KVINNHERS-MINNE

Årbok for Kvinnherad VIII KVINNHERS-MINNE Arbokforo Kvinnherad VIII

Skriftstyre: Aslaug Eik, Arne Sunde, Jardar Skaadel, Oddmund Tofte, Anfinn Otterå, Ivar Vaage

Skriftstyrar: Ivar Vaage, 5450 Sunde

Utgjevenav KVINNHERAD SOGELAG OG HUSNES MÅLLAG 1996 KVINNHERSMINNE Årbok for Kvinnherad VIII ISSN Skriftstyrar:0800-6393 I var Vaage, 5450 Sunde Grafisk produksjon: als K vinnheringen, Husnes Omslag: «En1igrantreisens Begyndelse». Foto: Anders Beer Wilse. Leiv Døssland

Leiv Døssland til minne

31. mai i år sovna Leiv Døssland inn, 81 år gammal. Med han er grunn­ leggjaren og mangeårig redaktør i Kvinnhersminne borte. Leiv Døssland var fødd i Fana 23. desember 1914. Far hans var lærar der. Men han døydde tidleg, og mora flytte til barndomsheimen sin på Sunde, der Leiv voks opp. I sitt vakse liv har Leiv Døssland flakka mykj e ikring som lærar i ulike skuleslag. Lenge var han i folkehøgskulen, men i dei seinare åra kom han inn i gymnaset, og då ein tok til med gymnas i Kvinnherad i 1972, kom han attende til heimkommunen og vart rektor der. Denne stillinga hadde han til han gjekk av i 1979. Leiv Døssland hadde heilt frå tidleg ungdom vore aktiv med i kultur­ livet, både ungdomslag og song- og musikkarbeid. Målrørsla var ei rørsle som låg hj mta hans nær, og då han såg at Husnes Mållag trong kveik midt i 1970-åra, tok han på seg formannsvervet eit års tid. Han ko.m attende til Husnes Mållag etter at han hadde gått av som rektor. No hadde han nye idear. Ein av desse var at mållaget skulle gje ut eit tidsskrift med hovud­ vekt på lokalsoge. Han undersøkte liknande tiltak andre stader i landet og by1ja å samla stoff. Men han kom fort til at Husnes prestegjeld var for lite for eit Iokal­ sogeskrift. Han tok difor initiativet til å få skipa eit nytt lag for heile kom­ munen, Kvinnherad sogelag, som mellom anna skulle vera med og gje ut det nemnde tidsskriftet. o I 1982 kom første boka ut. Ti ttelen var Arbok for Kvinnherad 1982. Døssland faun fort ut at tittelen var misvisande og kunne gje folk eit rangt inntrykk av innhaldet. Neste bok bar difor tittelen Kvinnhersminne, og dette vart namnet på tidsskriftet seinare og. Det var Leiv Døssland som gav ut dei fem første kvinnhersminna, 1982, 1984, 1986, 1988 og 1990. Då gav han frå seg arbeidet. Men i desse åra la han ned my kj e arbeidskraft i tiltaket. Han hadde sj ølvsagt eit skrift­ styre til å hjelpa seg, men hovudarbeidet var det han som !aut gjera. I kvart nummer skreiv han fleire artiklar, og noko hj elp hadde han av kona si, Eldbjørg. Han redigerte og vørdsla på det andre skreiv, og han tok sta­ dig kontakt med folk som hadde stoffsom dei - eller han - kunne skriva om. Dessutan var det han som styrde distribusjonen, og dei første num­ mera var han sj ølv på bygdene og seide. Lageret hadde han i huset sitt på Opsåsen. No er han ikkje lenger blant oss. Men minnet om han vil leva, og Kvinnhersrninneskal førast vidare i Leiv Døsslands ånd. Fred over minnet hans!

Anfinn Otterå Innhald

AMERIKA - DRAUMEN OM FRIDOM OG JORD 10 Av Arne Sunde

PORTEN TIL AMERIKA 19 Av Kåre Eldøy

AMERIKABREV 22

ACHILD FOR A DAY 26 Av Baard Stordahl

ElT BREV FRÅ ROSENDAL TIL AMERIKA 28 Av Johan Storm Munch

ALT ER LIGESOM EN DRØM 36 Av Kåre Eldøy

FRÅ OMVIKDALEN TIL USA SOM 8-ÅRING 44

o Av Ase Marie Hellesøy

UTVANDRINGA FRÅ HELVIK 53 Av Aden Twedt

THE LANDA CLAN 61 Av Oddmund Tofte

7 NYBYGGJARAR I STORY COUNTY, IOWA 71 Av Reidar Sætre

FANN LUKKA I AMERIKA 78

FRÅ MUSLAND TIL USKEDALEN 83

MINNE 85 Av Lilly Johnson Eckstrom

LARS VAAGE ALIAS LEWIS OLSON 88 Av Erling Vaage

HUSNESINGAR I SEATTLE 91 Av Erling Vaage

HEIM TIL 17. MAI 94 Av Knut Eikeland

DIVIDED HEART 98 Av Inger og Ingrid Lund

GODE HANS KJÆRLAND 104

BESTEFAR FORTA LDE 107 Av Kj etil Hellesøy

8 , , • ,

__ _

--... � . ---El ) l -<:( l 1 / Cl (/ \ "'( ' 1 l < ) // q_- / l l l \_} l

7 l ) l l l l l l l ' .

9 ARNE SUNDE: Amerika draumen om fridom og jord

Bit riss over utvandringa frå Kvinnherad og Noreg

-Få sider av Noregssoga er så fascinerande som utvandringa frå Noreg til USA. Statistikkane forte! at over 800.000 menneske forlet Noreg i hun­ dreårsperioden 1825-1925; etter 1925 reiste ca 100.000. Til saman vert dette godt og vel 900.000 menneske som emigrerte frå Noreg til over­ sj øiske land. Utvandringa frå Noreg var støne enn frå dei fl este land. I høve til folketalet er det berre Irland som sende fleire av sine eigne til USA enn Noreg. Korleis kunne dette skje? Kvifor forlet nesten ein mil­ lion nordmenn familie, heimbygd og fedreland for å søkja lukka i eit framandt land? Grunnane er mange og samansette som utvandrarane sj ølve. Det let seg ikkj e peika på ein einskild grunn, eller nokre få, men eit konglomerat av årsaker. Dei varierer frå tid til tid, frå distrikt til dis­ trikt og frå person til person. - Kvinnherad høyrer ikkje blant dei kommunane som sende fl est utvandrarar over havet. Totalt reiste bene vel 2.500. I høve til folketalet er dette omlag på gjennomsnittet for fylket, men over landsgjennomsnit­ tet. Men utvandringsintensiteten i dei ulike bygdene i Kvinnherad vari­ erte. Dette er kanskje ikkje så merkeleg i ein så stor og langstrekt kom­ mune som Kvinnherad er. Flest utvandrarar finn vi i dei indre bygdene. - Hittil har det vore skrive lite om utvandringa frå Kvinnherad til Amerika. I Kvinnherad Bygdesoga av Erling Vaage, har forfattaren skrive

10 ". · FILLINGTHEPRAIRIEWITHFARMERS .. ·: ·. · � · ·.,.'·�,::·:··. ·'- ,.·, , .. 1 • The settlement of Iowa generally occurred from southeast to northwest. The map shows that by 1B50.�fult agricultural settlement had occurred in seven counties, generally lying along the Mississippi and Des Moines river valleys. ·

t wasn't until 1890 that northwest density of at !east 15 people per I Iowa- generally the state's most square mile. That density of marshy and treeless region - had population suggested a family living · reached a point of full agriculturaf on each quarter-section(160 acres) settlement, defined as a population of land. SOURCE: Daryl M. S�ith, University of NorthGm Iowa.

" . ". . • . ' · . . . EXPLQSJON Of PEOPLE . · : ' · · • • •. � .. 1860 census showed where 1833 about 50 people B Open to settlement • The for the first time in 1833, the residents of Iowa were born: 1836 0,531 people lowa's population l1 increased at an Other incredible rate as more Virginia 1838 23,242 people and more lndian lands 17,944 l became available to the Illinois white settlers. 1840 43,112 people 26,696 l New Yorl

' 1860 674,913 people V.,. . SOURCE: State Hlstorlcal Soclø!y

/'.L\H.Y El.LEN KELLEY/ TUE REGlSTt:R

11 eit interessant kapittel om utvandringa frå bygdene våre. Elles fi nst der nokre få einkildartiklar og nokre slektsstudiar (helst av etterkomarar av kvinnheringar i Amerika) som forte! om familiebakgrunnen i Kvinn­ herad. Noko samla oversyn eller studie over utvandringa frå Kvinnherad fins ikkje. Her ligg det mykje interessant materiale og ventar på den som får tid og høve til å setja i gang. Ei slik undersøkjing ville ha vore eit verdfullt bidrag til lokalsoga vår. Denne vesle artikkelen her er ikkje meint å vera noko uttømmande studie. Målet med denne vesle artikkelen er å setja utvandringa frå Kvinnherad inn i eit nasjonalt perspektiv.

2500 emigrantar Utvandringa frå Kvinnherad er del av den store emigrasjonen frå Noreg. Den organiserte utvandringa frå Noreg bytja i 1825 då 52 menneske drog

Kvinnhered kyrkje i Calamus i Iowa.

12 frå Tysvær til Amerika med sluppen Restauration. Desse menneska var kvekarar som søkte religionsfridom og ei betre framtid i Amerika. Dermed var det heile i gang. I det første tiåret etter 1825, var utvandringa heller lita og sporadisk, og årviss vart ho ikkje før i 1836. I 1836 drog dei første utvandrarane frå Vo ss og Hardanger, og i 1839 for dei første frå Sogn. I tidbolken mellom 1825 og 1850 emigrerte berre ein 15-16.000 men­ neske frå Noreg. Det er frå midten av 1860-åra at masseutvandringa tek til. Etter borgarkrigen skil ein mellom tre store utvandrarbølgjer. Den før­ ste vert rekna frå 1866-1877 med 111.000 utvandrarar. Den andre og største strekkjer seg frå 1879-1893 med 256.000 emigrantar, og den siste store bølgjakom i det første tiåret av vårt hundreår med 190.000 utvan­ drarar. Ei mindre bølgje kom i åra mellom 1923 og 1929 med 86.000 emigrantar. Med depresjonen minka utvandringa noko, men i etterkrigs­ åra har omlag 50.000 menneske reist til USA og Canada. Det ser ut til at utvandringa frå Kvinnherad følgjer utvandringsmønsteret for resten av landet. Som i landet elles, reiste dei fleste frå Kvinnherad i 1880- og 1890-åra. Utvandringa synest og avhengig av konjunkturar her heime og i Amerika; etter dårlege tider i Noreg finn vi ein auke i utvandringa. Borgarkrigen og rykte om indianaroppstandar førde til ein nedgang i utvandringa.

Det gjekk ikkje lang tid før dei første norske immigrantane slo seg ned i Midtvesten som alt tidleg vart sentrum for det norske Amerika. Seinare spreidde den norske busetnaden seg til alle statar og Canada, og i dette hundreåret finn ein mange store norske koloniar i byane på aust- og vest­ kysten av USA. Men Midtvesten har alltid vore hovudsetet for den mest framståande sosiale og kulturelle aktiviteten til nordmennene i Amerika. I 1836 reiste dei første kvinnheringane til Amerika. Det var eit ektepar frå Ølve; Eirik Johannessen Huse og kona Ingeborg Johannnesdotter f. Svoldal. Ekteparet var busette i Jektevika på Nes ved Mundheim. Dei for til Amerika med båten «Norske Klippe» saman med eit følgje frå Sunnhordaland og Hardanger. Eirik og Ingeborg slo seg ned i Fox River i Illinois. Dei fekk to barn. Eirik døydde alt i 1840, 37 år gamal, medan Ingeborg levde til 1884. I 1839 reiste bror til Eirik til Amerika. Han og kona kom og frå Jektevika. I 1840 drog eit følgje frå Hatlestrand.

13 Utvandringa kom altså relativt tidleg i gang i vårt distrikt. I perioden 1836-1843 er det registrert 154 utvandrarar frå Sunnhordland og Hardanger. Av desse kom 18 frå Kvinnherad og 16 frå Fj elberg. Mot slut­ ten av 1840-åra reiste fleire frå Uskedalen, og nokre av desse grunnla eit Kvinnherad-settlement i Clinton County i Iowa som vi skal høyra meir om semare. Kor mange som til saman reiste frå Kvinnherad, veit eg ikkje nøyak­ tig. Frå 1840, då dei fyrste drog, og fram til 1900, har bygdabokskrivar Erling Vaage talt opp 1.682 utvandrarar. Ein annan statistikk (emigrant­ protokollar) over utvandrarar frå Fj elberg og Kvinnherad fo rte! at 1.708 utvandrarar forlet kommunen i åra 1865-1905. I åra like etter hundreårs­ skiftet var det stor utvandring frå landet som heilskap og venteleg også frå Kvinnherad. I 1930-åra minka utvandrarstraumen, men i åra etter kri­ gen reiste etter måten mange kvinnheringar over havet til USA. Dersom ein reknar rundt 2.500 utvandrarar totalt, er ein nokolunde på rett veg. Samanlikna med andre kommunar, er utvandringa frå vår kommune over gjennomsnittet. Utvandringsintensiteten (årleg utvandring pr. tusen av middelfolkemengda) er for Kvinnherad i åra 1836-1865 2.6, for Horda­ land fylke 2.7, for Sogn og Fj ordane 4.5, for Rogaland 3.0 og 1.7 for lan­ det elles. Grunnen til at Kvinnherad, Hordaland og grannefylka elles hadde større utvandring enn andre landsdelar den første tida, skuldast at utvandringa tok til i kyst- og fj ords tro ka. I femårs bolken l 860-65 au kar utvandringa frå Kvinnherad. Då forlet 260 menneske Kvinnherad, 200 for frå Kinsarvik og 157 frå Fj elberg.

K vifo r reiste fo lk frå Kvinnherad? Som sagt er årsakene for utvandringa samansette og kompliserte; dei varierer frå voner om ei betre framtid, håp om arbeid, flukt frå fattigdom og elende, til personlege grunnar som sviken kj ærleik. Til dette biletet må vi og rekna det psykologiske aspektet, smitteeffekten, det som ofte vert kalla Amerikafeber. Historikarar bruker ofte termane push og pull faktorar når dei diskute­ rer utvandrarårsakene. Pushfaktorane er dei som fekk folk til å reisa frå landet, medan pullfaktorane er forholda i USA som lokka immigrantane til seg.

14 Det er mange sp or etter utvandra kvinnheringar på kyrkjegardane z Iowa.

Tek vi pushfaktorane først, er det dei sosiale, demografiske og økono­ miske forholda i Kvinnherad ein må leggja mest vekt på. Dette skriv Vaage mykje om i bygdeboka. Vaage nemner at før 1850 var Kvinnherad eit samfunn i stillstand eller sein utvikling når det galdt jordbruksdrift og andre næringar, men med eit aulande folketal som truga med å sprengja alle grenser. Dette kan vera med på å forklara den til dels store utvan­ dringa før 1860 frå bygdene. Men frå 1850 skjer det store endringar i bygdene. Vaage skriv om framgang i næringsvegane i siste halvparten av 1800-talet, og hovudkon­ klusjonen hans er at kvinnheringane stod seg relativt bra i denne bolken. Om jordbruket ikkje kunne sysselsetj a alle som voks opp, var Kvinnherad relativt tidleg ute med andre næringar som hermetikkindustri, dampskips­ fart og skipsindustri som gav nye arbeidsplassar. Vidare kunne mange få ekstra matforsyningar frå jakt og fiske. Fisket har vore ei viktig attåtnæ­ ring og mataukkjelde for kvinheringane i generasjonar. Vaage nemner og at kvinnheringane var tidleg ute med nye metodar innan jordbruk.

15 Jordbruket var hovudnæringa for dei aller fleste i Kvinnherad på 1800- talet. Dei som ikkje hadde gard, hadde gjerne ein åkerlapp der dei kunne dyrka litt til matauk. Dessutan var jektefarten ein leveveg eller attåtinn­ kome for mange. Slik sett ser det ut til at dei fleste fekk sitt daglege brød. Når det gjeld dei demografiske forholda, er det overfolking ein først og fremst tenkjer på. Store barneflokkarfø rde til rift om brødet. Berre ein kunne overta garden, og dei andre måtte finna seg arbeid andre stader. Dette førde til ei søking etter arbeid. Mange fekk seg arbeid som teneste­ folk på gardane, i dei mange nye næringsvegane som voks fram eller i andre bygder eller byar. Vaage nemner at talet på husmenn gjekk kraftig ned etter 1860-åra. Dette vil eg tru ikkje åleine skuldast utvandringa til Amerika. Ikkje alle husmenn kunne skaffa seg pengar til Amerikabillett. Mest truleg er det at husmennene og borna deira fekk seg arbeid i andre næringar som voks fram på denne tida. Dette kan forklara noko av tilbakegangen av talet på husmenn. Mange unge fekk seg ofte arbeid andre stader på Vestlandet. Etterspurnaden etter arbeid var stor i byar som Bergen og Haugesund, og mange kvinner og menn fann seg arbeid i desse byane. Ein skal heller ikkje sjå bort frå at etappeutvandring gjorde seg gjeldande. Etappe­ utvandring er når ein person først slår seg ned mellombels ein stad i lan­ det får så å emigrera seinare. Konklusjonen her må vera at Kvinnherad hadde nokolunde tilfredsstil­ lande næringstilbod og bra tilbad på arbeidsplassar samanlikna med andre kommunar. Kva som er bra eller tilfredsstillande til ei kvar tid, er relative omgrep. Dei reelle årskane for utvandringa kan tru leg sporast til ein draum eller eit ynskje om å skaffa seg betre levekår for seg og sine. Pullfaktorane er minst like samansette og spennande som pushfaktorane. Kva var det med USA som lokka titusenvis av immigrantar til seg? Først og fremst var det vonene om ei betre framtid. Dei fleste som reiste til Amerika i fØlTe hundreåret enda opp innan jordbruket. Amerika vart tidleg draumelan­ det, eit Canans land. Kor kom desse ideane ifrå? Allereie rundt 1840 kom der ut bøker om Amerika med norske emigrantar som målgruppe. Den viktigaste kjelda for kunnskap om Amerika, og kanskje den vikti­ gaste pullfaktoren for potensielle emigrantar, var likevel breva frå slekt og vener i Amerika. I tallause brev til gamlelandet fmtalde emigrantane om forholda i det nye landet. Svært ofte enda breva med ei oppmoding til

16 dei kjære heime i Noreg om å koma etter. No var det slett ikkje noko enkel sak å senda brev frå USA til Noreg for 150 år sidan. Eit frimerke kosta omlag ei dagløn, og sendinga tok ganske lang tid. Derfor var breva ofte stila til fleiremottakarar og var generelle i innhaldet. Breva kunne gå frå gard til gard, frå grend til grend, og det retoriske innhaldet kunne nok påverka mang ein potensiell emigrant til å ta den endelege avgjerda om oppbrot og reise. Ein av dei meste kj ende brevskrivarane frå pionertida, Gjert Gregoriusen Hovland, utvandra frå Tysnes i 1831. I mange brev til slekt og vener i gamlelandet gav han eit rosande bilete av det nye landet. Prost Niels Hertzberg meinte at det var breva til Hovland som spreidde amerikafeberen til Hardanger. Breva hans vandra frå bygd til bygd, og det er slett ikkje utenkjeleg ut frå den geografiske nærleiken at ein del kvinn­ heringar kan ha lese breva til Hovland og vorte påverka av dei. Då dampskipa kom etter borgarkrigen, tilsette ein del selskap agentar for å lokka folk over. Med dampskipa vart overfarten kortare og enklare, og norskamerikanarane kunne lettare ta seg ein tur heim til gamlelandet. Desse folka gjorde ofte eit sterk inntrykk på dei heime. Fine klede, pengar i lomma og ut:rulegehist orier om Amerika var noko som gjorde inntrykk på folk her heime. Tidlegare ernigrantar hadde ofte med seg eller sende heim såkalla «prepaid tickets». Slike førehandsbetalte billettar var ganske vanlege. Ein reknar med at vel ein tredel av alle ernigrantar frå Noreg kom over på slike billettar i åra før hundreårsskiftet. Sjølve reisa over havet endra seg gjennom åra. Dei første f6r sj ølvsagt med seglskip. Først bar det i båt frå Kvinnherad til Bergen der seglskipet låg. Der kunne avreisa bli utsett på grunn av dårlege vindforhold. Sjølve overfarten kunne ta fleire månader, og forholda om bord var heller dår­ lege, ernigrantane måtte sj ølve ha med seg forsyningar for den lange reisa. Dei fleste seglskipa kom til New York, og enno gjenstod ei lang reise. Med dampskipa endra reiseforholda seg, og dampskipa brukte ofte Quebec som endehamn. Delifrå nytta imrnigrantane jarnbane innover i landet. Svært mange kom til slekt og vener. Flest Kvinnhelingar finn vi i Iowa, men mange slo seg også ned i dei andre statane i Midtvesten som Illinois, Minnesota, Wisconsin og Dakotastatane. Homesteadlova av 1862 gav gratis jord mot eit lite oppmålingsgebyr. Tanken på gratis jord lokka mange. Flesteparten av dei tidlegaste imrnigrantane vart fannarar.

17 Andre fekk arbeid innan skogsdrift. Seinare finn vi mange Kvinnheringar som fiskarar på vestkysten og som tenestefolk i byane. I Iowa finn vi det sosiale og kulturelle senteret til kvinnheringane. I denne staten slo mange kvinnheringar seg ned, og der bygde dei seg sku­ lar og kyrkjer. Fj elberg kyrkjelyd vart skipa sommaren 1865. Skipinga gjekk føre seg i huset til TØtTes Skarveland. Presten N. Amlund fekk ski­ pinga i stand. I desember 1866 talde kyrkjelyden 81 medlemer. Kyrkjebygging, religionsskule og presteval vart difor ståande forhand­ lingsemne på kvart møte. I 1867 vart det bestemt å byggjakyrkja, og byg­ get vart vigsla i november same året. Kyrkjelyden kalla seg «Fjelberg Norsk Evangelisk Lutherske Menighet av den uforandrede augsburgske Konfession, ved Ballard Grove, Story og Polk Counties». I 1868 talde kyrkjelyden 534 medlemer. I 1888 blei kyrkja splitta grunna nådevalsstri­ den. Kyrkjelyden dreiv songkor, kvinneforeining, ungdomsforeining, religionsskule, misjonsforeining m.m. Ein annan kyrkjelyd-Kvinnhered norsk luthersk evangelisk menighet -blei skipa i Calamus i Clinton county i Iowa i 1861. Den første kyrkja vart reist i 1863. I 1877 vart det bygd ny kyrkje. Prisen var 6.000 dollar eller 40.000 kr. Blant namna på prestar og tillitsfolk finn vi Thvedt, Donnehoug, Bringedal, Lund og Nerhus. Også denne kyrkjelyden dreiv kvinneforeining, ungdomsforeining og sogar ei eiga «Pikeforening.» No er båe kyrkjene borte, men enno finst der spor etter kvinnheringar i Iowa. Ei vandring på kyrkjegardar vil kunna fortelja sitt. Banda mellom den gamle og den nye verda vert framleis haldne i live. Kvinnherad har sin venskapsby i Story City. Og kvart år kj em det amerikanarar hit til byg­ dene på leit etter slektsband.

