A gateway to Africa MO ROC CO

On individual Het verdriet liberties van de Rif in Morocco preface

As Fouad Laroui points out, there are quite some prejudices and assumptions 30 JANUARI 2020 in the Netherlands when subjects relat- De rechtsstaat als speelbal ing to Morocco are discussed. ‘Everyone van de politiek is free to draw their own conclusions – but first, look at the facts.’ Laroui Alex Brenninkmeijer en Maarten states that a lot has been done over the Groothuizen over de toekomst van last years to modernize the country. de rechtsstaat (n.a.v. idee 206). That being said, critical remarks are Sociëteit De Witte Den Haag made in this idee on for instance the tijd 20.00 — 22.00 uur freedom of the press, the functioning of democracy and the rights of atheists Morocco in Morocco. These are themes that are closely linked to fundamental so- What is it exactly that you’re looking at cial-liberal convictions, and therefore here? Why is an issue of a social-liberal demand our attention and concerns. magazine dedicated to a single country? In her article in this idee Kethya Berra- And why are the majority of articles in da concludes that individual liberties English? Well, to start with the last: by are still contested in Morocco. This is doing so we hope to reach a larger num- largely due to an overall political climate ber of readers in Europe and in North that is not consistent with the country Africa, through our contacts within pledge towards the building of democra- Liberal International and other (social-) cy. Social conservatism as expressed by liberal movements. And getting back vocal parts of the Moroccan society also to the first, there are various reasons negatively impacts the crystallization to dedicate an issue of idee to Morocco. of individual liberties. More than 400.000 Dutch citizens have a Moroccan background. Thousands of Another reason for an idee dedicated to Dutch spend their holidays in the coun- Morocco can be found in D66 being an try. Morocco plays a crucial role in the internationally oriented party that has negations on new refugee- and migra- adopted as one of its guiding principles Meer informatie over evenementen tion policies. Morocco is an important ‘Think and act internationally’. We think vanmierlostichting.d66.nl/agenda trading partner of the European Union. it is only logical to adopt this principle Finally fundamental debates take place in our daily work and dedicate one issue in Morocco on religious freedom, wom- of idee a year to a purely international en’s rights, the role of the king and the theme. appreciation of minorities. The basic facts may well be known, but what else Through this issue we strive to en- do we need to know about Morocco? courage an exchange of ideas between Moroccan and Dutch liberals, and to create a more solid discussion within D66 and Dutch politics as a whole, on subjects where Morocco and Moroccans play a crucial role. 1

Joost Röselaers editor-in-chief idee [email protected] idee December 2019 table of content

introducing Morocco What's More…

06 ‘Everyone is free to draw their own 90 De valkuil van de versimpeling theme conclusions – but first, look at the facts’ door Marty Smits & Joost Sneller & Joris Backer

interview Fouad Laroui 98 Duurzaamheid is alleen voor MOROCCO 13 Kennismaking met Marokko de welgestelde, happy few door Herman Obdeijn Sociaal-liberaal debat PJ Beers & Tobias van Elferen

20 Het verdriet van de Rif 100 Iedere stad een Koolmeesloket door Sietske de Boer door Marthe Hesselmans & Astrid Elfferich

Current Challenges in Morocco 105 De emancipatie van het individu

en scheidslijnen in samenleving 25 Een transithaven naar een utopie In reactie op ‘Wat is sociaal-liberalisme?’ Sjors Wijlhuizen door Abdelkader Benali

108 Een voet tussen de (achter)deur 29 Witte redders Bericht uit de Eerste Kamer Boris Dittrich door Hassnae Bouazza

111 ‘Sociaal-liberalisme mag geen 34 Heersen en regeren bij de gratie Gods 13 Veronica-liberalisme worden’ door Paolo De Mas Kennismaking Sociaal-liberaal buiten de politiek Hans Vijlbrief

met Marokko 42 The fall of freedom of press – again 120 Mensenrechten, handelsbelangen Een geschiedenisles by Willemijn de Koning en technologie versmelten in China door Herman Obdeijn 46 Morocco – Gateway to Africa Column Marietje Schaake by Hoba Gull

50 Is Morocco becoming less religious? by Gert Jan Geling foto vrouwenhof i.o.v. talisman travel design travel talisman vrouwenhof i.o.v. foto 54 On individual liberties in Morocco by Kethya Berrada

Moroccans in the Netherlands 06 58 Fouad Laroui The op-ed 58 The op-ed of the convenient truth by Jan Paternotte ‘Everyone is of the free to draw their convenient 63 In search for a place to ‘just be a Muslim’ own conclusions truth by Nina ter Laan & Merel Kahmann conclusions Moroccans – but first, in the 68 Dubbelzinnig 90 door Asis Aynan look at the facts’ Netherlands De valkuil van de interview by Jan Paternotte 72 The rise of ‘Louis Vuitton’ Islam variant? versimpeling by Erkan Ilyas Őzşen Een pleidooi voor

foto EEL C O ROOS foto zelfvertrouwen in een Culture in Morocco sociaal-liberale politiek 78 Morocco’s languages: a sign of diversity? door Marty Smits, Joost Sneller 25 29 by Jan Jaap de Ruiter & Joris Backer Transithaven Witte redders naar een utopie De strijd van 83 Culture as soft power in Morocco Jongeren in de Marokkaanse by Léon Buskens Tanger vrouw @VMStichting by Abdelkader Benali by Hassnae Bouazza #deidee vanmierlostichting.nl idee December 2019 Morocco 06 Fouad Laroui · interview 07

Fouad Laroui’s life has thus far been a colourful one. Born Moroccan in Oujda, he lived in France, Great Britain, graduated in Mathematics, Physics and received his PhD in Econometrics. Eventually, he settled down in the country he felt at home the most: the Netherlands. There he has expanded his career, teaching French literature at the University of Am- sterdam, and establishing himself as a writer and poet. His diverse background becomes obvious dur- ing the conversation. He talks a lot, swiftly shifts be- tween topics and clearly uses the interview to address interview particular issues. Unsurprisingly, he immediately Fouad Laroui starts with the most controversial topic of all.

interview by Milan Assies & Joost Röselaers

“This idee’s theme is Morocco. That is good, but it means we have to talk about Western Sahara, since it is the one subject that keeps on popping up in most diplomatic discussions when it comes to Moroc- co. This issue has been misunderstood and mischaracterized by many Dutch media and political actors – unfortunately, also by some members of D66. Firstly, we must realize that the Sahara desert is huge: it stretches across 10 million square kilometres, from the Atlantic to the Red Sea, and is shared by twelve different countries, from Morocco and Mauri- tania to Egypt. However, the area that we are talking about (Western Sa- hara, or ‘the South provinces’ as Morocco calls it) is only 250.000 square kilometres – 4% of the whole Sahara desert. When you hear people talk- ‘Everyone is free to draw ing about the disputed territory, and they call it ‘Sahara’, and they speak of ‘the Sahrawi’s’, you get the impression that Morocco is controlling the entire Sahara desert. That is not the case. For instance, Algeria controls their own conclusions more than 2 mln. square kilometres of it: almost ten times Morocco’s share. Nobody objects to that. Same thing for Mauritania, Mali, Niger, Libya, Egypt, the Soudan, etc. Nobody demands the independence of – but first, look at the facts’ their part of the Sahara. Now, how many people live in Western Sahara? In 1973, Spain – which was then the colonial power before it gave back the territory to Morocco in 1975 – organised a census. The census showed that 77.000 Sahrawi’s were living there – that’s it. Was it a viable country? It was a kind of village, with less inhabitants than Purmerend. Can you imagine Purmerend as a country? Let’s be realistic.” idee December 2019 Morocco 08 Fouad Laroui · interview 09

Do the Sahrawi’s want independence? “Good question. But who are the Is it possible to openly criticise the king in Morocco? “No, you cannot Sahrawi’s? I once was in Oosterbeek to talk about my newest book. Some- do that, not in public. The country has, just as the Netherlands until re- one asked me about my opinion on the Sahara. A question quite unrelat- cently, laws against criticizing the king. However, in Morocco these laws ed to my book, but I engaged anyway. I tried to illustrate the complexities are not symbolic; they are actively enforced. That this still is the case, is by talking about Frisian independence. Let’s suppose that some Frisians because Morocco has a long way to go in educating its people, develop- ask for independence and that the UN asks The Netherlands to organize ing a healthy public debate and establishing a kind of ‘ethics of discus- a referendum. OK. But who should be allowed to vote? The Frisians in sion’. Until then, it will be a tricky subject. This does not mean, however, Frisia? All Frisians in the Netherlands? All Dutch people in the Nether- that Morocco is not a democracy. It depends on your perspective on what lands? All the Dutch who live in Frisia? What about the Frisians living constitutes a democracy. If you take the Swiss model as an example, not in Australia? What about someone who is half-Frisian and lives in The many countries can be called democracies. However, in Morocco, these Hague? Does she have no say in the matter? In Oosterbeek, people imme- are the facts: there are elections within a system that encompasses twen- diately started fierce discussions on that, which illustrated my point: it ty something political parties – ranging from islamists to nationalists to is impossible to organize a referendum on Western Sahara because the communists to extreme-left; there is a parliament with lively debates; concerned parties – Morocco, Algeria, the Polisario, Mauritania – will the government operates within the boundaries of the rule of law; there never agree on who should vote. Some D66 MPs and MEPs seem to think is a Senate; there is a most-feared court of audit, the ‘Cour des Comptes’, that Morocco refuses to allow a referendum. That is simply not true. The which can investigate anyone and anything when public money is con- fact is that the concerned parties do not agree on who should vote, in the cerned – it caused recently no less than four ministers to be sacked. Is it Guys, let’s be same way as people in The Netherlands would never unanimously agree a democracy, then? Everyone is free to draw their own conclusions – but realistic, an on who should be allowed to vote on the independence of Frisia. Ask first, look at the facts. ” independent people in any bar …” Western It seems to me that, when the political power base of a country lies How big a theme is the issue of Western-Saharan independence current- with an unelected monarch – as is the case with Morocco – some ques- Sahara is not ly, in Morocco? “Not too big. 99% of Moroccans think that Western Saha- tions on the degree to which this country is democratic, are justified. an attainable ra is part of Morocco, and that’s that. Internationally, most people have “You are right. And it is good thing that there is a debate on this. How- goal drawn their conclusions by now. Look at the Dutch diplomat Peter van ever, it is my opinion that the King plays an important role in balancing Walsum, who for a while headed MINURSO – the UN body charged with powers within the Moroccan system. The American Constitution was maintaining the 1991-ceasefire and organising a referendum. At a certain explicitly written by Jefferson and the ‘founding fathers’ with the idea point he stated, in a characteristically direct, Dutch way: ‘Guys, let’s of ‘checks-and-balances’ at its core. In Morocco, you have a kind of be realistic, an independent Western Sahara is not an attainable goal’. ‘checks-and-balances’ between the King, the government and the Parlia- Naturally Algiers, which supports the Polisario for strategic reasons, was ment. Also, and this a very important point, the King is the guardian of furious. But Van Walsum did the honest thing, by saying out loud what the long-term perspective. Why? Because he is not tied to electoral cy- everybody knew. So the solution should be a political one. And there is cles! The port of Tangiers (red. Tanger-Med) is a good example of this. No one on the table: an extended autonomy of Western Sahara, with its own government would have spent that amount of public money – billions Parliament and executive body, within the Moroccan state. This proposal of dollars – on a project that has taken twenty years to complete. This has been called ‘credible and serious’ by the UN and by all major coun- was the King’s initiative – his father Hassan II started it, Mohamed VI tries in the world. If Algeria accepts it, the problem is solved.” finished it. The same can be said of the ambitious project of clean, green energy based on solar energy, which is ‘the new Frontier’ of Morocco. How would you characterise the role of the king in Morocco? “The king Furthermore, the King works quite well with any government. There is of Morocco is very popular, very respected. This is partly because he, mutual respect. The government leaders can be of any political orienta- apart from being king, is the Commander of the Faithful – it is one of his tion: there can be liberals, nationalists, socialists, or islamists as is the official titles. This gives him religious legitimacy. He also possesses case now. After the elections, the King must pick a leader from the party dynastic legitimacy, with a lineage that stretches back centuries, to 1644, that obtained the majority of the votes – he is obliged to do so by the Political Islam precisely, when Louis XIV was the King of France. He also enjoys some Constitution. Whoever wins, the King works with them. This provides a has gained form of democratic legitimacy: to every referendum he calls, people form of stability which is essential for the country. For any country.” a lot of territory overwhelmingly vote for his preferred option. Because of this solid, over the past triple legitimacy – most rulers in the Arab world have only one form of Has there been a surge of islamist political activity in recent years? legitimacy, or none at all – the Moroccan monarchy will probably still be “Political Islam has gained a lot of territory over the past 30 years. It is 30 years there in a 100 years from now. So the best thing to do is to engage with it, now a part of the political landscape. You cannot just wish them away… to talk with it, et cetera.” I do not really see them becoming the absolute majority, contrary to what we have seen in other countries in the region, where the Islamists can idee December 2019 Morocco 10 Fouad Laroui · interview 11

