józefa Piłsudskiego, podczas którzy uczestniczyli w systemie wychowawczym obrony Lwowa, w powstaniach: wielkopolskim opartym na skautowej zasadzie „wychowanie przez i śląskich, na frontach wojny polsko-bolszewic- działanie” (badenpowellowskie „learning by do- kiej, II wojny światowej, barykadach powstańczej ing”), mają w tym wyścigu – z racji wyposażenia Warszawy, w szeregach podziemia niepodległo- w dodatkowe umiejętności – uprzywilejowaną po- ściowego, opozycji politycznej, NSZZ „Solidar- zycję. Współczesne realia uświadamiają także, że ność”, duszpasterstwach akademickich, w ruchu niezwykle ważną rolę odgrywa umiejętność od- pielgrzymkowym i ruchu oazowym ks. Franciszka nalezienia się w zespole ludzkim, czy to w cha- Blachnickiego. To właśnie stąd brały się niezwy- rakterze jego zwykłego członka, czy też lidera. kły autorytet, za który Polacy uważali harcerską Harcerstwo dostarczało i dostarcza – dziś chyba brać, oraz głęboka niezgoda na zawłaszczenie har- unikatowej – możliwości dorastania we wspólno- cerstwa przez władzę komunistyczną i tęsknota za cie ludzi o różnorodnych osobowościach, talentach jego odrodzeniem. oraz poglądach politycznych i różniących się świa- Po upadku komunizmu w 1989 r. polskiemu topoglądem. Harcerstwo uczyło i uczy szukać tego, harcerstwu przyszło egzystować w czasach poko- co ludzi łączy w coraz bardziej podzielonym i zin- ju i względnego dobrobytu. Cieszy się szacunkiem dywidualizowanym świecie. Dostarcza też spój- społeczeństwa i państwa polskiego, które uznają nego systemu wartości, bez którego nie przetrwa jego wyjątkowy dorobek (organizacyjny, ideowy żadna zbiorowość (np. rodzina, mała czy większa i programowy), widoczny nie tylko na polu walki ojczyzna, struktury społeczne). Tajemnica żywot- o niepodległość, ale i w społecznościach lokalnych ności harcerstwa w przeszłości stanowi więc jego czy w naukach pedagogicznych. Nowe warunki posag na przyszłość. Wykaz skrótów

AK – Armia Krajowa IPN – Instytut Pamięci Narodowej BBC – British Broadcasting Company ISGF – International Scout and Guide Fel- Bi-bi – Boys Brigade lowship (Międzynarodowe Bractwo Bi-es – Boy Scouts Skautów i Przewodniczek) BS – „Biała Służba” KC PZPR – Komitet Centralny Polskiej Zjedno- BSA – Boy Scouts of America czonej Partii Robotniczej DH – Drużyna Harcerzy (Harcerek) KDH – Krakowska Drużyna Harcerzy/Har- DMS – Drużyny Młodzieży Sokolej cerek DP – Dywizja Piechoty KG AK – Komenda Główna Armii Krajowej FDC – Federacja Drużyn im. Cichociem- KIHAM – Kręgi Instruktorów Harcerskich nych im. Andrzeja Małkowskiego FHP – Federacja Harcerstwa Polskiego KIMB – Koło Instruktorów Harcerskich FSE – Federacja Skautingu Europejskiego im. Mieczysława Bema (Fédération du Scoutisme Européen) KL – Konzentrationslager FSZMP – Federacja Socjalistycznych Związ- KN – Komitet Naczelny ków Młodzieży Polskiej KOP – Korpus Ochrony Pogranicza GK – Główna Kwatera KPOH – Komisja Porozumiewawcza Orga- GKH – Główna Kwatera Harcerzy/Harcerek nizacji Harcerskich GKM – Główna Kwatera Męska KWF – Komisja Wychowania Fizycznego GKŻ – Główna Kwatera Żeńska Leg. – Legiony Polskie HBW – Harcerskie Biuro Wydawnicze LWP – Ludowe Wojsko Polskie HJ – Hitlerjugend MO – Milicja Obywatelska hm. – harcmistrz/harcmistrzyni MWRiOP – Ministerstwo Wyznań Religijnych hm. PL – harcmistrz Polski Ludowej i Oświecenia Publicznego HP – Harcerstwo Polskie (Hufce Polskie) NKN – Naczelny Komitet Narodowy HPC – Harcerstwo Polskie w Czechosło- NKS – Naczelna Komenda Skautowa wacji NKWD – Narodnyj komissariat wnutriennich HRL – Harcerski Ruch Liturgiczny dieł (Ludowy Komisariat Spraw HSPS – Harcerska Służba Polsce Socjali- Wewnętrznych) stycznej NRH – Naczelna Rada Harcerska; Nieza- ICCG – International Catholic Conference of leżny Ruch Harcerski Guiding (Międzynarodowa Katolicka NSZZ – Niezależny Samorządny Związek Konferencja Skautingu Żeńskiego) Zawodowy ICCS – International Catholic Conference of NWH – Niezależne Wydawnictwo Harcerskie Scouting (Międzynarodowa Konfe- NZS – Niezależne Zrzeszenie Studentów rencja Skautingu Katolickiego) OH – Organizacja Harcerek