Litteratur:

Eggen, Arnfinn: (red) Utvandringa- det store oppbrotet, Oslo l 979 Lovoll, OddS.: Det løfterike Landet, Oslo 1983 Nerhus, Hans: Sunnhordlendske kyrkjelydar i Amerika, Stord 1943 Norlie, O.M.(red): Norsk Lutherske Menigheter i Amerika 1843-1916 Augsburg Publishing House 1918 Semmingsen, Ingrid: Veien mot Vest, I.II Oslo 1941, 1950 Vaage, Erling: Kvinnherad, Bygdesoga. Kvinnherad 1972

18 KÅREELDØY: Porten til Amerika og «Emigrantreisens Begyndelse», o i Arvik i Kvinnherad

For nokre år sidan var Eirik I. Eldøy - med røter i Kvinnherad og hytte i Årvik - innom immigrasjonsmuseet på Ellis Island i New York. Inne i hovudbygningen fanga eit kj empestort fotografi på mest ein heil vegg hans interesse, for det var noko heimekjent med det, ein robåt på fj orden fullasta med folk og bagasje mot ein traust bakgrunn av bergskorter og marker, nokre hus hist og her. Etter å ha studert meir på detalj ane, særleg handelsbua nede ved sjøen, gjekk det opp for han at det var Kysnesstrand han såg i bakgrunnen. Fotografiet hadde påskrifta «Emigrantreisens Begyndelse» og var signert av fotograf Wilse. Vel heirnkomenfrå USA sette han seg føre å finna ut meir om historia o attom dette fotografiet. Han spurde seg fram i Kysnesstrand og Arvik, og o fekk spesielt god hjelp av Ingrid Nelly Hesvik, busett i Arvik. Ho visste namna på alle som var med i båten, dei fleste frå Årvik. Etter å ha under­ søkt nærare i Utvandrararkivet for Hordaland, kan det gjevastdesse opp­ lysningane om dei som sit i båten. Me nemner først Amerikafararane:

l) Peder Jonsson Årvik, f. 1880, frå husmannsplassen Øvrebøen, står bak i båten, på veg attende til Tacoma i staten Washington, USA, etter å ha vore der i fire år alt. Han reiste ut første gong i mars 1900 med America Line frå Bergen. No var han heime for å henta kj ærasten sin. o 2) Inger Jonette Jonsdtr. Arvik, (1886-1976), frå Øvrebøen, syster til

19 Peder. Ho har rund, kvit hatt på seg. Reiste også til Tacoma, Washington. 3) Gunhilde Kristine Mikkelsdtr. Kysnes, f. 1886, trulova med ovannemnde Peder Jonsson Årvik. Ho også med kvit hatt. 4) Rasmus Mikkelsen Kysnes, f. 1885, sit attarst i båten. Han er bror til Gunhild. Dei neste er med for å skyssa Amerikafararane ut til rutebåten og seia farvel: o 5) Sjur Jonsson Arvik (1877-1964) er med og ror ekspedisjons båten. Denne gongen har dei borda rutebåten utanfor Kysnes. o 6) Ingrid Pedersdtr. Arvik (1850-1945) frå Øvrebøen, mor til Peder og Inger, som begge skal til Amerika. Ho sit mellom dei to unge jentene. 7) Frantz Butler Jonsson Årvik, f. 1881, frå garden Årvik.

Dette biletet, «Emigrantreisens Begyndelse», heng på heidersp lass i immigrasjonsmuseet i New York. Biletet er frå Årvik, og er telæ av fo to­ graf Anders Beer Wilse.

20 8) Tobias Gangdal 9) Knut Furhovde, f. 1888, frå Gausvik.

Ombord i rutebåten til Bergen stod fotografen med fotoapparatet sitt opp­ stilt. Han må ha tykt om motivet og fanga det inn på linsa i rette augne­ blinken. Datoen må ha vore ein av dei siste dag ane av august månad 1906, for etter utvandrararkivet reiste alle fire frå Bergen l. september 1906 med skip tilhøyrande Canadian Pacific Line. Fotografen var Anders Beer Wilse (1865-1949), fødd i Flekkefjord. Han hadde utdanna seg som teknikar i Horten, og var i mange år jernba­ neingeniør i USA, deretter i åra 1897-1900 fotograf i Seattle. I 1901 var han komen attende til Noreg og hadde opna eigen fotograffonetning i Oslo. Wilse var pioner i landskapsfotografering her i landet. Me ser at han hadde nær tilknyting til USA. Det er på det reine at han også var på Ellis Island og fotograferte immigrantmiljøet der kring hundreårsskiftet. Gunhild og Peder Årvik gifte seg i Amerika og busette seg i Tacoma, Wash. I USA skreiv han seg for Peder Johnson Orwick. Det er fortalt at han ei tid budde i San Francisco, der han fekk seg jobb som fangevaktar på den vidgjetne fengselsøya Alcatraz utanfor byen. Rasmus Mikkelsen Kysnes stogga ikkje meir enn kring fire år i Amerika, og vende så heim­ att. Unge Inger Årvik tente hos ein norsk familie i USA, visstnok på vest­ kysten, der ho møtte sunnmøringen Laurits Måseide. Etter ei tid i Amerika reiste også dei heimatt til Noreg, der dei gifte seg og slo seg ned på Sunnmøre. Dotter deira, Ingrid, som har gjeve viktige opplysningar om Amerikafararane, kom attende til Årvik, der ho vart gift med John Hesvik. Frå tunet sitt ser ho opp på husmannsplassen Øvrebøen. Det var derifrå dei reiste, han Peder Årvik og systera hans, Inger Jonette. Som ein kuriositet kan nemnast at Ingrid Hes vik har eit vakkert målar­ stykke på veggen i stova si, måla av Svein Bringeland etter det same Wilsebiletet som heng i stmt format på ein vegg i immigrasjonsmuseet på Ellis Island. Nedskrivaren av dette seier takk til informantane Eirik L Eldøy og Ingrid Hesvik for opplysningane, og til Utvandrararkivet for Hordaland v/ Jahn Sjursen for verdfull hj elp i arbeidet med denne artikkelen.

21 Amerikabrev

Bård Hansson Eikeland (f 1788) frå Hatlestrand, emigrerte til Amerika kring 1835, og var såleis ein av dei aller fyrste som reiste. Han hadde med seg kone (som ein ikkje sikkert veit namnet på, og borna Hans og Birthe. 11838 sende han dette brevet heim til bror sin:

!Al ægte6az, CYffa/zd!l!az:J !l!aøaz, cfA:au�etAtt/l· .0et

(lei '?'/ Oa

!llaad at .!/me.:fiz

CU tJaz 7 tzye 0.'7 2 i2Jqt7ez ttaclemayi .Jøa1: '?'/ !llgiell .l/iaf o.; t'el;,)fy t'

22 !lJom Jloc! elet got ad - fZJez fZJøde 5 /JJøm, en t'at 1!0 am; cy fZJe !ZJ!eo !7lrgzame i eletJtoze IYltla/lliJiie ftm; cy tm G'ztlfl;xtg'lz A.eJ;ede/lagcl

cy tli Jtl/lf/- CUfizotillte OJJ de/l t!!fcy !ffJe 2!/a/?Yt (leue Ol/l cloz t'al. .Jo/ ez Mlæ

OtE/?tJe at �e til CYI6?tle i gioz.fiz Jøoz, menjJllll la/ld !ZJaadoz (lat Jtoz - i_/en/lO/lZ /llll/?tJejJæ/le !ZJyez !ffJie t'(/Za CYfYozA cy til o1/6m1iajJllll oz cla/lVJ6aa

æ: !ffJte natt qy clag i 6 c!�tJez med 1!yrgte JO/ll Jtot!jJaa {J{W/j c5'Æfo ved Aanalen qy eie !7laacle t;azfia 1!5ti l 30 alle/l !a/?tle og 3 acl 4 alen 6æcle cy JtaÆ oz 3ficlt c(t;6t � .93� ez. e/t !ZJy JO/Il 49'ez /læz æcl et M/lcl Aak!et ::tleyA-Æez/ 300 mile lcu?tJt;· og gam i moe! /Zoz. S'icmat!a cy i -!f!CI mocl CYfYøz. 2!/aÆe fZJez

ez. //Ztl/lge &Jez. qy J!oz J!ttpyazt;· //Za/?Ye fZJa/IVJ !lJaat!e og clerf/la !ffJte {!/ jJaa et 3-mcotzet JA-tp cy oaz 6 t{'/a tl/ldez oægJ ./Øzo oz tJi A-om til !lJyoz .;1 &tÆago (G'zicago. zed) Øet ez../Øute &fm til C!uzoeJ61 f.!lllinoh. zed) og dez. 6/eo 6zæA-Æet 1! /ltmke /Ile/l i'?CJm to/t; JÆade clezq/. %. oi Aez fZJa/IVJOaacl - Attn

CU (<;-eie i omeolet 1000 fl) ogfi c!erif600 Øa!ez. cy clez iflagcleJ{g 75 qy ta6te elet !tele Øet acloazeJ alle at.!fløze CU !tal MA-e atJfj;g te fizo Az[y. fZJe./Oze/U:ie Jtatez. eze Jaa· ttduøteJ at ingozjJOtle/lt a/ ffllaA-t m:IJ Æa/t tout elet � to

23 .J!h: 50 clakz qy .9ltmJ lientfiz Alæc!ez q{j .1Aole oy /ltcJåme LYJzitlta 65 Ø �pute am (tjefJie lt1111 //lo/ 30 q{j .Pc/et am 50.

O'fft/1e 6øm lmez q{j talez yot mye!J --;--/�9' oy mi/l Aone tala .Jaa /ll�(jet at tlf Aa11 yot (!le�e oJ.J Jelt< � tlalll/llolet ltez ez c(!lzt -.Jaa /ta;z.Øozcle elet yocltcle;z. JO/N (tjØjJ!e tlC//11/llOI cy-fizcle !tidqy !tat;e /lleci.Jo/.9'orle J(e/?j'C Alæ­ clez. Oz .f:Jøzo&?j' AoJ!ezltez; fia 40 til 50 clalezIlle/l Aozt /i;z .J(tjozla ez !tez yot (tjØjJpaa. � Aa;z. gme to .9iamaw J(tjoztezjoz en iYll6ciJ Øqc; O!f J/lttJ ev ltez; yot(jØjJ paa.

� leclo/e Ame .JO/Il· Ao/ll ltezeim Ja/Il/Ile tid JO/llJ�Y C!'/ tYtt .J!f!flcl(rje ez. /lit qezezq/' 20 clalezcy- Aa;z 2 amp vete .J{Cj til !&mel - CfC/IOCJ ez et !&!.fl!&t;zc/ /ll eci.JilWa ooezlt'!'JilU?j'Cl;./loclel/le yaaz .J!ille - U?j'e/l .JAacle­ l(r;e Øyz ltazoi ayfyyte,/Oz O!f i;?c;e;z ltamcle!lc{tzijlet; cS'Aolm ez !tez til alle

.9Jøm qy 6/ivez·lcezcle at !zo .9Ji6elm qy r!Yui.Jii !&cle!Je C!9' Øøcl

Ylaz /leJfoz. alle Jlq(jJ løo !zæz.xl Jom o-ØA: qy CiAe q{j mlnøtt /llec(jleze oy paa JO/Il/Ile J!eclez ez.JNAAn tzæet; .9iozt Jqc;t d ltm 6aaclepzco!ez qy

jJZOJ/ez qy eie Acm yot .9Ji6elm. � !zoz at claJcy tYll i ul6zyrc; elet til6acl ./�'7 '§ltd med til/a/,ie '!'file &/Il cle/Jl. t'ilcle yiæ clezo .91æJkr 6aacle ;OC/?j'Cl! qy llteze Aa;z. lta;z Mlre JAq#? clml· cS'alo/ltecl -Jeta 6/it'n . Øø;!Ciellle iA/re playet //led/zaazde ttk(tzi/iet; CZ$ yioez. c!Cill· JO/Il· vi .!JIIle.J. . 91coteme yctaz

lltllrltcy- pzæAez. ooz c/e;;z /rom/Ila % ev i;�r;e;z .9iiezlrer, /l/at eie .9'aaz O!f pzælrezltiJt cy- ltez i ltttttJ O!f tttle paammAen oy /ll{{/1 Acm rfs;rlre '§rtclltooz, Jlza;z ez Jaa· vel JO/IZ. i lrizAe;z,

W '§!tel Jo/ez. wz; to ellev 3 oezefivamleclo i lllitllltl'll clez d(/cy Jelo tJæte

mit i6la;zc/et c/e/ll, iZJen;ze .9z:æc/iAallten ez. JO/Il C/l .9J/bl(l clez. d/cle tiJe

{lltc/e;z. .9Jibld t:§lm. !7llltøzel/le Aa;z Mlre 6/ioe O/lll'Cil!e o/C/l oævl(c;Jilztlet

pze.Jt qy mela /llaa !/Jø;zcleme .9Jdale tienclaz. til !tam -enc6(f!Ønt eie ii?(/C/b I!JIIte /zav elev q/'- !teztøz /Ila ilrlre .J!aa /llec! %tte;z. i ltaa;lllm/Oz Jill.!JIIl/Z optzæA/ret; CZ$ ez. alle q/'az. CYftazmAe cS'IæAt oy '§ltd/zaz licltt/Oz alle tZ9'e

24 mqet ej' rim.fimæ mm e 6/iæz &øo giez fZJørlea ty Jj}td rlømmez ih-A-e gfez 1Jolm ttlæadiyJ, men rletA-oaz tJzez meze aa-jJaa tiOZ !ij{:zte ez 6eJA-q.fåz, CZJæz. 1Jærl{t; lzi&et tyjy ømA-ez !7!Cuetz .2!/ec/;aj'e OJ til det c5'.åte ty at [Itgfez fZJørlm maate OjJJta a tilet 2}/oa!iyt !&ti. .2!/e;et9a�t!i a. .Yatta C/lttarq;. 2 7 !k6utartt 1S3

.9Jaaz %metz J')

1> Rørelse:::: aktivitet?

"Kona var 50 åri 1835, reiste dei likevel før? "Buflo =Buffalo ved Lake Erie. Frå New York opp Hudsonelva til Albany, kanalen vestover til Buffalo.

Siste delen vestover dei store sjøane til staten Illinois.

" Leykkeri =Lake Erie.

s> Artig skrivemåte for byen Chicago.

"Elinoes!Ellenoes som han skriv= Illinoes.

'' Potentat= (frå latin) makt.

"'Baard Hansson Eikeland f. 1788 Hatlestrand, bondeson av foreldre Hans Olson 1728-1815 og Brita

HansdotterTufta 1748-1814. Baard vart gift 1818 med Bol Larsdotter Skarvatun 1785-

" Broren er vel Steffen f. 1778. Broren Hans f. 1775 og søstra Herborg f. 1791 var begge gifte på Skarvatun.

25 A Child For A Day

My years are declining but well I can see the place of my birth, it's so vivid to me. Th e bel! in the steeple, the church on the hill where Mother and God have me registered still. The sunset, the flowers, the meadow in dew it all lies befa re me, how grand is the view. The breath of the pinetrees, the birch by the mill, the old apple orchard that blossomed at will. Th e scent of the fi eld and the new mown hay how sweet it would tinger, how long it would stay. Th e meadow brook lazily winding its way as though it had done all its workfor the day.

The birds that would sing from the tre es and in flight how they fi lled my heart and my soul with de light. Th eir music a symphony, sweet and so clear I still seem to hear them as though I were there. Th e sides that emne dressed up in crimson and blue then changed into colours that God only knew. The tang in the air and the smell of the earth when nature in sp lendour gave infinite birth. How later in autumn she coloured the leaves when iceicles fo rmed fro m the drip of the eaves. The moss covered roof and the log cabins walls, so c old in the summer and warm in the fa ll.

The fi replace that glowedfrom the birch wood and coal, how homey it looked when I think of it all. My grandmother's spinning wheel, rocker and shawl, the pendulum clock that tickedfromthe wall. The kitten that purred by her side on the flom; the jar with sweet cookies that tasted like more. When mother she tenderly put me to bed

26 thenfolded her hands and bowed with her head. Still well I remember the words in her praye1;

« We thank Thee O Lord fo r thy love and thy care.» My heart how it thrills when I think of it all that part of my life is a part of my soul. l Jf Ihad a wish, only ane, I would pray: � God, let me again be a childfor a day! • l Baard Stordahl (1884-1959). ' (Fødd i Ølve, emigrerte som ung gut)

27 AV JOHAN STORM MUNCH Eit brev frå Rosendal til Amerika

Amerikabrevet den andre vegen

Frå Rosendal vart det sendt eit brev til Amerika den 10 oktober 1892. Brevet er skrive av Brita Tvedt frå Omvikdalen. Ho tente på den tida hos stamhusbesidder Rosenkrone på Baroniet. Ho sendte brevet til bror sin, Johannes, som hadde reist til Amerika dette året. Johannes Tvedt var frå før av utdanna som treskjerar og modellør, og hadde i dei to siste åra vore i København. Der var det steinarbeid i Marmorkyrkja og gyldenlærarbeid som gav han livsutkome. Han reiste til Amerika som så mange andre nordmenn for å tena pengar, og for å realisera ein draum om å verta rik. Johannes busette seg i Chicago, og fekk seg arbeid straks i ein tenacottaverkstad. Denne verk­ staden hadde mange store oppgåver med å dekorera monumentale bygg i Chicago. Byen var på den tida i ei rivande utvikling med mange nye bygg. I 1888 brann mesteparten av sentrum i Chicago ned, og byen vart bygd opp att som «storbyen» mot «prærielandet» i vest. Frå før hadde Brita to systrer i Amerika. Martha, den eldste, var på den tida gift med ein nordmann som heitte John Massa. Han var frå Arendalskanten. Dei budde på ein nybrottsgard i Ohio. Martha hadde reist over til Amerika tidleg i 1880-åra avdi truloveden hennar, Mons Mehl, frå Rosendal, hadde vorte sj uk der borte. Ho fann

28 guten dødssjuk av tæring. Mons døydde snart etter at Martha kom over. Martha vart også smitta av denne sjukdommen, og i 1892 er ho sjuk. Det er nett dette Brita skriv om i brevet sitt: «Da æ so maangeleisne mæ da, somme maa væra laake al si ti men æ da tæring so blir da desværre inkje so laang ti». Turberkulosen tok hardt for seg, og var den største folkesjukdommen på den tida. Brita prøvde å trøyste seg og broren med å skrive at den andre systera, Marianne, hadde skrive heim og fortalt at mannen til Martha var ein snill mann. Men Brita ynskjer seg over til Amerikafor hj elpa den sj uke systera. Ho slær det frå seg av di det ville vore gale for dei som sat att i gamlelandet. Brita klagar over at ho ikkje har høyrt frå syster Marianne på lang tid, men ho har fått vite av Johannes at Marianne har det bra og tener godt. Det siste var viktig å vite og var det fyrste målet på om ein lykkast i det nye landet. I brevet kj em Brita inn på tilhøvet til mora. Ho er sers bunden til mora og vil hjelpa henne så mykje som mogleg. Mora vart enkje i 1886 og budde på Tvedt i Omvikdalen. Ho var frå Krakjet i Rosendal. Mora hadde dagen føreåt sagt til Brita at ho hadde spunne ein del garn og ville laga grå klede til Johannes. Det var stasklede dengong. Mora planla å veva stoffet i kommande vinter og alle skulle få klede av stoffet, både Nils og Johannes. Nils var tvillingbror til Johannes og er odelsguten. Nils Tvedt var en spesiell kar, sier Brita. Det kj em fram ved at mora må be dei andre søskna om å få vita kor mykj e dei einskilde eigelutane på garden var verd da Nils overtok garden frå felleseiget etter faren. Korkj e Brita eller Marianne hadde slik kunnskap, og no vart Johannes spurt om han kunne hugsa noko. Dette hadde rimeligvis noko med vilkåra for det kåret som mora hadde rett på etter overtakinga av garden. Ei større sak i brevet er lensmannshusa. Mora har gitt Brita eit påbod om å skriva til Johannes at han burde kj øpa lensmannshusa på Skåla etter lensmann Halvard J. Enæs som døydde i 1892. Desse husa vart no selde for 4400 kroner eller 1100 daler på siste tinget. Det er litt overraskande at Brita gjev opp begge myntformene. Noreg gjekk over frå dalar til kroner i 1875. 22 år etter er det turvande for Brita å oppgi begge formene. Ho gjorde det rimelegvis for at det ikkje skulle verta nokre mistyingar.

29 30 Neste gong og tredje gong garden skulle bydast fram var i januar 1893. Brita tykte det var litt leit at ho måtte skriva dette og prøva å få bro­ ren sin attende til Kvinnherad. Ein grunn for at ho tykte det var leit, var sj ølvsagt at ho sj ølv gjerne ville dra over til Amerika, om det ikkje hadde vore for mykj e som batt henne heime. Men mora ville gjerne at Johannes kom heim og kj øpte seg hus på Skåla. Da kunne ho, skriv Brita, bu der og ikkje berre på Tvedt eller på Krakjet. Mora har slått frampå om at Johannes kunne halde skule på Skåla. Det er vel helst ein handverksskule av den typen Lars Kinsarvik hadde inne i fj orden, dei tenkjer på for Johannes Tvedt. Brita har ei rekkje skarpe kommentarar.Ved neste avsnitt nemner ho at John Eik har vore og henta ein kopparkjele og ville ha ein stor ein og. Nett den som Johannes hadde kj øpt attende til garden. John Eik er onke­ len til Brita. Brita er oppgitt over at nokre er so svære til å grave til seg. Brita blir «mismodig av alt dette kave» seier ho. Så fortel ho vidare at ho har fått noko rips som ho hadde safta og ville gje til mor si. Mora ville ikkje ha safta, så det er ikkje so greitt. Vidare fortel Brita at tausa til mora skal reise til våren, og ho trur at dottera, Brita, skal ta over arbeidet med å hjelpe mora. Her er Brita heilt klår. Det vil ho ikkje. Ei anna hending opptek Brita som ho må skrive om til bror sin. Låven til Mons på Kirkhus har brunne ned. Det var smågutane hans som tente på. Brita gjev vidare små glimt frå livet på Tvedt. Ho skriv at «Hos Tveiten gaar da mæ da sammo som det hm·jort før». Tveiten er far til dik­ taren Jens Tvedt og budde i Haugahuset på Tvedt. Tveiten hadde vore den fy rste herredkasseraren i Kvinnherad kommune, og m·kivskapet hans til kommunearkivet, det var eit skråskåp, står i Haugahuset den dag i dag. Så nemner Brita at Vo dla Heljen skal ha bryllup, og ho veit ikkj e om ho vert beden, men blir ho det, så vil ho ikkje gå! Ingen veit kva for ei straff det skulle ha vore, men noko gale er det sikkert, avdi meldinga er heilt klår. Helje på Vodlane må vere Helge Haugland som i 1892 gifte seg med Marta J onsdatter Skeie. Brita arbeidde hos stamhusbesiddar Gerhard Markus Hoff Rosen­ krone. Ho lærte finare handarbeid og matlaging av søstrene til stamhus­ besiddaren. Både ho og broren Johannes hadde eit nært tilhøve til Baroniet, og difor er det naturleg for Brita å nemne familien til stamhus-

31 Brita Tvedt skreiv brev til bror sin Johannes.

Johannes Tvedt reiste frå Omvikdalen til Amerika, og busette seg i Chicago.