criticize secularist leaders for not being ‘real Muslims’. In Morocco this that it would not bring them anything in a Moroccan context. So they does not happen: because of his triple legitimacy, the King is universal- recognised the King’s legitimacy. This, by the way, fits quite well in the ly accepted as the country’s leader. There are Republicans, one of them doctrine of Sunni Islam, which states that you should accept any power even tried to get elected as such in the Parliament some years ago, but – even a secular one, as long as it does not enter in open conflict with the truth is that nobody takes them seriously. In that sense, Moroccan Islam. Over what can be considered as ‘conflict’, one can subsequently society is very conservative. have different interpretations, but the Moroccan interpretation is this: as long as the State does not hinder your practice of the religion, do not In many countries Islamist movements have, over the years, been forced fight it – accept it.” underground and repressed. Inspired by Antonio Gramsci’s idea of he- gemony, the Muslim Brotherhood – mainly in Egypt – has consequently, Over the past years, Morocco seems to have increased its political and since the 1970s, tried to take over society not by hard power, but by soft economic involvement in Sub Saharan Africa. Do you consider this as a power. Striving for cultural hegemony first, after which they hope to take strategy to become the ‘Gateway to Africa’, as some characterise it? In Morocco over the country’s institutions. Like a ripe piece of fruit, as they say… “Morocco indeed has been quite active in Sub Saharan Africa – to the it does not In Morocco it does not work this way, because the king is the cultural discontent of France, who still considers it as part of their backyard. They work this way, hegemon. That he is the ‘Commander of the Faithful’ is an idea root- are now competing with each other in the region, even if they are very because ed deeply in the psyche of most Moroccans. The political party now in close allies on everything else. Morocco also joined the African Union power, the PJD, saw itself in the beginning, some decades ago, as closely again, after having left due to a conflict over the Western Sahara. So, the king connected to the Muslim Brotherhood. However, they quickly realised Morocco surely does invest in its economic, political and cultural ties is the cultural with the region. However, I do object to defining this strategy as trying hegemon to be a ‘gateway’ to Africa – a gateway for whom? Europe? Come on… Look, Fez and Marrakech were already thriving cities when the area that we now know as Amsterdam was one big swamp. The oldest university in the world is in Fez – built centuries before those of Bologna, Paris or That some Oxford. Morocco has a rich and long history. If Moroccans strengthen young people their ties with Sub Saharan Africa, they do not do so for Europe, but for are unhappy themselves.” with their Much has been written on the revolt in the Rif. What is your view on that? situation is true. “Let’s be clear: there is no ‘revolt’ in the Rif – I mean, no huge, sustained But we are not popular uprising. In the Rif you have, as in many places in the world, in a revolutio- young people who are unhappy with their life. To be fair, they are right to nary situation. be unhappy. If you are twenty years old and you are not able to find a job, with or without diploma, it is very frustrating. So, given any incident, they start to riot, as we recently saw in Chili or Lebanon. But it is not a ‘revolt’. It is only a small part of the population you will find on the barri- cades. Take a plane to Nador or Al-Hoceima right now: you will arrive, go to your hotel, make a stroll in the streets. You would notice nothing, no ‘revolt’. You can buy whatever you want, get your coffee, sit in a café, talk to anyone. That some young people are unhappy with their situation is true. But we are not in a revolutionary situation.”

Do you not see a political responsibility for reducing regional economic inequality? “Sure there is. The government actually tries to invest more, to build more hospitals, schools, etc. However, there is a limit to what is rational, economically speaking. Unfortunately, the Rif is a mountainous region, not very accessible. It is hard to start any economic activity there. Of course you can do something, but building factories until everyone has a job, is really not feasible – not in a liberal economic system with free enterprise. It has always made sense for the people of the Rif to emigrate to Spain, France, Germany or the Netherlands. A century ago, idee December 2019 Morocco 12 Herman Obdeijn · Kennismaking met Marokko 13

they used to go to French Algeria to find work. Today it makes sense for Onze verhouding met Marokko heeft in de loop a young person to move to a booming city like Tangiers, not far away from the Rif: they can find employment there. It is their country, they der eeuwen veel verandering ondergaan. Toen de have the right to settle anywhere where they can find a job. To sum up, Republiek in 1605 contact zocht met Marokko was the problem is that the region lacks economic viability, except for tour- ism, which should be developed. It is a beautiful region.” dat vooral om een bondgenoot te vinden in de strijd tegen Spanje en om de schepen van de VOC Is there an ethnic perspective to these developments in the Rif? As the region is mainly inhabited by Amazigh people. “Listen. There is no die langs de kust van Marokko op weg waren Amazigh problem in Morocco. You can underline that three times. All naar Indië, te vrijwaren van Marokkaanse kapers. Moroccans are Amazigh. I am sick and tired of hearing this fable that Morocco is divided between ‘Arabs’ and ‘Berbers’ or ‘Amazigh’. Are the Dutch divided between the Batavi and the non-Batavi? People from I am sick and before the time of Islam were by definition Amazigh. Then Islam came, tired of hea- brought in by some thousands Arab cavaliers. It was never enough to ring this fable significantly change the ethnicity of the population. In the 11th century, that Morocco the Banu Hilal, a confederation of Yemeni tribes, arrived. They scattered all over Morocco. Some Amazigh tribes started to speak Arabic. Every- is divided body mixed with everybody. Those who say today that we have a situ- between ‘Arabs’ ation in which there are Amazigh, the nice native population, and the Kennismaking and ‘Berbers’ horrible Arabs, the invaders – those who say that are ignorant or they lie. or ‘Amazigh’ In Morocco, people have mixed with each other in the past nine hundred years – different peoples have become one. DNA research shows this. The met Marokko tensions right now have a cultural nature: they revolve mainly around language. There are people that speak Arabic, and there are people that Door Herman Obdeijn speak only Amazigh. Some of those want their children to be taught in Amazigh. Alright, why not? It is now official policy in Morocco: Amazigh must be taught. Interestingly, some parents object to this. Because they speak Amazigh at home, they want their children to be taught in Arabic and French. Anyway, it is a question of language, not of ethnicity.”

You are less critical of Morocco than many others with a Dutch-Moroc- can background. Why do you think that is? “I am realistic and I know the facts. Many Dutch-Moroccans in the Netherlands are second-gen- eration immigrants. They are raised here and have taken up the critical and direct attitude that characterises the Dutch. That is good, one must have the ‘esprit critique’. However, the downside is that many of them voice harsh opinions, for instance on the situation in the Rif, whilst they Fouad Laroui is a barely visit the region anymore, or have never been there at all. That Moroccan economist they support a demonstration demanding hospitals or schools in the Rif and writer. He won makes sense – I could join them. But burning their Moroccan passports the Prix Goncourt de and arguing passionately for Riffian independence is more problematic. la Nouvelle in 2003 for They are entitled to do so if they wish – free speech is a great thing – but his collection of short the question of independence is not something people in the Rif are stories The Curious really concerned with. So I say to everyone who is interested in Morocco: Case of Dassoukine’s travel there, walk around, talk to people – to everyone. Then you will get Trousers. He teaches a better impression of what is really going on there. After that, you can French Language and make up your mind. Sapere aude.” 1 Literature at the Uni- versity of Amsterdam. idee December 2019 Morocco 14 Herman Obdeijn · Kennismaking met Marokko 15

Een verkenning Voor wie Marokko nog niet kent is het nuttig een blik op de kaart te wer- pen. Arabische auteurs noemen Noord-Afrika Djeziraat al-Maghreb, het eiland van de ondergaande zon: het Westen. Dit eiland wordt omgeven door de Middellandse Zee, de Atlantische Oceaan en de ‘zee van zand’, de Sahara. Helemaal in het noordwesten van dit eiland ligt de Maghreb al-Aqsa, het ‘Uiterste Westen’: Marokko. Voor Europa is Marokko echter het meest nabije Oosten: slechts 14 kilometer scheiden Marokko van het zuiden van Spanje. In Europa is het land bekend geworden onder de Eind 19e, begin 20e eeuw ontstond een heel andersoortige naam Marokko, wat een verbastering is van de naam van de stad Marra- belangstelling, voornamelijk van schilders, journalisten en toeristen kech. die op zoek waren naar de exotische wereld van 1001 nacht. Kees van Dongen schilderde enkele van zijn mooiste portretten in Marokko Aan de westkant wordt Marokko, inclusief de voormalige Spaanse Sahara en oud premier Abraham Kuyper beschreef in 1908 Marokko in positieve over een afstand van circa 2000 km bespoeld door de Atlantische Oce- zin in zijn reisverslag ‘Om de oude wereldzee’. aan. De afstand van Tanger tot de zuidpunt van Marokko is even groot als van Amsterdam naar Gibraltar. Ongeveer 450 km is de lengte van de kust- Een nieuw tijdperk zette in met de komst van de Marokkaanse ‘gastar- strook langs de Middellandse Zee tot aan Algerije. In het oosten is er een Marokko is beiders’ vanaf eind jaren zestig van de vorige eeuw. Van ‘verre vriend’ grens van 1100 kilometer met Algerije. En in het zuiden wordt Marokko bijna 20 keer werden zij ‘naaste buur’. Inmiddels telt Nederland ruim 400.000 begrensd door de Sahara. Het land is, inclusief de geannexeerde Spaan- zo groot inwoners met Marokkaanse wortels. Dit heeft zijn weerslag gehad op de se Sahara, bijna 20 keer zo groot als Nederland en telt ruim 35 miljoen als Nederland Nederlandse samenleving, in positieve en negatieve zin. De culinaire inwoners. geneugten van de Marokkaanse keuken, de bijdragen aan cabaret en en telt ruim literatuur, de succesverhalen van integratie zoals b.v. van burgemeester 35 miljoen Ahmed Aboutaleb en Kamervoorzitter Khadija Arib worden geflankeerd inwoners door angst voor opkomend salafisme en criminaliteitscijfers met name van de drugsmaffia.

Persoonlijk ben ik sinds meer dan 40 jaar betrokken bij de Marok- kaans-Nederlandse betrekkingen, eerst als onderwijsattaché aan de Nederlandse ambassade in Rabat en daarna, tot mijn pensionering, als docent Marokkaanse geschiedenis aan de Universiteit Leiden. Ik heb Marokko zien veranderen. De jaren van oppressie onder koning Hassan II hebben plaats gemaakt voor een periode van hoop sinds de troonsbe- stijging van Mohammed VI. Helaas zijn de hoge verwachtingen lang niet allemaal gehonoreerd. Ontegenzeggelijk is er meer (pers)vrijheid. De rechten van vrouwen zijn beter gegarandeerd in de nieuwe wet voor per- Er zijn talloze soonsrecht. De eigen identiteit van de Berbers heeft erkenning gekregen redenen voor in een nieuwe grondwet. goede relaties tussen Marokko Er zijn talloze redenen voor goede relaties tussen Marokko en Nederland. Allereerst natuurlijk alles wat samenhangt met de grote groep Nederlan- en Nederland ders met Marokkaanse roots. In het bredere verband van de betrekkingen tussen Europa en Noord Afrika is er in politiek, economisch en soci- aal-cultureel opzicht noodzaak voor nauwe samenwerking. De nieuwe banden tussen Marokko en Nederland hebben geleid tot een toenemen- de stroom bezoekers aan Marokko, niet alleen van Nederlanders met Marokkaanse roots . Een goede infrastructuur van wegen en spoorlijnen maakt reizen gemakkelijk. Een snelle toename van ecotoerisme waar- door de reiziger op talloze plaatsen gastvrijheid kan vinden bij lokale bewoners maakt een authentieke kennismaking met het land mogelijk. idee December 2019 Morocco 16 Herman Obdeijn · Kennismaking met Marokko 17

Marokko behoort tot de mediterrane wereld, wat klimaat, reliëf en Een pluriforme samenleving agrarische productie betreft, maar vertoont ook grote gelijkenis naar Vaak wordt gesuggereerd dat de bevolking van Marokko bestaat uit bevolking en leefwijze. De Maghreb onderging invloeden van Feniciërs Arabieren en Berbers, ofwel Amazigh (Vrije mensen). De Berbers zouden en Carthagers, maakte deel uit van het Romeinse Rijk en kreeg na de de oorspronkelijke bewoners van het land zijn, die in de loop van de ge- islamisering aansluiting bij de brandpunten van de Arabisch-moslimse schiedenis door binnenvallende Arabieren zijn teruggedrongen naar de wereld. Via de Straat van Gibraltar is er altijd intensief contact geweest meer afgelegen delen van het land. Zo eenvoudig ligt het echter niet. met het Iberische schiereiland. Lange tijd heersten Marokkaanse sultans over grote delen van Spanje. Allereerst moet men zich afvragen: ‘Wie zijn de Berbers?’ De Berbers vor- men geen homogene groep met duidelijke uiterlijke kenmerken. In de Marokko is ook een Atlantisch land. De havens langs de kust vormen het periode voor onze jaartelling hebben mensen zich in Marokko gevestigd. venster op de rest van de wereld. En het is, ten slotte, een land dat via de Sommigen kwamen van het Iberische schiereiland, anderen via de kust karavaanroutes door de Sahara eeuwenlang in contact heeft gestaan met van Noord-Afrika uit het Midden-Oosten. Kenmerkend voor de Berbers de Bilaad as-Soedaan, het land der zwarten. De handel met de wereld ten is hun organisatie in stamverbanden, die redelijk autonoom leefden en zuiden van de woestijn bracht grote rijkdom, en veel nieuwe dynastie- zich verzetten tegen van buitenaf opgelegde structuren. De komst van de ën bouwden hun macht op via controle over de sleutelposten langs de islam in Noord-Afrika in de achtste eeuw luidde het begin van de arabi- handelsroutes. Toen, na de ontdekking van Amerika en het openleggen sering van Marokko in, niet zozeer door de vestiging van grote groepen van de vaarroute langs Afrika naar het Verre Oosten de Middellandse Zee Arabieren, maar omdat het Arabisch, de taal van de Koran en de islam, niet langer het centrum van de wereldhandel was is Marokko er niet in de taal werd van het bestuur en van het onderwijs. Hoe meer men met geslaagd haar venster op de Atlantische Oceaan open te houden. Bijna de officiële staatsstructuren te maken had, des te intensiever onderging alle natuurlijke havens langs de Marokkaanse kust werden bezet door men de invloed van het Arabisch. De meeste Marokkanen die zich nu Spanje of Portugal. ‘Arabisch’ noemen hebben Berber voorouders.