146 OH ZMP – Organizacja Harcerska Związku UJ – Uniwersytet Jagielloński Młodzieży Polskiej USA – United States of America (Stany OHPL – Organizacja Harcerska Polski Lu- Zjednoczone Ameryki) dowej WAGGGS – World Association of Girl Guides OM TUR – Organizacja Młodzieży Towarzy- and Girl Scouts (Światowa Orga- stwa Uniwersytetu Robotniczego nizacja Dziewcząt Przewodniczek OMN – Organizacja Młodzieży Narodowej i Dziewcząt Skautek) ONC – Ojczyzna, Nauka, Cnota WDH – Warszawska Drużyna Harcerzy/ pp – pułk piechoty Harcerek PET – „Przyszłość” WOSM – World Organization of the Scout phm. – podharcmistrz Movement (Światowa Organizacja PKWN – Polski Komitet Wyzwolenia Naro- Ruchu Skautowego) dowego WP – Wojsko Polskie POH – Polska Organizacja Harcerska WRON – Wojskowa Rada Ocalenia Narodo- POS – Polska Organizacja Skautowa wego POW – Polska Organizacja Wojskowa ZBN – Związek Bojowników Niepodległości PPR – Polska Partia Robotnicza ZET – Związek Młodzieży Polskiej PPS – Polska Partia Socjalistyczna ZG ZMP – Zarząd Główny Związku Młodzieży PSZ – Polskie Siły Zbrojne Polskiej PRL – Polska Rzeczpospolita Ludowa ZHP – Związek Harcerstwa Polskiego PTTK – Polskie Towarzystwo Turystyczno- ZHP-1918 – Związek Harcerstwa Polskiego – rok -Krajoznawcze założenia 1918 pwd. – przewodnik ZHP-1956 – Związek Harcerstwa Polskiego – rok PZPR – Polska Zjednoczona Partia Robot- założenia 1956 nicza ZHP pgK – Związek Harcerstwa Polskiego dzia- PZW – Polski Związek Wojskowy łający poza granicami Kraju RH – Ruch Harcerski ZHR – Związek Harcerstwa Rzeczypospo- RHR – Ruch Harcerski Rzeczypospolitej litej RN – Rada Naczelna ZMP – Związek Młodzieży Polskiej RP – Rzeczpospolita Polska ZMW – Związek Młodzieży Wiejskiej SB – Służba Bezpieczeństwa ZN – Związek Nadziei SHP – Stowarzyszenie Hufce Polskie ZNS – Związkowe Naczelnictwo Skautowe SS – Schutzstaffel (Sztafety Ochronne) ZO – Zarząd Okręgu SZMW – Socjalistyczny Związek Młodzieży ZSMP – Związek Socjalistycznej Młodzieży Wojskowej Polskiej SZSP – Socjalistyczny Związek Studentów ZSMW – Związek Socjalistycznej Młodzieży Polskich Wiejskiej SzSz – Szare Szeregi ZSP – Zrzeszenie Studentów Polskich; THH – Tajny Hufiec Harcerzy Związek Skautek Polskich TNRH – Tymczasowa Naczelna Rada Har- ZSRR – Związek Socjalistycznych Republik cerska Radzieckich TPSP – Tajna Polska Szkoła Państwowa ZWC – Związek Walki Czynnej TTZ – Towarzystwo im. Tomasza Zana ZWM – Związek Walki Młodych UB – Urząd Bezpieczeństwa ZWZ – Związek Walki Zbrojnej

147 Prawo harcerskie ANEKS

Prawo skautowe (1911 r.) 3. Harcerz jest pożyteczny i niesie pomoc bliźnim. 1. Na słowie skauta można polegać jak na Za- 4. Harcerz w każdym widzi bliźniego, a za brata wiszy. uważa każdego innego harcerza. 2. Skaut jest wierny Ojczyźnie. 5. Harcerz postępuje po rycersku. 3. Skaut jest obowiązany być pożytecznym i po- 6. Harcerz miłuje przyrodę i stara się ją poznać. magać innym. 7. Harcerz jest karny i posłuszny rodzicom 4. Skaut jest przyjacielem wszystkich, a bratem i wszystkim swoim przełożonym. każdego innego skauta. 8. Harcerz jest zawsze pogodny. 5. Skaut jest rycerski. 9. Harcerz jest oszczędny i ofiarny. 6. Skaut jest przyjacielem zwierząt. 10. Harcerz jest czysty w myśli, mowie i uczyn- 7. Skaut jest karny i posłuszny. kach, nie pali tytoniu, nie pije napojów alko- 8. Skaut śmieje się i gwiżdże w najcięższym na- holowych. wet położeniu. 9. Skaut jest oszczędny. Prawo harcerskie (1932 r.) 1. Harcerz/Harcerka służy Bogu i Polsce i su- Prawo skautowe (1914 r.) miennie spełnia swoje obowiązki. 1. Na słowie skauta polegaj jak na Zawiszy. 2. Na słowie harcerza/harcerki polegaj jak na 2. Skaut służy Ojczyźnie i dla niej spełnia su- Zawiszy. miennie swoje obowiązki. 3. Harcerz/Harcerka jest pożyteczny/pożyteczna 3. Skaut jest pożyteczny i niesie pomoc bliźnim. i niesie pomoc bliźnim. 4. Skaut w każdym widzi bliźniego, a za brata 4. Harcerz/Harcerka w każdym widzi bliźniego, uważa każdego innego skauta. a za brata/siostrę uważa każdego innego har- 5. Skaut postępuje po rycersku. cerza / każdą inną harcerkę. 6. Skaut miłuje przyrodę i stara się ją poznać. 5. Harcerz/Harcerka postępuje po rycersku. 7. Skaut jest karny, posłuszny rodzicom i wszyst- 6. Harcerz/Harcerka miłuje przyrodę i stara się kim swoim przełożonym. ją poznać. 8. Skaut jest zawsze pogodny. 7. Harcerz/Harcerka jest karny/karna i posłusz- 9. Skaut jest oszczędny i ofiarny. ny/posłuszna rodzicom i wszystkim swoim 10. Skaut jest czysty w myśli, mowie i uczynkach: przełożonym. nie pali tytoniu, nie pije napojów alkoholo- 8. Harcerz/Harcerka jest zawsze pogodny/powych. godna. 9. Harcerz/Harcerka jest oszczędny/oszczędna Prawo harcerskie (1919 r.) i ofiarny/ofiarna. 1. Na słowie harcerza polegaj jak na Zawiszy. 10. Harcerz/Harcerka jest czysty/czysta w myśli, 2. Harcerz służy Ojczyźnie i dla niej spełnia su- mowie i uczynkach, nie pali tytoniu, nie pije miennie swoje obowiązki. napojów alkoholowych.