32 besidderen. Dei danske slektningane hadde fått utsett heimreisa av di det var kolera i Århus. Det var ein sjukdom ein måtte halde seg langt i frå. o Det vart med to koleratilfelle i Arhus. Epidemien stogga med det. Det var familien Weiss som budde i Århus. Det var frå den familien dei kom dei siste stamhusbesidderene som budde på baroniet i dette hundreåret. Så kommenterer Brita at Johannes har bedt om at Brita kunne sende noko handarbeid til Ve rdsutstillinga i Chicago i 1893. Brita nernner dette også i det føne brevet som ho sendte til bror sin den 5. august -92. Men denne gongen kj em ho med framlegg om kva det kunne vera. Johannes hadde foreslått eit perlebrodert belte, men Brita meiner det blir for dyrt å senda det den lange vegen. Ho trur at ein brystduk er lettare å få av garde. Brita sjølv vil lage eit brodert forkle med kvit, raud og blå tråd. Brita vil setja i gang med dette arbeidet og senda det til Johannes så snart ho får tid til å sauma det. Noreg markerte seg sterkt på verdsutstillinga. Det var til denne utstil­ linga at det vart bygd ein modell av Gogstadskipet, og nordmenn seglde med dette vikingskipet over Altanterhavet og opp i dei store sjøane fram til Chicago til utstillinga. Går ein igjennom registeringa av norsk handar­ beid som blei stilt ut, finn vi handarbeid av Brita Tvedt. Ho gjorde for­ kleet ferdig og sende det til utstillinga ved hjelp av bror sin. Johannes Tvedt hadde også gjenstander på utstillinga saman med fleire treskjerarar frå Hardanger. Men han hadde mykje anna arbeid med å gjere i stand utstillinga. Blant anna var han med på å laga den store inn­ gangsporten til verdsutstillinga - «The golden Gate». Denne porten er dekorert med terrakottafliserog er det einaste bygget som i dag står att frå verdsutstillinga i 1893. Så er Brita heime att i brevet og skriv om kor vanskeleg det var å få tak i rimelege kåper. Ho hadde kontakta slekt i Stavanger utan å lykkast og såg seg nødd til finna noko i Bergen. I Rosendal var det tydelegvis ikkje kåper å få kj øpt som høvde for unge jenter i 1892. Brita er 18 år gamal dette året... Brita skriv at for ei stund sidan hadde ho vore på Krakjet og vitja Besto. Det var mormora. Ho var di verre skral og ho helste til Johannes og takka for livet. Besto såg fram til å sj å Johannes på ein betre plass i eit anna liv.

33 Til slutt i brevet kj em Brita tilbake til lensmannshuset, og ber Johannes seia ifrå om han vil ha det og spør i brevet om dei skal halde på det til han kj em heim. Brita sj ølv rår han ifrå kj øpet. Det blir for dyrt, seier ho. I eit svarbrev seinare seier Johannes nei takk. Det vart til slutt den nye lensmannen, Meidell, som kj øpte huset. For Johannes drog Chicago meir. Der er det mykje arbeid. Interessant arbeid var det med ei verdsutstilling med mykje utsmykking og kunsthandverk. Chicago var på den tida eit sentrum som Johannes likte å virke i.

Sluttkommentar på Amerikabrev a: Dette brevet som Brita sende frå Rosendal den l O. Oktober 1892, er eit av dei 600 breva eg har frå Amerikakorrespondansen mellom syskena frå Tvedt. Eg har funne breva etter Marianne og Brita i kister i Omvikdalen og etter Johannes i skuffer på Tangerås i Strandebarm. Sidan folk flest den gongen tok vare på alt, var det og naturleg for denne generasjonen å ta vare på breva dei fekk frå venner og slekt. Både Marianne og Johannes kom heim frå USA etter nokre år i Amerika og tok breva med seg. Marianne kom heim i 1895 og var tæringssjuk og døydde hos systera Brita. Johannes kom heim til Kristiania i 1899 og starta opp med ein modellørverkstad der. Desse breva er ein skatt ein kan ause av, og få detaljkunnskapar om den kontakten det var mellom dei som reiste og dei som vart att heime. Brita er bestemor mi, så det er triveleg å lære henne betre å kj enne gjen­ nom breva ho skreiv. Alle breva er fulle av detalj ar om dagleglivet og dei små hendingane i lokalsamfunnet. Det er kanskje ikkj e så rart, mottakeren Johannes Tvedt hadde nett reist heimanifrå og kj ende til alle dei tilhøva som er nemnde i brevet. Innimellom forteljingane om daglege hendingar kj em det fram person­ lege synspunkt frå skri varen. Brita har så lyst til å reise over til Amerika ho og. I eit anna brev nem­ ner ho at systera, Marianne som hadde huspost i Chicago, tente på 2 månader det Brita sj ølv fekk i årsløn hos baronen. Men Brita følte at ho var så bunden til mor slik at ho blei verande att heime.

34 Eit anna emne ho tek opp, er tilhøvet til broren Nils. På mange måtar sto Nils utanfor den nære kontakten som dei andre syskena hadde. Han var spesiell, mellom anna var han den som kunne drive forretning med hell. Han hadde i mange årlandbruksma skinforretning i Stavanger. Forholdet til sj ukdom og død var naturleg på den tida. Brita skriv at Besto takka for alt Johannes hadde gjort for henne, og Besto håpa at ho fekk sj å han i ei betre verd. Sjukdomen tæring var skremande, og mange døydde av den på denne tida. Alle tre systrene Tvedt bukka under for denne lungesjukdomen. Martha i 1893, Marianne i 1895 og Brita i 1910. I brevet skriv Brita med redsel om tæring .. Språkforma og ortografien er spesiell i brevskriving. Dei lærte riksmål på skulen og det vart nytta til formelle skriv som tinglysing og slikt. I breva skriv dei på dialekt og brukte nokre gonger riksmålsuttrykk der ikkje dialekten hadde ord som høvde. På slikt vis blei breva munnlege meldingar heimafrå, og Johannes Tvedt var heldig som hadde ei syster som sende brev nesten kvar månad med glimt frå dagleglivet i Kvinnherad.

35 KÅREELDØY: Alt er ligesom en drøm...

Eagle Grove vart samlingsstaden for ein del husnesingar. Frå husmanns­ plassen Borvik under baronigarden Bogsnes i Husnes utvandra i 1880-åra tre sysken til Amerika. Ole Gundersen Borvik f. 1859 reiste i april 1884, samstundes med systrene Kari Oline f. 1854 og Pernille Gj ertine f. 1862. Kari Oline hadde med seg mannen Erik Gundersen Va age f. 1849 og dot­ tera Berta på l år. Dei slo seg ned på ein stad kalla Eagle Grove i staten Iowa. Kring hundreårsskiftet budde det godt og vel 3000 menneske der. Staden ligg ikkje så langt frå byen Fort Dodge, som utvikla seg til å veita eit handelssentrum og trafikknutepunkt, og der det også kom ein del sunnhordlendingar og busette seg. Dei reiste over havet med Imman Line, og det er oppført at Erik hadde med seg 100 kroner på indrelomma. Det var startkapitalen hans. Foreldra hans var Gunnar Halvorsen Va age og kona Brita, frå husmannplassen Vågshaugen på Sunde. Erik var nest yngst av 6 sysken. Eldstebroren døydde utanlands i ung alder, og dei fire systrene gifte seg og flytte or heimen. Foreldra var begge eldre folk då Erik reiste til Amerika. Både Erik og Ole la frå seg dei heimlege etternamnaVaage og Borvik då dei kom over til Amerika, og kalla seg ben·e Erik Gundersen og Ole Gundersen, og det vart borna deira heitande etter dei også. Staten Iowa ligg mellom elvane Missisippi og Missouri, er vel l45 .000 km2, for det meste flatt prærieland, og derfor eit av dei største jordbruks­ områda i heile USA. Folketalet er kring 2,9 mill. Fast busetjing i dette området kom ikkje før kring 1830-åra, og Iowa vart oppteken som eigen

36 ·'; '

Ole Gundersen Borvikfrå husmannsplassen Borvik på Røssland, reiste i 1880-åra til Amerika saman med søstrene Kari Oline (t.v.) og Pernille Gj ertine.

37 stat i unionen først i 1846. Norske innvandrarar kom til denne staten i 1847, og i 1853 skipa dei den første norske kyrkjelyden. Kvifor desse folka frå Husnes busette seg nett i Eagle Grove i staten Iowa, veit me ikkje sikkert. Men det kan vera at andre husnesingar hadde reist i førevegen. Av gamle amerikabrev kan vi sj å at det etter kvart vart ein liten koloni av husnesingar i denne vesle byen, og dei heldt saman så godt det let seg gjera. Olevar flink brevskrivar og sende brev heim til yng­ stebroren Torger Bm·vik, som dreiv småbruket heime i Borvik samstundes som han var smed. Ole fortel i breva m.a. om ein John Kaldestad (Nilsa­ John) som døydde i desember 1929, og at familien hans møtte opp til grav­ ferda i Eagle Grove, deriblant broren Nils Kaldestad. Ole fortel vidare om Abel Risnes og kona, som ikkje hadde vore blant dei heldigaste av utvan­ drarane. Dei hadde til saman lO bom, men kona kom på sj ukehus og Abel levde i små kår på slutten, og måtte få sitt brød av fattigkassa. Ole vitja denne sambygdingen frå Husnes ofte, skriv han. Den same Abel Risnes hadde ein bror i Amerika som heitte Lars, men han budde langt derifrå, i staten Minnesota. Andre namn som er nemnde i breva, er Johannes Enes, og i eit brev frå 1931 skriv Ole: «Nils Røssland (Siri-Nils som vi brukte at kalde ham hj e1m11e) har en datter som arbeider på postkontoret her. Hun var saa snild og bragte mig Brevet paa selve Juledag. Denne Pige er en Christelig, meget flink Dame og er meget avholdt her i Byen». Me skulle tru at immigrantane ville kj øpa land og slå seg på farming i dette rike jordbruksmmådet. Men både Ole og svogeren Erik fekk seg i staden arbeid i den amerikanske jernbanen. Det ser ut til at jernbanesel­ skapet heitte «The GreatAtlantic & Pacific Tea Co»., for Ole har nytta eit ark av ei arbeidsliste for dette selskapet i eit brev heim til broren Torger. Det er nernnt at Ole avanserte til formann og førde liste over arbeidstida til dei han hadde ansvaret for. Det var private kompani som stod for byg­ ging og drift av jembanane i USA, og det var mange av dei. Det er tydeleg at bygging av jernbaneliner var ei hovudoppgåve i mange år i denne staten som elles i USA. Bortsett frå transport med båt på dei store elvane, var jernbane den einaste kollektive transportmåten i førre hundreåret. Køyrevegar var det lite av, og det var enno langt fram til bilane vart allemannseige. Bygging av jernbane gjekk så fort at dei såg til sides med tryggleiken. Det førde til at det lenge var mange og store ulyk­ ker med jernbanen i USA.

38 Om Erik og Kari O line

Erik hadde eit krevjande og fårleg arbeid ved jernbanen, etter di han var med i eit såkalla «Rescue Team». Dette veit me litt om, fordi det finst eit brev han skreiv 16. januar 1887 heim til sin «Gode Ven Knudt L. Vaage» på Sunde. Desse to karane var omlag jamgamle, og vaks opp i lag heime i Våge. Etter knapt 3 år i Amerika, synest det som om Erik alt då har teke til å blanda inn mange engelske ord. Eg skal prøva å attfortelja innhaldet, der han mellom anna fortel om arbeidet sitt. «Eg har fått eit anna arbeid sidan sist eg skreiv til deg. No driv eg med å setja i stand jernbanevogner, og står med trearbeid når eg er heime. Men eg må rykkja ut kvar gong det har gått lokomotiv og vogner av skjenene, og det er eit hardt arbeid, særleg om vinteren. Min divisjon rekk 150 miles vestetter, 60 miles nord, og kring 160 miles søretter. Eg har ei vogn med alt det verktøy som trengst, og mykje tau og blokker. I den eine enden er det eit kammers med omn og køy. Dertil har eg ei vogn med ein stor sving­ kran, så mitt fartøy og min seglas kan samanliknast med ein skitpram. Den 6. januar i år rende tre lokomotiv saman 8 miles vestom her. Klokka 7 om kvelden byrja me å laga veg eller bane på eine sida og arbeidde heile natta. Det var ei kald natt så øyro og nasen min vart for­ frosne. Me arbeidde 4 dagar før me vart ferdige med jobben. Eg har no 15 cent for timen. Om vinteren arbeider me 9 og om sommaren lO timar for dagen. Det er den faste arbeidstida, men eg har overtid kvar månad. Somme døger kan eg ha opptil 20 og 22 arbeidstimar. Sist desember tente eg tilsaman 46 dollars og 60 cent. No skal eg fortelja deg kva som førde til at eg fekkdette arbeidet. Det var ei natt denne vinteren at to lokomotiv gjekk av skjenene her i nærlei­ ken, og vi arbeidarane fekk ordre om å rykkja ut for å få dei opp att. Ein stor jibb (kranarm) skulle innkøyrast på den tida. Det var ein tyskar som hadde leiinga av det heile. Han var ein flink tømmermann, men han kunne ikkje stella med tauverk. Han og fleire stod og skulle skjera inn ei talje, men dei kunne ikkj e få det til. Eg stod lenge og tøymde meg, men til slutt gjekk eg fram og skar inn talja. Fleire store basar såg på at eg gjorde det. Ei tid deretter kom ein av basane attende til meg og spurde om eg var sj ømann, noko eg svara ja til. Han spurde så om eg ville læra han for­ skjellige knutar som kunne vera tenlege i arbeidet, og det var eg viljug til.

39 Så spurde han om eg hadde hug til å byta arbeid og vera med ut og berga vogner. Eg trong ikkje tenkja meg om to ganger for å seia ja til det. Eg står no høgt i kurs hos basane her, og i vinter har eg ofte vore ute på slike oppdrag. Men det er fårleg arbeid. I år (1886) kom det ei ny jernbaneline gjennom her, og no kan me kj øpa kol mykje billegare, men likevel vil det vara mange år før eg kan kalla meg ein skuldfri mann. I dag, 18. januar, vart ein lokomotivførar ihelslegen med det same han skulle hoppa av eit lokomotiv i fart. Nei, no lyt eg slutta med denne railroad bisnes». Erik seier at han strevde i tre kveldar med å skriva dette brevet. Han forte! elles at det i Iowa rår ein sterk Californiafeber, vetTe enn Amerika­ feberen i Noreg, trur han. Sjølv er han ikkje påverka så mykje, men han seier at mange alt er reiste, og at Kari og Gj ert'n tenkjer på å fara. Det same gjer Johannes Enes. Ordet går at verlaget er så my kj e betre der vest, mest ingen vinter, og dei haustar to gonger om året. Dertil er dagløna 2 til 2 112 dollar frå San Francisco og søretter. Ein av grunnane til denne flyt­ tinga vestetter var at farmarane hadde dårleg avling 1886 på grunn av tørke. Det er ikkje lenger så lett å svinga seg opp raskt i Amerika, meiner Erik. Mange av dei store fm·mm·ane sit med mykje skuld, og skulle dei gjera opp sitt bu, ville dei finna at dei ikkje eig ein cent. Det går fram at Erik alt har sitt eige hus i Eagle Grove, og at han i det siste har trekt og tapetsert innvendig og panelt av på lemen, så han har eit varmt hus å bu i med familien sin. Det er kome to born til her i Amerika, det er sonen Gunder og ei dotter Sara Lorentze, sistnemnde fødd 15. sep­ tember 1886, og oppkalla etter bestemora heime i Borvik. Så no er dei 5 i alt. Det kom seinare ei dotter til. Ho vart kalla Clara. Det var heldig for Erik at han var nevenyttig og kunne både det eine og det andre. Han var 35 år det året han utvandra til Amerika, og hadde vore med på jaktebygging og jaktefart heime, mellom anna saman med faren Gunnar. Til slutt i brevet kj em han med ei vedgåing til sin gode ven Knut: «Jeg skal sige dig Knudt at der er ingen dag med mindre jeg skulde have løst at være hjemme. Ikke det at jeg angrer paa at jeg reiste hertil, men alligevel er jeg home syk og lenges efter hjemmet». Me veit frå Amerikabrev som kom heim til Borvik at Erik var ute for ei fallulukke kring 1927 og brekte hoftebeinet, så han måtte halda senga

40 mykj e fordi han ikkje lenger kunne stå på føtene sine. Han hadde ikkje så mykj e vondt, «men spiser og sover og røger sin pibe», og så får han dag­ leg visitt av svogeren Ole, som også prøver å hjelpa syster si, ho Kari. Dei har fått laga til ein stol som går på hj ul, og hj elper Erik opp i den såleis at han kan koma seg inn i andre rom i huset. Erik var 78 år då dette hende, og kona Kari 74 år. Bornavar vel farne or heimen då. Kari døydde i 1934, Erik må venteleg ha døydd omlag på same tid eller tidlegare, for i 1934 er det i eit brev opplyst at Kari (og Erik) sitt hus står tomt, og at yngste dotter deira, Clara, eig det. Men ho er ikkje gift, arbei­ der på ein butikk i Eagle Grove og bur hos syster si, Sara Lorentze, som er enkje. Huset stod då nett slik Kari døydde frå det med innbu og det heile. Clara ville ikkje leiga det ut heller.

Pernille Gj ertine Korleis gjekk det med PernilleGj ertine Gunnarsdotter Borvik f. i Husnes 3. juni 1862 (til vanleg kalla berre Gj ertine), som også kom over som 20- åring i 1884? Me veit at ho vart gift i Amerika med ein nordmann (hal­ snøybu?) som heitte Mathias Eide, og at dei flytte vest til staten Wash­ ington og slo seg ned der. Dei hadde visst fleire døtrer, den yngste heitte Hazel. Ole skreiv heim i 1929: «Mat. Eide bor alene i sit hus ude i Washington. Erik havde Brev fra ham for to U ger siden». Etter det må me tru at PernilleGj ertine er død omlag på den tida. Av heimsende bilete ser det ut til at familien har ått ein liten motorbåt på ei elv, og det er sagbruk på motsett side av denne elva.

Ole Gundersen Borvik Ole Gundersen Borvik, eller berre Ole Gundersen som han kalla seg i Amerika, var 10 år yngre enn svogeren Erik, etter di han var fødd i Husnes 20. februar 1859 på husmannsplassen Borvik under garden Bogsnes. Husmannsplassen var gamal, og stovehuset var bygd saman med løa. Plassen var slett ikkje liten, for faren Gunnar Torgeirsson Borvik kunne ha opptil 3-4 kyr og 10-12 smalebeist, gris og høns. Dei sådde 6-7 tønner havre og liknande med poteter. Dessutan låg plassen fint til ved sjøen, med gode fiskeplassar kring nesa.

41 Ole var berre 25 år gama! då han braut opp frå heimen og reiste over til Amerika i 1884. Begge foreldra var då over 60 år, og heime var berre yng­ stebroren Torger på Il år att. Det var i Eagle Grove i Iowa han slo seg til. Eg kan ikkje av kyrkjeboka for Husnes finna at Ole gifte seg før han reiste over til Amerika. Kona si må han ha funne der borte. Som alt nemnt fekk han seg arbeid ved jernbanen, og bygde seg hus. Ole og kona fekk etter kvart 6 born, dvs. fem søner og ei dotter, som var yngstebarnet. Namn på borna: a) Gustav, f. 18 .. , gm ...... , bur i Eagle Grove. Barn? b) Oskar, f. 1894, gm ...... , d. 1918. l barn c) Magnus, f. 1898, gm ...... , styrar av bank i Norway, Iowa d. 1939, 41 år, i ei bilulykke. d) Son...... e) Son ...... d) Mabel, f. 1900, gm ...... , lærarinne i Alliance, Nebraska, som arbeidde på postkontor i Laramie, Nebraska. Hadde ein son på 15 år i 1940.

Ole skreiv heim at då Nord-Amerika gjekk med i første verdskrigen, melde tre av sønene seg friviljug til hæren. To av dei var i Frankrike i lengre tid, men den tredje var i Amerika og slapp reisa over. Alle kom vel og uskadde heim att. I 1921 var fire av sønene gifte, to med norske jenter og to med tyske. Tre av sønene budde då i Eagle Grove, og ein i «Syden», men i 1929 forte! han at berre Gustav då bur i Eagle Grove, to av dei er flyttatil New Mexico. Ole har ei tid abonnert på bladet «Visergutten» og fått det sendt heim til bror sin i Bm·vik. I 1927 vart Ole råka av slag, som gjorde at han ikkje kunne utføra noko særleg av arbeid lenger. Men han var oppegåande og kunne rusla rundt huset sitt. Han tok seg og turar innom Abel Risnes, som var 76 år i 1929, og budde då saman med dotter si, men han er ille plaga av gikt. Han forte! at denne dottera til Abel har stor familie. I 1931 skreiv Ole heim og skildra dei dårlege tidene i det rike Amerika. Mange greidde ikkje betala renter og avdrag på fm·mane sine, og måtte gå frå dei. Arbeidsløysa var stor: «Aviserne siger at 8 Millioner Arbeidere har intet at bestille og saaledes maa ty til Øvrigheden for at faa noget at sprse».

42

t I 1934 melde Ole at kona hans har lege sjuk seks vekers tid, men hadde kome seg litt, så ho kunne sitja oppe ei tid av dagen. Ikkj e lenge etter døydde ho, 80 år gamal. Også systera Kari, snart 80 år, var svært sj uk, og syn test ikkje å ha lenge att å leva. Også ho døydde det året. Det vart stuss­ leg for Ole etter at han hadde mist både kona si og syster Kari. I eit jule­ brev i 1934 fmtel Ole at også Johansine Kaldestad, kona til Nils Teigane, døydde i november månad det året. Vidare legg han til: «Vi har nu Vinter i Amerika, temmelig koldt og megen Sne saa det er ikke godt at stikke

Næsen ud om Morgenen ...». Ole måtte flytta heim til eldste sonen Gustav etter at kona døydde frå han i 1934. Han fmtel at han har spart og lagt til side pengar slik at han har til sine daglege utlegg. Dessutan leigde han då ut begge dei to husa sine, og hadde litt inntekt av det. Kring 1938 fekk han frå folk i Husnes ei oppmoding om å freista samla inn pengar blant utvandra husnesingar til nytt orgel i kyrkj a der heime. Om resultatet av denne innsamlingsfreistnaden skriv Ole: « ...det var ube­ hageligt at jeg ikke fik flere Penge ind til Orgel i Husnes Kirke, men sagen er den at de er ikke alle velstaaende som kom fra Husnes og bor i

Eagle Grove . .. ». Ole Gundersen døydde 25. juli 1940, 81 år gamal. Det var dottera Mabel som i brev heim til To rger Borvik melde frå om dette. Det siste halvtanna året hadde han butt hos henne i Nebraska, og var sengelig­ gjande mykje av denne tida. Han vart gravlagd på familiegravstaden i Eagle Grove, og seks sønesøner bar båra. Alle dei fi re barna til Erik og Kari møtte også opp i gravferda. Ole har mang ein gong gått der i Amerika og lengta heim til Husnes og til Borvik der han reiste ut frå i 1884. Men noko vitjing til gamlelandet vart det aldri. I eit brev til broren Torger i 1935 skriv Ole bl.a.: «Jeg tæn­ ker paa eder daglig og ønsker at jeg var der og fik tale med eder - om det var bare en dag, men det blir visst aldrig her i Tiden ... Jeg synes godt om Nyheder fra Hj emmet, jeg har ikke glemt eder ennu. Jeg er snart 76 Aar

og har været her 52 Aar til Vaaren og alt er ligesom en Drøm ...».