De geografische ligging speelt ook nu nog een rol in de contacten met de Ook andere immigranten hebben in de loop van de geschiedenis hun buitenwereld. De Sahararoute, uitmondend in Marokko is een belangrij- bijdrage geleverd aan de Marokkaanse samenleving. De eerste joden ke weg voor migratie vanuit Zwart Afrika, En de haven van Tanger wordt zijn waarschijnlijk al voor onze jaartelling uit Palestina gekomen, in het steeds belangrijker als overslaghaven voor de grote containerschepen die kielzog van de Feniciërs. In de vijftiende en zestiende eeuw hebben zij verderop gelegen havens van de Middellandse Zee niet kunnen aandoen. gezelschap gekregen van Andalusische joden, die evenals hun moslim- lotgenoten uit Spanje werden verdreven en zich voornamelijk vestigden in de steden. Deze joden hebben een belangrijke rol gespeeld als han- delaren, bankiers en diplomaten, vooral in de internationale contacten. De hedendaagse Vaak werden zij door de sultans belast met missies in Europa, waar zij via diaspora van hun daar gevestigde geloofsgenoten veel contacten hadden. Rond 1950 geëmigreerde woonden er bijna 300.000 joden in Marokko. Verreweg de meesten heb- Marokkanen ben echter sindsdien het land verlaten vooral richting Israël, Frankrijk en Franssprekend Canada. Heden ten dage wonen er nog ongeveer 2000 jo- weerspiegelt den in Marokko. Dit neemt niet weg dat hun bijdrage aan de Marokkaan- de pluriformiteit se geschiedenis en cultuur officieel erkend wordt in de nieuwe grondwet. van de Marok- kaanse bevolking Met de Trans Sahara karavanen zijn al vroeg grote aantallen zwarte slaven meegevoerd. In de zestiende en zeventiende eeuw wierven de sultans veel slaven voor hun leger. Verder werden slaven gebruikt als arbeiders in de oases in het zuiden. Traditioneel was ook veel huishoudelijk perso- neel van welvarende stedelingen van zwarte afkomst en niet zelden wa- ren zwarte slavinnen bijzit van hun meester, met alle gevolgen van dien. De hedendaagse diaspora van geëmigreerde Marokkanen weerspiegelt de pluriformiteit van de Marokkaanse bevolking. In Israël vormen joden van Marokkaanse afkomst een van de grootste groepen. En de Berbers die vanuit de Sousregio (naar Frankrijk) en vanuit de Rif (naar Nederland en België) zijn vertrokken laten een eigen geluid horen dat vaak kritisch is ten opzichte van het huidige Marokkaanse regime. idee December 2019 Morocco 18 Herman Obdeijn · Kennismaking met Marokko 19

De islam De inwoners van Marokko hebben vanaf het allereerste contact rond 700 op een heel eigen manier aan de islam vorm gegeven. De Berbertraditie van zoveel mogelijk autonomie speelde ook in de geloofsbeleving een rol. Onorthodoxe interpretaties van de islam, waarbij aan de persoonlij- ke beleving van het geloof en de eigen verantwoordelijkheid een grote plaats werd toegekend, vonden vanaf het begin een goede voedingsbo- dem bij de oorspronkelijke bevolking. Uitgeweken propagandisten van verschillende islamitische ketterse richtingen uit het Midden-Oosten hebben in de beginperiode dan ook een gastvrij onthaal gevonden in Marokko.

In de steden, waar de elite Arabisch sprak en las, kon de officiële islam goed gedijen. Hier waren de moskeeën en de religieuze instituten waar de wet werd onderwezen. Maar op het platteland bleven veel tradities uit de pre-islamitische tijd in stand. Grotten, bomen en bronnen bleven de heilige plaatsen waar de geesten te vriend gehouden moesten worden, en via amuletten en bezweringsrituelen zocht men bescherming tegen het boze oog – een praktijk die men in alle landen rond de Middellandse

Zee vindt. Religieuze broederschappen gesticht door mystieke predikers design travel talisman vrouwenhof i.o.v. foto hebben in Marokko altijd een belangrijke plaats ingenomen. De graven van heiligen werden vaak drukker bezocht dan de moskeeën. Hier zocht vaak betaald in natura (landbouwproducten of vee) en opgeslagen in de men genezing voor allerlei kwalen door de tussenkomst van de zegen makzen, het magazijn. Vanaf de zeventiende eeuw werd de term makzen Religieuze brengende kracht, baraka, van de heilige. ook gebruikt om het centrale bestuur van het land aan te duiden. In de broederschap- gebieden van de bled as-siba werd wel het religieuze gezag van de sultan pen gesticht Deze islam heeft echter ook vaak reacties opgeroepen van de kant van de erkend en werd er recht gesproken in zijn naam, maar onttrokken de door mystieke officiële islam. Sultans hebben in de loop van de geschiedenis herhaal- bewoners zich aan de betaling van de belastingen en verzetten zij zich predikers heb- delijk geprobeerd om de macht van de religieuze broederschappen, tegen een directe bemoeienis van staatsambtenaren op lokaal en regio- Aan de over- ben in Marokko zawia’s, te beknotten. Actueel is de invloed van salafistische stromingen naal niveau. De grens tussen bled al-makzen en bled as-siba veranderde kant staat gefinancierd door Saoedi Arabië die leidt tot een radicalisering van een voortdurend en was afhankelijk van de mate waarin de sultan in staat altijd een be- de deur open deel van de bevolking. Het Ministerie voor Godsdienstzaken probeert was zijn wereldlijk gezag op te leggen. maar Europa langrijke plaats tegenwicht te bieden door het promoten van een meer verdraagzame ingenomen beleving van de islam. Lange tijd onttrokken regio’s als de noordelijke Rif zich aan het daadwer- verandert kelijke gezag van de sultan. Pas de Fransen die tussen 1912 en 1956 gro- steeds meer Verhouding tussen centraal gezag en autonomie tendeels de dienst uitmaakten in Marokko hebben het gehele land onder in een fort In het begin van de negende eeuw wist Marokko zich los te maken van één gezag kunnen brengen. Maar argwaan ten opzichte van het centrale het centrale gezag in Bagdad en werd het onder de dynastie van de Idris- gezag bleef, ook na de herkregen onafhankelijkheid in 1956. In zoverre sieden een zelfstandig rijk. Sindsdien is Marokko altijd een zelfstandig zijn de recente onlusten in de Rif regio geen nieuw verschijnsel. Herman Obdeijn was rijk gebleven, behoudens de korte protectoraatsperiode van 1912 tot 1956 universitait hoofddo- tijdens welke Spanje in het noordelijke deel en Frankrijk in de rest van Hoe verder? cent migratiegeschie- het land een soort voogdij over Marokko uitoefenden. Marokko heeft, als Noord Afrika, in het bijzonder Marokko, en Europa hebben veel geza- denis en geschiedenis enige Arabisch land, nooit deel uitgemaakt van het Ottomaanse Rijk. menlijke belangen. De Euro-Mediterrane dialoog die in de negentiger van Noord-Afrika aan jaren van de vorige eeuw op gang kwam leek een aanzet te geven. Angst de Universiteit Leiden. In de wereld van de islam is er geen duidelijk onderscheid tussen de voor ongecontroleerde migratie en voor een agressieve vorm van de Samen met Paolo geestelijke en wereldlijke macht. De sultans van Marokko beriepen zich islam hebben een rem gezet. Wij zijn nog steeds buren. Aan de overkant Demas schreef hij het altijd op een rechtstreekse afstamming van de profeet Mohammed en staat de deur open maar Europa verandert steeds meer in een fort waar boek ‘Geschiedenis verenigden vanouds deze twee aspecten in zich, die men wel van elkaar men zelfs als gast slechts met hoge uitzondering wordt toegelaten. van Marokko’. De kan onderscheiden maar niet scheiden. De bled al-makzen was het ge- Een goede, voor beide partijen acceptabele afspraak over persoonsver- vierde druk daarvan bied waar de sultan in staat was belasting te heffen en met behulp van keer is misschien wel de meeste urgente kwestie om tot echte samen- verschijnt in de loop ambtenaren daadwerkelijk het bestuur uit te oefenen. De belasting werd werking te komen. 1 van 2020. idee December 2019 Morocco 20 Sietske de Boer · Het verdriet van de Rif 21

In het Noord-Marokkaanse Rifgebergte protesteert de bevolking al drie jaar tegen de slechte sociaalecon- omische omstandigheden in de regio en de corruptie onder de bestuurders en heersende klasse. Die op- stand komt niet uit de lucht vallen.

Zijn leven hing aan een zijden draadje, toen Rabie el-Ablak, een jonge journalist uit het noordelijke Rif-gebied in Marokko, uiteindelijk zijn hongerstaking opgaf. Vijfenveertig dagen had hij dit wanhopige pro- test volgehouden, tegen het oneerlijke proces waarin hij tot vijf jaar ge- vangenisstraf is veroordeeld. Rabie el-Ablak maakt deel uit van de Hirak, Het de protestbeweging die eind oktober 2016 in Noord-Marokko losbarstte, naar aanleiding van de dood van visverkoper Mohsin Fikri. Fikri sprong in een vuilniswagen om te voorkomen dat een partij illegaal gevangen verdriet zwaardvis daarin zou belanden en kwam om toen het vermalingsmecha- nisme werd aangezet. van Maatschappelijke ongelijkheid en corruptie Het verdriet Fikri’s dood is aanleiding tot massale protesten tegen de sociale en economische ongelijkheid, en tegen de wijdverspreide corruptie. In deze de Rif noordelijke regio van Marokko zijn de bewoners in het bijzonder woe- van de rif dend over het feit dat een grootschalig project dat had moeten voorzien Door Sietske de Boer in tal van nieuwe voorzieningen, zoals een nieuw ziekenhuis speciaal voor kankerpatiënten, maar niet van de grond komt. De belangrijkste leider van de Hirak, Nasser Zefzafi, zegt daarover in een interview: ‘toen wij de koning vertelden dat veel van het geld voor dit project verdween in de zakken van de bestuurders, werden wij gearresteerd.’