148 Prawo Czerwonego Harcerstwa TUR 6. Harcerz jest przyjacielem przyrody i stara się (1926–1939) ją poznać. 1. Czerwony harcerz uważa się za członka klasy 7. Harcerz kocha i szanuje swój dom rodzinny. robotniczej i walczy o jej wyzwolenie. 8. Harcerz jest karny, opanowany, pogodny. 2. Jest zawsze wierny swoim towarzyszom. 9. Harcerz jest gospodarny, oszczędny i ofiarny. 3. W każdym pracującym widzi towarzysza 10. Harcerz jest czysty w myśli, mowie i czynach, i brata. nie pali tytoniu, nie pije napojów alkoholo- 4. Staje w obronie słabszych i jest zawsze gotów wych i walczy z nałogami. do niesienia pomocy. 5. Jest odważny i nigdy nie rozpacza. Prawo harcerskie Organizacji Harcerskiej 6. Jest punktualny, karny i obowiązkowy. Związku Młodzieży Polskiej (1950 r.) 7. Mówi prawdę, na jego słowie można polegać. 1. Harcerz kocha Polskę Ludową i służy jej ca- 8. Hartuje się i dba o swoje ciało. łym swym życiem. 9. Jest miłośnikiem i obrońcą przyrody. 2. Harcerz w szeregach postępowej młodzieży 10. Jest czysty w myślach, słowach i czynach. Nie świata walczy o pokój i wolność narodów. pali, zwalcza alkohol i gry hazardowe. 3. Harcerz szanuje ludzi pracy i uczy się od nich. 4. Harcerz dobrze się uczy. Prawo harcerskie (1945 r.) 5. Harcerz poznaje życie przyrody i uczy się go- 1. Harcerz służy Polsce Demokratycznej i speł- spodarować jej siłami. nia dla niej sumiennie swoje obowiązki. 6. Harcerz zaprawia siły do pracy i obrony kraju. 2. Harcerz miłuje wolność i sprawiedliwość, bro- 7. Harcerz jest dobrym kolegą i niezawodnym ni prawa do nich każdego człowieka. towarzyszem pracy. 3. Harcerz czci pracę, szanuje ludzi pracy i uczy 8. Harcerz dba o honor swej organizacji. się od nich. 9. Harcerz przygotowuje się do pracy w szere- 4. Harcerz miłuje przyrodę i stara się ją po- gach Związku Młodzieży Polskiej. znać. 5. Harcerz mówi prawdę i dotrzymuje słowa. Punkty nie były numerowane. 6. Harcerz jest karny, opanowany i pogodny. 7. Harcerz jest odważny. Prawo harcerskie Organizacji Harcerskiej 8. Harcerz jest uczynny i ofiarny. Polski Ludowej (1956 r.) 9. Harcerz jest oszczędny i gospodarny. 1. Harcerz jest dzielny i sprawiedliwy, śmiało 10. Harcerz jest szlachetny w myśli, mowie pokonuje trudności. i uczynkach, nie pali tytoniu, nie pije napo- 2. Harcerz jest dobrym kolegą i wiernym towa- jów alkoholowych. rzyszem. 3. Harcerz mówi prawdę i dotrzymuje słowa. Prawo harcerskie (1947 r.) 4. Harcerz jest karny jak żołnierz. 1. Harcerz służy Polsce i dla Niej sumiennie 5. Harcerz sumiennie spełnia swoje obowiązki spełnia swoje obowiązki. w szkole i w domu. 2. Na słowie harcerza polegaj jak na Zawiszy. 6. Harcerz chce umieć więcej, niż umie. 3. Harcerz jest pożyteczny, pracą buduje lepszy 7. Harcerz chroni przyrodę, poznaje jej tajem- świat. nice. 4. Harcerz w każdym widzi bliźniego, a za brata 8. Harcerz szanuje pracę, strzeże wspólnej włas uważa każdego innego harcerza. ności. 5. Harcerz postępuje po rycersku, miłuje wol- 9. Harcerz jest uczynny, pomaga słabszym, broni ność i sprawiedliwość. krzywdzonych.

149 10. Harcerz szanuje starszych, rodziców i nauczy- 8. Harcerz pracuje rzetelnie, dba o wspólne do- cieli. bro jak o własne. 11. Harcerz jest przyjacielem wszystkich ludzi, 9. Harcerz jest przyjacielem przyrody, poznaje którzy walczą o sprawiedliwość. jej piękno i tajemnice. 12. Harcerz pragnie zostać dobrym zetempowcem. 10. Harcerz chce być silny i sprawny, nie pali tytoniu, nie pije napojów alkoholowych. Prawo harcerskie (1957 r.) 1. Harcerz służy Polsce i dla Niej spełnia su- Prawo harcerskie (1981 r.) miennie swoje obowiązki. 1. Harcerz służy Polsce Ludowej i dla Niej su- 2. Na słowie harcerza polegaj jak na Zawiszy. miennie spełnia swoje obowiązki. 3. Harcerz jest sprawiedliwy, w każdym szanuje 2. Harcerz chce zmieniać świat na lepszy, jest człowieka i staje w obronie krzywdzonych. zawsze z tymi, co walczą o wolność i rów- 4. Harcerz jest przyjacielem tych, co zmieniają ność ludzi. świat na lepsze, a za brata uważa każdego in- 3. Harcerz jest sprawiedliwy i odważny, śmiało nego harcerza. broni słusznej sprawy. 5. Harcerz chętnie pomaga rodzicom, dba o dom 4. Harcerz chce wiedzieć więcej, niż wie, umieć rodzinny, szanuje starszych. więcej, niż umie. 6. Harcerz jest pożyteczny i gospodarny, dba 5. Harcerz śpieszy innym z pomocą, nie opuści o dobro społeczne. nikogo w potrzebie. 7. Harcerz jest pracowity i wytrwały, w życiu 6. Harcerz jest wiernym przyjacielem i nieza- stawia sobie wielkie cele. wodnym kolegą. 8. Harcerz jest karny i odważny, z uśmiechem 7. Harcerz szanuje starszych, pomaga chętnie pokonuje trudności. rodzicom. 9. Harcerz jest przyjacielem przyrody, poznaje 8. Harcerz pracuje rzetelnie, dba o wspólne do- jej piękno i tajemnice. bro jak o własne. 10. Harcerz jest szlachetny w słowach i czynach. 9. Harcerz jest przyjacielem przyrody, poznaje Nie pali tytoniu, nie pije napojów alkoholo- jej piękno i tajemnice. wych. 10. Harcerz chce być silny i sprawny, nie pali tytoniu, nie pije napojów alkoholowych i walczy Prawo harcerskie (1964 r.) z nałogami. 1. Harcerz służy Polsce Ludowej i dla Niej sumiennie spełnia swoje obowiązki. Prawo harcerskie Związku Harcerstwa Pol- 2. Harcerz chce zmieniać świat na lepszy, jest skiego (1990 r.) zawsze z tymi, co walczą o wolność i rów- 1. Harcerz sumiennie spełnia swoje obowiąz- ność ludzi. ki wynikające z Przyrzeczenia harcerskie- 3. Harcerz jest sprawiedliwy i odważny, śmiało go. broni słusznej sprawy. 2. Na słowie harcerza polegaj jak na Zawiszy. 4. Harcerz chce wiedzieć więcej, niż wie, umieć 3. Harcerz jest pożyteczny i niesie pomoc bliź- więcej, niż umie. nim. 5. Harcerz śpieszy innym z pomocą, nie opuści 4. Harcerz w każdym widzi bliźniego, a za brata nikogo w potrzebie. uważa każdego innego harcerza. 6. Harcerz jest wiernym przyjacielem i nieza- 5. Harcerz postępuje po rycersku. wodnym kolegą. 6. Harcerz miłuje przyrodę i stara się ją poznać. 7. Harcerz szanuje starszych, pomaga chętnie 7. Harcerz jest karny i posłuszny rodzicom rodzicom. i wszystkim swoim przełożonym.