Særleg takk til To rleif Borvik som har stilt bilete og gamle amerikabrev til disposisjon under arbeidet med denne fo rteljinga.

43 AV ÅsE MARIE HELLESØY Frå Omvikdalen til USA som 8-åring

Familien var på kaffibesøk til slekt i Skeishagen i Rosendal. Brått seier far min til husfar Einar Høyland, - «Du Einar, vi reiser til Amerika». Som sagt så gjort. Slik tok det til at familiane Einar Høyland og Ivar K. Mehl reiste saman til U.S.A. Dei to fedrene drog av stad i april 1952 for å gjera alt klart til å få resten av familiane bort seinare. Einar reiste til slekt i staten Illinois, mens pappa reiste til bror sin, Lars Mehl, i Iowa. Det var dumt at pappa reiste frå oss syntes eg, men han hadde fortalt my kj e om då han var i U.S.A. som ung, og det var spanande å vita at dette skulle eg få sj å. Bestmor og bestefar, Brita og Knut Mehl, hadde også vore i Amerika og besøkt to av borna sine, som hadde emigrert. Bestemor f01talde om fine damer med silkekjolar, med nydelege hattar, glitter og stas. Forventningane til å få reisa til Amerika var store. Det halve året som følgde var fyllt av førebuingar til reisa. Mamma var utruleg flink å få ting gjort. Alt i huset skulle seljast, pappa hadde avvikla gardsdrifta før han drog. Det var mange turar til Bergen for å få alle «papi­ rene» i orden. Som 8-åling var det stor spenning då vi var på Hordaland politikammer for å få passa våre. Til og med meg tok dei fingeravtrykk av. Det gjorde svært stort inntrykk på meg, og eg er ganske sikker på at denne handlinga er det som har gjortmeg til slik ei snill «jente» heile livet! I midtenav november 1952 stod mamma, bror min Kaare 16 år og eg 8 1/2 år, ombord på M/S «Stavangerfjord», i lag med Brita Høyland og

44 borna (tremenningane mine) Leif Konrad 13 år, Sigrun 9 år og Kristi Margrethe 7 år, og vinka farvel til Bergen og Noreg. Mamma var sterkt prega av avskjedstimen, men eg gledde meg så enormt til å få sj å pappa igjen etter eit halvt år - at å seia farvel til beste­ foreldre, tanter, onklar, syskenbarn og skulekameratar var ikkje så tungt for meg. Men den uventa gåva, det norske flagget på sølvstang, som eg fekk frå småskulen og frk. Syse på Omvikdalen skule gløymer eg aldri. Den 8 dagar lange turen over Atlanteren var i gang. Båten var kj empe­ flott. Aldri før hadde vi sett slik oppdekking som i matsalen, med kaldt­ bord og haugar med frukt. Vi som bene fekk appelsiner til jul og eple eller pærer om hausten når vi plukka dei på trea. På båten glinsa dei raude

På veg over Atlanteren med MIS Stavangerfjord i november 1952. F. v. Sigrunn Høyland Doran, Åse Marie Mehl Hellesøy, Kristi Margrethe Høyland Biogi. Bak Brita Høyland og Solveig Mehl.

45 amerikanske epla, men smaken var for søt for meg, - det var ein skuf­ felse! Kelnerane serverte den eine retten etter den andre. Det var eit anna liv enn på garden Vo dlane i Omvikdalen! Mannskapet sørgde for aktivitetar ombord. Det var film for borna. For fyrste gong å sj å menneske i «levande livet» på len·ett var ei kj empeopp­ leving. Filmen var engelsk med ablegøyer og mimikk som fekk oss til å hikste-le. Andre aktivitetar var gudsteneste på sundagen, barneselskap, piano-konsertar, «hinke paradis» på dekk og det store som vi aldri hadde sett før - BINGO med pengepremiar. Mødrene våre hadde kj øpt handar­ beid til seg sj ølv og oss jentene. Mange timar sat vi med broderiet vårt. Faktisk blei den vesle servietten ferdig før vi kom fram til New York. Kaare og Leif Konrad var så store at dei fekk lov å gjera ting for seg sj ølve, men vi jentene måtte vera med mødrene heile tida. I 7 dagar såg vi berre himmel og hav. Det var kaldt på dekk, veret var bra, men eg måtte «mata krabben» fyrste dagen ombord for å få magen og meg sj ølv i sj øform. Eg vart noko ottefull då mannskapet kom og «skalka» lukene ein kveld før vi skulle leggja oss. Heldigvis sov eg gj ennom det heile, for veret blei ikkje så hardt som venta. Dei gyngande dønningane likte eg. Kanskje minna dei meg om gløymde kj ensler frå vogga? Dagane ombord M/S «Stavangerfjord» gj ekk fort og var eit eventyr i seg sjølv. Så kom den åttande dagen og «land i sikte». Båten glei inn hamna i New York, forbi kilometervis av store, stygge, skitne hus på kaiane og svære skyskraparar i bakgrunnen. Endeleg stogga båten ved Norsk­ Amerika Linja sin kai. Hundrevis av folk var møtt fram. Kom vi til å finna pappa? Somme hadde fått auga på folket sitt, og ropte i begeistring til de i. Alle som var møtt fram på kaien måtte hal da seg bak eit kraftig gjerde. Til vår store lettelse stod det to karar åleine ved foten av landgangen. Det var pappa og Einar! Der var pappa, kledd som den flottaste amerikanar i grå frakk med pelskrage og ein breibremma grå hatt. Eg heiv meg rundt halsen på han, og fekk ein uforgløymeleg klem. Der var heile familien samla igjen. For ei gleda! Eg minnast at eg kj ende angst for den store folkemengda. Mange av dei var svarte, noko eg aldri hadde sett før. Å halda pappa i handa skapte den gode tryggheitskjensla eg trong. Han kunne snakka engelsk, så vi hadde ingen problem med språket. Kaare hadde hatt litt engelsk på skulen, men dei fleste som var på båten, kunne ikkje eit ord engelsk.

46 Vi skilde lag med Einar, Brita og borna på den kj empesvære kaien. Dei reiste med bil til staten Illinois der dei skulle busetja seg. Vi fann vegen til Grand Central Station for å ta tog til staten Iowa. Det var godt å koma seg på toget, vekk frå all støy og skitt i New York. Den lange togreisa tok mest aldri ende. Landskapet var merkeleg flatt, snøen låg over dei vidstrakte markene. Brått kom vi til den eine vesle sta­ den etter den andre, med høge tårn opp i lufta. Pappa sa at sidan det ikkje var fj ell der, måtte det byggjast tårn til vatnet for å få trykk i springen (vannkranen). Tilsaman tok togreisa til Iowa nesten 24 timar. Vinteren viste seg frå si sterkaste side med full snøstorm over Midtvesten. Vi såg lite av land­ skapet frå togvindauga for snøfok. Endeleg framme i Fonda, Iowa, måtte vi gå til fots dei tre kvartala til Marie og Martin Mehl (pappa sin tante og onkel). Det tunge snøfallet og den sterke vinden gjorde det umogeleg for brøytebilar å koma fram, men vi heldt godt i kvm·andre og klarte den strabasiøse spaserturen. Det kom sanneleg vel med, den varme nye vinterkåpa «Landa-Anna» hadde sydd til meg like før vi reiste! Utpå ettermiddagen neste dag då vegane opna, kom onkel Lars Mehl for å henta oss med bil. Farmen hans var i nærleiken, der venta tante Elsie og dei tre kusinene mine på oss. Eg hugsar kor dumt det var, at kusinene ikkje kunne forstå meg. Vi prøvde med peiking og miming, men uff kor vanskeleg! Pappa hadde fått jobb for eit år på ein stor farm ved Renwick, Iowa. Fm·maren hadde garantert for oss. Det vil sei at alle imrnigrantarmåtte ha ein amerikanar som gav dei arbeid og såg til at dei levde opp til krava som var sett. Etter eitt år var den kontrakten ute. Vi fekk bu gratis i eit nytt, fint tenarhus med innlagt WC og bad, noko eg berre hadde sett hos tante Anna i Haugesund. Ikkje nok med det, på kj økkenet var eit kj øleskåp med ein liten frys øverst. Der skulle vi ha iskremen fortalde pappa. Tenk, is i sitt eige hus! Det var ikkje til å tru! Stova var sparsommeleg møblert, men kj økenbord og senger var på plass. Etter å ha vore i den nye heimen vår ein dag eller to, merka vi varmen og omsorga frå naboane. Nokon kom med fint brukte møblar til oss, andre med øskje etter øskje med hermetikk og haldbar mat. For ein mottakelse!

47 Det var løye å smaka på all den nye maten. Mykje hadde vi aldri smakt før: mais, fersken, frukt-cocktail, alle slags bønner og corn flakes. Det meste fall i smak, men amerikansk brød var det lite begeistring for. Brødet var loff, svampaktig og 90% luft, det kom ferdig oppskåre i plast­ posar. Det einaste det eigna seg til var rista brød. Pappa kj øpte seg ein brukt Plymouth, 46-modell. Bil måtte ein ha med slike store avstandar. Pappa var nok stolt når han køyrde oss på tur. Eg måtte kikka ut stoveglaset mange gonger for å sj å om bilen vår framleis var der. 16-årige Kaare måtte rett i arbeid som dreng på farmen til onkel Lars. Pappa visste det blei knapt med pengar, og det var heilt nødvendig at Kaare var i jobb. Det var ca. 2-timars køyretur til onkel sin farm. Pappa hadde sjeldan fri, så vi kunne ikkj e reisa og besøkja Kaare så ofte, difor var det lite vi såg til han det fyrste året.

o «Panserpiker» anno 1954. F.v. Kristi Margrethe Høyland Biogi, 9 å1; Ase

• Marie Mehl Hellesøy, 10 år, og Sigrunn Høyland Doran Il år.

48 Etter å ha vore i det nye landet berre ei veke, byrja eg på skulen l. desember. Sidan eg ikkje kunne eit ord engelsk, starta eg i fyrste klasse. Resten av elevane var berre 5 år, og eg 8 1/2 årog dobbelt så høg som dei. Det tykte eg var dumt, men alle var kj empegreie og hj elpsame. Eg fekk alltid vera med og leika og dei viste kva eg skulle gjera. Lærarinna, Miss Reed, tok seg svært godt av meg. Kvar dag sat eg på ein liten stol ved sida av henne i leseringen. Ho peika i boka mi til kvar ei tid, mens dei andre elevane las høgt. Eg fekk utallige ark til farging med bilete av ein ting, og ordet på engelsk stod under. Arka blei laga til mi per­ sonlege ordbok som blei repetert kvar dag. Til jul skulle klassen min spela jule-evangeliet. Eg fekk rolle som ein av englane, for englane skulle ikkje sei noko. Ei dama sydde ein nydeleg kj ole til meg. Til å begynna med skjøna eg ingen ting, men då sydama viste meg bilete av ein engel, forstod eg. Alt gjekk med peiking og syning. Eg apa etter dei andre «englane», så det gjekk fint. På sj ølve framsyninga då gymsalen var fullsett, stod eg på scenen som ein del av krybbemotivet i den nydelege kvite kj olen med glittergloria på hovudet. Der og då tenkte eg, «Maria, Josef, Jesusbarnet, Hyrdingane, Vismenn. Dei har den same Jesus i Amerika som i Noreg». Eg hugsar kor glad eg vart mens eg stod der, eg fekk ei trygg forvissande kj ensle av at eg kom til å lika meg godt i Amerika. Den fyrste tida var eg liksom i ei verd for meg sj ølv i timane og lytta og såg. Litt etter litt kunne eg forstå det som vart sagt. Så byrja eg å seia enkle ord og korte setningar. Det var moro å snakka eit nytt språk. Alle oppmuntra meg og det motiverte. Det gjekk greitt å læra, forstå og snakka, men tyngst var rettskrivinga. På Omvikdalen skule hadde eg frk. Syse i l. klasse, og 3 månader av 2. klasse. Ho hadde lært meg my kj e rekning, så det faget var kj empelett i lag med dei nye 5-årige klassekameratane. Mattetimane gav meg ein følelse av at når eg klarte det faget «på eng­ elsk», måtte eg vel klare det andre også. Tida fram til sommaren gjekk fort. Eg minnest alt som spennande og kj ekt. Både born og vaksne var svært snille med oss. Venskap med Bjarnhild og Peder Hj elmeland og borna (emigrerte frå Omvikdalen i 1948) som budde ein halvtimes køyretur frå oss, hadde mykje å seia for trivselen den fyrste tida.

49 Eit ektepar i 60-åra på nabofarmen var andre generasjon norsk-ameri­ kanarar. Det var så fint for mamma å få ei veninna som kunne snakka litt norsk. Ho køyrde mamma på handling, og kom ofte på besøk. Til mamma sin 40-årsdag laga ho til stort selskap i heimen sin. Det vart halde heilt hemmeleg til vi kom inn i stova hennar. I det heile kunne vi ikkje fått ein betre mottakelse. Høgdepunktet den fyrste sommaren var då Einar, Brita og borna kom på besøk, og då vi reiste for å sj å heimen deira i Illinois. Det var så kj ekt å treffast att, og høyra korleis dei hadde hatt det dei fy rste seks månadene i U.S.A. Vi ungane snakka berre engelsk saman. Det var flaut å snakka norsk. Så raskt gjekk det å læra språket. Foreldra våre snakka berre norsk i heimen. På den måten hugsa ungane norsk, og foreldra lærte meir engelsk frå oss. Den fyrste sommaren var så varm at dynene som mamma hadde teke med frå Noreg, måtte stablast på loftet. I det vanlege sommarveret, svært varmt og høg luftfuktighet, fekk dynene invasjon av larvar som overtok dei som klekkestad. Heldigvis vart dette oppdaga i tide, så det heile blei til eit kj empebål før klekkinga tok til. Sommarveret baud også på tordenstorm. For ei skrekkoppleving! På præ­ lien gøymde ikkje fjella ljosken av lynet. Det var som om svarte natta blei til lj osaste dagen med «sikksakkar» over heile himmelen. Lyden av torebraket var som paukar rett utfor vindauga. Toresmell og lyn-blitsing var eg reddare enn noko anna. Å krypa mellom mamma og pappa i dobbelsenga, breia over hovudet og lukka augo att var det einaste som kunne roa meg. Om hausten då skulen tok til att, fekk eg hoppa over 2. klasse. Lesing og skriving i 3. klasse var noko vanskelegare. Eg hugsar ein gong eg kj empa med tårene då eg ikkje skjøna alt som stod i boka. Å snakka eng­ elsk var inga sak, men det var så mange nye ord i den tj ukke 3. klasse leseboka. Mamma kunne ikkj e engelsk, men pappa hj elpte meg så godt han kunne. I geografi hadde vi om Skandinavia, og eg måtte fortelja klassen om heimlandet mitt. Med «Rose» trygt i armkroken stod eg framfor klassen og fortalde. «Rose» var dokka mi som hadde teke turen med oss til Amerika. Bestemor, Brita Mehl, hadde sydd nydeleg Hardangerbunad til ho like før vi reiste.

50 21 år gammal møtte Åse Marie Hellesøy kronprins Harald i Iowa.

Før vi ante det, var det fyrste året over, krevjande og rikt på opple­ vingar, og vi flytte frå farmen til «byen». Den lengste tida budde vi i Story City, Iowa, ein koseleg liten tettstad på flate prærien med ca. 2000 innbyggjarar, mange med norske røter. o Ara i «

51 -I Story City vart 17. mai feira med fest i kyrkja. Dette blei utvida og kalla «Scandinavian Days». Arrangementet trekkjer titusenvis menneske årleg og går over 3 dagar. - Pappa og eg song duett i kyrkja. Då song vi alltid salmar som var både på engelsk og norsk. Det gjorde inntrykk på meg å sj å eldre tørka tårene når vi song på norsk. - «Sunnhordlandslaget» samla fleire hundre norskætta og norske immigrantar som hadde tilknyting til Sunnhordland kvar sommar. Alt gjekk på norsk og folk delte oppleving og erfaringar med kvm·andre. Pappa blei visepresident ei stund, og det synes eg var stas. - Mens eg tok lærarutdanning på Luther College i Decorah, Iowa var kronprins Harald på offisiell vitjing til U.S.A. og var innom den norsk­ grunnlagde høgskulen. Svært mange studentar var norskætta. 21 år og einaste norskfødde av 3.500 studentar, fekk eg vera vertinna kledd i Hardangerbunad som førte kronprinsfølgjet inn og ut av det store fullsette auditoriet. Pulsen var temmeleg høg den dagen både av nervøsitet og fedrelands-stoltheit. Kaare reiste på besøk til «gamlelandet» etter endt militærteneste. Den turen blei til fleire, og endte som bryllupsreis for han og Martha (Hjelmeland) over Atlanteren til Amerika. Det var stas med ei norsk svi­ gerinne i Story City. o Etter 11 år i U.S.A. reiste vi på Noregstur om sommaren. A koma attende til dei skitne kaiane i New Yo rk var lite hyggeleg, men å dra inn sj ølufta og kj enna lukta av tong og tare etter all den tida, var som å finna att noko eg lenge hadde leita etter. Heile sommaren i Noreg var ein drau­ meferie som gjekk altfor fort, før vi måtte returnera. Dei komande 4 år på college byrja tankar å byggja seg opp. «Kor høyrde eg heime - i U.S.A. eller Noreg?» Som nyutdanna lærar reiste eg til Noreg sommaren 1967 for å under­ visa i engelsk. Svar på spørsmålet fekk eg og. Kj ærleiken gav meg svar på det. No er ringen slutta, og eg har det kj empegodt på Løfallstrand, i lag med 5 gasta karar i alder 53, 26, 23, 20 og 17 år. Dei 15 åra i Amerika er eg svært glad for. Vi som hadde det så godt, må takka dei tidlegm·e norske immigrantane for dei ærlege, arbeidsame slitarane dei var. Dei bana veg for oss, og hadde ein slik veremåte at det amerikanske folk tok mot oss som kom etter med opne armar. Må dei komande generasjonar følgjaopp den arven.

52 Av ARLEN TWEDT Utvandringa frå Helvik

Denne artikkelen er henta frå innleiinga til avhandlinga «Emigration fro m Helvik: Descendants of Anders Axelson (Mowat) Helvik who emi­ grated to Iowa 1852-1892» av Arien Tw edt.

Frå 1852 og nesten 40 årfr amover vart Iowa målet for mange emigrantar frå Hel vik. Dei valde jordbruk som hovudyrke, og kj øpte gardar rundt om i heile staten, frå Clinton i aust til Palo Alto i nordvest. «The Helvigs» (vanlegaste stavemåten brukt av desse nye immigrantane), hj elpte til med å etablera bygdesamfunna Calamus, Roland, Thor og Ruthven. Mange av etterkomarane deira lever framleis i desse områda. Helvik ligg i Herøysund i Kvinnherad. Garden vart gitt til Anders Axelson Helvik omkring 1650 av far hans, Axel Mowatt. Helvik var ein svært stor gard, meir enn dobbelt så stor som middelstorleik på ein gard på den tida. I 1657 hadde Anders tre hestar, 18 kyr og ni kalvar, 12 geiter og 18 sauer. Til garden høyrde også skog, sag, mølle og ein kirsebærhage. Anders Axelson Helvik gifte seg med Anne Catrine Carlsdatter von Marquis frå Tyskland. Dei hadde 11 bom, og garden vart delt mellom to av sønene, Ivar og Anders. Alle Helvik-emigrantane ættar frå ein av desse to. Dei fleste Helvik-emigrantane vart fødde frå byrjing til midten av 1800-talet, og emigrerte til USA på 1850- og -60-talet. Dei fleste vaksne emigrerte før borgarkrigen, men sidan familiane som kom etter krigen hadde fleire bom, var topp-året for utvandring rett etter krigen i 1866. Helvik-emigrantane kom frå fire hovud-familiar:

53 IVAR SINE ETTERKOMARAR: Frå familien til Ivar Abelson (1785-1824) Abel Iverson (1814-1895) Samson Iverson (1817-1893) Iver Iverson (1824-1893) John Johannesson (1830-1893)

Frå familien til Ole Abelson (1789-1870) Kari Olsdatter (1815-1864) Guro Olsdatter (1820-1902) Anders Olson (1821-1903) Ole Olson (1823-) Kari Olsdatter (1825-1902) Abella Olsdatter (1827-ca 1860) Abel 01son (1829-1900)

ANDERS SINE ETTERKOMARAR Kari Andersdatter (1784-1880)

Frå familien til Petter Olson ( 1783-183 1) Anders Petterson ( 1816-190 l) Ragnild Pettersdatter (1818-1888) Christian Christianson (1856-1910) Andrew Christianson (1861-1942) Petter Petterson (1821-) Ole Petterson (1827-)

Frå familien til Ola Johannesson (1796-) John Olson (1827-1895) Knud Olson(1 828-1904) Anna Olsdatter (1832-1919) Britha Olsdatter (1833-1912)

54 Frå Kvinnherad til Ken dall

Det var til Kendall og særleg rundt Lisbon dei fleste helvikarane kom saman med mange andre frå Kvinnherad. Vanlegvis forlet dei Kvinnherad tidl eg på våren og si gla frå Bergen til Quebec i Canada. Reisa over kunne ta frå ein månad til seks veker. John Johannes forlet t.d. Bergen 6. mai 1856, og var framme i Kendall 14. juni. To av halv-brørne hans, Abel Ivarson og Samson Iverson, reiste i april 1866, og turen deira frå Bergen til Quebec tok seks veker. Dei to fyrste helvikarane, Abel Olson og Petter Petterson, fann seg arbeid som sjømenn på Dei store sjøane. Resten av 1850-åra drog

Mange kvinnheringar slo seg ned som fa rmarar i Iowa. Bilete viser typ iske fa miliebruk, ein brukstype som no er på veg ut. Anna og Olai Tw edt kj Øpte garden øverst i bilete i 1902, og Allie, dotter deira, kj Øpte den fremste garden i 1908. Allie var gift med Jacob Tw edt, og på denne garden vaks artikkelfmfattaren opp.

55 helvikarane rett frå Quebec til Lisbon. På den tida var det dyrt å kjøpa land i Kendall, så dei slo seg ned rundt Lisbon lenge nok til å spara pengar så dei kunne flytta ein annan stad. Truleg arbeidde dei som gards­ arbeidarar. Knud Olson kom til Iowa i 1854 saman med ein anna helvikar, Abella Abelsdatter. Far til Knud, Ola Johannesson, døydde året etter. Neste år, i 1856, kom bror til Knud og to søstrer til Lisbon, slik at alle syskena var samla der ei tid. Mora deira var og med, men ho døydde tre veker etter dei var framme. Det kan ikkje ha vare lett å riva seg laus frå Norge, slik denne familien gjorde, dei som reiste visste nok at dei truleg aldri ville sj å igjen resten av slekta. Desse nye emigrantane fann styrke i trua når dei prøvde å tilpassa seg eit nytt land. I Lisbon søkte helvikarane til kyrkj a til pastor P. A. Rassmusson, ein mann dei møtte igjen når dei flytta til Iowa. Han emi­ grerte i 1850 for å undervisa utvandrarborna, men bestemte seg for å stu­ dera teologi. Han vart pastor i Lisbon i 1854, og grunnla seinare kyrkje­ samfunn i Roland, Calamus og andre norske nybyggjarsamfunn i Iowa.