Koning Mohammed VI belooft de beschuldigingen van corruptie nauw- gezet te onderzoeken, maar de zaken escaleren al snel. Al gauw beschul- digen de autoriteiten de bevolking van ‘separatisme’, de Riffijnen zouden Al gauw de onafhankelijkheid van de Rif nastreven. De Hirak-leiders hebben dit beschuldigen altijd ontkend, en leggen de nadruk op de sociaaleconomische eisen, de autoriteiten meer werkgelegenheid en beter onderwijs in de regio. de bevolking van Historisch wantrouwen ‘separatisme’ De vijandigheid tussen de Riffijnen enerzijds en anderzijds het Marok- kaanse regime, waarin het koningshuis oppermachtig is, dateert niet van vandaag of gisteren. Toen Marokko nog een zelfstandig sultanaat was, golden de Riffijnen al als een trots en onafhankelijk volk, dat zich verzet- te tegen inmenging door de Ottomanen, maar evengoed tegen de sultan die belastingen wilde innen in het ontoegankelijke berggebied. In 1898 richtte de sultan een bloedbad aan onder enkele Riffijnse stammen, om hun piraterij af te straffen. Na de opening van het Suez-kanaal werd de Middellandse Zee steeds drukker bevaren en drongen Europese mogend- heden erop aan de piraterij te bedwingen. foto sietske de boer foto idee December 2019 Morocco 22 Sietske de Boer · Het verdriet van de Rif 23

De huidige leiders van de Hirak herinneren aan deze verschrikkelijke had en beschikte ook niet over enige bescher- gebeurtenis waarbij honderden bewoners werden omgebracht door het ming tegen de gifgassen. Die veroorzaakten de leger van de sultan, om aan te tonen dat ook vroeger al de inwoners van verschrikkelijkste brandwonden, één druppel de Rif niets goeds hadden te verwachten van het centrale gezag. mosterdgas kan al dodelijk zijn. Van 1924 tot 1927 is er meer dan 400.000 ton aan gifgassen Regionaal verscheurd uitgegooid boven de Rif. De bevolking vluchtte Maar veel ingrijpender en een belangrijkere oorzaak van de welhaast on- en raakte gedecimeerd, de landbouwgronden overbrugbare kloof tussen de Rif en het overgrote deel van Marokko was en drinkwatervoorraden raakten vergiftigd en Veel de komst van de Europese kolonisatoren aan het begin van de twintigste uiteindelijk werd Abdelkrim zo op de knieën ingrijpender eeuw. Spanje bezette het noorden van Marokko, en ook het zuiden, de gedwongen. Tevergeefs had hij in Europa steun was de komst huidige Westelijke Sahara, en Frankrijk het grote, vruchtbare middelste gezocht, Spanje was erin geslaagd een missie van de Europese deel van het land. Tanger werd een belangrijk bastion voor de Engelsen, van het Internationale Rode Kruis naar de tegenover Gibraltar aan de Spaanse kust. Rif zo lang tegen te houden tot het te laat was. kolonisatoren Abdelkrim gaf zich over aan de Fransen en aan het begin Opstand in de Rif werd verbannen naar het eilandje Reünion. van de twintig- In de Rif verzette de bevolking zich onder leiding van Abdelkrim el-Khat- ste eeuw tabi tegen de komst van de Spanjaarden, die steeds brutalere invallen Eerherstel deden op het Riffijnse platteland. De eerste grote slag vond plaats in juni Pas na de Tweede Wereldoorlog keert Abdelkrim en juli 1921, tijdens de ramadan. Met ongeveer achtduizend met mestvor- terug op het wereldtoneel. Hij was met twee ken en knuppels bewapende boeren uit de regio slaagde Abdelkrim, een echtgenotes en zijn elf kinderen onderweg naar uitmuntend militair strateeg, erin zo’n twintigduizend Spaanse soldaten Zuid-Frankrijk, waar hij zijn ballingschap zou in de pan te hakken. De buit aan geweren, munitie, auto’s, een telefoon- voortzetten, toen het gezelschap door natio- netwerk, voedsel en overige benodigdheden was groot genoeg om een nalisten in de Egyptische stad Alexandrië van

jaar lang de oorlog voort te kunnen zetten. Spanje kwam al na zes weken boord werd gehaald. Koning Faroek ontving Ab- international amnisty foto via de nabijgelegen Spaanse enclave Melilla aan de Noord-Marokkaanse delkrim met alle égards, later zorgde president kust terug met nieuwe legereenheden, veelal huurlingen, onder wie ook Jamal Abdel Nasser ervoor dat het Abdelkrim en de zijnen aan niets ont- Marokkaanse. Abdelkrim en de zijnen vochten terug en bleken feitelijk brak. In Caïro groeide Abdelkrim uit tot de éminence grise van de nieuwe sterker: ze kenden het terrein als hun broekzak, waar de Spanjaarden beweging van ongebonden landen die de strijd tegen het kolonialisme niet over kaarten beschikten, en voor de Riffijnen was het een kwestie aanging; talloze nieuwe wereldleiders, zoals Fidel Castro, zochten hem op. van leven en dood, zij bestreden de in hun ogen ongelovige indringers. Repressief Marokkaans bewind Nieuw leiderschap Marokko verkreeg zijn onafhankelijkheid in 1956, maar volgens Abdel- Abdelkrim was de eerste die guerrillatactieken toepaste, die latere gu- krim en vele anderen was dat niet de èchte onafhankelijkheid die ze zo errillero’s op diverse continenten dankbaar overnamen. Abdelkrim was vurig wensten. Marokko bleef in hun ogen teveel gebonden aan Frank- dus aan de winnende hand, en riep zelfs de onafhankelijke Rif-Republiek rijk. Abdelkrim had een visioen ontwikkeld van een vrije Maghreb, waar- uit, in 1923. Hij benoemde gezanten in het buitenland, die steun voor de in Marokko, Algerije en Tunesië één seculiere natiestaat zouden vormen, strijd in de Rif moesten mobiliseren en hij deed een oproep aan de pas vrij van koloniale invloeden. Eind 1958 kwamen de Riffijnen in opstand opgerichte Volkerenbond om de Rif-Republiek te erkennen. De Volke- tegen het nieuwe regime van koning Mohammed V. Deze rebellie, aange- renbond, hoewel opgericht met het doel ieder volk zijn eigen staat en stuurd door Abdelkrim vanuit Caïro, werd hardhandig neergeslagen door zelfstandigheid te gunnen, ging niet over tot de gevraagde erkenning, tot kroonprins Moulay Hassan, de latere koning Hassan II. Ook hij liet het diepe frustratie van Abdelkrim. gebied bombarderen, volgens sommigen ook met via Frankrijk verkre- gen napalmbommen. Riffijnse meisjes en vrouwen werden systematisch De Riffijnen Europa boort hoop de grond in verkracht door soldaten van het nieuwe Marokkaanse leger. De Riffijnen bleven opnieuw Het tij keerde voor de Riffijnen toen de Spanjaarden op grote schaal de bleven opnieuw geknecht en verweesd achter, het gebied bleef sindsdien geknecht en Rif gingen bombarderen met mosterd- en andere gifgassen. Die betrok- onder militair gezag. verweesd achter ken ze, in strijd met het Verdrag van Versailles, in het diepste geheim van Duitsland, de verliezer van de Eerste Wereldoorlog. Tijdens WO I Drugs en corruptie was er alleen gifgas gebruikt in de handgranaten, nu werden voor het Er kwam een grote emigratiestroom op gang, vanaf de jaren zestig, onder eerst gifgasbommen met de hand uit een-proppellervliegtuigjes uitge- andere naar Nederland. Daarnaast stond Hassan II oogluikend toe dat de worpen. De bevolking wist in eerste instantie niet waarmee ze te maken cannabisteelt zich kon uitbreiden in de Rif. De teelt van cannabis, of kif idee December 2019 Morocco 24 Abdelkader Benali · Een transithaven naar een utopie 25

zoals de Marokkanen het noemen, en de handel in de hasjiesj die ervan gemaakt wordt, heeft niet alleen de regio gecorrumpeerd en gecriminali- seerd, maar feitelijk de hele Marokkaanse samenleving, tot in de hoogste Morocco Current regionen. Challenges

Mensenrechten blijven geschonden Tijdens de arrestatiegolven en de processen tegen de Riffijnse demon- stranten van de afgelopen drie jaar, zijn diverse VN-verdragen inzake Een transithaven mensenrechten en martelingen die ook Marokko heeft ondertekend en geratificeerd, ernstig geschonden. naar een utopie Door Abdelkader Benali Daarnaast toont deze beknopte geschiedenis van de opstandige Rif op meerdere momenten Europese betrokkenheid aan, met name de Spaanse Drie jaar genocide op de Riffijnse bevolking. Genocide verjaart niet, maar tot op na de eerste de dag van vandaag erkent Spanje niet zijn verantwoordelijkheid hierin. woedende Ook het Marokkaanse regime zwijgt over de strijd van Abdelkrim en de protesten is Riffijnen. Koning Hassan II heeft nooit meer een voet gezet in de Rif. Tijdens volksopstanden gedurende zijn regeerperiode zijn tientallen de regio mond- mensen omgebracht. De vijandschap tussen de vorige koning en deze be- dood gemaakt volkingsgroep trekt ook nu nog een zware wissel op de verstandhouding en volledig tussen de huidige koning Mohammed VI en de Riffijnen. gemilitariseerd Repressie reikt tot ver buiten Marokko Drie jaar na de eerste woedende protesten is de regio monddood ge- maakt en volledig gemilitariseerd. Marokkaanse Nederlanders die zich in Nederland roeren in de Hirak-beweging lopen het risico op arrestatie zodra ze Marokko binnengaan. Amnesty International voert actie voor Rabie el-Ablak en eist vrijlating van de Hirak-leiders, die in oneerlijke processen tot wel twintig jaar gevangenisstraf zijn veroordeeld. Het Ma- rokkaanse regime reageert negatief, de beschuldiging van ‘separatisme’ legitimeert ongebreidelde repressie.

Wat kan Nederland doen? • De zorg over de mensenrechtenschendingen en het martelen van arres- tanten onder de aandacht brengen van de Marokkaanse autoriteiten. Amnesty International heeft hierover gedocumenteerde rapporten. • Steunbetuiging van Nederland tijdens de jaarlijkse bijeenkomst van de OPCW. (Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons). Behalve de officiële vertegenwoordigers van 193 lidstaten komen in Den Haag in een schaduwconferentie vertegenwoordigers van bevolkingsgroepen bijeen die getroffen zijn door chemische wapens. Daarbij zijn ook de Riffijnen vertegenwoordigd. Zij vragen onderzoek naar de gifgasbom- Abdelkader Benali brengt een deel van het jaar Sietske de Boer bardementen en naar de gevolgen ervan – het hoge aantal kankerpati- door in Tanger en ziet daar de gevolgen van migra- is arabist en werkte ënten onder de Riffijnen. 1 als correspondent tiestromen. Marokkanen, Afrikanen, Syriërs; voor in Marokko. In 2019 hun is Tanger een transithaven naar een utopie. verscheen van haar hand ‘Het verdriet van de Rif’. idee December 2019 Morocco · Current Challenges 26 Abdelkader Benali · Een transithaven naar een utopie 27

De economische vlucht die Marokko de afgelopen tien jaar heeft geno- men heeft de druk van bevolkingsgroei niet weten te stremmen. De helft van de bevolking is ouder dan 18 jaar en laagopgeleid. De hogescholen en universiteiten zijn onderbemand en slecht gefinancierd. Docenten staken voor meer loon, voor meer rechten. De maatschappij verzet zich Een jonge hevig tegen de liberalisering van de markt, onderwijs en gezondheids- zorg. De middenklasse is pril en groeit gestaag maar kan niet binnen een vechtsportkampioen laat zich filmen in het generatie al de klappen opvangen van een economische crises. De ver- bootje dat hem naar de overkant van de straat van Gibraltar brengt. schillende regio’s in Marokko zuchten onder het gebrek aan budget en Bestemming: Europa. Uit zijn binnenzak haalt hij een medaille, de kleur altijd, altijd is er die corruptie die het beetje dynamiek dat er is, lamlegt. is goud. Met een triomfantelijk gebaar gooit hij de medaille overboord, het water in – door deze daad maakt hij zijn vertrek uit Marokko diep In Tanger waar ik een deel van het jaar doorbreng zie ik de gevolgen van symbolisch. De prijzen die hij met zijn talent in Marokko pakte waren deze migratiestromen. Marokkanen, Afrikanen, Syriërs; voor hun is Tan- niet genoeg om hem aan zijn moederland te verbinden. De medaille ger een transithaven naar een utopie. De stad is het altijd geweest. Zoals leverde hem eer op en weinig anders. Dan liever de ontberingen van een bevriend architect me vertelde: “In de jaren negentig kwamen de mi- de illegale migratie, het immense kostenplaatje dat er aan vastzit, de granten hier in het centrum aan, sliepen een nacht in het hotel en staken onzekerheid van een bestaan in het grijze gebied, wellicht als eindpunt de volgende dag hier aan het Malabata-strand op de illegale bootjes.” Het Marokko het grootste kassengebied van de wereld rond Almeria waar tiendui- voelt als een gouden tijd, het laat zien dat ook migratie eb en vloed kent is altijd een zenden jongeren als hij onder erbarmelijke omstandigheden aan het maar geen stilstand. Via Facebook word ik benaderd door jongemannen emigratieland werk worden gezet. Niets liever dan weg willen zijn, zegt de grijns op met het verzoek of ik iets voor ze kan betekenen. Wellicht een visum kan geweest zijn gezicht, waarmee hij tot uitdrukking brengt wat honderdduizenden regelen. Ze wil er grif voor betalen. Later begreep ik dat voor veel van jongeren van zijn generatie ook voelen: in Marokko is er hoop, maar niet deze jongens wij, ingezetenen van Europa met Marokkaanse wortels, een voor ons. Ze willen weg. De hoogopgeleiden melden zich aan voor de investeringsmogelijkheid zijn. Een was zo brutaal om mij via Whatsapp concoursen die uitzicht bieden op een werkcontract in België, Canada, te benaderen, hij stalkte met het verzoek te praten. Hij wilde grof geld de Verenigde Staten. Het zijn niet de minsten, maar blijkbaar zien ook betalen als ik hem verder kon helpen. Ik blokkeerde hem. Toen werd ik zij geen kans om hogerop te komen in eigen land, tegengewerkt door benaderd door een van zijn vrienden. Dat ik liet merken er niets mee te bureaucratie, corruptie en belangenverstrenge- maken wilde hebben maakte weinig indruk. De grootste cynicus heeft Men gaat ling. De manager in het hotel is een neef van de een druppel menselijkheid in zich, een druppeltje is genoeg. Toen ik heel ver om baas want wie betaalt mag de lakens uitdelen dit verhaal deelde vertelden vrouwen en mannen me dat ze soortgelijke in contact te en kiest ervoor om stelselmatig familie voor berichten kregen. Men gaat heel ver om in contact te komen met een komen met te trekken met als gevolg gebrek aan niveau en Europeaan die mogelijk iets voor je kan betekenen, tot aan stalken toe. gebrek aan ambitie. De jonge Marokkaan staat een Europeaan via Whatsapp, Tinder, Facebook, Twitter voort- Afgelopen zomer liep ik over het strand nabij Tanger. Een groep strand- die mogelijk durend in contact met de rest van de wereld. gangers stond rond een paar jongemannen. De jongemannen waren iets voor je kan Marokko is altijd een emigratieland geweest. opgepakt door de politie, hun papieren werden gecontroleerd, als ze betekenen Mijn voorouders trokken bijna honderd jaar die bij zich hadden. Op het water dobberde een groene waterfiets. Op geleden al over de poreuze grens tussen Ma- dat vehikel waren ze van plan de armzalige kilometers tussen Afrika en rokko en Algerije om hun brood te verdienen Europa – veertien kilometer hemelsbreed – over te steken. Het zijn maar op de landerijen van de Franse kolonisator. veertien kilometers die eenmaal overbrugd nooit afgelegd lijken. Men Wat is het verschil met de jonge vechtsporter noemt Europa fardaus, het paradijs omdat men zich er veilig voelt. Wij die naar Spanje afreist? Marokkanen doen een kunnen nog zo hard en indringend tegen ze zeggen dat ze hier niets te groot beroep op saamhorigheid, familiebanden zoeken hebben, dat het hier geen rozengeur en maneschijn is, dat de weerspiegelen zich in de nationale banden economieën van Europa niet op nog meer laaggeschoolde arbeid zitten maar vraagt men de jonge Marokkaan waarom te wachten, of ze weten wel een gat in die argumentatie te slaan, komen hij lager werk wil doen in Europa terwijl hij in met voorbeelden op de proppen van voorheen kansloze familieleden die aanzien kan staan in Marokko dan verzucht nu prachtige levens leiden in Utrecht, Lille of Hamburg. Ik gun het ze zo, hij: “Bij jullie worden mijn individuele rechten ik weet alleen niet meer wat ik ervan moet vinden. Elke economische gerespecteerd. De rechtsstaat is er op orde.” analyse die we erop los laten slaat dood op de granieten kracht van hun Daarmee lijkt hun vlucht een ultieme poging hoop. Ambitie is een verstikkende emotie en vernauwt de blik. Econo- om hun ziel te redden. mische motieven zijn het allang niet meer die de exodus jonge mensen idee December 2019 Morocco · Current Challenges 28 Hassnae Bouazza · Witte redders 29