150 8. Harcerz jest zawsze pogodny. Prawo harcerza/harcerki 9. Harcerz jest oszczędny i ofiarny. 1. Harcerz/Harcerka dba o swój honor, aby za- 10. Harcerz jest czysty w myśli, w mowie i uczyn- służyć na zaufanie. kach; nie pali tytoniu i nie pije napojów alko- 2. Harcerz/Harcerka jest lojalny/lojalna wobec holowych. swojego kraju, rodziców, przełożonych i pod- władnych. Prawo harcerskie Związku Harcerstwa 3. Harcerz/Harcerka jest powołany/powołana do Rzeczypospolitej służby bliźniemu i jego zbawieniu. 1. Harcerz/Harcerka służy Bogu i Polsce i su- 4. Harcerz/Harcerka jest przyjacielem wszyst- miennie spełnia swoje obowiązki. kich i bratem dla każdego innego harcerza/ 2. Na słowie harcerza/harcerki polegaj jak na siostrą dla każdej innej harcerki. Zawiszy. 5. Harcerz/Harcerka jest uprzejmy/uprzejma i ry- 3. Harcerz/Harcerka jest pożyteczny/pożyteczna cerski/szlachetna. i niesie pomoc bliźnim. 6. Harcerz/Harcerka widzi w przyrodzie dzieło 4. Harcerz/Harcerka w każdym widzi bliźniego, Boże, szanuje rośliny i zwierzęta. a za brata/siostrę uważa każdego innego har- 7. Harcerz/Harcerka jest karny/karna, każde za- cerza / każdą inną harcerkę. danie wykonuje sumiennie do końca. 5. Harcerz/Harcerka postępuje po rycersku. 8. Harcerz jest panem samego siebie, uśmiecha 6. Harcerz/Harcerka miłuje przyrodę i stara się się i śpiewa w kłopotach. / Harcerka panuje ją poznać. nad sobą, uśmiecha się i śpiewa w kłopotach. 7. Harcerz/Harcerka jest karny/karna i posłusz- 9. Harcerz/Harcerka jest gospodarny/gospodarna ny/posłuszna rodzicom i wszystkim swoim i troszczy się o dobro innych. przełożonym. 10. Harcerz/Harcerka jest czysty/czysta w myśli, 8. Harcerz/Harcerka jest zawsze pogodny/po- mowie i uczynkach. godna. 9. Harcerz/Harcerka jest oszczędny/oszczędna i ofiarny/ofiarna. Prawo harcerskie Związku Harcerstwa Pol- 10. Harcerz/Harcerka jest czysty/czysta w myśli, skiego działającego poza granicami Kraju mowie i uczynkach, nie pali tytoniu i nie pije 1. Harcerz/Harcerka służy Bogu i Polsce i su- napojów alkoholowych. miennie spełnia swoje obowiązki. 2. Na słowie harcerza/harcerki polegaj jak na Prawo harcerskie Stowarzyszenia Harcer- Zawiszy. stwa Katolickiego „Zawisza” 3. Harcerz/Harcerka jest pożyteczny/pożyteczna Zasady podstawowe Federacji Skautingu Eu- i niesie pomoc bliźnim. ropejskiego 4. Harcerz/Harcerka w każdym widzi bliźniego, 1. Obowiązki harcerza/harcerki rozpoczynają a za brata uważa każdego innego harcerza / się w domu. a za siostrę uważa każdą inną harcerkę. 2. Harcerz/harcerka jest wierny/wierna swojej 5. Harcerz/Harcerka postępuje po rycersku. Ojczyźnie i działa na rzecz jedności i brater- 6. Harcerz/Harcerka miłuje przyrodę i stara się stwa w Europie. ją poznać. 3. Harcerz/Harcerka – Syn/Córka Chrześcijań 7. Harcerz/Harcerka jest karny/karna i posłusz- stwa – jest dumny/dumna ze swej wiary: pracu- ny/posłuszna rodzicom i wszystkim swoim je sumiennie, aby ustanowić Królestwo Chry- przełożonym. stusa w całym swoim życiu i świecie, który 8. Harcerz/Harcerka jest zawsze pogodny/pogo/ją otacza. godna.

151 9. Harcerz/Harcerka jest oszczędny/oszczędna a za brata/siostrę uważa każdego innego har- i ofiarny/ofiarna. cerza / każdą inną harcerkę. 10. Harcerz/Harcerka jest czysty/czysta w my- 5. Harcerz/Harcerka postępuje po rycersku. śli, mowie i uczynkach i zwalcza szkodliwe 6. Harcerz/Harcerka miłuje przyrodę i stara się nałogi. ją poznać. 7. Harcerz/Harcerka jest karny/karna i posłusz- Prawo harcerskie Stowarzyszenia Harcer- ny/posłuszna rodzicom i wszystkim swoim skiego przełożonym. 1. Harcerz/Harcerka służy Polsce i sumiennie 8. Harcerz/Harcerka jest zawsze pogodny/po- spełnia swoje obowiązki. godna. 2. Na słowie harcerza/harcerki polegaj jak na 9. Harcerz/Harcerka jest oszczędny/oszczędna Zawiszy. i ofiarny/ofiarna. 3. Harcerz/Harcerka jest pożyteczny/pożyteczna 10. Harcerz/Harcerka jest czysty/czysta w myśli, i niesie pomoc bliźnim. mowie i uczynkach; nie pali tytoniu i nie pije 4. Harcerz/Harcerka w każdym widzi bliźniego, napojów alkoholowych. Przyrzeczenie harcerskie ANEKS

Przyrzeczenie skautowe (1911 r.) Stosowano również Przyrzeczenie według Ślubuję: wersji z 1932 r. 1. Wierność Ojczyźnie, 2. Gotowość w każdej chwili niesienia pomo- Przyrzeczenie harcerskie (1945 r.) cy innym, Przyrzekam uroczyście całym swym życiem 3. Posłuszeństwo Prawu Skautowemu. dążyć do budowy Niepodległej Demokratycz- nej i Sprawiedliwej Polski, pracować dla dobra Przyrzeczenie skautowe (1914 r.) powszechnego, postępować zawsze szlachetnie Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służ- i być posłusznym Prawu harcerskiemu. Tak mi bę Bogu i Ojczyźnie, nieść chętną pomoc bliźnim; dopomóż Bóg. być posłusznym/posłuszną prawu skautowemu. Przyrzeczenie harcerskie (1947 r.) Przyrzeczenie Polskiej Organizacji Skau- Mam szczerą wolę całym życiem pełnić towej (lata 1915–1916) służbę Bogu i Polsce, nieść chętną pomoc bliź- Przyrzekam, że hasłem mojem w życiu bę- nim i być posłusznym Prawu harcerskiemu. dzie: Ojczyzna, Nauka, Cnota. Dla harcerek i harcerzy niewierzących przyj- Przyrzeczenie junackie (lata 1912–1917) mowano na życzenie formułę Przyrzeczenia z za- 1. Z własnej woli i zupełnym zrozumieniem stąpieniem pojęcia „Bóg” pojęciem „Dobro Naj- obowiązków, jakie na siebie przyjmuję, wyższe”. przyrzekam: 2. Wierność hasłu junackiemu: Bóg, Ojczyzna, Przyrzeczenie harcerskie Organizacji Nauka, Praca, Harcerskiej (1950 r.) 3. Posłuszeństwo prawom junackim. Przyrzekam uroczyście wobec kolegów i narodu polskiego uczyć się i pracować dla dobra Przyrzeczenie harcerskie (1932 r.) Ojczyzny i sprawy socjalizmu. Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służ- Przyrzekam wiernie przestrzegać Prawa bę Bogu i Polsce, nieść chętną pomoc bliźnim harcerskiego, całym sercem zawsze i wszędzie i być posłusznym/posłuszną Prawu harcerskiemu. służyć Polsce Ludowej.