Vidare til Iowa Abella Olsdatter var den fyrste helvikar som sette foten i Iowa. Ho kom i 1856 saman med mannen, Hans J. Tvedt. Gruppa deira på over 50 norske emigrantar, dei fleste frå Kvinnherad og Skånevik, reiste frå Lis bon til Northern Story tildeg i mai for å starta ein ny koloni. Medan dei slo leir ved Cedar River, fødde Abella eit jentebarn. Veret på reisa var bra, men den fyrste vinteren i Iowa var vanskeleg med nesten ein meter snø. Angella døydde før 1860, men Roland vart heimen til dei fleste belvika­ rane i Iowa. Neste år flytte Knud Olson til Roland med familen sin, og i 1859 kom Abel Olson og kona. Etter borgarkrigen kom mange fleirehel­ vikarar til Roland. I 1858 byrja helvikarane å flyttatil Calamus i Clinton. Den fyrste nor­ ske kom til Calamus i 1853 og nokre andre kvart år til 1860. John Olson var den fyrste helvikar som flytte dit, og i åra som følgde kom også søster hans, Betsy Olsdatter og John Johannesson. Like etter kom Anna Olsdatter, den andre systera til John. Calamus vart heimen til Ola

56 J ohannesson sine bom, bortsett frå Knud, som var i Ro land. Med Knud i Roland forsette den regelmessige kontakten mellom helvikarane i dei to bygdene. Emigrantane frå Peter Olson si grein av familien slo seg ned på ulike stader. Den eldste sonen, Anders Petterson, emigrerte i 1856 saman med ein yngre bror, Ole Petterson. Det er ikkje kjent kvar dei var dei fyrste åra, men i 1861 flytte Anders med famlien sin til Winneshiek, Iowa, der det budde mange norske. Anders og den eldste sonen hans vart verande i Nordaust Iowa til slutten av 1860-talet, då dei flytte til Hudson i Sør­ Dakota. Eldste dotter til Anders kan ha følgt med dei, fordi ho er gravlagd der saman med faren. Ein annan son, Tollef Petterson, kjempa i borgar­ krigen, og slo seg så ned i Blooming Praire, Minnesota. Både Ole og Tollef vart valde til offentlege verv. Ole var representant til Dakota teri­ torriale forsamling, som skapte statane Nord-Dakota og Sør-Dakota. Seinare sat han to periodar i den lovgjevande forsamlinga i Sør-Dakota. Tollef var folkevald i Steele County, Minnesota.

Heimatt I 1882 emigrerte Anders sin nevø, Christian Christiansson med kone og bom til Thor. Ti år seinare emigrerte også bror til Christian, Andrew, med kone og fire bom. Chlistian dreiv jordbruk og Andrew jobba på jernba­ nen. Begge brødrene hadde store familiar, noko som kanskje forklarer kvifor ein skreiv Helvig og den andre Helvick. Svært få av helvikarane reiste tilbake til Norge på besøk, men Christian gjorde det. Kona hans døydde i 1908 av tyfus, og han reiste til­ bake til Norge året etter, gifte seg, og reiste tilbake til Thor. Også John Johannesson reiste tilbake til Norge, sommaren 1859 for å vitja foreldra. Våren etter gifte han seg og reiste frå Kvinnherad 6. mai til Clinton. I 1880- og -90-åra var det i det minste fire helvikarar frå Roland som flytte til Palo Alto for å slutta seg til den nye busetjinga der. Ein av Abel Ivarson sine søner, Iver A. Helvig, hadde budd i Calamus etter at familien emigrerte i 1866. To år seinare gifte han seg med ei frå Story og flytte til Roland, og i 1884 flytte han vidare til Lost Island nord for Ruthven. Han hadde kanskje alt eit søskenbarn som levde der, Iver Sampson, eller

57 kansje flytta dei dit saman. Ein annan helvikar som slo seg ned dit var Andrew Olson. Han emigrerte til Roland i 1878 og flytte til Ruthven få år seinare.

Roland-helvikarane Dersom ein reknar etter tal, var Roland favorittplassen til helvikarane. Alle som ein av Ivar sine etterkomarar, 39 i alt, levde rundt Roland på eit eller anna tidspunkt, og dei fleste vart verande der. Gm·dane deira låg i Howard og Warren i Northern Story, Scott i Hamilton og Concord i Har·din. Med så mange helvikarar som levde på same staden, kan ein undra seg på korleis dei unngjekk forveksling. Dette vart ordna ved at nokre gav opp gardsnamnet og byrja å bruka familienamnet, t.d. Samson (endra til Sampson), Iverson og Olson.

Norsk-amerikanarar med røter frå Tveit i Herøysund: Fremst Anna Tw edt, John Tw edt, Ellen Tw edt Sampson. I midten Lizzie Ruthe1jo rd, Clara Highland, Cm-rie Peterson, Hannah Grove. Bak: Joseph, Jacob og Albert Tw edt.

58 Berre tre helvikarar heldt fram med å bruka gardsnamnet. Ein var Knud Olson Helvig som dreiv gard søraust for Roland. Det var bene naturleg for han å bruka Helvig sidan han var den fyrste mannlege ætling som slo seg ned i Roland. Ein annan var Abel Iverson Helvig som kom ni år seinare. Abel slo seg ned nordvest for byen. Han brukte truleg Helvig­ namnet fordi han var den eldste sonen i si familie-grein. Den andre helvi­ karen som brukte Helvig-namnet var Askel S. Helvig. Han er den einaste helvikar som ein veit om har gått på college, Luther College i Decorah frå 1867-69. Han underviste i engelsk i skulen i Roland på 1870-talet, og vart seinare handelsmann i Roland. Han kom frå ein familie med 13 bom, 11 gutar, og det er ikkje ovenaskande om Askel fann det enklare å hei ta Helvig enn Sampson. Far til Askel var Samsom Iverson. Han emigrerte i 1866 med si andre kone, Christi, og 11 bom. Christi døydde kort tid etter at dei kom til Clinton. Det var ein av Samson sine søner, Oscar, som var den andre hel­ vikaren som var med i borgarkrigen. Han emigrerte i 1861, vart innrullert i hæren året etter, tilsynelatande laug han om alderen sin. Broren Iver, som hadde immigrert i 1860, og faren, som framleis budde i Norge, skreiv brev for å få han oppsagd, men Oscar tente i hæren til 1865.

Husmenn Då Aske l S. Helvig emigrerte, levde truleg far hans på ein husmannsplass kalla Stølen. Det var vanleg at bonden hadde så mange husmenn som det var trong for til å vera med og driva garden, og dette forklarar kvifor det kunne vera så mange som reiste frå ein gard. Også Iver Iverson, som emigrerte i 1861, levde på ein husmannsplass, kalla Haugen. Han gifte seg med søskenbamet sitt, Kari Olsdatter, søster til Abella. Eit av borna deira døydde truleg på reisa til Quebec. Abella hadde også ei anna søster som heitte Kari. Dette var ikkje uvanleg i norske familiar. Kari ville truleg også ha emigrert, men døydde ved ein barnefødsel i 1864. To år seinare emigrerte mannen hennar, Jon J. Tvedt og borna til Roland. Dette var same året som Abel og Samson Iverson emigrerte, så det var ei stor gruppe med helvikarar som kom det året.

59 Eldste sonen til Kari og John var Johannes, og her finn me eit anna døme på ekteskap mellom Helvik og Tveit (Tvedt). Grunnen til så mange ekteskap mellom dei to slektene, var at gardane grensa til kvarandre, slik at giftarmål var naturleg. Johannes si kone heitte Guro Andersdatter Helvik, og ho var gravid då dei emigrerte. Ho fødde så snart dei nådde Chicago, men fekk seinare barselseng-feber og døydde. Johannes Tvedt forlet Chicago før resten av familien og drog, til Story med tog. Barnebarnet hans skriv i ein biografi: «Alle pengane han hadde i lomma, og alt han eigde, var bene 75 cents, og han skulda ein mann i Chicago 53 dollar. Han kunne snakka engesk såpass at han klarte seg då han kom fram til Nevada, og snart fann han ut kvar han kunne gå for å finna slektningane, ein avstand på 15 miles. Han budde hos dei eitt år, og arbeidde for dei, og fekk om lag 15 dollar i månaden, ei svært høg løn på den tida.» I 1878 emigrerte mor til Kari, Abella og Abel, i ein alder av 94 år. Ho vart følgd av ein anna son, Anders Olson, og ei dotter, Guro Olsdatter. Mora, Kari Andersdatter, levde saman med Abel i to år før ho døydde. Tenk for ei oppleving det må ha vore for henne å sj å korleis borna hadde det i Iowa. Sjølv om det nok var slitsamt å etablera seg i Iowa, forlet dei også eit strevsamt liv. Agnes Sjurson, oldebarn til Abel Iverson, hugsar å ha blitt fortald: «Dei kom fordi dei visste at i Norge var det inga framtid for dei, og dei ønskte at ungdommen skulle få eit betre liv. I Norge måtte dei fleste mennog gutar reisa til sj øs, og mange omkom. Kvinnene tok vare på sauene og kyrne, og om sommaren jaga dei kyrne opp i fj ella, og nokon vart verande der og såg etter dei. Det var ein vanskeleg situasjon. Bestemor fortalde ho var så svolten. Mora gjekk ofte utan mat fordi ho ville borna skulle ha det». I det ho reflekterer over livet til Helvik-immi­ grantane og borna deira sitt liv, seier Agnes: «Me står på deira skuldrer. Dei heldt ut mykje for at me skulle få det godt.»

(Omsetjing og redigering: Ivar Vaage).

60 Av ODDMUND TOFTE The Landa Clan

Ei utvandring frå Landa på Halsnøy i 1866

I slutten av april i 1866 gjekk 34 menneske frå Landa på Halsnøy ombord i ei lita jekt som tok dei nordover til Bergen. Dette var fyrste etappe på ei lang og slitsam reis til det nye landet på andre sida av Atlanterhavet. Desse utvandrarane utgjorde fire huslydar. Med eitt unntak var alle nære slektningar. Den eldste av dei var Brita Gj ertsdatter Landa. Ho var då 66 år gamal og enkje. Ho hadde eigentleg aldri tenkt at ho skulle dra frå fedrelandet på sine gamle dagar, men omstenda tala sterkt for at ho blei med. Dei tre yngste i laget var fødde i januar same året. Ein kan spørja om grunnane til at mest ei heil slekt bestemmer seg for å bryta opp og byrja på nytt ein annan stad. Motiva til Landa-folket var truleg stort sett dei same som for andre immigrantar på denne tida. Dei var vanlege bønder og fiskarari tronge kår som augna ei von om eit betre tilvere ein annan stad. Homestead-lova, som vart vedteken i 1862, gav innvandrarar rett til 650 mål land mot at dei dekka utgiftene til oppmå­ linga. Ein kan forstå at jordlause halsnøybuar greip sj ansen no. Ein viss mon av eventyrlyst var nok også med i biletet. Det var knapt blanke nauda som tvinga dei or landet. Dessutan var ikkje dette ei ferd heilt og fullt ut i det ukjende for Landa-familiane. Frå midt på 1850-talet hadde slektningar drege ein­ skildvis over til Illinois og seinare til Iowa. Med skyldfolk meir eller min­ dre etablerte i Midt-Vesten kj endest ikkje det nye landet så framandt og langt borte, og då borgarkrigen var over i 1865, byrja dei å bu seg på å

61 forlata gamlelandet. Mykj e tyder på at utreisa hadde vare på tale ei stund, men krigen hadde lagt ein dempar på reiselysta. Brita Gj ertsdatter Landa, som er nemnd ovanfor, var mor og sviger­ mor til tre av familiane i gruppa. Ho var bestemor til dei fl este borna og grandtante til dei andre. Mannen hennar, Jørgen Amonson Landa, var jek­ teskipper og reiste på Nord-Noreg. På den siste turen sin hadde han den eldste sonen med seg. Under arbeid med segla fall sonen overbord. Faren gjorde ein desperat freistnad på å berga han, men begge kom bort. Dette hende i 1840 ein stad på Stad-havet. Det var ein mann til ombord, som greidde å berga jekta og bera fram sørgj ebodet til fami lien på Landa. Enkja sat att med mange barn. Det siste kom til verda nokre månader etter katastrofen. Det var naturleg å kalla denne jenta opp etter faren, difor fekk ho namnet Jørgelina. For Brita var situasjonen i !866 denne: Ei av døtrene hennar var ny leg

Tu ren over Atlanteren var strabasiøs fo r de i fyrste utvandrarane, båtane var ove1fylte og passasje rane måtte leva svært tett innpå kvarandre.

62 død, nokre av barna var alt dregne til Amerika'), og no la dei andre barna hennar planar om å fara same vegen med familiane sine. Berre ein av sønene, Johannes, kom til å stagga att i gamlelandet'). Truleg ville det verta einsamt for henne å bli verande att medan dei fleste av folket hennar budde på andre sida av Atlanterhavet. Gard og grunn vart seide, og ho valde å følgja med. Ho levde til 1874 og er gravlagd på Fj eldberg Cemetery i nærleiken av Huxley i Iowa. Dei andre som drog var fø1gjande:

A. Gj e1t Jørgensen Landa (1826-190 1) og kona Kristine (1826-1918) Barna deira: l. Kari 1854-1936 2. Jørgen 1857-1927 3. Brita 1859-1920 4. Asbjørn 1862-1948 5. Amon 1864-1914

B. Brynhilda Jørgensdatter (1834-1888) og ektemannen Lars Sæbø (Thompsom) (?-1911) Barna deira: l. Jørgen 1857- 2. Malene 1859- 3. Thomas 1862-1902 4. Amon 1864-18663) 5. Thor 1866 (fødd straks før utreisa)

C. Anna Jørgensdatter (1835-1910) og ektemannen Haldor Baardsson (1828-1893) Barnadeira: l. Jørgen 1854-1937 2. Sesilia 1857-1935 3. Brita 1859-1868 4. Berdine 186 1-1940 5. Karen 1863-1921 6. Kari 1866-1945 (fødd straks før utreisa)

63 D. Amund Asbjørnsøn Landa og kona Brita Hetlesæter Landa. Bornadeira: l. Asbjørn 1852- 1935 2. Marie 1854-1885 3. Kari 1855-1932 4. Ola 1857-1886 5. Gje1t 1860-1896 6. Helene 1864-1 882 7. Brynhilda 1864-86 8. Amund 1866-1937 (fødd straks før utreisa)

Førebuing Førebuinga til amerikareisa tok til alt i 1865 . Vinteren gjennom var kvin­ nene opptekne med å spinna, veva, strikka sokkar og sy andre plagg som måtte til på reisa, og som dei trong den første tida i ny bygda. Maten til overfarten måtte dei ta med seg. Dette sette store krav til noggrann planlegging. Det står ikkje noko i kj eldematerialet om kva Landa-folket hadde med av proviant, men pioneren Ole Rynning rådde til å ta med salt flesk, spekekjøt, salta og røykt sild, tørrfisk, smør, ost, sur­ mj ølk, øl, mj øl, erter, gryn, rugkavring, kaffi, te og sukker. Dessutan hadde dei fleste med store mengder flatbrød. Det var nok slik kost dei hadde med frå Landa og. Mat, klede og anna naudsynleg utrustning vart forsvarleg stuva i solide trekister og tiner. Hus og heim vart avhenda5), og vener og skyld­ folk kom og tok farvel. Dei fleste var vel vitande om at dei truleg aldri såg meir til einannan.

Victor Emanuel Immigrantane kom til Bergen ein av dei siste dagane i april. Planen var at skipet skulle segla straks, men den gamle skuta var langt frå seglklar, og først den 7. (5. ?) mai fekk dei koma ombord. Tre av mødrene hadde bom som var fødde så seint som i januar same året, og alle hadde smårollingar som nok var endå vanskelegare å halda styr på. Ei vekes venting utan å koma seg nokon stad var eit vonbrot.

64 Lasta med l 03 utvandrarar, proviant og utstyr forlet skuta Bergen. Veret var ulageleg over Nordsjøen, og mange vart sjøsjuke. Dei gjorde ein kort stogg i London, før dei tok fatt på Atlanterhavet. No fekk dei god bør og brukande ver, så alt gjekk vel til den 19. mai, pinsedagen. Då vakna dei opp til ein overhendig storm. Korkje kapteinen eller mannska­ pet trudde skipet ville greia seg i dei enorme bølgene. Berre høgare mak­ ter kunne berga dei. Landa-folket bad til Gud medan stormen rasa, og vat­ net fossa over dekk.

Bønene hjelpte, og skipet, som nok hadde vore ute i hardt ver før, reid stormen av, og den 8. juni ankra dei opp i Montreal. Gj ennomsnittstida for immigrantskutene i 1860 var 39 dagar, så reisa må eigentleg ha gått uvanleg fint. Det er ikkj e sagt noko om alvorleg sj ukdom eller dødsfall under overfarten, noko som framleis var heller vanleg. Me kan førestilla oss korleis dei hygieniske tilhøva ombord i eit slikt utvandrarskip var. Folk budde tett, matstellet var primitivt, og kroppsvask og anna personleg hygiene vart tungvint. Små og store ungar kraup og aula over alt og sette store krav til tålmodig omsorg. Det må nemnast at det i 1863 hadde kome ei ny lov som mellom anna regulerte passasjertalet på immigrantskutene. Dette gjorde at tilhøva ombord no var monaleg betre enn på 50-talet.

I frarnandt land Me kan tenkja oss korleis det var å bli sett i land i Montreal som framand i eit ukjent land. Framleis hadde dei fire familiane ei lang og slitsam ferd framføre seg. Mange immigrantar opplevde no å bli forsvarslause offer for tvilsame agen tar for jarnvegs- og dampskipselskap som prøvde å lura dei siste dalarane frå dei. Mange let seg lura, ukjende som dei var både med tilhøva og språket. Imrnigrantane på Victor Emanuel var heldige her også. Kapteinen tok på seg å føra flokken opp St. Lawrence elva, over Ontariosjøen og fram til immigrantbyen Hamilton. Frå no av gjekkferda vidare med jarnbane. Kapteinen såg passasjerane sine vel ombord på toget. Som mange av dei norske immigrantskiprane vann denne mannen seg eit ettermæle som ein dugande og oppofrande reiseleiar.

65 Nysilt mj ølk

To veker etter at dei ankra opp i Montreal, kom dei fram til den vesle sta­ sj onsbyen Nevada i Iowa. Dei var ein dag før reiseruta, så det var ingen på stasjonen og tok imot dei. Først dagen etter kom dei tre brørne Thor, Gje1t og Jørgen (Johan) Hendrickson6) for å møta nykommarane. Denne første natta fekk dei husly i ein halvferdig bygning som visst­ nok skulle bli hotell. Dei var nok blant dei første gjestene, for dei måtte sova i kj ellaren. Men Landa-folket var rørte over gjestfridomen likevel, og tala ofte seinare om det gode mennesket som let dei sova gratis i det halvferdige huset sitt. Dei gløymer heller ikkje bonden som kom til utkanten av småbyen om kvelden for å mj ølka kyrne sine. Då han fekk anga på framandfolka, snudde han og forærte dei ei bytte med nysilt mj ølk. Dette gjorde inntrykk etter alle vekene undervegs, og halsnøybu­ ane kj ende seg velkomne i det nye landet. Neste dag drog dei i opne vog­ ner over ein regntung prærie fram til garden til Gj e1t Landa i Elkhart Township, Polk City. Gj e1t og huslyden hans, saman med dei to brørne som er nemnde ovanfor, hadde kome frå Lisbon i Illinois i april. Gj ert hadde teke seg land, og tømmerhuset hans var under bygging. Det vart eit hj arteleg gjen­ syn. For Thor Hendrickson var nok dette ein ekstra stor dag. Kj ærasten hans, Siri Sydnes, var blant nykommarane. Det høyrer med til historia at Thor og Siri gifte seg 17. september same året.

På berr bakke Landafolket var vane med enkle kår, men dei hadde aldri kj ent seg som fattigfolk. No var dei bokstavleg tala på berr bakke. Med dei jordiske eignelutene sine samla i tre opne vogner, visste dei at den første tida ville bli hard å koma gjennom, sjølv i dette vidstrekte, grøderike landet der husmannsgutar kunne slå seg opp til velståande farmarar. Men dei var takksame for at dei hadde kome trygt fram til Amerika, og for at dei stort sett var friske og sterke etter reisa. Borna var yre og lykkelege over å ha solid grunn under føtene. Dei sprang høgt og lågt. Mødrene, som ikkje hadde hatt vaskedag på seks veker, gjekk ned til bekken ikkje så langt frå gardshuset for å gjera unna ein høgst naudsynt klevask. Gj estfridomen

66 som prega nybyggarane, var til hj elp i mange samanhengar, men det var ikkje mogeleg å hysa alle desse menneska i ei lita tømmerhytte særleg lenge. Gj ert Jørgensen fann ei lita hytte eit stykke nord for det som no er Huxley til sin familie. Lars Sæbø fekk seg eit husvære i andre høgda i eit lite hus like nord for det som no er Fj eldberg kyrkjegard. Haldor Baardsøn (Barnes) fekk bu i seks veker hjå ein familie som kalla seg Sævareid, til dei kunne få leiga seg eige hus i nærleiken. Alle familiane vart verande i området.

Livet på prærien Motgang og problem høyrde til pionerlivet. Første sommaren miste Sæbø Thompson-familien den to år gamle sonen, Amund. Han var veik etter den lange reisa, og medisinar fanst ikkje. Manglande tilgang på medisinar kom til å bli eit stort problem dei følgjande åra. På grunn av dei mange sumpane og myrane (sloughs) i det flate prærielandet, var malaria ein frykta sjukdom. Reint vatn var ikkje alltid lett å få tak i, og ved fanst det knapt på det trelause slettelandet. I førstninga vart nordmennene nokså avskremde av det kraftige toreveret som kunne koma som kasta over dei sommarstid. Snøstormane om vinteren var ikkje noko nytt og ukjent, men dei var mykj e meir intense enn heime på Halsnøy, og her ute var det ing­ enting som livde. Språket var eit stort problem i byrjinga. Det var bornasom kom best frå dette. Dei plukka snart opp dei nye orda, og dei laut følgja dei vaksne kringom og fungera som tolkar. Når det skulle gjerast innkjøp, måtte ein eller fleire av ungane vera med, elles gjekk det heilt i stå. Dei store avstan­ dane gjorde at einsemda vart ein hovudfiende. Det hende at mødrene la arbeidet til side, tok den minste ungen på ryggen og gjekk fleire kilometer for å vitja ein slektning. Dei fleste sleit med dei same kj enslene, så det gjordegodt å få dela sorger og gleder med kvarandre. Men Amerika var ikkje noko vonbrot. Halsnøybuane var opp i under over den rike, svarte matjorda som velta opp bak plogen. Dette var noko anna enn dei steinete småteigane i Landahagen. Her var også store meng­ der vadefuglar som slo seg ned på myrane og innsjøane vår og haust. I byrjinga var dei dyrkbare områda ikkje så store på grunn av alle dam-

67 mane og myrane. Det tok tid før desse kunne drenerast bort og gi areal til meir åkerland. Likevel var dei takksame for den første avlinga, og alt sommaren etter at dei kom til staden, reiste dei kyrkjehus på dugnad. Det var mykje slit i byrjinga, men ettersom åra gjekk, såg dei resultat av arbeidet sitt ute på prærien. På mindre enn 20 år hadde dei bygt seg gode, romslege hus på landeigedomane sine, dei hadde skaffa seg dyr, uthus og reiskap og sat i rimeleg trygge økonomiske kår.