op gang hebben gebracht. Het virus van de nieuwe wereldorde met zijn De strijd van de Marokkaanse vrouw gaat onvermin- ogenschijnlijke onuitputtelijke groei, zijn consumptiedrift, zijn sociale veiligheid, de rechtstaat en lokroep van individuele vrijheid is niet uit te derd door, daar komt geen witte redder bij kijken. roeien door realiteitszin. Het eerste wat het uitschakelt is realiteitszin. Door Hassnae Bouazza Wij Europa leveren een dubbele boodschap af door aan de ene kant de muren op te hogen, de migratie aan banden te leggen, ons aandeel aan de schuld van de massamigratie af te kopen met duizelingwekkende be- dragen aan corrupte herkomstlanden en tegelijkertijd industrieën op te tuigen in free zones, onze markten te beschermen en oogluikend – want daar komt onze hypocrisie op neer – toe te staan dat duizenden migran- ten deze kan op kunnen glippen. We zijn als Hamlet die verteerd door gewetensschuld niet tot handelen komt en tegelijkertijd toch hyperactief handelt omdat hij niet bezig wil zijn met zijn geweten. De migratie vult deze leegte tussen wankelen en handelen in. Wij wankelen, zij handelen. Wat de situatie compliceert is dat we beleid willen voeren met een vol- strekt achterhaald migrantbeeld. De migrant heeft zich ontwikkeld tot een Zwitsers zakmes. Beschikt in de palm van zijn hand over een mobiel Wat de netwerk dat zich uitstrekt van Burkina Fasso tot aan Berlijn. Hij is noch situatie laagopgeleid noch hoogopgeleid. Hij is allebei. Hij is geen hij meer maar compliceert steeds vaker een vrouw. Hij is geen vrouw meer maar steeds vaker een is dat we meisje of jongen. Aan de grens van Melilla worden elke dag kinderen op- gevangen die door het prikkeldraad zijn gekomen. Ze zijn geen migrant beleid willen geworden, ze zijn als migrant geboren. voeren met een volstrekt De jongens die op het strand zaten zouden worden teruggestuurd naar achterhaald hun dorpen. Kansloos de oversteek maar de meeste migranten hebben migrantbeeld wanneer ze zich in onzeker gebieden begeven de gedachte aan leven en dood al achter zich gelaten. Wanhoop is hun existentie.. De sterke stroming in de Straat van Gibraltar is dodelijk. Waar moeten ze naartoe? Ze zijn alles kwijt. Toch niet. In hun universum waren ze er bijna, alleen pech weerhield ze ervan. De omstandigheden zullen de volgende keer gunstig zijn.

Op een Marokkaanse nieuwswebsite vind ik een mooi promotiefilmpje over het strand dat ik heb bezocht. Iemand heeft commentaar achterge- laten, zijn tekst luidt als volgt:

Bij het zien van dit strand word ik overweldigd door intense emoties. Op dit Witte strand stond ik in 1998. De koning van Marokko was net overleden, zijn zoon was aan de macht. Wanhoop overviel me. Ik stond op het punt om op een Zodiac te stappen die me naar de overkant zou brengen. Inmiddels leef ik al Abdelkader Benali vele jaren in Oslo waar ik een goedlopend bedrijf en familie heb. Ik dank het redders is schrijver en pro- strand. 1 grammamaker. Hij werd geboren in Ma- rokko en groeide op in Nederland. Hij woont afwisselend in Amster- dam en Tanger. idee December 2019 Morocco · Current Challenges 30 Hassnae Bouazza · Witte redders 31

Maar Marokkaanse vrouwen hebben geen buitenlandse liberalen of Ivan- ka nodig en ook geen van buitenaf opgelegde doelen. Ze boeken al jaren successen in verschillende lagen van de samenleving, zowel maatschap- pelijk als politiek. De vooruitgang die wordt geboekt, wordt soms breed uitgemeten en voltrekt zich soms onopvallend, maar is altijd van groot belang.

Ivanka Trump was op bezoek in Marokko en het beeld Ik ben opgegroeid tussen Marokkaanse vrouwen en door hen opgevoed. De vooruitgang dat me daarvan het meest bij is gebleven, is een foto van een oudere, In Marokko was ik altijd omringd door vrouwen die met een ontwape- die wordt gehoofddoekte vrouw die Ivanka’s hand kuste. Het islamdebat, de positie nende vanzelfsprekendheid laveerden tussen thuis en buiten, tussen geboekt is altijd van de Arabische wereld, het misplaatste superioriteitsgevoel van het traditie en moderniteit, familie en ambitie en lust en liefde. van groot belang Westen en een pijnlijke weerspiegeling van de algemene betrekkingen gevangen in één foto. Een misselijkmakende foto, want waarom zou die Vrouwen die de zorg voor hun gezin combineerden met een baan, on- vrouw de handen kussen van een door nepotisme gevormde nitwit die geletterde vrouwen die er alles voor over hadden om hun kinderen te alles te danken heeft aan haar corrupte vader en aan een falend sys- laten studeren voor een betere toekomst, ongehuwde vrouwen die hun teem dat niet genoeg zelfreinigend vermogen heeft om uitwassen als de vrouwelijkheid niet uit het gezin haalden, maar uit de ambities die ze Trumps te neutraliseren? najoegen en zo tegen het traditionele verwachtingspatroon ingingen van trouwen en kinderen krijgen. En hoezo was Ivanka in Marokko voor de emancipatie van de vrouw, want dat was – uiteraard – het doel van haar bezoek, wanneer vrouwen Dat doorbreken van traditionele patronen in het Amerika van haar vader van hun kinderen worden gescheiden, en het afdwingen van nieuwe rechten is iets moeten vechten om hun rechten te behouden en hun lichamelijke inte- waar de Marokkaanse vrouwenbewegingen griteit te waarborgen? bedreven in zijn geworden. Een dag nadat ik de gewraakte Ivanka-foto zag, kreeg ik van een Die foto, met die onderdanige handkus, de vrouw die haar hoofd in bekende Marokkaanse feministe een petitie nederigheid en dankbaarheid buigt en de witte redder die dat allemaal doorgestuurd waarin vrouwen een aantal eisen quasi-ontroerd in ontvangst neemt, is het cliché van de wilde zwarte en neerleggen bij de overheid onder de noemer de beschaafde witte. mon corps, ma liberté (mijn lichaam, mijn vrijheid): Maar Ivanka is geen redder en de dame op de foto niet haar mindere. Of het nu gaat om Marokkaanse, Arabische of Afrikaanse vrouwen, ze • vrijheid voor vrouwen en meisjes en bescherming tegen geweld; worden in al hun culturele diversiteit, meerkleurigheid en veelzijdigheid zelden serieus genomen of voor vol aangezien. Het zijn ‘projectjes’ om je • recht op abortus, binnen humane grenzen, zodat geen vrouw of meisje als witte goed over te voelen. Het zijn deze vrouwen die de witte, wester- zich verplicht hoeft te voelen haar vrijheid op te geven; se feministen graag willen ‘redden’. Hier in het Westen zijn seculiere en atheïstische liberalen dol op afhankelijke vrouwen die zich graag laven • respect voor seksuele relaties die vrijwillig aangegaan worden; aan de goedheid en superioriteit van de witte mens. Ze houden ook van Marokkaanse ‘onafhankelijke’ vrouwen, mits die dezelfde mening en normen hebben • de nationale wetten zo aanpassen dat ze aansluiten op internationale vrouwen als zijzelf, dus de hoofddoek verwerpen, de boerkini als achterlijk kwali- verdragen. hebben geen ficeren en de islam als onderdrukkend geloof definiëren. buitenlandse Deze petitie volgt op de vrijlating van journaliste Hajar Raissouni die Wie de hoofddoek uit eigen overtuiging draagt en de boerkini verdedigt, is voor de vorm was veroordeeld vanwege een illegale abortus en seks bui- liberalen of naïef, snapt er niks van of leeft onder het juk van de religieuze, culturele of ten het huwelijk, maar in werkelijkheid werd gestraft voor haar kritische Ivanka nodig politieke onderdrukking. Volgens die witte redders dan. Zij stellen de ka- verslaggeving over de onvrede in het Rif. ders op, bepalen de definities van vrijheid en emancipatie en projecteren die vervolgens op anderen, die zich er dan maar toe moeten verhouden, De legalisering van abortus is iets waar vrouwenorganisaties en artsen of ze het ermee eens zijn of niet. Dat levert vaak kafkaëske discussies op al jaren voor strijden. Officieel is het verboden, maar in werkelijkheid waarbij je een definitie dient te hanteren (‘islam is geen geloof, maar een wordt het oogluikend toegestaan in verschillende klinieken. Dat is an ideologie’, ‘de hoofddoek is een symbool van onderdrukking’, ‘de gebeds- sich al winst, dat de overheid zwangerschapsafbrekingen toelaat, maar oproep is een politieke daad’) die helemaal niet klopt of de jouwe niet is. wanneer het als instrument wordt gebruikt om kritische geluiden te idee December 2019 Morocco · Current Challenges 32 Hassnae Bouazza · Witte redders 33