Ślubowanie w Szarych Szeregach (lata Przyrzeczenie harcerskie Organizacji 1939–1945) Harcerskiej ZMP (1956 r.) Ślubuję na Twoje ręce pełnić służbę w Sza- Przyrzekam mojej drużynie postępować rych Szeregach; tajemnic organizacyjnych do- według Prawa harcerskiego, strzec honoru har- chować; do rozkazów służbowych się stosować, cerza, służyć wiernie mojej Ojczyźnie, Polsce nie cofnąć się przed ofiarą życia. Ludowej.

153 Przyrzeczenie harcerskie (1957 r.) Przyrzeczenie harcerskie w Związku Har- Mam szczerą wolę całym życiem pełnić cerstwa Polskiego i Związku Harcerstwa służbę Polsce Ludowej, walczyć o prawdę i spra- Rzeczypospolitej wiedliwość społeczną, nieść chętną pomoc każ- Mam szczerą wolę całym życiem pełnić demu człowiekowi, być posłusznym Prawu har- służbę Bogu i Polsce, nieść chętną pomoc bliź- cerskiemu. nim i być posłusznym Prawu harcerskiemu.

Przyrzeczenie harcerskie (1964 r.) Przyrzeczenie harcerskie w Stowarzysze- Przyrzekam całym życiem służyć Tobie, niu Harcerstwa Katolickiego „Zawisza” Ojczyzno, być wierny sprawie socjalizmu, wal- Federacji Skautingu Europejskiego czyć o pokój i szczęście ludzi, być posłusznym Na mój honor, z Łaską Bożą, przyrzekam Prawu harcerskiemu. całym życiem służyć Bogu, Kościołowi, mojej Ojczyźnie i Europie chrześcijańskiej, nieść Przyrzeczenie harcerskie ZHP (1990 r.) w każdej potrzebie pomoc bliźnim i przestrzegać Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służ- Prawa harcerskiego. bę Bogu i Polsce, nieść chętną pomoc bliźnim i być posłusznym/posłuszną Prawu harcerskie- Przyrzeczenie harcerskie Stowarzyszenia mu. Harcerskiego Mam szczerą wolę całym życiem pełnić lub do wyboru: służbę Bogu i Polsce, nieść chętną pomoc bliź- Mam szczerą wolę całym życiem pełnić nim i być posłusznym/posłuszną Prawu harcer- służbę Polsce, dążyć do Prawdy i Sprawiedli- skiemu. wości, nieść chętną pomoc bliźnim i być posłusz- nym/posłuszną Prawu harcerskiemu. lub do wyboru: Mam szczerą wolę całym życiem pełnić W czasie XXX Nadzwyczajnego Zjazdu ZHP służbę Polsce, dążyć do Prawdy i Sprawiedli- w 1995 r. zrezygnowano z alternatywnej wersji wości, nieść chętną pomoc bliźnim i być posłusz- przyrzeczenia dla niewierzących. nym/posłuszną Prawu harcerskiemu. Przewodniczący organizacji harcerskich ANEKS

Organizacje skautowe i harcerskie w latach 1911–1918

Naczelna Komenda Skautowa / Związkowe Naczelnictwo Skautowe w zaborze austriackim Kazimierz Wyrzykowski – 1911–1914 Kazimierz Panek – 1914–1918

Polska Organizacja Skautowa Jan Sikorski – 1915–1916 Zdzisław Kąkolewski – 1916 Tadeusz Kalusiński – 1916 Stefan Pomarański – 1916

Związek Skautek Polskich Maria Gabriela Kwiatkowska – 1914–1915 Antonina Walicka – 1915–1916

Związek Harcerstwa Polskiego (Warszawa) ks. Jan Mauersberger – 1916–1918

Junactwo Stefan Plewiński 1912–?

Harcerstwo Polskie na Rusi i w Rosji Stefan Radomski – 1914–1915 Stanisław Sedlaczek – 1915–1918

Związek Harcerstwa Polskiego w latach 1918–1945 Tadeusz Strumiłło – 1919–1920 Józef Haller – 1920–1923 ks. Jan Mauersberger – 1923 Tadeusz Strumiłło – 1923–1925 Roman Bniński – 1925–1926 Józef Karśnicki – 1926–1927 ks. Jan Mauersberger – 1927–1929 Władysław Sołtan – 1929–1931

155 Michał Grażyński – 1931–1960 (obowiązki przewodniczącego na terenie oku- powanego kraju pełnili kolejno: ks. Jan Mauersberger w latach 1939–1942, Tadeusz Kupczyński w latach 1942–1945)

Związek Harcerstwa Polskiego działający poza granicami Kraju Michał Grażyński – 1946–1951 (jako przewodniczący ZHP pgK; w latach 1931–1960 pozostawał przewodniczącym ZHP, analogicznie do innych instytucji Rzeczypospolitej na obczyźnie) Stanisław Sielecki – 1951–1952 Nikodem Sulik – 1953–1954 Zygmunt Szadkowski – 1954–1967 (od 1960 równocześnie przewodniczący ZHP i ZHP pgK; podobnie jego następcy) Ryszard Kaczorowski – 1967–1988 Stanisław Berkieta – 1988–1994 Bogdan Szwagrzak – 1994–2000 Barbara Zdanowicz – 2004–2006 Edmund Kasprzyk – 2006– 2009 Teresa Ciecierska – od 2009 r.

Związek Harcerstwa Polskiego w latach 1945–1950 Stanisław Nowakowski – 1945 Janusz Wierusz-Kowalski – 1945–1948 Józef Sosnowski – 1948–1949 Jerzy Berek – 1949–1950

Związek Harcerstwa Polskiego w latach 1956–2015 Zofia Zakrzewska – 1956–1964 Wiktor Kinecki – 1964–1969 Stanisław Bohdanowicz – 1969–1974 Jerzy Wojciechowski – 1974–1980 Andrzej Ornat – 1980–1982 Ryszard Wosiński – 1982–1989 Krzysztof Grzebyk – 1989–1990 Stefan Mirowski – 1990–1996 Maria Hrabowska – 1996–2001 Wojciech Katner – 2001–2005 Andrzej Borodzik – 2005–2007 Adam Massalski – 2007–2013 Dariusz Supeł – od 2013 r.

W latach 1956–1964 ZHP kierował naczelnik harcerstwa, w latach 1964–1990 – naczelnik ZHP, nie było funkcji przewodniczącego Związku.