De i fyrste utvandrarane drog vestover prærien til fo ts eller i op ne okse­ kj erre r.

68 The Landa Clan

I september 1926, seksti år etter at dei kom til Iowa, samlast dei attle­ vande frå dei fem familiane frå Victor Emanuel. Den første generasjonen var borte, og borna deira var alt gamle folk. Dette treffet resulterte i at immigrantane frå Victor Emanuel og etterkomarane deira vart samde om å koma saman ein gong i året. Dette vart tradisjon. Etter kvart utvikla det seg ein heil organisasjon, og det var ikkje lenger mogeleg å samlast i pri­ vate heimar. Difor har desse treffa seinare vorte lagde til offentlegeparkar o.l. På dette viset har samkjensla og minnene om gamlelandet fått leva vidare i nye generasjonar. Soga om utvandrarflokkenfrå Landa er i hovudsak basert på ei nedteik­ ning utarbeidd av George Bames frå 1932'). Dette vesle heftet har seinare vorte revidert og fungerer som slektshistorie for «Landa-klanen». Det er ikkje noko særskilt med denne soga. Frå dei fleste bygder i Sør-Noreg kan ein forte1ja liknande utvandrarhistmiar frå den første tida etter den nord­ amerikanske borgarkrigen. Det var no masseutvandringa verkeleg skaut fart. Dei fleste av desse sogene har gått i gløymeboka, men nokre lever vidare, mellom anna av di slektsmedvitne norsk-amerikanarar har vore framsynte nok til å setja den munnlege tradisjonen ned på papiret.

KJELDER:

George Barnes, Arnas A. Landa Lars H. Larson: History of the Landa Clan, 1932. Semmingsen Ingrid: Veien mot vest, Aschehoug 1941 Havnelid, Anders: Gards- og Ættesaga Eid og Fj elberg, 1992

0 Ein av sønene, Thor, immigrerte i 1861. Året etter melde han seg som frivillig og kj empa for Nord­

Statene under borgarkrigen. Han overlevde kamphandlingane, men døydde av sj ukdom 7. mai 1865. Han er grav lagd på soldatkyrkjegarden i Mobile Alabama.

2) Johannes Jørgensen gifta seg i 1860 med ei ung enkje på Tofte og tok over garden der.

3l Amon døydde straks etter at dei var komne fram til Iowa.

4) Ole Rynning skreiv i 1837-38 ei lita bok på 38 sider om Amerika: «Sandferdig beretning om Amerika, til opplysning og nytte for bonde og menigmand». Svært mange hadde kj ennskap til denne boka.

69 �) Det dreier seg her om bnr. 7, inngjerde under Landa.

/>) Desse var nære slcktningar som hadde utvandra frå Halsnøy omlag ti år tidlegare. Thor Hcndrickson var

framfor alt møtt fram for å ta mot kjærasten sin, Siri Sydnes, som var med i reisefølgjet.

7) George Barnes (Jørgen Baardson) 1854-1937 var eldste son til Anna Jørgensdauer og Haldor

Baardsson. Han var tolv år då han reiste frå Noreg i 1866.

Ei utvandrarskute blir gjort klarfo r turen over Atlanterhavet, ca 1860.

70 Kristi Pedersdotter Eidsvik, frå Øvre Sætre på Løfallstrand,

· framfo r huset sitt i Palestine, Iowa.

Av REIDAR SÆTRE Ny byggjarar i Story County, Iowa

Story City i Story County i Iowa er i dag venskapsby til Kvinnherad. Ein stat i U.S.A. er inndelt i counties, eit county er inndelt i townships. I Story county er det i alt 16 townships. I dennne artikkelen skal vi skriva litt om dei aller første som gav Palestine Township namn og som busette seg der. Mange kvinnheringar har dei seinare åra teke turen til dette området i Amelika for å besøkja slekt og sj å på stader der avdøydde skyldfolk budde og arbeidde. Vi veit at svært mange frå bygdene våre som reiste over havet, slo seg ned i dette området. Når ein les i ulike gards og ættesoger, står det ofte to-tre ord bak somme narnn: Drog til Amerika. Stundom står årstalet då reisa fann stad, oftast ikkje. Frå einskilde bygdelag og slekter drog mange over havet til den nye verda. 5. juli 1825 la den første store gruppa ut frå Stavanger med kurs mot vest. 52 menneske med smått og stort gjekk ombord i jekta «Resturasjonen». Tre månader seinare, 9. oktober, nådde dei hamna i

71 New York. Dei slo seg ned i den nordvestlege delen av staten New Yo rk ved Ontariosjøen. Plassen der dei rydja nytt land kalla dei Kendall. Mannen som hadde planlagt reisa og ordna med land, var den norske utvandringa sin far, Cleng Peerson frå Tysvær. Etter ei l O års tid førde han dei fleste av landsmennene sine til det neste nybyggjarområdet for nordmenn i Amerika, Fox River Valley i Illinois, ca. l O mil sørvest for Chicago. Ormådetvar også kalla Norway. Mange samla seg rundt Lisbon i Kendall County. (Kendall-namnet hadde dei nok teke med seg frå den første plassen dei slo seg ned). Frå 1834 til 1854 drog mange, også frå våre bygder, til dette området. Men etter som tida gjekk, breidde frustrasjonen seg fordi alt land etter kvart vart oppteke og det som var å få tak i, var altfor dyrt. Mange hadde kome over havet med von om å få kj øpa billeg jord av styresmaktene, men det vart det etter kvart uråd å fi nna i Fox River Valley distriktet. På denne bakgrunn var det at ei gruppe på fire mann vart valde til å reisa vestover frå Fox River Valley for å sjå etter nytt land. Namna deira var: Osmund Sheldahl, Ole Apeland, Ole Fatland og Osmund Johnson. Osmund Sheldahl kom frå Etne. Garden Sheldahl ligg i vestre enden av Storevatnet ned mot Etne. Ole Apeland (Apland) var fødd i Sandeid, men flytta til Kjelsavik mellom Bjoa og Ølensvåg før han drog til Amerika. Ein av brørnehans slo seg ned på Fj ellberg. Desse fire skulle altså sj å etter nytt land. Planane var at dei skulle reisa så langt vest som til Omaha. Dei reiste langs den såkalla California Trail. Denne ruta vart opna vestover etter at det vart funne gull i California i 1848. Spora etter denne vidgjentne ferdselsvegen mot vest, kan ein sj å frå lufta den dag i dag. Desse fire nordmennen reiste ikkje heilt på måfå. I 1854 kom det til området kring Lisbon ein nordmann som heitte Nils Olson Næss. Han kunne fortelja at der var store vidder med regjeringsland i Iowa som kunne kjøpast for l ,25 dollar per acer - fintprærieland med tømmer langs vassdrag og elvar. Nyhende om gode landområde lenger vest, skapte ny von og kveikte glød blant dei norske i Fox River Valley. Biletet av landet som venta dei vest for Mississippi, vart for mange meir og meir strålande etter som tida gjekk. Men folk var usikre. Var denne Næss ein utsending frå landspekulantar som var ute for å tena pengar eller, var det slik som han fortalde. Folk hadde ulike meiningar. Somme hevda at det å reisa

72 vestover var å kasta bort livet sitt. Dei trudde at dei endelause viddene vest for Mississippi berre var umåteleg villmark med kaktus, giftige slangar og ville indianarar. Dette var i korte trekk stoda då dei fire forlet Lisbon 24. sept 1854 i ei «spring wagon» som vart dregen av to hestar. Dei visste ikkje kor lenge dei ville verta borte, difor tok dei med seg mat og proviant for mange veker og klede som kunne halda dei varme i allslags ver. Vi må hugsa at det alt lei på hausten og dei skulle inn i heilt ukjent lende. No viste det seg at turen ikkje baud på store negative hendingar. Største vanskane hadde dei med å kryssa ein del elvar. Denne gruppa på fire menn reiste så langt vestover som til Cambridge i Iowa, rett nord for Des Moins som nett hadde vorte grunnlagt som by. Då dei forlet Cambridge, tok dei ei rute som førde dei sørvestover. Dei vart storleg imponerte over venleiken og rikdomen til landet dei såg rundt seg medan dei tok seg fram i dette området. Etter å ha reist nokre få timar, stoppa dei om lag 6 km aust for det som i dag er byen Slater. Etter å ha kvilt ei stund på denne staden, snudde dei nordover og skoda den vennleg bølgjande prærien - land som var like godt eller kanskje betre enn landet rundt Lisbon eller Fax River Valley i Illinois. Mot nord møtte dei eit rikt skogsområde, Ballard Grove, med ei fin elv og godt klart vatn. Mennene var samde om at dette var svært godt land til å rydja nye gardar på. Skogsområdet kring elva og dei mindre vassdrag ville syta for byggjetil­ fang til nye hus og forsyna dei med brensel i mange år framover. Då dei kj ende på seg at dette kanskje var nett den staden dei var på leiting etter, bestemte dei seg for å nytta meir tid til å sj å på området omkring. Dei fann ingen nybyggjarar i traktene, berre ein tilfeldig omstreifar. Dei fann overflod av god jord og friskt klårt vatn. Det tok dei ikkje lang tid å avgjera atdette landområdet tilfredsstilte alle krav som hadde vorte stilte. Det var ikkje trong for at dei heldt fram leitinga etter nytt land lenger vest. Neste dag reiste dei til Des Moines for å registrera seg som kj øparar av land både for seg sjølve, familiane sine og venene i Illinois som hadde vore på leiting etter ny jord. Desse fire mennene hadde vare borte i alt 30 dagar. At dei kom trygt tilbake og kunne fortelja godt nytt når det galdt nye landområde, skapte god stemning og glød blant dei som i uvisse hadde venta på at dei skulle venda attende. Alle, både store og små, var ivrige

73

r etter å høyra kva dei hadde å fortelja om landet dei hadde funne i Iowa. For å kunna informera alle u tan for mykj e forvirring, samlast dei fire som hadde vore vestover til eit møte. Då Osmund Sheldahl var den mest lærde og respekterte av dei fire, vart han vald til å gjera greie for det dei hadde funne. Han skreiv følgjande:

Vi har utført vår mission og fundet et land som overgår våre storeste for­ håbninger i skjøndhet og frugtbarhed. Der er jevne solbelyste bakker, men ingen stene: rige og saftige gressgange, men ingen flom. Gott vand og lune skovlunde langs alle vassdrag. Det er visselig et land som, lig Kabels Kanaan, flyder af melk og honning. Dog ulikt hint lovpriste land har vi ingen fiender at frygte. Der var store Jebusitter og Amoniter og de store Anaks sønner som stengte veien for Guds udvalgte folk til Kanaans Land. En gang var her vel kanske røde indianere som galloperede på jakt efter store buffalo, men nu har de reist til fj erne jaktmarker. Nu ligger lan­ det fedlyst og stille og venter på os. Brødre, det er et land som Herren har beredt for os. Fra Norges fj eldkroge kom vi hvor vi maate bryde mark i stenrig ur paa bratte lid mellom flom og skred, hvor beiter laa i isbrand af skygge. Den rige muldjo rd vil rigt belønne vort arbeide. Vi har fa aet papir fra regjeringen hvorved vor ret til landet er sikkeret til siste tid. Etter fl eire møte vart det avgjort at ei større gruppe skulle reisa til dette nye området i Iowa våren etter, altså i 1855. Det vart ei travel tid fram­ over med mange førebuingar. Kvinnene spann, strikka og sydde. Mennene måtte syta for vogner og trekkdyr til reisa. Det mest særmerkte med denne første gruppa av nordmenn som reiste til dette området i Iowa, var at dei organiserte seg som ei menighet. Før dei reiste valde dei Ole Anfinson til pastor. Han var lekmann. Vi veit at dei første som reiste frå Stavanger til Amerika 30 år tidlegare, var kvekarar. Denne gruppa var lutheranarar. Det er all grunn til å rekna med at leiarane var haugianarar. Dei valde også klokkar og ein som skulle ta seg av kristendomsundervis­ ninga. Menigheten kalla dei Palestina eller «Palestine» på amerikansk. Grunnen til dette namnet skjønar ein når ein les Osmund Sheldal si skil- dring av landet dei fann og samenlikninga med «hint lovpriste land». , I boka DRØM OG DÅD Utvandringen til Amerika, skriv Ingrid Semmingsen: «Vi finner et innslag av haugianere blant de tidlige utvan- drernefr a mange bygder, og det er påfallende hvor sterkt haugianisme og

74 legpredikanter gjør seg gjeldende blant nordmenene i Amerika fra den aller tidligste utvandringsperioden» (s.33). «Haugianismen beredte grun­ nen psykologisk sett, bidrog til å løs gjøre folk fra det gamle samfunnet og sette dem i stand til å oppfatte nye signaler og til å ta en så radikal beslut­ ning som å reise til Amerika omkring 1840» (s.34). Den 17. mai 1855 fann reisa vestover stad. I alt drog 106 menneske med smått og stort - 21 farniliar, ei enkja og 5 unge menn. Eignelutane deira vart pakka på 24 «covered wagons». Dei vart dregne av 18 okses­ pann og 6 hestespann. Ei mengd kveg hadde dei og med seg på ferda. Dette var den største gruppa av norske som kom til Iowa samstundes, og den einaste som var organisert som ein kyrkjelyd. På Holdeman's «prai­ rie» rett vest for Lisbon samlast ei stor folkemengd og tok farvel då dei drog. Reisa vestover gjekk bra utan nemnande vanskar. Dei største pro­ blema var å koma over elvar og vassdrag med eit så stort følgje. Dei for ikkje fort fram. Vegtilhøva var elendige og oksane gjekk seint. Den 7. juni nådde dei målet. Då hadde dei reist 480 km. Kvar laurdagskveld slo dei leir for to netter. «Kom i hug kviledagen så du held han heilag», var eit ord som dei tok på alvor. Sundagen vart nytta til kvild og oppbyggingsmøte (gudsteneste). På måndagsmorgonen heldt reisa fram. Den 7. juni sette dei vognene i ein ring, slik dei p la når dei slo leir, og heldt takkegudsteneste for at dei hadde kome vel fram. Etter at dei var frarnkomne, skulle landområde delast og kvar familie finna sin plass å slå seg ned. Dette var nok ikkje heilt lett, då der var bety­ deleg skildnad på kvalitet og verdi på dei ulike områda som vart tildelte. Så snart kvar hadde fått sitt bruk, begynte arbeidet med å reisa hus for folk og ly for fe. Til å begynna med fann dei ly for seg sj ølve og dyra i det høge præriegraset som kunne verta like høgt som ein mann sitjande på ein hest. Jorda måtte vendast og såast. Grøda måtte vera i hus til hausten kom og hus bygde. Alt hadde hast. Vi må hugsa at det galdt livet for desse menneska å få tak over hovudet og å samla i hus det dei trong for å over­ leva, før vinter og uver sette inn. No viste det seg at vintrane som følgde var svært harde og sommm·en 1858 svært våt, slik at avlinga slo feil dette året. Men før dei reiste sine eigne heimar, bygde dei ei enkel kyrkje på pålar. Kyrkja hadde tak av præriegras, men ikkje veggjer. «The Palestine Norwegian Lutheren Church» ligg i dag på same staden som denne første

75 kyrkja vart reist. På kyrkjegarden til denne kyrkja kviler mange som drog ut frå bygdene i Kvinnherad. Eit gudshus var altså det første bygget som vart by gt.

Deira eigne hus var 4,25m x 5,50m, altså 23,4 m2. Ikkje nett store plassen å områ seg på for ein familie. Då hausten kom, hadde alle kome på plass så godt som det kunne la seg gj era. For å hj elpa på mat­ tilfanget hadde dei samla villeple, druer, neter og honning som dei fann i området. Vilt var det og my kj e av på prærien - ender, gjæser, hj ort og andre dyr. Den 30. september same året auka talet på nybyggjarar med 32. Då kom fem familiar og ein ung mann frå Lis bon til dette nye område i Iowa. På grunn av mykje regn og kaldt ver hadde dei brukt 6 veker på turen, altså dobbelt så lang tid som dei første som kom. Dei fleste av desse slutta seg til «Palestine»-menigheten. I 1857 var den første skulen ferdigbygd. Reisinga av ei ny kyrkj a tok til våren 1861. Under borgarkrigen måtte dette arbeidet kvila. 21 av dei unge mennene frå den norske kolonien deltok i krigen. Nokre av desse kom aldri attende, andre kom såra heim att. Osmund Sheldal var nok ein leiartype i den nye norske kolonien. Han var ordinert til pastor i I 859. Den første tettstaden i området fekk namn etter han. Byen Slater, som ligg litt nord for Sheldal, heitte først Sheldal Crossing.

Dei som kom seinare til området og nokre som forlet «Palestine Church», organiserte Ballar Grove Norsk Evangelisk Lutherske Menighet i 1865. Namnet på denne kyrkja vart forandra til Fj elberg i november 1867, då kyrkja vart innvigd. Dette fordi dei fleste av medlemmene kom frå Fj ellberg sokn. I år 2005 skal det feirast 150 års jubileum i Iowa til minne om denne første gruppa med nm·menn som kom til dei sentrale delene av denne sta­ ten. Arien Twedt, som ættar frå garden Tveit i Herøysund, er drivkrafta bak planlegginga for denne feiringa. Det har så langt ikkje lukkast å finna ut om der var nokon frå Kvinnherad med i det første følgjet som kom til dei sentrale delene av Iowa, men vi veit at kort tid etter kom mange frå bygdene våre og slo seg ned her. Både til Story - og Polk Counties kom der tidleg mange kvinn­ heringar.

76 Kristi Pedersdotter Eidsvik (1836-1924) frå Øvre-Sætre på Løfallstrand og Tørres Olai Torkjelson (1826-1868) frå Skåla reiste til Morris i Illinois i 1860. Dei gifte seg truleg rett etter at dei kom til Amerika. I 1861 drog dei til Palestine Township og fekk retten til 647 mål jord. Her rudde og bygde dei Skåla Homestead rett aust for Slater. Den første tida budde dei i ei slags jordhytte (sod cave). Eldste son deira, Peter O lai Skåla, vart fødd der. Han vart seinare gift med Malinda Apeland frå Fj ellberg. Ho var brordatter til Ole Apeland - ein av dei fire som fann dette nye området i Iowa. Kristi Pedersdotter gifte seg opp att i 1870. I dag er der mange etter­ kommarar etter henne i Amerika. Det meste av stofftilfanget til denne artikkelen er samla av Richard Skåla (Skala) - ein etterkomar etter Kristi og Tørres i fj erde generasjon. Han har samla svært mykje om slekta si både i Amerika og i Norge.

77 Fann lukka i Amerika

John Richardson var frå Uskedalen, og ein av dei mange som fo r over havet med store draumm; og draumane vart oppfylte. I 1976 var han til­ bake på heimlege trakter, 90 år og nygift. Åshild Ulstrup laga då eit inter­ vj u med han, og denne artikkelen byggjer på kassettopptak frå samtalen de i ra.

Det var tilfeldig at John hamna i Montana, nær grensa mot Canada. Meininga hans var å fara vidare til Seattle, ved vestkysten. Men John hadde ein ven som budde i Montana, og tok jernbanen dit, nær 60 mil, for å møta venen. Det var ingen veg ut dit, og siste stykket reiste han med hest og kj erre. - Fyrste natta låg vi ute, og seint neste kveld var vi framme. Etter nokre dagar ville eg reisa vidare, men venen bad meg bli. Han trengte hj elp med sauelamminga. Og så vart eg der. - Kor lenge vart du ? -Ja, det var i 1906, og no har vi 1976, det vert 70 år det.

Harde tider Tidene var harde. Du måtte arbeida for maten. Hadde eg hatt råd, hadde eg fare heim att. I førstninga arbeidde eg og basen åleine. Vi hadde ikkje heilt greia på tida heller, ikkje kva tid jul var eingong. Vi fekk ikkj e noko avis ut der. Det var som å bu på ei aude øy utan båt. Våren vart forferde­ . leg dårleg. Dyra var so magre at vi kunne ikkje eta dei. Ein dag såg vi eit pinnsvin oppi eit tre - det var lite tre der. Pinnsvina åt borken. - Eg veit

78 Litt av saueflokken til John Richardson.

indianarane et desse dyra, sa basen. -Kan dei, so kan vi. Vil du drepa og koka han, så skal eg få han ned, svara eg. Eg kasta eit tau rundt og fekk det ned. Eg har no smakt verre kj øt. Vi budde i jordhytter. Fyrst i 1915 fekk eg det fyrste huset mitt, då eg gifta meg. Om vinteren når det var kaldt - før vi hadde fått gjerde og eg var saue­ gjetar - det var hardt det. Vi kunne ikkje forlata dyra, då fann vi dei ikkje att. Du kunne ikkje leggjadeg ned og det var kaldt som berre pokkeren. Då tenkte eg ofte: «Kva gale har eg gjort som skal vera i denne elendig­ heta»? Men so tenkte eg og- det kunne vore verre. Det er dei som har si te på straff heile sitt liv. Og eg tenkte på den gamle son gen: «Mill om bakkar og berg. Men når vårsol i bakkane blenkte ...» Det er sanning i den songen.

79 Turke - Korleis fekk du din eigen farm? , - A, eg skulle gjete sauer, og så tok eg sauer til betaling. Landet var fritt. Eg fekk meg ein rotakjellar og eit sauahus. I 30-åra kom den verste tørken du kan tenkja deg. Folk fekk inga avling, dei greidde seg ikkje. Dei lånte litt pengar så dei kunne koma seg tilbake der dei kom frå. Det vart meir plass til oss som var att. Meir beite til dyra. Eg kj øpte mykje då, temmeleg billeg. Men det var ikkj e mykje verdt heller. Eit år var det riktig gale. Beita var heilt uttørka. Då tok vi 3000 av dei beste sauene, leste dei på toget og reiste 1.200 mil* til Iowa. Kona mi var derifrå. Så stia vi sauene der om vinteren. Om våren fekk vi regn og grøne beite att, og vi tok sauene tilbake til farmen. Sauene såg godt ut no, men det kosta pengar. Heime hadde eg to karar og ei hyrejente som såg til resten så godt dei kunne. Om sumaren var vi ute heile tida, budde i vogner og tok mat ut der. Så byrja eg å setja opp gjerde.

Stor farm - Kor my kje gjerde måtte du ha? , -A, ein 12 mil den eine vegen, og 6 mil den andre. - Kor langt var det til næraste granne? , - A, ein 30 mil eller noko slikt. - Kor mange sauer hadde du på det meste? - 8- 10.000. 8.000 om vinteren, men det vart mange tusen lam. - Kor stor er han denne farmen din? - 14.000 acres (acre=ca 4 da). Då eg selde ranchen, var det ein av dei største i staten, der var 3.000 kyr. - Men du greidde ikkje heilt å vera pensjonist? -Nei, eg har att 350 mål med 70 kyr. Du veit, eg kunne ikkje slutta heilt med det eg har drive med heile mitt liv.

80 Nygift -Og no er du tilbake i Uskedalen? Ja, du veit, eg ville sj å slekta mi. Draumen var å reisa over nokre år og tena nok pengar til å kj øpa Handelandsgarden til bror min og meg. Uskedalen, med Englafjell og Nåso og Tveitedalen, fjellet, det var livet det. Men Handelandsgarden, der var plass nok. Då eg kom tilbake på 50- talet, kunne eg kj øpt kva eg ville. Var vel for gammal då med, og garden var der ikkje lenger. - Korleis er det å vera 90 år? -Har ikkje merka noko forskjell. Ein ting har eg funne ut: Er du frisk og ikkje har noko smerte, er alt bra, men har du vondt, er det same kva

John Richardson frå Uskedalen gjorde det godt som fa rmar i Montana. Her saman med kona Anna.