smoren is het meer dan hoog tijd voor legalisering om zo het maatschap- tien jaar later in een interview met warmte op pelijke taboe op abortus, en de sociale uitsluiting die daarmee gepaard terugkijkt: ‘er werd fel gediscussieerd, maar kan gaan, tegen te gaan. nooit ontspoorde het’. Ik vond het fantastisch dat zoiets mogelijk bleek in Marokko. De strafbaarheid van seks buiten het huwelijk is een lachertje in een land waar vrije seks al lang en breed gevierd wordt, en niet eens altijd achter Dezelfde Larguet tekende eerder dit jaar discreet gesloten deuren. Dat sommige wetten niet synchroon lopen met het Manifeste 490 onder aanvoering van de de ontwikkelingen in het land, zie je aan dit soort rare wetgeving die de Frans-Marokkaanse schrijfster Laïla Slimani: positie van met name vrouwen kwetsbaar maakt. 490 vrouwen die protesteerden tegen het abortusverbod en de strafbaarstelling van seks Om zwakke vrouwen te helpen en hun maatschappelijke positie te buiten het huwelijk en die ervoor uitkwamen beschermen, zijn er diverse opvanghuizen voor vrouwen die slachtoffer dat zijzelf ook een abortus hadden ondergaan zijn van (huiselijk) geweld, verkrachting of die ongewenst zwanger zijn. of seks buiten het huwelijk hadden gehad en En zo helpen dus strafbaar waren geweest. en versterken Om vrouwen vooruit te helpen, zijn er talloze kleine en grote coöpera- vrouwen ties waarin vrouwen te werk gesteld worden en opleidingen genieten. Dat zijn voor mij de Marokkaanse vrouwen. elkaar in het Zo klein en onbetekenend als het plukken van olijven of het koken van In het oog van de storm rechten ze hun rug en couscous klinkt, het geeft vrouwen economische zelfstandigheid en zetten ze er nog een tandje bij. Ik heb bewon- hele land op daarmee maakt het dus ook de weg vrij naar een autonoom, onafhanke- dering voor hun veerkracht, vanzelfsprekende de meest diver- lijk leven en een betere toekomst voor de eventuele kinderen. doorzettingsvermogen en het ogenschijnlijke se manieren gemak waarmee ze balanceren tussen traditie, En zo helpen en versterken vrouwen elkaar in het hele land op de meest geloof, familie en vrijheid temidden van alle diverse manieren. De ene vrouw verkoopt haar zelfgebakken brood en uitdagingen. Ze zijn erin geslaagd de familie- verdient zo de kost, een tweede opent een school waar vrouwen leren le- wetgeving te veranderen, ze hebben het voor zen of naaien, een derde besteedt in haar blad aandacht aan seksualiteit elkaar gekregen dat wetten zijn afgeschaft, ze en een vierde organiseert een protest wanneer een bekende zanger stelt hebben tradities bevraagd en taboes doorbroken en vrouwen zijn in alle Manifeste 490 dat je vrouwen af en toe een tik moet verkopen. sectoren en lagen van de samenleving met een enorme inhaalslag bezig.

Op het oog kan het contrast niet groter zijn tussen de plattelandsvrouw Als er al handen gekust moeten worden, dan toch zeker die van de die een schijnbaar teruggetrokken bestaan leidt en haar voldoening Marokkaanse vrouw die de Ivanka’s van deze wereld heel wat kan leren haalt uit een eenvoudig leven en de stadse carrièrevrouw die zich luid over zelfredzaamheid, altruïsme en een waardig gevecht voor gelijke engageert en strijdt voor andere wetgeving, maar in de praktijk verster- rechten. 1 ken ze elkaar en werken ze allemaal op hun eigen manier en binnen hun eigen kaders en context aan de verbetering van de positie van de Hassnae Bouazza vrouw. is journalist, columnist en programmamaker. Door hun dochters naar school te sturen. Door ongewenst zwangere Ze studeerde Engelse vrouwen op te vangen en te helpen een nieuw leven te starten. Door te taal- en letterkunde protesteren tegen seksuele intimidatie en geweld tegen vrouwen. Door aan de Universiteit nieuwe wetgeving op te eisen en discriminerende wetten af te wijzen. Utrecht. Door petities op te stellen en gevoelige onderwerpen te agenderen. Door hoogzwanger en bloot te poseren.

Tien jaar geleden, november 2009, stond presentatrice Nadia Larguet op de cover van het veelgelezen blad Femmes du Maroc. Het blad stond ge- heel in het teken van de positie van zwangere vrouwen in de Marokkaan- se samenleving en met de cover, geïnspireerd op de beroemde foto van Demi Moore door Annie Leibovitz, wisten het blad en Nadia Larguet het wereldnieuws te halen. Een groot debat ontstond, over normen en waar- den en over de positie van vrouwen; een waardevol debat waar Larguet idee December 2019 Morocco · Current Challenges 34 Paolo De Mas · Heersen en regeren bij de gratie Gods 35

Koning Hassan II heeft gedurende zijn regeerperiode Kroon Marokko is volgens de grondwet een constitutionele monarchie, waarin de koning niet alleen staatshoofd is, maar ook verregaande met harde hand geheerst en nadrukkelijk geregeerd. bevoegdheden heeft om daadwerkelijk te regeren. Hij kan het parlement In deze bijdrage zal worden belicht hoe zijn zoon ontbinden en ministers benoemen en ontslaan.

Mohammed VI sinds zijn troonsbestijging in 1999 Knoet De koning staat aan het hoofd van de strijdkrachten, het politieap- met deze erfenis is omgegaan. Hieruit blijkt dat hij, paraat, de ordetroepen van Binnenlandse Zaken en alle geheime dien- sten. in weerwil van zijn persoonlijkheid en nagestreefd hervormingsbeleid, in de ambachtelijke uitoefening Kassa/Knip De koning bezet een sleutelpositie in de beheersing en controle van het economische en financiële leven in Marokko en kan van zijn koningschap meer gemeen heeft met zijn financiële middelen aanwenden voor het in stand houden en uitbaten vader dan menigeen dacht bij zijn troonsbestijging. van cliëntelistische netwerken en het patronagesysteem.

Door Paolo De Mas Koran (Amir al-Muminin) Leider der gelovigen Hassan II heeft vanaf zijn aantreden in 1961 geijverd om het religieuze primaat van het Marokkaan- se koningschap vorm te geven. In die hoedanigheid beheerst hij niet alleen het religieuze domein, maar overruled hij ook de gehele politieke arena.

Deze hybride invulling van het Marokkaanse koningschap is een resul- tante van elementen uit het oude Marokkaanse sultanaat en elementen Heersen en regeren uit de Franse protectoraatsperiode. Bij de troonswisseling in 1999 gold dus de formule M6=4K. Door de persoon van bij de gratie Gods Door de persoon van de nieuwe koning en zijn eerste handelingen voelde de nieuwe het als een begin. Hij was immers jong en had een geheel ander karakter koning en en een beter imago dan zijn vader. Met een aantal spectaculaire initiatie- Laveren in de hete ven brak de nieuwe koning inderdaad duidelijk met de denkbeelden en zijn eerste het beleid van zijn voorganger. Het instellen van een verzoeningscom- handelingen Mohammed VI schaduw van missie om met de excessen uit de ‘jaren van lood’ in het reine te komen; voelde het het invoeren van het nieuwe familierecht, het garanderen van vrije als het begin verkiezingen, de inperking en beteugeling van veiligheidsdiensten, de de Arabische Lente terugkeer van ballingen uit de jaren van lood, en het ondersteunen van de oorspronkelijke Berbertaal en -cultuur zijn enkele voorbeelden daarvan.

Het eerste decennium Maar al snel werd de monarch geconfronteerd met de harde realiteit. De Marokkaanse lente aanslagen in 2003 in Casablanca en de betrokkenheid van Marokkanen Bij het aantreden van de jonge Mohammed VI (in de wandeling M6 in binnen- en buitenland bij terroristische aanslagen en als djihadist in genoemd) waren de verwachtingen hoog gespannen. Er stak een frisse het kalifaat van SyriëIS dwongen hem tot het reactiveren van het veilig- voorjaarsbries op aan het begin van deze ‘Marokkaanse Lente’ De onvrije, heidsapparaat, dat bij zijn aantreden deels op non-actief was gesteld en angstige, in zichzelf gekeerde samenleving uit de zogeheten ‘jaren van onder de nieuwe anti-terreurwetgeving weer ruime armslag kreeg. Het lood’ ontpopte in een samenleving van hoop, haalde diep adem en herwinnen van het religieuze domein en het tegengaan van religieus vertoonde meer openheid, vitaliteit met een uitbarsting van ongekende geïnspireerd radicalisme en gewelddadig extremisme in Marokko vroeg creativiteit op vele terreinen. om het aanscherpen van zijn oorspronkelijke regeerstijl.

Hassan II heeft gedurende zijn regeerperiode (1961–1999) het Marok- De groeiende sociale onrust en de protestbewegingen in de gehele MENA kaanse koningschap breed en stevig gestut op 4 K’s: een viertal pijlers regio tijdens de Arabische Lente uitte zich in Marokko in de protestbewe- waarop het Marokkaanse koningschap is verankerd. ging van de 20e februari 2011 (Mouvement du 20 Février M20F) en kreeg idee December 2019 Morocco · Current Challenges 36 Paolo De Mas · Heersen en regeren bij de gratie Gods 37

vanaf 2016 vervolg in de protesten van de Hirak-beweging in Noord-Ma- spraak op 8 maart. Hij benadrukte daarin bij zijn aantreden al persoon- rokko. Beide vormen een lakmoesproef voor de wijze waarop Moham- lijk de aanzet te hebben gegeven tot hervormingen, waarvoor men elders med VI het koningschap uitoefent. in de Arabische Wereld de straat op moest gaan. Hij maande politiek en samenleving het tempo van het door hem met veel elan in gang gezet Als fanatieke jet-skiër in zijn jeugd, heeft de koning kundig mee gesurft hervormingsprogramma hoger op te voeren. Op die manier wierp hij op de schokgolven die werden opgeworpen door de Arabische Lente. zich op als de geestelijk vader van de protestbeweging en hield daarnaast Waar andere Arabische leiders werden verzwolgen, manoeuvreerde hij op preventieve wijze de verdere regie strak in handen. Daartoe gaf hij op- zich kundig in kalmere wateren, zonder zijn balans en het koningschap dracht om in vier maanden een geheel nieuwe grondwet te ontwerpen, De protest- te verliezen. Hij kwam zelfs gesterkt uit die periode, aangezien de Marok- die zou worden voorgelegd in een referendum in juli, waarna in septem- beweging van kaanse bevolking hem zag als de garantie tegen de ontwrichting, chaos ber verkiezingen zouden volgen en in december 2011 een nieuw kabinet de jongeren en onzekerheid elders in de Arabische Wereld na de omwentelingen in onder meer democratische condities zou aantreden. dreigde daar- de regimes. Het opstellen van een nieuwe grondwet vormde geen onderwerp van door een De wijze waarop Mohammed VI deze crisis heeft bezworen toont aan politieke discussie noch besluitvorming in het parlement. De politieke bedreigende dat, in weerwil van zijn hervormingsbeleid, hij in de ambachtelijke partijen stonden volledig buitenspel en hun rol beperkte zich tot het politieke dimen- uitoefening van zijn koningschap meer gemeen heeft met Hassan II kenbaar maken van wensen ten aanzien van veranderingen in de grond- sie te krijgen Als fanatieke dan menigeen dacht bij zijn troonsbestijging. Voor beiden geldt dat wet. Het opstellen van de grondwet werd opgedragen aan een koninklij- jet-skiër de bestendiging van de Marokkaanse monarchie de absolute leidraad ke commissie, die bestond uit door de koning benoemde leden, onder in zijn jeugd, vormt van hun handelen. Het behoud van het specifieke karakter van het voorzitterschap van een koninklijke raadsheer. heeft de koning Marokkaanse koningschap, gebaseerd op een religieuze legitimering, staat daarbij voorop. Los van enige cosmetische veranderingen en de toezegging dat de kundig mee toekomstige regeringsleiders voortaan komen uit de politieke partij gesurft op de Arabische Lente die winnaar is van de verkiezingen, tornt de nieuwe grondwet uit 2011 schokgolven Toen in het vroege voorjaar van 2011 protestbewegingen tegen de zitten- niet wezenlijk aan de vier eerdergenoemde steunpilaren van het ko- die werden de regimes in de Arabische Wereld zich manifesteerden en autocraten ningschap. De religieus verankerde positie als Amir al-Mouminin blijft opgeworpen en potentaten het veld moesten ruimen vroegen veel Marokko-watchers onaangetast evenals zijn ongeschonden greep op de rechtelijke, uitvoe- door de Arabi- zich af hoe hierop in Marokko zou worden gereageerd. rende en wetgevende macht. De 70% van de stemgerechtigden, beves- Via de sociale media zagen jongeren in Marokko hoe leeftijdsgenoten tigden daarna met een overweldigende meerderheid van 98,5% in de sche Lente elders, vaak met gevaar voor eigen leven, de confrontatie aangingen volksraadpleging, daarmee hun afhankelijke en ondergeschikte positie met het gezag en opkwamen voor meer vrijheid, beter bestuur, minder ten opzichte van de monarch: als staatsburger, onderdaan en gelovige. armoede, minder corruptie, maar vooral kansen op een betere toekomst. Op 20 februari 2011 vonden in veel Marokkaanse steden vreedzame Hirak protestbeweging demonstraties plaats. Het spontane initiatief (Mouvement du 20 Février, De gewelddadige dood van de visverkoper Mohcine Fikri in oktober 2016 M20F geheten) lag aanvankelijk geheel in handen van via sociale media in de noordelijke stad Al Hoceïma deed de lont ontsteken van manifesta- opgeroepen jongeren, zonder binding met politieke of maatschappelijke ties en betogingen, die gaandeweg zouden uitdijen tot een langdurige en organisaties. De tand- en inhoudsloze politieke partijen, comateuze vak- heftige protest-beweging onder de naam Hirak. Oorspronkelijk als een bewegingen en terughoudende NGO’s lieten juist verstek gaan. Naast de uiting van woede en roep om opheldering over de rol van de autoriteiten sociale-economische eisen richtten de meer politieke leuzen zich tegen daarin. Al snel verruimde de het blikveld zich tot functioneren van de het systeem, maar niet tegen de persoon van de koning. Al snel dreigden centrale overheid en haar systematische achterstelling van de provincie echter de protestbewegingen in de grote steden te worden overgenomen Al Hoceïma. In de wintermaanden van 2016/2017 werden de betogingen door de sinds 1974 bestaande radicale, maar geweldloze islamitische en confrontaties met ordetroepen grimmiger en kregen een zwaardere beweging ‘Rechtvaardigheid en Liefdadigheid’ (Al Adl Wal Ihsane, kort- politieke lading. De leuzen eisten aanvankelijk het tegengaan van de en- weg Al Adl). Deze beweging verwerpt het bestaande politieke systeem en demische corruptie, een ordentelijke bestuur, een betere ontsluiting van onthoudt zich van iedere deelname daaraan. Ze is in beginsel niet tegen het gebied, terugdringen van de werkloosheid en betere voorzieningen een constitutionele monarchie, maar wel mordicus tegen de religieuze op het terrein van het onderwijs en gezondheidszorg. autoriteit daarvan. De protestbeweging van de jongeren dreigde daardoor een bedreigende politieke dimensie te krijgen. De Hirak beweging in Al Hocëima, en soortgelijke maar sterk verwaterde en kortstondiger protestbewegingen elders in Marokko brengen aan het Om Al Adl de wind uit de zeilen te nemen nam Mohammed VI onmiddel- licht dat de onderliggende oorzaken van de onvrede nog onverminderd lijk het initiatief en trekt bovendien de regie naar zich toe in een tv-toe- dezelfde waren als bij de aanvang van de Arabische Lente. Het eerdere idee December 2019 Morocco · Current Challenges 38 Paolo De Mas · Heersen en regeren bij de gratie Gods 39