Polska Organizacja Harcerska (naczelnik) Ryszard Stachowiak, hm. Krzysztof Dobrecki (równocześnie) – 1985–1989

156 Krzysztof Dobrecki – 1989–1992 Krzysztof Jabłoński – 1992–1994 Witold Szady – 1994–1996 Andrzej Załuski – 1996–1998

Związek Harcerstwa Polskiego – rok założenia 1918 Kazimierz Wiatr – 1989–1990 Wojciech Hausner – 1990–1992

Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej Tomasz Strzembosz – 1989–1993, do 2004 r. jako honorowy przewodniczący ZHR Wojciech Hausner – 1992–1995 Feliks Borodzik – 1995–1999 Piotr Koj – 1999–2004 Kazimierz Wiatr – 2004–2006 Marcin Jędrzejewski – 2006–2008 Michał Butkiewicz – 2008–2012 Ewa Borkowska-Pastwa – od 2012 r.

Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego „Zawisza” Federacji Skautingu Europejskiego Michał Bobrzyński – 1989–1993 Tomasz Szydło – 1993–2003 Rafał Grudzień – 2003–2006 Tomasz Pałka – 2006–2009 Jarosław Sroka – 2009–2012 Piotr Sitko – od 2012 r.

Stowarzyszenie Harcerskie Anna Mieczyńska – 1996–2000 Marcin Wojdat – 2000–2006 Róża Rzeplińska – 2006–2011 Katarzyna Verbeek – 2011–2012 Magdalena Tchórznicka – od 2012 r. Stopnie harcerskie i instruktorskie ANEKS

Stopnie harcerskie

Organizacje skautowe i harcerskie do roku 1918 ochotniczka jako stopień wyrównawczy dla starszych harcerek Skauci i skautki 1911 1936–1939 ochotnik (skaut III klasy), zwiadowca (skaut II kla- ochotniczka, przewodniczka, samarytanka, wę- sy), harcerz (skaut I klasy) drowniczka oraz starsza ochotniczka jako stopień wyrównawczy dla starszych harcerek Skauci 1912 młodzik, wywiadowca, ćwik, harcerz Szare Szeregi w latach 1939–1945 młodzik, wywiadowca, ćwik, bojowiec, harcerz Skautki Rzeczypospolitej 1912 młódka, harcerka II stopnia, harcerka I stopnia ZHP w latach 1945–1949

ZHP w latach 1918–1939 Harcerze 1945–1949 Harcerze młodzik, wywiadowca, ćwik, harcerz orli, harcerz 1919–1939 Rzeczypospolitej młodzik, wywiadowca, ćwik, harcerz orli, harcerz Rzeczypospolitej oraz starszy ochotnik lub włó- Harcerki częga jako stopnie wyrównawcze dla starszych 1945–1946 harcerzy ochotniczka, pionierka, samarytanka, wędrowniczka

Harcerki 1946–1949 1919–1925 ochotniczka, tropicielka, pionierka, samarytanka, ochotniczka, przewodniczka, samarytanka, wę- wędrowniczka drowniczka Harcerze i harcerki 1925–1936 1949 ochotniczka, pionierka, samarytanka, przewod- ochotnik/ochotniczka, pionier/pionierka, przodowniczka, harcerka Rzeczypospolitej oraz starsza nik/przodowniczka, organizator/organizatorka

158 ZHP w latach 1956–2011 KIHAM, niejawny Ruch Harcerski w latach 1981–1989 oraz ZHR w latach 1989–2011 Harcerze 1957–1961 Harcerze młodzik, wywiadowca, ćwik młodzik, wywiadowca, ćwik, harcerz orli, harcerz Rzeczypospolitej Harcerki 1957–1961 Harcerki ochotniczka, tropicielka, pionierka ochotniczka, tropicielka, pionierka (samarytanka), wędrowniczka, harcerka Rzeczypospolitej Harcerze i harcerki 1961–1964 W Organizacji Harcerek ZHP-1918 w 1992 r. wpro- ochotnik, tropiciel, odkrywca, wędrownik, pionier wadzono stopień starszej ochotniczki jako stopień wyrównawczy dla wędrowniczek. 1964–1968 ochotnik, tropiciel, odkrywca, przodownik, wę- drownik, pionier Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego „Zawisza” FSE 1968–1978 ochotnik, tropiciel, odkrywca, przodownik, wę- Harcerze drownik, pionier, sprawny ochotnik, harcerz po Przyrzeczeniu, wywiadowca, ćwik, Eligo Viam, harcerz orli, harcerz Rzeczy- 1978–1981 pospolitej ochotnik, tropiciel, odkrywca, przodownik, wę- drownik, pionier, organizator Harcerki ochotniczka, tropicielka, pionierka, samarytanka, 1982 wędrowniczka, harcerka Rzeczypospolitej ochotnik, tropiciel, odkrywca, wędrownik, harcerz orli, harcerz Rzeczypospolitej

Stopnie instruktorskie

1912–1919 instruktor skautowy, harcmistrz lub kierownik pra- harcmistrz, harcmistrzyni Rzeczypospolitej/harc- cy skautowej mistrz Rzeczypospolitej (nadany jednorazowo w 1927 r.) 1920–1927 kandydat na instruktora – przodownica/przodow- 1947–1949 nik, podharcmistrzyni/podharcmistrz, harcmi- Harcerze strzyni/harcmistrz podharcmistrz, harcmistrz

1927–1947 Harcerki podharcmistrzyni/podharcmistrz, harcmistrzyni/ przewodniczka, podharcmistrzyni, harcmistrzyni

159 1957–1965 1982–1989 przewodnik, podharcmistrz, harcmistrz przewodnik, podharcmistrz, harcmistrz, harcmistrz Polski Ludowej 1965–1969 przewodnik, podharcmistrz, harcmistrz, harc- od 1989 r. mistrz Polski Ludowej przewodnik, podharcmistrz, harcmistrz

1969–1982 W ZHR odrębne nazewnictwo dla Organizacji Har- organizator, przewodnik, podharcmistrz, harc- cerek i Organizacji Harcerzy. mistrz, harcmistrz Polski Ludowej Wybrana literatura