81 alder du har. Eg går ikkje og ventar på å døy. Men reknar heller ikkje med å leva evig. -No når du har fått ny og spenstig kona kan du ikkje leggja deg til å døy. -Ho er triveleg, og kan ta vare på meg. Ho var i same stoda som meg. Folk seier: Kvifor giftaseg når ein er så gammal? So lenge, so godt - det er slik eg ser på det. Går du og syter vert du gammal før tida. No er eg her, og eg likar det. Må eg døy i morgon er det godt nok for meg. Amerika har vore god med meg, men dei har ikkje hatt noko bry med meg heller.

* Det er uklart om det her er snakk om norske eller amerikanske mil.

82 Frå Musland til Uskedalen

Historia om Lars og Sarah (Musland) Johnson-familien frå Uskedalen, Norge, Calamus og Grand Mound, Iowa.

Familien vår kom til USA frå Norge av to hovudgrunnar som er velkjende mellom historikarar, og truleg av mange andre mindre årsaker som me aldri vil få vita om. For det fyrste var det små moglegheiter for økonomisk tryggleik i Norge seint på 1860-talet og tidleg på 1870-talet, og endå dår­ legare utsikter for økonomisk framgang. Misnøya kom lett, særleg om ein ikkje var den fyrstefødde, heller ikkje dei eldste hadde alltid utsikt til fars­ arv eller eigedom som kunne halda dei heime under den skandinaviske utvandringa til USA. Dei som hadde emigrert frå Norge til øvre midtves­ ten i dette landet i dei fyrste tiåra av 1800-talet, skreiv heim til slektning­ ane og skildra det rike jordbrukslandet i USA. Mange av dei som hadde utvandra til øvre midtvesten, tente nok til å støtta dei slektningane som ynskte å reisa etter. Ein kan undrast på om dei nye norskamerikanarane lengta etter kj ende andlet og røyster frå familien, eller om dei trong ekstra hj elp på farmen eller tenestejenter! Dei oppmuntrande breva frå USA var den andre grunnen til at mange utvandra frå Norge. Andre grunnar som Lars og Sarah Musland Johnson måtte ha for å forlata Norge, har ikkje overlevd i dei delene av muntleg tradisjon me har. Kanskje var ikkje beste­ far Johnson den fyrstefødde, kanskje økonomiske tilhøve i Uskedalen, motløysa rådde i Norge på 1870-talet, kanskje vart dei nedtyngde av skat­ tepolitikken, og av utsiktene til militær verneplikt, kanskj e verka det som om kyrkja fj erna seg frå Johnson sine behov - eller kanskje var eventyret for lokkande til å motstå - men kom gjorde dei, og så er me her!

83 Musland-Johnson reiste med båt frå Bergen til ei hamn i aust, truleg New York, slo seg ned i Grand Mound i Iowa mellom andre norske som heldt på morsmålet i ein generasjon, bad i den lutherske kyrkja på norsk mål, brukte kj ende salmar og liturgi leia av norske prestar, mange av dei var sende på misjonsmarka ved hj elp av offer frå trugne kristne i Norge. Lars (f. 1845) og Sarah (f. 1843) gifta seg sist på 1860-talet i Uskedal, og hadde levd og arbeidd på familiebruket, som framleis eksisterer. Ekteskapet deira varte i knapt 20 år. Tre av elleve born vart fødde i Norge, Christeen (f. 1869), Sarah (f. 1870), og James (f. 1872). I 1874 reiste dei med båt til USA, utan tvil med mange kj ensler i ein tårevåt avskil med familien!! Då dei kom fram, reiste dei truleg i hovudsak med jarnbane og elve- og kanalbåt, og passerte kanskje gjennom byar som Cincinnatti, Chicago og Moline. Dei slo seg ned i Grand Mound for å ta opp att kj enn­ skapen med familie og vener som hadde kome tidlegare. Åtte bom vart i tillegg fødde i Iowa; Hans (f. 1873), Chris (f. 1875), Torger Martin (f. 1877, d. 188 1), Anna Tanina (f. 1877), Lew (f. 1880), Trena (f. 1882), Mollie (f. 18.. ) og Helmer Theadore (f. 1887, d. 1888). Det var vanleg at bom døydde unge i den tida, og Johnson delte denne røynsla med å mista to unge søner. Ein kan undra på om Helmer og faren døydde av same årsak i 1888. I tida før ein fekk antibiotika var lungebetennelse, ofte utvikla etter influensa, ei svært vanleg dødsårsak for folk i alle al drar . At enka, Sarah Johnson var ei heroisk pionerkvinne, er innlysande! Korleis ho og borna overlevde er av umåteleg interesse for oss. Christeen og unge Sarah var gifte på den tida då faren døydde, eller kort tid etterpå, men framleis budde sj u born heime med mor Sarah, frå 16 år og nedover. Det er sikkert at alle hj elpte mora med å forsyta familien. Sarah Johnson overlevde mannen sin med 52 år. Ho forlet denne verda i Story City i Iowa i 1940. Gravferda hennar samla ein stor flokk av familien for å syrgja over døden og feira livet hennar og markere at deira norske immi­ grantopphav var gått bort.

( Frå heftet «Johnson Family Reunion». Omsetjing: Ivar Vaage)

84 AV LILLY JOHNSON ECKSTROM Minne

For omlag 75 år sidan reiste familiane til Jim, Hans, Chris, Lew, Trena og Molly ein fredag morgon klokka fire til Grand Muond, Iowa, for å vitja søstera deira, Christone Robinson og familien hennar. Der vart me verande alle saman i tre dagar. Der var så mykje herleg mat - eg hugsar særleg Lynne sine trelagskaker. Dei løyste soveproblema på dette viset: dei to mødrene sov med babyane sine. Mamma med Irene, Maragret og Minnie sov i soverommet nede, småjentene på golvet i daglegstova, dei andre kvinnene sov på soveromma oppe, og alle menn og gutar sov på låven i høyet. Eg trur me var 33 personar der. For ei god tid me hadde! Me budde rett attmed onkel Chris og bestemor (Sarah) Johnson i Story City. Ein gong då eg var sj uk hugsar eg at bestemor kom med ein nydeleg glas bolle fylt med raud kristtorn. Eg har enno skåla. Familiane til Jim og Hans Johnson flytte til Minnesota då eg var gan­ ske ung. Eg hugsar dei mange besøka deira til Story City. Dei kom med tog som var framme i Story City omkring midnatt. Me budde omlag seks kvartal frå stasjonen, og dei kunne gå bort til oss for å få sengeplass for natta. Me visste aldri når dei kom, men mor hadde alltid mat nok til å ser­ vere ein stor frukost med egg, havregraut, pannekaker, vaflar etc. Far min, Lew, tok dei med i sin T- ford for å besøka søstrene, Molly og Trena og familiane deira. Vanlegvis budde dei hos oss i fleire dagar. Eg hugsar dei store familiemiddagane hos alle onklane og tantene mine. Me blei inviterte til kvar plass minst to til tre gonger årleg. Det var to bordsete. Dei vaksne åt fyrst, og borna venta til dei var ferdige og åt med andre bordsetet. Menyen var vanlegvis kylling eller roastbiff, potet-

85 stappe og saus, erterstuing eller grilla mais, kålsalat, heimebaka brød og rundstykke og pai til dessert. På ein av turane fortalde eg mannen min, Hj almar, at eg hadde ei tante som budde i nærleiken, så me bestemte oss for å stoppa og gå på besøk. Me var framme hos tante Christine klokka ni om kvelden, og hadde ei så fin tid med å bli kj ende på nytt. Ho tok meg ut i den store hagen der ho grov poteter, plukka erter og eple. Til kvelds hadde ho ein herleg middag på bordet og avslutta med ein fersk eplepai ! Når Eness-familien budde i Arnes var det ei slik glede å plukka kirse­ bær frå deira 50 kirsebærtre. Ein gong me stoppa hos Trena for å besøka bestemor Johnson fekk me servert «englemat»-kake som Lucelle hadde laga. Ho hadde nyst vunne ei purpursløyfe på Iowa State College for «englemat»-kaka si. Her! eg! Kvar sommar var Alice, syster mi, og eg ei veke hos tante Molly. Ho var slik ei god kokke ! Eg likte så godt kringla hennar. Då familien min fl ytta til Minnesota budde eg hos onkel Chris og tante Maragret for å gjera ferdig skulen og bli konfirmert. På konfirmasjonsda­ gen min var det servert stor middag til heile slekta på begge sider i hei­ men deira: Dei tre brødrene Jim, Hans og Lew budde svært nær ved kvarandre i Minnesota, og på søndagane var me ofte samla. Lew hadde ein iskremfry­ sar og kyr som skaffafløyte, og Jim hadde ishus med is til å frysa iskremen. Jim hadde også ein stor jordbæråker. Me hadde alltid det gode heime-her­ metiserte biffkjøtet, heimebaka brød og rundstykke, småkaker og kaker. Alle bakte alltid ei kake på laurdagen. Tante Cena laga så god «solskin»­ kake. Når veret var fint hadde me ofte piknik ved Kansas-sjøen. I dei seinare år reiste Alice, Hj almar og eg til Wisconsin for å besøka Thomas og Betty Eness. Medan me var der, kom Arnold og Galdy Nelson også, slik at me var fire syskenborn samla. Me hadde ei god stund og opp­ friske gamle minne. Dette var siste gong eg såg Arnold før han døydde. Tom og Betty hadde laga eit så godt kveitebrød frå deira eigen kveite, me nytte også Wisconsin-osten og valneter. Tom og Betty tok oss med for å vitja borna og sj å det vakre landskapet i området, medan Inga var heime og laga eit herleg måltid til oss. Sist sommar reiste dei tre brørne mine, Gayord, Donald, Luane og konene deira, syster mi, Irene og eg til Wisconsin for hj elpa Tom og Betty

86 med å feira deira 50 års bryllaupsdag. Eugene var også der, slik at me var samla sju syskenborn av elleve gjenlevande. (Oversetjing: Ivar Vaage)

Norske Oppskrifter frå familien Johnson si eiga kokebok

HAARING-KAKA POTATO-CAKES

4 C boiled milk 2 C mashed or riced potatos l C sugar 2 T margarine 2 T salt 1/4 C cream or milk l 1/2 C !ard 1/2 tsp salt 3 pkgs. yeast l 1/2 C flour l C lukewarm water l Tsugar 12 -15 C flour KUMLA l picnic ham (C= kopp= 2,5 dl) 4 C grated raw potatoes 3/4 C oatsmjøl 1/2 tsp salt 3/4 tsp baking powder 3/4 tsp soda 2 1/2 C flour

Chris og Lew Johnsen.

87 Av ERLING VAAGE Lars Va age alias Lewis Olson

Av dei som reiste til Amerika for å tena seg nokre kroner og så reisa til­ bake til Norge, samla kanskje dei fleste seg i Chicago i åra 1900-1920. Men nokre slo seg til i Amerika for godt. Ein av desse var Lars Va age frå Sunde. Han reiste til Amerika i 1909, og gav seg til som bygningsarbeidar i Chicago. Det var mange husnesingar i Chicago på denne tida, og dei som kom heim att, fm'talde at Lars Vaage hadde vore til støtte og hj elp når det galdt å finna seg til rette i storbyen. Gustav Bogsnes, som og drog til Amerika og hamna i Chicago, for­ talde at han vart oppsagd utan grunn då kattar eller andre dyr hadde trakka i fersk støyp. Då gjorde Lars felles sak med Gustav, gjekk frå job­ ben på dagen og søkte seg arbeid ein annan stad. Husnesingane i Chicago heldt saman. Ei bj ellandsjente, Åsa Karoline Gunnarsdotter Bjelland, gjorde sitt til å skapa godt miljø. Ho dreiv eit pensjonat i storbyen, der nordmenn samlast. Ho vart gift med Peter Langåt, Husnes. Mange frå Bjelland reiste til Amerika, ikkje få til Chicago. To av dei var syskenbarna til Lars Vaage, Lars og Hallvard Johannessøner Bjelland. Tre brør frå grannegarden var reiste over tidlegare, Martin, Lars og Anders Erikssøner. Mor deira, Kari Larsdotter Eide, var andre kona til Las Eriksson Bjelland. Ho reiste til Amerika til sønene sine då Lars dØydde. Fleire enn dei som er nemnde her, reiste frå Bjelland til Amerika, men dei veit eg mindre om. Amund Vaage, bror til Lars, var tømmermann i utanriksfart. Han slo lag med broren som husbyggjari Chicago i 1912. Her vart han kj ent med

88 Lars Va age frå Sunde reiste til Chicago i 1909. Han tok nam­ net Lewis Olson, og hj elpte mange andre sambygdingar til åfinna seg til rettes i storbyen.

ei sunnfjordsjente, Nelly Røyset frå Askvoll. I 1917 fekk han brev frå far­ bror sin, Hallvard Vaage, med spørsmål om han ville ta over gardsbruket hans. Amund og Nelly vart då samde om å slå lag og reisa til Noreg og ta over gardsdrifta, der Amund såg god framtid ved jorddyrking. Han reiste heim same året. Nelly, som hadde huspost i Chicago, kom noko seinare. Dei gifte seg straks, i 1917. I krisetida etter fyrste verdskrigen hadde Lars nokre tunge år. Omsider fekk han ta over ein bensinstasjon. Han gifte seg med ei britisk enke, som hadde ein son frå før. Sjølv hadde Lars ingen born. I 1924 var han ein snartur heime i Våge og gav garden over til yngste bror sin, Ragnvald, som frå før åtte småbruket Kj ørve. Etter ei tid gav Lars frå seg bensinstasjonen og by1ja å fila sager på større bygg. I 60-70-åra budde Lars, eller Lewis Olson, som han kalla

89 seg, saman med styksonen, Georg Dennis Olson og kona hans, Ester, i huset sitt i Oak Park i Chicago. Då det minka med sagfilinga by1ja han å laga nøklar som han selde rimeleg. I 1957 tok Lars på nytt ein tur til Våge. Både unge og eldre fekk nyta godt av arbeidsevna hans. Det fyrste han gjorde var å installere bad og w.c. til brørne sine. Så måla han løa på garden, maling og kos tar kj øpte og betalte han av eiga lomme. Tre år seinare var han igjen tilbake i gamlelandet. Denne gongen fekk han fø lgja ein båt der brorsonen, Olav, var elektrikar, og gjorde førefal­ lande tømermannsarbeid på reisa over Atlanterhavet. Det drygde bortimot jul før han drog tilbake til Chicago. Arbeidslyst hadde han enno. Når det ikkje var anna å ta seg til, stod han i vedaskuten og laga ausekar som han gav vekk. Strengsuler laga han og, gjerne med ei lita innskrift på, t.d. «November 30., a rainy, gloomy day». Lars døydde i heimen sin i Oak Park, kring 90 år gammal.

Mange husnesingar arbeidde i Chicago. Bilete er frå ca 1915, og dei staslege karane er (med nokre atterhald): Framme fv.: Abel Røssland, Nils Røyrvik, Knut K. Røssland. Bak fv.: ukjent, Jon Røyrvik, Amnd Va age, Gustav Bogsnes, Lars Va age og Andreas Arsand.

90 Av ERLING VAAGE Husnesingar i Seattle

Seattle ligg på nordvestkysten av Amerika. Landskapet kring minner om Noreg, med skog, lier, fj ell og havet utanfor. Skandinavane har for ein stor del samla seg i bydelen Ballard. Oscar Osborne Winther skriv i boka The Great Northwest: «Dei tilpassa seg lett det sosiale mønsteret til dei som budde der, er høgt opplyste, og vart fort amerikaniserte. Og så heldt dei fast på kaffi- ogblautkake selskap». Ein av dei fyrste som reiste frå Husnes sokn til Seattle, var Gotskalk Jonsson frå Tveit i Bringedalsbygda. Han kom dit frå Chicago. Frå Røssland og Kaldestad, fiskarbygdene i Kvinnherad, reiste særleg mange til Seattle. Ikkje mindre enn tre av borna til Lars L. og Johanna Kaldestad, nedre (Framigard): Bernt Martin var bygningsarbeidar, han drukna i Everet, nord for Seattle. Anna Elisabeth (Lisa) reiste til utkanten av Seattle, nordanfor, og busette seg der med mannen, Chirstian Egaas frå Karmøy, straks etter at dei var gifte, på Kaldestad. Knut var gift med Johanna Larsd. Sunde, og dei hadde to bom, Karl og Johanna. Knut reiste åleine over i fyrste omgang og fiska i lag med svi­ gerfar sin, Lars Sunde. I 1937 reiste kona og borna over, men året etter drukna Knut på hamna i Seattle. Brørne Knut K. og Sten Kaldestad reiste og til Seattle og dreiv fiske i tretti-åra. Knut reiste tilbake til Noreg etter nokre år, men Sten vart verande og gifte seg der borte.

91 Kåre Kaledstadfrå Sunde (t.h.) var ein av dei mange husnesingane som slo seg ned i Seattle og dreiv m.a. med krabbefiske i Alaska.

Karl Kaldestad tok over båten etter faren, Knut og Lars Sunde, og skaffa seg snart fleire større båtar, og dreiv fi ske i stor stil, for det meste på Alaska. Søstra, Johanna, gift med Winston Va.IT, hadde post som sekre­ tær. Ikkje langt frå dei bygde Kåre (Cory) Kaldestad hus. Han dreiv fi ske på Alaska, men miste livet ved ei ulukke. Kona, Bjørg, f. Jørgensen, bur i huset no. Ho var bokhaldar i firmaet Lunde Eletric, eit firma som Olav Lunde bygde opp, med god hj elp av kona Louise. Ho var einaste dotter av Lisa og Kristian Egaas. Kåre Kaldestad reiste til sj øs i slutten av tretti-åra

92 og kom over i den amerikanske hæren som løytnant, og slo seg til som fiskar i Seattle etter krigen. Bror til Kåre, Leif Kaldestad, reiste og ut til sj øs før siste krigen, og var ute med avbrot i periodar då han tok offisersutdanning. Han og bygde seg hus i Seattle. Oskar Røssland var ein annan fiskar som budde i Seattle. Han vart gift o med ei enkje med born. Asa, gift med Ingvald Ask, var brordatter av Oskar.

93 S/s .,J(ristialliafiord"

Knut Eikeland reiste heim med «Kristiania/J ord» i 1914. Ein av båtane til Den norske Amerikalinje, som frakta mange nordm enn over havet.

Av KNUT EIKELAND Heim til 17. mai

Well. - Eg hadde vore burte frå landet nokre år. Vo re i Amerika og prøvd anleggsarbeid og sluskeliv som dei segjer her. Det var gode sorglause dagar som eg har mange gode minne frå, endå om eg nok sume tider kunde kj enna meg «heimlaus, frendelaus og lika på leiken ille,» som gamle Ivar Aasen segjer. Det gjekk gjetord om dette dollarlandet. Her kunde folk tena seg rike i ei snarvenda. Eg fekk tru umatt. Det var ikkje lett å verta rik. Ein måtte arbeida og sveitta for kvar den dollar ein kunde spara seg saman. Men det var så ubegripeleg lett for å øya pengane der­ som ein vilde vera med på det. Nett som eg var komen meg vel til rettes, fått formannsjobb og vel var komen i gang og skulde tena pengar, låg tilhøva so til heime at eg måtte

94 segja farvel til USA for godt. Eg måtte heimatt like fattig på gull, men noko rikare på livsrøynsle, og so hadde eg vore med og fått sett og opp­ levd mangt og mykje som verkeleg var interessant. Dette var i det store jubileumsåret 1914. Jernbaneselskapet som eg hadde arbeidd for var raus og gav meg fribillett like frå Montana til NewYo rk, og det hjelpte på. Den norske amerikalinja var nett skipa då, og skulde få reisa med den nye fine «Klistianiafjord». Eg gløymer ikkje då eg atter fekk sj å det kj ende og kj ære norske flagget ombord på den gilde skuta. Det finaste flagget i verda. Og so vera i lag med berre norske då, og berre høyra det norske målet. Det fagraste målet som i verdi er. Det var livleg ombord i amerika­ båten - 1200 menneske i alt. Alle som hadde høve til det, måtte heim til gamlelandet i jubileumsåret. Og dette var jubileumsbåten som skulde nå fram til Noreg til den 17. mai i det henens år 1914. Du store tid! Det var ei «broget» forsamling ombord. Folk i alle aldrar, men mest eldre folk som hadde vore der burte i 30-40 -ja opp til 50 år - merkte av slit og tungt arbeid - dei flestepå den amerikanske prærien. Gamlelandet og fødestaden og alle dei kj ende og kj ære stadene hadde lege og leika i hugen i alle desse år. Alle var vel ikkje so rike nett. Dei hadde kanskje spinka og spara i lang tid for å kunna ta denne turen som dei gledde seg so til. Med på ferdi var ogso ein heil del prestar og professorar og andre stør­ relsar som skulde representera det utflytte Amerika i gamlelandet på jubi­ leumsfesten. Det kj ende St. Olaf College Musikkorps var også med og heldt eit par konsertar. Dei fyrste dagane etter me gjekk ut frå New York var det ruskever med storm - og tung sjø so eg for min del var fegjen eg fekk halda køya dei fyrste tre dagane, men når stormen gav seg og eg var vorten meir sj øvant so var det herleg å fara. Etter utrekningane skulde me nå fram til Bergen om kvelden den 12. mai, og det var ikk:je lite spaning om me greidde å halda ruta. Tidleg om mm·gonen den 12. mai vakna eg av tåkesirena som gjekk med faste mellomrom. Huff !- dette var forargeleg. No nådde me sjølvsagt ikkje inn til Bergen i kveld, for båten gjekk bene med sakte fart. Me var komne inn i eit skoddebelte utfor Shetland. Heldigvis var det ikkje lenge før skodda letta, og me kunne køyra på med full fart att. Om ettermiddagen i fire-tida kunde me sovidt, langt ute i synsranda skimta det første syn av gamle Noregs fj ell stiga opp av havet, «furet og værbitte». Det var rart å koma inn under land og sj å det harde, nakne lan-

95 Knut Eikeland, fo tografe rt i USA i 1912.

det og heimane som var rydja. Det såg ikkje so storveges og flatt ut. Dei hadde rydj a og klort seg fast der det var lite grande jord, og desse grøne bøtene lyste so vent opp i landskapet. Eg minnest me for forbi Sunds-kyr­ kj a, den fyrste norske kyrkja me såg. Ho var ikkje stor just, men det var med underlege kjensler dei gamle norskamerikanarane såg det fy rste gudshuset på norsk jord. Og eg minnest at fleire av dei gamle verbitte karane gret som born - gret av glede - «tårene rant og vi lot dem renne» som han sa Eidsvolsmannen. Ja dette var fedrelandet, det gamle kj ære landet som dei hadde drøymt om og lengta etter i mange lange år. Då me nærma oss Bergen vart me møtt av eit utval av større og mindre båtar som skulde vera med og ta i mot jubileumsbåten, og !auken i laget

96 var vår eigen kj ære «Ullensvang» med heile mottaksnemndi ombord. Båten lagde innåt oss og dei høge herrane kom ombord og der vart vel­ komsttalar, song og musikk til me i ti-tida om kvelden lagde inn til Skoltegrunnskaien og me kunde trø i land på norsk jord.