scenario aan het begin van de Arabische Lente met de M20F-beweging De koning verwoordt hiermee een gangbare mening in Marokko. Door dreigde zich opnieuw te ontvouwen. De gevangenneming van Nasser deze opstelling verzekert hij zich vooralsnog van de goodwill onder Zafzafi, de leider van de Hirak-beweging en enkele voorlieden, maar brede lagen van de bevolking. Zij zien in hem de enige factor die voor vooral de procesgang en hun veroordeling tot langdurige gevangenis- verandering in Marokko kan zorgen. Het vertrouwen in de overheid en straffen hielden de gemoederen bezig en dreigden de situatie op een ho- de politieke partijen is gering. Er is hier sprake van een ongerijmdheid, ger politiek plan te tillen. Mede door het besluit van de Al Adl-beweging of een zekere hypocrisie zo men wil. De koning bekritiseert de politieke om deel te nemen aan een grote landelijke solidariteitsdemonstratie in partijen en delen van het staatsapparaat als ware hij een buitenstaander, juni 2017 in de hoofdstad Rabat. terwijl de Marokkaanse monarchie, gegeven haar allesoverheersende po- sitie, de eerstverantwoordelijke is voor het doelbewust in stand houden Deze escalatie noopte Mohammed VI, evenals in 2011, tot een vlucht van de politieke en bestuurlijke zwakte in Marokko, ter bestendiging van vooruit. Op basis van een vernietigend rapport van de Rekenkamer over de eigen positie. het nauwelijks van de grond gekomen ontwikkelingsprogramma voor de regio Al Hoceïma ontsloeg de koning enkele ministers, staatssecretaris- De disfunctionele democratie is een scherp voorbeeld van de beklem- De disfunctio- sen, secretarissen-generaal en sloot enkele politieke voorlieden levens- mende rol van het koningschap Het parlement is krachteloos en voert nele democratie lang uit van politieke en bestuurlijke functies. haar wetgevende en controlerende functie nauwelijks uit. De politieke is een scherp partijen zijn verworden tot lege cliëntelistische hulzen. De regeringen voorbeeld van In de nasleep van de Hirak spreekt de koning zich tijdens de jaarlijkse zijn broos en bestaan uit gelegenheidscoalities van ideologisch contras- troonredes in toenemende mate nadrukkelijk uit over de vergaande terende partijen, aangevuld door koninklijke benoemingen op cruciale de beklemmen- inertie bij de politieke partijen en hun onvoldoende bijdrage aan de ont- ministeries als Buitenlandse Zaken, Binnenlands Zaken, Godsdienstza- de rol van het wikkeling van het land. Hij roept op tot een generatiewisseling in hun ken of Landbouw. koningshuis politieke leiding en grotere betrokkenheid en inzet bij de wetgevende en controlerende taken van het parlement. Verder uit de koning gere- Onder Hassan II werden verkiezingen volledig gemanipuleerd en gecon- geld zijn ongenoegen over het loodzware, centralistische en ondermaats troleerd door het paleis. Onder Mohammed VI is geen sprake meer van functioneerde staatsapparaat. Recentelijk over het functioneren van het rechtstreekse interventies door de overheid in het verloop van het ver- ministerie van Binnenlandse Zaken en het binnenlands bestuur, dat nu kiezingsproces.. De overheid stelt zich neutraal op, wat niet verhindert geheel op de schop gaat. dat op regionaal en lokaal niveau sprake is van het ronselen en kopen van stemmen op grote schaal.

Het districtenstelsel waarvan de grenzen van de kieskringen door het zogeheten jerrymandering kunnen worden aangepast- zorgt er voor dat geen enkele partij een absolute meerderheid kan behalen. Op deze ma- nier worden de grootste oppositiepartijen – de socialisten onder Hassan II en de islamitische PJD onder Mohammed VI – met een in de steden geconcentreerde aanhang benadeeld ten opzichte van de meer loyale en behoudende partijen op het platteland.

Het resultaat hiervan is een sterke fragmentering van de partijpolitieke landschap en daaruit resulterende broze regeringscoalities. Deze gele- genheidsallianties bestaan uit meerdere partijen die zowel in ideolo- gisch als maatschappelijk opzicht als tegengesteld kunnen worden beti- teld. Zo bestond de regering van de eerste PJD-premier Benkirane uit zijn eigen islamitische PJD, aangevuld door de conservatief-religieuze Istiqlal partij, voormalige communisten en de Berberpartij. Hoewel de eerste twee zich zeggen te baseren op het islamitische gedachtengoed, bestaat er een grote sociaal-economische kloof tussen hun aanhang. Eenzelfde kloof bestaat er met de aanhang van de voormalige communisten en de Berberpartij. De beide regeringscoalities van de nieuwe PJD-premier El Othmani vertonen nog minder interne cohesie. Zijn opeenvolgende kabinetten telden respectievelijke 6 en 5 partijen, waarbij de uitgetreden Istiqlal-partij werd vervangen door twee partijen (Ressamblement Nati- idee December 2019 Morocco · Current Challenges 40 Paolo De Mas · Heersen en regeren bij de gratie Gods 41

onal des Indépendants en Union Constituionelle) die in de jaren zeven- minder verbonden en vervlochten is met de bevolking en samenleving. tig op instigatie van Hassan II zijn opgericht, alsmede de socialistische Als de machthebber en zijn gewapende controle- of onderdrukkings- USFP. In ideologisch opzicht staan zij haaks op het gedachtengoed van de apparaat afkomstig is uit een religieuze of etnische minderheidsgroep, islamitische PJD. rest er slechts het gewelddadige alternatief om die positie te verdedi- gen tegen een meerderheid. De bereidheid daartoe is groter vanwege Deze ongemakkelijke constellaties blijken onmachtig om een eigen de tegengestelde belangen met die meerderheid in een situatie waar de beleid te formuleren en uit te voeren. Zij zijn vooral uitvoerders van het winner takes it all. beleid dat op alle belangrijke terreinen wordt bepaald en aangestuurd vanuit het paleis. Een laatste illustratie daarvan is het in 2019 in het Koning Hassan II aarzelde niet om het leger en de veiligheidsdiensten leven roepen van een koninklijke commissie, die een blauwdruk moet in te zetten tegen om de revoltes en opstanden in 1958 en 1965 bloedig opstellen voor een nieuw ontwikkelingsbeleid dat de grote geografische neer te slaan. In die periode bestond het koninklijke leger nog voorna- en sociale tegenstellingen in Marokko een halt moet toeroepen. Op- melijk uit militairen die tijdens de protectoraatsperiode hadden gediend nieuw worden politieke partijen en het parlement niet bij deze cruci- in het Franse of Spaanse leger. Na de herkregen onafhankelijkheid in ale gedachtenvorming betrokken. Voorzitter van de commissie is een 1956 hadden zij in de ogen van de Marokkanen een belast verleden. Door De koning oud-minister van Binnenlandse Zaken, terwijl alle 35 leden door het het gewelddadig neerslaan van opstanden in de Rif, Midden-Atlas en bekritiseert het paleis zijn benoemd. Casablanca in de jaren vijftig en zestig toonden de strijdkrachten hun politieke leven loyaliteit aan de koning. en het disfunc- Kortom, de koning bekritiseert het politieke leven en het disfunctionele centrale bestuur, maar effectief staat hij zelf aan het hoofd daarvan. Een soortgelijk gewelddadig scenario lijkt niet meer aannemelijk in Ma- tionele centrale rokko. Het is niet uitgesloten, maar hoogst onwaarschijnlijk dat de per- bestuur, maar Vooruitblik naar de Arabische Herfst soon van Mohammed VI ongebreideld geweld zal inzetten tegen de eigen effectief staat De in het najaar van 2019 weer opflakkerende protesten in de MENA burgerbevolking. Hij lijkt niet, zoals zijn vader het destijds verwoorde hij zelf aan het regio (Irak, Libanon en Algerije) maken duidelijk dat de onderliggen- om “bereid te zijn een derde van de bevolking op te offeren ter wille van de hoofd daarvan de factoren ten tijde van het uitbreken van de Arabische Lente in 2011 continuering van de monarchie.’ Bovendien worden de strijdkrachten, de onverminderd aanwezig blijven. Het verloop daarvan heeft aangetoond politie, gendarmerie en ordetroepen van Binnenlandse Zaken inmiddels dat deze factoren (de wortels van de problemen zoals jeugdige bevolking, door een bewust beleid uit bredere sociaal-geografische kringen gerekru- armoede, werkloosheid en gering toekomstperspectief) wel een blijvend teerd. Hun vervlechting met de samenleving is groot. Gewelddadige ontvlambare ondergrond vormen. Zij geven echter geen afdoende verkla- onderdrukking ring voor zowel het moment waarop, noch de plaats waar grootscheepse Het meest waarschijnlijke scenario voor de toekomstige ontwikkelingen daarvan, zoals betogingen en gewelddadig gebeurtenissen uitbreken, die voor ontbran- in Marokko is dan ook dat de monarchie eerst zal trachten de groeiende momenteel ding zorgen. Laat staan dat ze een voorspellende waarde hebben over sociaal-economische en –ruimtelijke tegenstellingen te verminderen het verdere verloop van de ontwikkelingen of het omverwerpen van een en de dieperliggende oorzaken van de groeiende onvrede weg te nemen. in Irak en Iran regime en het verdrijven van een zittende machthebber. Toevalligheden Deze kan immers uiting vinden in langdurige betogingen en grootscha- plaatsvindt, lijkt en mogelijke externe interventies kunnen zorgen voor plotselinge om- liger massabewegingen die bedreigend zijn voor de stabiliteit van het in het geval van slagen en kenteringen in het verloop van de gebeurtenissen. Zo hebben land en het koningschap. Gewelddadige onderdrukking daarvan, zoals Marokko niet de buitenlandse interventies in het Irak van Saddam Hussein, het Libië momenteel in Irak en Iran plaatsvindt, lijkt in het geval van Marokko aannemelijk van Khadaffi en het Syrië van Assad tot divergerende uitkomsten geleid. niet aannemelijk.