Aleksander Kamiński i jego twórczość pedagogicz- Borkiewicz-Celińska A., Batalion „Zośka”, War- na. Dyskusja o przeszłości wobec teraźniejszo- szawa 1990. ści i przyszłości, red. E. Marynowicz-Hetka, Broniewski S., Całym życiem. Szare Szeregi w re- H. Kubicka, M. Granosik, Łódź 2004. lacji naczelnika, Warszawa 1984. Bagiński H., Kilka uwag o początkach harcerstwa Broniewski S., Szare Szeregi, Londyn 1988. polskiego, Warszawa 1960. Broniewski S., To nie takie proste. Moje życie, Baran A.F., Harcerska alternatywa. ZHR w latach Łódź 2001. 1989–1990, Warszawa 2000. Buczewski Z., Harcerstwo polskie w Kanadzie. Baran A.F., Walka o kształt harcerstwa w Polsce Zarys ogólny, Vancouver 1981. (1980–1990). Niepokorni i niezależni, Warsza- Buczewski Z., Światowy skauting, Vancouver 1979. wa 2007. Chrabąszcz J., Harcerze gorszego Boga, Toruń Bielecki R., Batalion harcerski „Wigry”, Warsza- 1995. wa 1991. Ciura G., Pełnić służbę Bogu i Polsce. Harcerstwo Błażejewski W., Bibliografia harcerska 1911–1960, Polskie („Hufce Polskie”) 1939–1945, Warsza- Warszawa 1981. wa 1998. Błażejewski W., Bibliografia harcerska 1911–1960. Czopowicz S., Bogu, Polsce, bliźnim – obraz har- Suplement, Warszawa 1984. cerstwa Niepodległej Rzeczypospolitej. Spu- Błażejewski W., Bibliografia harcerska 1961–1981, ścizna ideowa i wychowanie, Warszawa 2004. Warszawa 1986. Czopowicz S., KIHAM. Zarys wydarzeń, wybór Błażejewski W., Z dziejów harcerstwa polskiego dokumentów i relacji, Warszawa 1998. (1910–1939), Warszawa 1985. Czopowicz S., Szczera wola i zniewolenie. Har- Bogactwo życia i twórczości Aleksandra Kamiń- cerstwo w Polsce 1945–1980, Warszawa 2010. skiego, red. I. Lepalczyk, W. Ciczkowski, To- Daszkiewicz R.K., Harcerstwo polskie poza gra- ruń 2000. nicami kraju od zarania do 1930 roku w rela- Bogu, Polsce, bliźnim… 90 lat polskiego harcer- cjach i dokumentach, Lublin 1983. stwa. Materiały z sesji historyczno-naukowej Dołęgowska-Wysocka M., Plamy na lilijce. Spo- 19 maja 2001 r. w Rzeszowie zorganizowanej ry światopoglądowe w harcerstwie w latach przez Podkarpacki Okręg ZHR, red. A.F. Ba- 1911–1939, Kraków 1988. ran, Kraków 2004. Dzieje harcerstwa na obczyźnie w latach 1912– Bohaterowie „Kamieni na szaniec” w świetle doku- –1992. Materiały z konferencji naukowej odby- mentów, wybór, wstęp i oprac. T. Strzembosz, tej w dniach 29–30 maja 1992 w Rogach k. Go- Warszawa 1996. rzowa Wlkp., red. M. Szczerbiński, Gorzów Bojko K., Działalność duchowieństwa katolickie- Wielkopolski 1992. go w Związku Harcerstwa Polskiego w latach Geneza harcerstwa: teksty źródłowe, wybór 1921–1939, Legnica 1998. i oprac. M. Miszczuk, Warszawa 1981.

161 Glass H., Na szlaku Chudego Wilka, Warszawa Kamiński A., Wielka gra, oprac. A.K. Kunert, 1998. przedm. S. Broniewski, Warszawa 2006. Głowacka-Sobiech E., Harcerstwo w Polsce w la- Kamiński Z., I iść będziemy w Polskę..., Milanó- tach 1944–1990, Poznań 2013. wek 2004. Głuszek Z., „Hej, chłopcy…”. Harcerze Szarych Kapiszewski H., Związek Harcerstwa Polskiego Szeregów w Powstaniu Warszawskim, cz. 2: w Niemczech. Zarys historyczny ze szczegól- Powstanie, Warszawa 2001. nym uwzględnieniem lat 1933–1939, Warsza- Głuszek Z., „Hej, chłopcy…”. Zawiszacy z Szarych wa 1969. Szeregów, cz. 1: Konspiracja, Warszawa 1998. Kasprzyk K., Materiały do bibliografii harcerstwa Głuszek Z., Szare Szeregi. Słownik encyklopedycz- za lata 1982–2009, CD, Kraków 2010. ny. Hasła rzeczowe, Warszawa 2010. Kiewicz A., Harcerstwo w Polsce Ludowej, Wro- Half a Century of the Canadian Polish Congress, cław 2003. red. E. Sołtys, R.K. Kogler, Toronto 1995. Kliszewicz L., Harcerstwo w Europie 1945–1985, Hansen W., Wilk, który nigdy nie śpi. Pełne przy- Londyn 1992. gód życie lorda Baden-Powella, tłum. D. Bor- Kliszewicz L., Związek Harcerstwa Polskiego na kowska, Warszawa 1992. Wschodzie 1940–1948, Londyn 1992. Harcerki 1911–1939. Historia, program, wycho- Komuniści wobec harcerstwa 1944–1950, oprac. wanie, red. J. Raniecka-Bobrowska, Warsza- K. Persak, Warszawa 1998. wa 1990. Kozimala I., Lwowska Chorągiew Harcerek ZHP Harcerski słownik biograficzny, red. J. Wojtyczy, w latach 1911–1939, Przemyśl 2003. t. 1, Warszawa 2006; t. 2, Warszawa 2008; t. 3, Kozimala I., Lwowska Chorągiew Harcerzy ZHP Warszawa 2012. w latach 1921–1939, Przemyśl 2007. Harcerstwo a narodziny i początki II Rzeczypospo- Kozimala I., Polski skauting męski w Galicji litej (1910–1921). Antologia tekstów historycz- Wschodniej w latach 1911–1920, Kraków nych i literackich, cz. 1–2, oprac. M.M. Droz- 2009. dowski, Warszawa 1998. Koźniewski K., I zawsze krzyż oksydowany… Re- Harcerstwo w Afryce 1941–1949, oprac. B.M. Pan- fleksja nad historią harcerstwa w Polsce 1911– cewicz, Londyn 1985. –1986, Kraków 1990. Harcerstwo w Edmonton 1954–1989, red. M. Carl- Krężel J., Konspiracja harcerek 1939–1945, Tar- ton, Edmonton 1992. nów 1996. Hausner W., Kapusta M., Harcerstwo duchowej Krzanowski A., Idea harcerstwa Andrzeja i Olgi niepodległości. Duszpasterstwo harcerskie Małkowskich, Krosno 2009. w dokumentach Służby Bezpieczeństwa i ar- Kukla W., Miszczuk M., Dzieje harcerstwa na ob- chiwaliach środowisk harcerskich 1983–1989, czyźnie 1912–2006. Zarys problematyki, War- Kraków 2009. szawa 2006. Hausner W., Skauting plus niepodległość (przygody Kuroń J., Wiara i wina. Do i od komunizmu, War- z historią harcerstwa), Kraków 2008. szawa 1990. Jabrzemski J., Harcerze z Szarych Szeregów, War- Kwiecień C., Harcerskie dni krwi i chwały, Kato- szawa 1997. wice 1983. Janowski A., Być dzielnym i pięknie się różnić. Kwiek J., Związek Harcerstwa Polskiego 1944– Szkice o Aleksandrze Kamińskim, Warszawa –1950. Powstanie, rozwój, likwidacja, Toruń 2011. 1995. Kamiński A., Andrzej Małkowski, Warszawa 1983. Lewandowski J., Geneza Związku Harcerstwa Pol- Kamiński A., Kamienie na szaniec, Warszawa skiego, Zamość 1989. 2009. Małkowski A., Jak skauci pracują, Kraków 1914.