(Skrive i «Heimveg» lagsbladet til ungdomslaget «Hatlestrendingen», til ein 17. maifest i 1949).

97 Av INGER OG INGRID LUND Divided heart

Hans Thorson Lund vart fødd 5. juni 1904 på garden Lund i Omvikdalen. Han var den yngste i ein syskenflokk på 6. Hans var flink med nevane sine, både med teikning og snikring. Han by1ja på Bergen Fagskole i 1923 ved avdeling for treteknikk, men måtte diverre slutta året etter grunna plagsam eksem på nevane. Etter endt verneplikt i 1925 gjekk Hans eit år på Kunst og Handverks­ skule på Vo ss, og i 1926 reiste han som lettmatros på båten til Søren Albrethson, d.e. Denne tida på sj øen vart til god røynsle for han seinare i Amerika. Som yngste gut på garden Lund, måtte han satsa på anna arbeid sj ølv om han jobba mykj e heime på garden og. Han hadde ei tid trudd at han ville kunne ta over garden ettersom begge dei to eldre brørne hans hadde anna arbeid utanom garden. Men då han endeleg skjøna at garden ikkje kunne bli hans, bestemte han seg for å emigrera til Amerika. I denne tida var Amerika det store forlokkande landet for mange her i Noreg, og tan­ ken på å reisa blei vel sterkare og sterkare ettersom jobbmuligheitane minka. Han hadde snakka med ein sambygding om at dei skulle reisa saman. Denne hadde slekt i Eagle Grove, Iowa, som ville stille seg som «kausjo­ nist» for desse to unge mennene. Men denne andre omvikdølen ombestemte seg i siste liten, og Hans Lund reiste åleine til Amerika frå Bergen på gamle Stavangerfjord den 13. mars 1928. Turen over tok 7 dagar, og Hans kom til New York 20. mars 1928. Då han kom i land i Brooklyn, var det ein svensk prest som

98 Hans Thorson Lund re iste til Amerika i 1928, men kom tilbake til Omvikdalen 40 år seinare.

tok vare på immigrantane. Han feste merkelappar på dei som fortalde kor dei skulle av. Hans hadde som sagt tenkt seg inn i landet til Iowa. Frå New York tok han toget vestover. Etter ein og ein halv dag var han i Chicago og derifrå for han til Eagle Grove. Han skulle bu og arbeida hj å Hans Sekse som sjølv hadde budd i Amerika i 21 år. På den tida Hans Lund kom til Eagle Grove jobba Hans Sekse for eit jernbaneselskap. For i det heile tatt å kunna få arbeidsløyve i Amerika, måtte Hans L. oppgje at hanvar viljug til å arbeida på ein farm. Men i staden for gardsarbeid, fekk han seg arbeid som dekksgut på ei jarnbaneferje som gjekk på dei store innsjøane. Her tente han heile 80 dollars i månaden og fekk dessutan gratis hus og mat. Bene ein månad etter at han kom til landet, søkte Hans om amerikansk statsborgarskap (jfr. Declaration of Intention), så han hadde tydelege planar om å verta verande i landet.

99 Men på vinterstid var det slutt på ferjefart på grunn av isen på Lake' ane. Hans hadde på den tid hatt kontakt med ein annan omvikdøl, Ole Albrethson, og desse to reiste så opp til Canada til endå ein sambygding, Peder Hjelmeland. Desse tre karane budde i ei lita hytte vinteren 1928/29 og dreiv med jakt av rev, elg og bj ørn. Dagane kunne bli lange, men med litt fantasi og til­ takslyst fann dei på at det gjekk vel an å laga pølse av alt kj øtet dei fekk. Slikt hadde dei vel vore med på før heime i Omvikdalen! Hytta dei budde i, blei kalla for Valhalla Center, og Hans laga ei teikning av korleis det kunne gå for seg når dei prøvde ut den nye pølsemaskina si. Som ein ser av teksten under teikninga hadde dei tenkt å ta patent på denne eineståande oppfinninga!

Hans Lund, Ole Albrethson og Peder Hj elmeland somjegerar og pØlse­ makerar i Canada. Te ikning av Hans Lund.

100 Porm 2201J-L. U. 5. DEPARTMENT OF LABOR TRIPLICATE H.\TURAUZAnoH SEAIIICE [T· ..�· �..diq No. 794'14__ �.._� s'l t&'11' 11 or -«•4'-t�

�· DECLARATION OF INTENTION �.

13rlnvalid for all purposes seven years after the date hereof

In the , ______Q.!�_! ___ : _�__ ;.J;�.-!§...... Court

. . ss. S-�-��:��u::�DU:!TY . . . . __ ...... of : ....C.UYAti:c.QA. . .c.Ou �:=l:Y-'!'------:1\,------.IUllll--LlliillI ------• aged ...25 ...... years, occupation ---'!Hremp-l oyeU·------• do declare on oath that my personal description is: Coln�;ftUa 'lltll'l!t •:\ l emigrated to the United States of America from ...... Be-.•geft----ll<><"N�------;----�------' - . _ . on the vessel ...... ; ."----·" ; my last (U lhe ...-r!Tod �lhorw� lhJ. oll.A.arangu.:f�b7 noool, tbo thon.ct.ore orr.d """?'J""'� or ao.ma ortr..arpomtlo11 ..,DIJ>&DJ •honld." •lloa �na) ;l foreign residence was ------:Bozrway------: I amn marr ed; the;name n------. �· . she o f my {hu wifesban d} �� ------; { he } was b orn a t ------�"'\------···�

and now resides at ------·*·------·--···----····------' --- . 't- lt is my bona fide inte"ntion to renounce forever all allegiance and fidelity to \�n y foreign prince, poterrtate, state, or soverelgnty, and particularly to ...... , ...... �------� ...... -- .Haalc�»--Vlly---lk'l.ng---of--"'•"""'3'...... :... .,' :------.. of whom l am now a subject; I arrived at the port of liew-YoN<:------•-�'1 ...... in the State of ...... !IQ:Y�------...... , on or about the --!lll------·. . \. . day ...... · . of.. ______.l�.-!X'.C.h______, anno Domini 1).28-----: l am not an anarchist ; i I qm �o.t a polygamist nor a believer in the practice of polygarny; and it is my intention ·in go9d faith �� b:��;:'�:3g�� n of the United States of Am-" ; ei

�.•��: :z:!S:�� : - ."::' .. �, ' . (OriEfn&l•l...... !Dno!doda ...,.l) 1' Subscribed and swom to before me in the office of the�'Cierk of '' , . _ m said Court !his --16------day of ,j,pril---, anno Dom 192 . [SEAL] 1928 ' ______.fl3 :...__ ..:;_z._:iJ__ J�E ----···----\ -·---- -

--· -- -- Court. J-f!-- Ø0!!Jfi. Jf ·'!'I;;'A"S'""""" p !CJ'fj:fj')JJ . By �---(,):,.}-"="f['t)------•...... P" ··iiT:Y ...... Ckrk.

Immigrasjonspapir -

101 I 1929 kom det store krakket på Børsen i New York, og då vart det og slutt på jobben på innsjøane. Hans drog så til New York og fekk jobb på ein passasjerbåt som gjekk på kysten. Han var også innom husbygging og blei i samband med dette utsett for ei ulukke i eit hus. Ein vegg i eit høghus raste ned, og mange blei skadde. Hans var ein av desse, og blei frakta til sj ukehuset. Han var my kj e skadd og dekkt med blod og skit, men blei likevel plassert i konidoren. Pleiarane tok han for å vera neger, men då han rørte på ein finger og dei oppdaga at han var kvit, blei det fart i handsaminga av han. Ut i 30-åra var det så lite arbeid å få at han reiste heim i 1931 og var heime i to år. Heime var det heller ikkje noko særleg arbeid å få, så han reiste attende til Amerika. Så var det å freista å finne arbeid på nytt, og etter nokre småjobbar fekk han hyre på ein båt som frakta kol og olje mellom nabostatane New York/New Jersey. I 1938 fekk Hans amerikansk statsborgarskap, og hadde by1ja å føla seg heime i Amerika. Oppgangstidene var i frammarsj, og i -4 1 flytte han til Chicago. Der var han heldig og fekk jobb på ein oljetankar som gjekk i rute på innsjøane, og frakta drivstoff til det amerikanske kiigsmaskineriet. 2. verdshigen var i gang, og i Amerika var registrering av alle stridsdyktige

Hans Lund, Ole Albrethson og Peder Hj elmeland som pelsjegerar 1 Canada vinteren 1928/2 9.

102 menn i full gang. Hans var heldig og slapp militætteneste, men som sj ø­ mann var han ein del av den amerikanske handelsflåten (U.S. Merchant Matines). Livet ombord på ein oljetankar på den tida var ofte svært krevande. Med slik farefull last måtte arbeidet på desse båtane utførast med stor varsemd og omtanke. Hardt arbeid var det særleg når tankane skulle vaskast før ny type drivstoffskulle pumpast inn. Men det vm· ikkje berre slit og ulempe på båtane. Forpleining var av høg kvalitet, og Hans brukte ofte frivaktene sine til m·beid med eitt eller anna prosjekt. Anten det var utfØtt i tre eller anna materiale, så var det det norske som skilde seg ut. Han bygde vikingskip­ modellar, ja, jmnvel hardingfele og ymse vakkert utforma ting i smijam. Fritida brukte han og til å lesa seg gjennom kravet for ei betre stilling på båten, og oppnådde i løpet av nokre år å få skipsførm·sertifikatet. Han møtte svætt mange tysnesingar på båtane, andre kvinnheringar såg han lite til. Ofte var heile dekkrnannskapet norsk. Mange av desse reiste heim til Noreg om vinteren og kom attende til Ametika i sommarhalvåret. I bytjinga av 50-åra slo Hans rot og gifta seg med Inger frå Raufoss som han møtte i Chicago! Dei bygde seg hus søraust for Chicago og fekk seg ein son og ei dotter. Om vinteren var båtane i opplag på grunn av is på innsjøane, og Hans kunne difor vera meir heime med familien, i motsetnad til i sommarhalvå­ ret då det kunne gå ofte ei veke og meir mellom kvm· gong båtane var inne til ny last. I kvar einaste ferie og einskilde høve elles, var reiserute til fami­ lien dei statane som minna mest om Noreg, det vil seia nord-midvesten og Canada. I 1969 slutta Hans Lund etter 28 år teneste i same firma, Standard Oil Amoco, og han flytte attende til Omvikdalen, der han bygde seg hus på tomta på heimegarden og slo seg ned der saman med kona og dottera. Han døydde i 1992. I alle desse 45 åra Hans budde i Amerika, hadde han sikkert denne drag­ ninga og visse om at han ville koma heim att til «fedrene-jorda», men vi veit at ein tanke stundom slo ned i han: Var det rett å forlate det landet, Ametika, som hadde visst å verdsetja innsatsen hans og også gitt han trua på eit meiningsfylt liv? Norsk-amerikanarar er ofte karakteriserte som dei med eit «divided heatt» (to-delt hj arte) ...

103 Oftl/ze 6ze(IC Cl <4'9' tiJt ih-Je il'etC/l; q'/ /lltl4'f/C/lJ tfet Cl tfgr flht;J(ytkfl9' atft Aøze /l�ef:fia /Jl[rj. Yo/ Am lllll1{9'c ytl/{9'C tc1{9't aljo/.J kakle cfkrct'dtil tfy>; /IlC/l g(figje!lgr e yut!lllez .Jaa Am elet yaactJ{Jz6i. oHrm./0' tmka til6 ake ,.ocra eim tk(/t('/ At'm ria Ao.J rto/ q'7 ;Nrt tletjoz/lokl tif .J!ot! i til /lr/?all tlm Jaa /laz clet §it'et /It{"

Ailla/ltlat; ./C:'/ ez. dh'gr at a(!jmcle af./C:'/ Amjdlet i /ltal�9'c ti119' IIW'l./�'9' /laa6ez at a1tt /la dl {le m{yJ{Jzl at;

cA!;, Am l'i CZi/llez i .Jilz:fikle Jkikeloe &ze q'7 /7ilrk!e Jaa ele t a /ladt at t'æze tltle q'/ Jtelle mecl !lizc'tl!ttzC/l

/lo.J _;70/la;t/leJ %t{'/lall

.!/bdez of'%t q/a;zd .t7am

104 Kari (Helvig) og Johannes Haugland, husvertane til brevskrivaren, Paul Haugland.

Aatz Am .Ømt det mqet !70elt Jklm Aall A-o;;z, til O'ØlleziA-a Aatz Am ;zå $;�e at la a;ze ad O!l Aa;z A-atz let'e Jaa !/Oelt JOIJt Aatz viL of6el %en J(aaz J(fj!70elt At1atl .9l!2Je;z a;�aaz 0!1 fiuotaz Jaa t'il elet i/,-A-e Aaæ J!oz .fie;; �a;� 2JaA: 0!7 !70�ez ØøJJiatztl ez.fiiJA-e 0!7 !lam elet mqet !loclt 2JaA:

35 !7izeatm ze 3 l/P Am JOIJZ Aatz_/(jJt z Aatz 6etalez iZJollez Aæzfiz JtøA-et i./(j Jtez løll, AOil Am gaz t ma;�e 9a �ez Jkla z Aall A-om til oØJZeziA-a. &le

q

i 6oqc; AOJ !7iziJtqffl/ oØzelelJOil fle(!;enfiz ea A-mt tki.Jkle;z, %z 0!7 AallJ

!/amilie vaz.fiiJA-e. ya mle O'Øzelen ez h:uthaz lltt A-all eltz tzo Ille/l Aaa ez .fiz elet mote q/ c5'a�e;z. Øtm'(f; 0!7 c5'otztzetJa ez Aez la �e Jkla z:/r:'l Am Jet elem , mea xta vtlt:_/q æd Jaa ez eli.fiiJA-e qc; liA- eleclo alle 6e6Jmtefiz Jaa c! viljq æ

105 &IGMecler t1ctjer; IAA-e .JO/Jl A-cm tYeze q/>lOljC/l iJlleæm:. JOz a/0 !A-bm paa ,57;0ec le ez cfO ant pez f7lto el olfab.Jia 22 til 25 cm! pcz .9JllJel ,Yktt'te 2-1 Ot j 25 og cS'/lløz.Jla /cf til 20 cmt pa f/ll/lcl !:!fcr'mrle .Jll/l JØ ez 3 //-1 ca1t ;;ez ptmcl qtJ rle .9i:zealm ez 3 //2 cm! pez ptl/lt! .'lltmrlet .JI{t;ez}Oz lw ezl 0/la z !ta o/llh-zb�tj q� .!ltæzim ez ,t;a/lJA-e Oj.Jj.J (!iø;;l lll/lr/t ltez qy a7 .J!ølz/,-ez .JO/Il ez {ø'm apa l5 !il 20 !ZJollez pez O'kze or; rlez Ot'et qtj !ta ez qs!Jtta C/l tlc! ga/Ille Ya z/lle ../Oz .Ja(t; qy jJ ziJell /za 25 til 30 !ZJolla pez !Yicze. .%a JJlel?tJCY at' llt/Jt /lllfrtjl(tJ .u'tt!le /Iler! rle 6ote /7i!/J/la til r/0" qt; Mr//lilie. Ser; fttta6ez atjr;y./aaz ltøze_jla a{0 olttdCY�Idie .!ltr a! .%r�yla/tr!

106 KJETILHELLESØY Då eg gjekk i 8. klasse (93-94) på Rosendal Ungdomsskulefekk vi ei stil­ oppgåva som heitte «Bestefa r fo rte l». Ivar K. Mehl, min mmfm; har budd i USA i 2 periodar. Den fyrste gongen som ung og den andre etter å ha gifta seg og stifta fa milie.

Bestefar fortalde

«Eg reiste til Amerika, første gongen i April 1927. Det var med gode, gamle M/S «Stavangerfjord» det bar over Atlanterhavet. Søster mi, Martha, og eg reiste i lag. Vi skulle til onkel Martin i Iowa der eldste bror min, Lars, hadde vore i 4 år. Det tok oss 9 døger i frykteleg stonn, eg gløymer det aldri, men vi kom til New York. Vi forstod ingenting av språ­ ket, men kom oss vidare inn gjennom flata landet med tog til Chicago. Då vi kom fram til jernbanestasjonen i Chicago, kom billetøren med eit skjema han la framfor meg. Han sette eit kryss på skjemaet, sikkert der eg skulle skriva namnet mitt, men eg ville ikkje skriva under på noko eg ikkje visste kva var. Eg gjorde meg ikkje meir føre enn at eg sette eit kryss til. Det godtok billetøren. Så bar det vidare med tog til Fonda i staten Iowa. Lars'n var og henta oss med firehjulskjena og to hestar. Det var i vårløysinga. Dei to fyrste «miles» (3,2 km) gjekk bra for der var gmsa veg, men den siste «mile» (1,6 km) var det berre mold. Vi seig ned i molda like til nava, det var ei sværa oppleving. Omsider kom vi fram til Mehla-farmen. Vi blei vel mottekne på alle måtar, men eg blei ikkje verande der, for Lars'n hadde fått jobb til meg hos Jens Hatteberg. Han var oppante

107 Grønstølen på Hatteberg i Rosendal. Eg var der til august for då var vi ferdige med å skjera kornet. Kornet skar vi med sj ølvbindar med fire hes­ tar som drog, det gjekk fint. Jens køyrde sjølvbindaren, og eg som var dreng, sette kornet oppi «sjakken» som det heitte, ti kornband i kvar «sjakk». Der stod det til det var tørt. Å treskja, det var fi ne greier. Vi hadde ein stor dampmaskin til å snu treskjeverket. Eg likte arbeidet godt. Jens Hatteberg hadde ikkje trong for dreng lengre. Så kom eg til onkel Martin på Mehla-farmen, der eg var resten av tida eg var i Amerika. Ein vanleg arbeidsdag starta klokka 5 om morgonen og vi gjekk rett ut i løa. Lars'n stidde hestane, eg stidde kyrne og mj ølka dei for hand, og onkel Martin stidde grisene. Dette arbeidet tok ein times tid. Så var det inn å eta frukost, varm havregrynsgraut om vinteren og corn flakes og skiva om sumaren. Då vi hadde ete, gjekk vi ut og sela på hestane, og ut i åkrane bar det. Om våren var det å pløya og horva. Då vi var ferdige, var det såinga sin tur. Eg styrde sju hestar på ein gong, og dei drog ein dobbel plog. Det var sju par taumar å hal da styr på. Dette arbeidet likte eg veldig godt. Fyrst sådde vi havren og så maisen. Det var ein kunst å så mais, for rastene måtte vera heilt parallelle begge vegar, slik at ein kunne horva

Skuronn på prærien i I927. Ivar K. Mehl arbeider på fa rmen til Jens Hatteberg i Iowa.

108 vekk ugraset i åkrane ved å fyrst gå med hestane på langs, og andre gongen på tvers. Farmen var 1280 mål, og vi hadde ti hestar. Kvar dag klokka 12 stod sola midt sør, og då var det tid for middag. Middagspausen varte i l 1/2 time, for hestane måtte ha tid til å eta og kvila. På kj økenet var det kj øtt som stod på menyen kvar dag (vi slakta sj ølve). Etter ein liten middags­ lur, for vi ut på åkrane igjen til klokka var 6. Kveldsmaten kom etter sti­ inga for kvelden. Når vi var ferdige å eta, var det ikkje meir å gjera den dagen. Om kvelden sette vi oss i stova og såg i «Searsand Roebuck» eller «Montogomery Ward»-katalogane. Desse avbilda og forklarte alle varene som dei to største varehusa i USA kunne tilby kundane sine. I dei svært tj ukke katalogane var det alt frå knappenåler, kj økkenutstyr, kle, sko, maling, verktøy, hestesalar, -ja, alt du trong. Dette kunne vi skriva etter og få i posten, men for det meste var det bene moro for oss å sj å på alle bileta og undra oss over alt du kunne få tak i. Eg reiste til Amerika, for det var ikkje arbeid å få her heime i 1920-åra. Det såg ut som det var Amerika som var håpet for alle. Det var svært mange, ca 100 «Mehlarar» og «Hattebergarar» frå Rosendal som utvan­ dra då (og tidlegare) til Fonda, Iowa. Dei harde 1930-åra kom og det vart svært vanskelege tider i Amerika. Etter å ha vore der i 6 år, fann eg det best å reisa heim igjen til Noreg. Ein ting er sikkert, eg angra aldri på den turen.»

109 110 Skriftstyrettakkar desse annonsørane fo r kj ærkommen stØtte:

iTRAVELNET_I � Den norske Bank KVINNHERAJPr Kvinnherad REISEBYRÅ asø"' Husnes Butikksenter • 5460 Husnes Tlf.: Boks !53 • N-5460 Husnes 53 47 14 22 Tlf./Fax: 53 47 17 11 Vi har mulighetene - du har valget

PsKL tlliftttii�NitiiB� Sunnhordland KrafllaøA$ �'�� � Boks 3 • 5460 Husnes • Tlf.: 53 47 17 99 Boks 24 • 540 l Stord Tlf.: 53 49 60 00 • Fax: 53 41 41 70 #.tt.MB K. Øvrevik Eftf. N-5450 Sunde Torghuset - Husnes - Tlf.: Tlf.: 53 48 21 00 • Fax: 53 48 21 OI 53 47 16 44

Kv innherad * Libris ~ Torghuset • 5460 Husnes • Tlf.: 53 47 16 26 5460 Husnes • Tlf.: 53 47 31 Il

Magne lvarsøy Arkitekt, M.A.N.L 5460 Husnes HAKT�BlornstefbutikkORSON

• Tlf.: 53 47 10 91 Husnes Butikksenter Tlf.: 53 47 14 46 IIR>hord�as ~ Autorisert regnsk.ap�føret!iclskllp Husnes • Tlf.: • 5460 53 47 15 44 5460 Husnes Tlf.: 53 47 Il Il

mKVINNHERAD SPAREBA NKEN �VEST �#:&/ EIN STABIL OG TR YGG BANK 5464 Dimmelsvik • Tlf.: 53 47 56 00 - MED GODE TILBOD TIL PERSON OG BEDRIFT -

111 S/S SKIRNIR Per Henrik Opdal A/S ...�ØY1IR ELAST AlS 5450 Sunde 5454 Sæbøvik • Tlf (054) 74 140 Tlf. : 53 47 13 26 5454 Sæbøvik • Tlf.: 53 47 41 40

____ ..Q. -:-:::---­ •HUSNES 7' APOTEK + �

5460 Husnes • Tlf.: 53 47 17 60 SØRAL 5460 Husnes • Tlf.: 53 47 50 00

Sunde Transport 5450 Sunde Tlf.: 53 47 1 O Senter Sko 28 EiURD SKD � Husnes Butiklcscntcr- Tlf. 53 47 27 30 J/J.���,'� 5470 Rosendal • Tlf.: 53 48 Il 20 Aksen • 5460 Husnes • Tlf.: 53 47 17 28

FOTIHUSET u moe

Bogsnesvn. • 5460 Husnes

Tlf.: 53 47 13 94 5472 Seimsfoss • Tlf.: 53 48 Il 66

Byggekompaniet A.s Valen matsenter 5450 Sunde • Tlf.: 53 47 16 88 5451 Va len • Tlf.: 53 47 17 05

A/s Uskedal Trelastlager 5463 Uskedalen - Tlf.: 53 48 61 OI

112 GJENSIDIGE Ve st 5470 Rosendal-Tlf.: 53 47 91 80

113