162 Michałowski M., Harcerstwo w Powstaniu War- Radziej K., Polska bibliografia harcerska 1982– szawskim. Bataliony, plutony i oddziały harcer- –2002, Katowice 2003. skie w Obwodach AK, Warszawa 2001. Sedlaczek M., Sedlaczek E., Harcmistrz Rzeczypo- Mierzwiński Z., „Wszystko co nasze Polsce odda- spolitej Stanisław Sedlaczek 31 I 1892 – 3 VIII my…”. Szkice z dziejów skautingu i harcerstwa 1941 – w 50. rocznicę śmierci, Poznań 1991. polskiego, Warszawa 2009. Sedlaczek S., Geneza skautingu i harcerstwa, War- Młode pokolenie polskich emigrantów – jego losy szawa 1984. i problemy w XX wieku. Zbiór studiów, red. Seweryn-Spławska W., Harcerki w Związku Har- R. Sudziński, Włocławek 2004. cerstwa Polskiego. Początki i osiągnięcia Mobilizacja uchodźstwa do walki politycznej 1945– w Kraju oraz lata 1939–1949 poza Krajem, –1990, red. L. Kliszewicz, Londyn 1995. Londyn 1993. Nekrasz W., Harcerze w bojach. Przyczynek do Skolimowski K., Abstynencja w skautingu polskim. udziału młodzieży polskiej w walkach o nie- Źródła i rozwój zasady abstynencji w latach podległość ojczyzny w latach 1914–1921, cz. 1 1911–1914, Warszawa 1985. i 2, Warszawa 2011 (reprint wydań cz. 1 z 1930 Stachiewicz P., „Parasol”. Dzieje oddziału do za- i cz. 2 z 1931 r.). dań specjalnych Kierownictwa Dywersji Ko- Nowak A., Skauting-harcerstwo Polskie w Berlinie mendy Głównej Armii Krajowej, Warszawa 1912–1939, Poznań 1983. 1991. Nowik G., Straż nad Wisłą, t. 1–3, Warszawa 2001. Strzembosz T., Szare Szeregi jako organizacja wy- Nowik G., Wychowanie religijne w harcerstwie chowawcza, Warszawa 1984. (1910–1939, „Chrześcijanin w Świecie” 1988, Strzembosz T., W stronę zachodzącego słońca. nr 173, s. 2–49. Życiorysy wpisane w polską historię, Warsza- Obolewicz A., Całym życiem pełnić służbę… Zwią- wa 2003. zek Harcerstwa Polskiego na Litwie w opinii Strzembosz T., Refleksje o harcerstwie i wycho- jego działaczy i liderów, Wilno 2008. waniu, Poznań 2006. Opieńska-Blauth J., Polskie harcerki w dziesięcio- Studia z dziejów harcerstwa, t. 1, red. M. Wierz- leciu 1911–1921. Przyczynek do dziejów har- bicki, Warszawa 2009. cerstwa żeńskiego, Warszawa 1988. Szare Szeregi: harcerze 1939–1945, t. 1–2: Mate- Pacławski R., Gra o harcerstwo, Warszawa–Sa- riały i relacje; t. 3: Lista poległych i zmarłych, nok 2005. indeksy – ilustracje, red. J. Jabrzemski, War- Pancewicz B., Harcerstwo w Indiach = Polish szawa 1988. scouting in India 1942–1948, Londyn 1977. Szare Szeregi. Związek Harcerstwa Polskiego Parzyński J., Ruch harcerski Rzeczpospolitej 1983– w czasie II wojny światowej. Główna Kwate- –1989, Kraków 1991. ra Harcerzy „Pasieka”. Ocalałe dokumenty, Persak K., Odrodzenie harcerstwa w 1956 r., War- Warszawa 1987. szawa 1996. Toporowicz K., Eugeniusz Piasecki. Życie i dzieło, Pietrzak A., Żołnierze Batalionu Armii Krajowej Warszawa–Kraków 1988. „Zośka” represjonowani w latach 1944–1956, Truchanowicz T., Od Brygady Karpackiej do Warszawa 2008. Tangeru: z dziejów harcerstwa polskiego na Pietrzak J., Polscy uchodźcy na Bliskim Wschodzie Wschodzie 1940–1948, Kraków 1991. w latach drugiej wojny światowej, Łódź 2012. Truchanowicz T., Związek Harcerstwa Polskiego Polskie Sybiraczki harcerki w Afryce 1942–1950, na Wschodzie. Z dziejów harcerstwa na ob- oprac. H. Dąbkowski, Warszawa 2002. czyźnie 1940–1946, Kraków 1987. Ptaszyński R., Trzymamy straż nad Odrą. Pro- Umiński J., Stawialiśmy opór… Dwanaście lat paganda – fakty – dokumenty, Szczecin 2007. (1940–1951) zbrojnej harcerskiej konspiracji

163 niepodległościowej Drużyny Sz. Sz. im. Jere- Zawadzka A., Dzieje harcerstwa żeńskiego w Pol- miego Wiśniowieckiego, Mielec 1997. sce w latach 1911–1948/[19]49, Warszawa 2004. Wachowicz B., Druhno Oleńko, Druhu Andrzeju! Zawadzka A., Harcerstwo żeńskie na wschodnich Gawęda o twórcach Harcerstwa Polskiego Ol- ziemiach Rzeczypospolitej 1911–1945, Warsza- dze i Andrzeju Małkowskich, Warszawa 2000. wa 1999. Wasilewski A., Zarys dziejów Wileńskiej Chorą- Zonik Z., Wyrwani z szeregów. Harcerki i harcerze gwi Harcerzy. Czarna Trzynastka Wileńska, na Pawiaku w latach okupacji hitlerowskiej, Wilno–Warszawa 2008. Warszawa 1988. W harcerskiej służbie. Fakty i dokonania Związku Związek Harcerstwa Polskiego w Niemczech Harcerstwa Polskiego poza granicami Kraju (1922–1939), Opole 2003. 1939–2000, Warszawa 2000. Zürn-Zahorski Z., Pogotowie Harcerek i Pogoto- Wojtycza J., Pierwsza dekada skautingu polskiego wie Harcerzy we wrześniu 1939 roku, Kraków w Galicji (1910–1919), Kraków 1995. 1999.