Voor de discussie over de toekomst van het Marokkaanse koningshuis Het einde van het Marokkaanse koningschap ligt niet in de lijn der Paolo De Mas kan enige duiding worden getrokken uit gebeurtenissen in de MENA-re- verwachtingen. Al was het maar dat er vanuit de politiek en samenleving is sinds 1974 actief gio vanaf het begin van de Arabische Lente in 2011. De ontwikkelingen nauwelijks aanvaardbare alternatieven voorhanden zijn die kunnen in Marokko en was daarin kunnen worden verklaard aan de hand van twee aspecten: de bogen op een breed nationaal draagvlak binnen een intern verdeeld directeur van het persoon van de machthebber en de aard van zijn gewapende macht. Bij Marokko. Een mogelijk compromis is dat omwille van de stabiliteit en Nederlands Instituut dictatoriale machthebbers kan een onderscheid worden gemaakt tussen continuïteit een forse aanpassing plaatsvindt van de huidige basis waar- in Marokko (NIMAR) diegenen die bereid zijn ongelimiteerd en extreem geweld te hanteren op het koningschap berust, door kortwieken van de macht tot heersen in Rabat. Hij is mo- tegen de eigen bevolking, en diegenen die daarvoor terugschrikken. en regeren, al dan niet gepaard gaand met een generatie wisseling. 1 menteel als visiting Voor de gewapende macht (leger, politie, milities en geheime diensten) researcher verbonden geldt een soortgelijk onderscheid in de bereidheid tot het uitoefenen aan het African Studies van geweld tegen de burgerbevolking. Voor zowel de machthebber als Center, Universiteit de gewapende machten geldt dat die bereidheid groter is naarmate men Leiden. idee December 2019 Morocco · Current Challenges 42 Willemijn de Koning · The fall of freedom of press – again 43

For a decent democracy, freedom of the press is a ne- Journalists who are not in possession of this, can be expelled – like Rik was. The state never gave one to Rik, in constrast to me. Perhaps my case cessity. Although Morocco is making progress in this was different, since I I ‘just’ wrote an article about Morocco being the domain, it also had its setbacks in the past few years. best country on earth when it comes to fighting terrorism or because I hidarticles that described the country more negative(by not posting it on I myself saw it happening and have experienced it as social media and sending it by VPN). a journalist living there. Mainly, I reported on LGBT’s, the country’s ambitious environmental By Willemijn de Koning plans, Dutch projects and social subjects. In the beginning, I didn’t report on the West Sahara and the King, but that was not because of fear, but because I thought I needed more experience to report on those sub- jects than I had back then. Events in 2017 forced me to But events in 2017 forced me to report on more risky subjects. The gov- report on more ernment killed – accidentally or on purpose, that is not proven yet – a risky subjects The fall fish vendor in Al Hoceima. This event caused outrage by all the people in the Rif, an area in the North of Morocco, where the habitants see Al Ho- ceima as the capital of the Rif. They went on the streets with thousands to protest against problems that the event with the fish vendor symbol- of freedom ised : poverty, corruption and a lack of work, health care and education.

I went there – once with a German colleague who had been in Morocco of press for over 20 years, during a big protest that journalists from all over Europe and the country tried to report on – and alone, by plane, to avoid the control posts on the road. I didn’t experience any problems, but I did see how the government tried to manipulate the media and arrested — again Moroccan journalists. The wally of the region let me doubt the videos I saw from the protests – “they are fake” – and the police arrested several Moroccan journalists who covered the events in the Rif. The Camera covers and VPN most known among those arrested was Hamid El Mahdaoui, condemned In August of 2016 I arrived in Morocco and – although I didn’t realise it to three years of prison because he didn’t report ‘dangerous signs that yet at the time – fell right into the beginning of that setback. One of the show plans for terrorism’ to the state: a Dutch Moroccan – said the guy signs thereof was in fact the reason why I came to Morocco at that mo- on the phone – called him and offered him arms to start a war to get the ment: the Moroccan government expelled my predecessor Rik Goverde. North of Morocco independent. El Mahdaoui refused, but the police lis- Why exactly, we still don’t know, but everything points to overstepping tened to his phone calls and put him in prison for not sharing this intel of the red lines for the press when it comes to the King and the disput- with the state. ed area of West Sahara. After the state expelled him, it arrested seven Moroccan journalists and activists for ‘compromising state security’ and In February 2018, I went back to the Rif. I got a source in the city of Nador ‘receiving foreign funding without notifying the government’, while in and drove with him to Imzouren, a city in the province of Al Hoceima. fact they trained citizen journalists reporting by a certain secure sto- However, when I wanted to enter the province, the gendarmerie (the rytelling app developed by Free Press Unlimited, the Guardian Project police under direct command of the king) stopped me and told me to go and Small World News. Luckily these events made me realise what I had back. They didn’t explain why. I called the embassy, and they asked the gotten myself into, so I could protect myself. Ministry of Communication what was going on. They said they knew nothing. I made sure the government couldn’t really spy on me, noth offline and online. I covered the camera’s on my telephone and laptop, surfed I did in fact turn around, but I did not go back: I stopped at a gas station with VPN, communicated mainly via secured apps like Signal and hid and let my source from Imzouren come to the same place. Behind the my telephone when I had a confidential conversations.I wrote articles gas station we did the interview until two guys in citizen clothes asked about the good and bad sides of the country. The Ministry of Commu- me what I was doing. I answered, and they asked me for accreditation. nication obliges foreign journalists to have a press card to work legally. I showed my old press permit, but they said I needed a ‘local accredita- idee December 2019 Morocco · Current Challenges 44 Willemijn de Koning · The fall of freedom of press – again 45

tion’. I told them I knew the rules and this was not true, but they kept This summer, the police arrested Hajar Raissouni, a journalist at Akhbar insisting. Meanwhile, they kept trying to talk tomy sources, since they Al Yaoum, for having an abortion and premarital sex – also illegal in Mo- spoke their local dialect, unlike me. I told them to stop it and to talk with rocco. Hajar denies all claims and said the police interrogated her mostly me instead. They didn’t appreciate that. They also did not appreciate me about her work and family. One of her uncles is the new boss of the asking to show their identity. When they refused, I told them I couldn’t newspaper where she works, another one is the president of an Islamic recognize their authority and that made them furious. They told my organisation and another the secretary general of the biggest independ- sources that if I wouldn’t leave, they would call the police. I drove my ent human rights organisation in the country. Based on this, human sources back to their cities. In the 2,5 hours we were in the car, the two rights organisations, journalists and activists doubt the reason for arrest. guys followed us. When I came back in the hotel, the hotel asked for my “It’s about punishing a journalist from a newspaper that the government papers again, what made me suspect the gendarmerie, police or intelli- already harasses for years and is a member of a dissident family,” says gence got there to investigate. Ahmed Reda Benchemsi from Human Rights Watch.

Back in Rabat, I continued my work. I took part in a discussion about Development press freedom, reported about declining press freedom and the rumours These years, in which freedom of the press declined, came after a bumpy around the ex-wife of the king. The third time I asked a press card, I history. Morocco was used to having no freedom of the press at all during didn’t get it. When I asked the ministry, they told me the minister was the hard rule of king Hassan the second. When his son came into power Before and after looking into it and I needed to have patience. I never heard from them in ’99, journalists were happy to see he allowed much more than his fa- my experience again. ther. Terroristic attacks in 2003 caused a setback, because king Moham- in the Rif, there med the 6 installed an anti-terrorism law that reduced freedom, but the were tons of Arrests and ejectments Arabic revolution gave the idea that he turned this back. Journalists got a Before and after my experience in the Rif, there were tons of other bit more freedom until 2016, when Rik Goverde was expelled and seven other journalists journalists experiencing problems going there. The police got a French Moroccan journalists were arrested. experiencing journalist out of a bus that was driving into the direction of Al Hoceima, problems going arrested a German journalist for a few hours and kicked a British one “The new king Mohammed 6 gave us more press freedom (’99), but there out. They also regularly expelled journalists who went to the West Sahara now it is just as bad as when we lived without freedom under his father (Morocco calls this the Moroccan Sahara). Hassan 2,” says journalist Ali Amar. He is not only referring to journalists arrested or ending up in jail, but even more to the pressure on compa- After the protests in the Rif declined – because the state put almost all nies who advertise in magazines and newspapers and keep the media the protestors in jail – the police arrested Taoufik Bouachrine, the boss of alive. In 2005 the state opened the media for private companies and the most critical Arabic newspaper Akhbar Al Yaoum. Morocco charged since then there are a few owners in the media landscape, but still a lot him with sexual harassment, rape and human trafficking. Human rights of media are owned by the royal family. This explains why a lot of media organisations, journalists and public opinion immediately called this won’t publish critics on the royals or anything that can danger the safety out as being linked to freedom of the press, because the newspaper was of the country. Journalists also talk of pressure of the government or the There is only critical and had ties with the biggest – but unwished by the government – royals on the companies who advertise. After Bouachrine was arrested, one way to Islamic political party in the country. “Sexual harassment and rape the salary for journalists at Akhbar Al Yaoum declined. Now some jour- give journalists happens all the time in Morocco, but almost no case reaches the court- nalists (almost) don’t get paid at all and it wouldn’t take long before this who report on room. But now it does? And the women who accuse him, reported this paper has to stop publishing, according to inside anonymous sources. all at the same time?!” says Ali Amar, journalist and owner of the French This shows how big of an influence the advertisers have on media. this country online newspaper Le Desk. “During the big protests, Morocco didn’t got a more freedom lot of international criticism, so it concluded it could do whenever they Reporters without Borders ranked Morocco in 2015 the 130th country of press again: want. To be sure, they waited until the protests were over and the eyes of the 180 with the most freedom of press. Now the country ranks 135. international of the world were elsewhere, so they could do this,” said an anonymous There is only one way to give journalists who report on this country pressure journalist in the AMJI, an organisation for investigative journalism in more freedom of press again: international pressure. But since it has Morocco. Victims declared that Bouachrine sexually harassed them, but cheap fish and tomatoes, it’s the biggest exporter of hash, one of the few some did this because the police threatened to arrest them because of safe havens in the region and has one of the best lobbyists in the world, sex outside of marriage – still forbidden in Morocco. There would be that seems a wish not coming true in the nearby future. 1 Willemijn de Koning evidence in phone calls, but the Moroccan telephone and state company is a journalist and that can release those, doesn’t want to give that. Despite this, the court has worked as sentenced Bouachrine to fifteen years of prison and a fine of almost a correspondent in 250.000 euro. Morocco until 2019. idee December 2019 Morocco · Current Challenges 46 Hoba Gull · Morocco – Gateway to Africa 47

The global interest in the African continent does not seem to be a passing trend. More and more countries – such as China, India, France, the UK and Turkey – recognize the economic opportunities of its emerging and growing markets. After years of relative absence in the African continent, Morocco now profiles itself as an indispensable partner in reaching the African market.

If the title of this article sounds like a clever marketing line, that’s because it is being used exactly as such. Leaders, journalists and inves- tors declare the Kingdom to be the pathway to the African continent. Morocco Geographically speaking, this is a sound statement. Morocco is locat- ed on the northwest corner of the African continent, nestled between Africa and Europe and connected to both through the Mediterranean and Gateway Atlantic Sea. The Tanger Med, an ambitious port project less than fifty kilometers away from Tangiers, highlights the advantageous position of the Kingdom – and its renewed ambition to become an important player to Africa in and to the African continent. The linkages By Hoba Gull Historical ties between This is not to say that Morocco’s connection to Africa has recently sprung up. The linkages between Morocco and its African neighbours date Morocco and back as far as the Middle Ages, when Berber dynasties moved into West its African Africa. Early Trans-Saharan trade routes and the spread of Islam in Africa neighbours reinforced the social, religious and cultural ties to the extent that this date back legacy is even acknowledged by the 2011 Moroccan constitution. This as far as the constitution states that the Kingdom’s national unity is “forged by the Middle Ages convergence of its Arab Islamic, Berber and Saharan-Hassanic compo- nents, nourished by its African, Andalusian, Hebrew and Mediterranean influences.” Indeed, with this in mind it’s not surprising that African migrants have in recent years settled in Morocco, nor that Moroccan universities have hosted students from African states since the 1980s. In fact, the Moroccan American Center for Policy reports that under King Mo- hammed VI, this study program has intensified to include ten thousand grants annually to students from approximately 35 African countries.

However, the strategic interest in the region has always competed with the Kingdom’s interests in its other neigbours – the Maghreb and the European Union. The Netherlands Institute Morocco analysed that under King Hassan II, foreign and economic policies looked more towards Europe. The EU was not only Rabat’s greatest trading partner, but also a The former Roman trading town Volubilis in the north of Morocco source of significant revenue due to tourism and remittances from the foto vrouwenhof i.o.v. talisman travel design travel talisman vrouwenhof i.o.v. foto idee December 2019 Morocco · Current Challenges 48 Hoba Gull · Morocco – Gateway to Africa 49

Moroccan diaspora. In this sense, Europe’s recession was a wake-up call European borders. But now, it is looking at Morocco as a means to get for Rabat. It taught the Moroccan government to look to its Southern into Africa. After all, Africa is home to the world’s fastest-growing econ- neighbours, in order to harness its economy. Ghaddafi’s ousting left a omies, its population is expected to grow beyond India’s and China’s and vacuum for Pan-African leadership that King Mohammed VI wasted no is home to sixty percent of the earth’s uncultivated arable land. time filling. China knows this too. The European Union is not alone in noticing Mo- The King, the Diplomat rocco’s unique position and influence. China, with its investments and With King Mohammed VI, a renewed focus has shifted to Africa. Home- vested interests in the African continent through the Belt and Road Initi- coming, if you would believe the king’s speech at African Union Summit ative, recognizes Rabat as a valuable partner in its activities on the Afri- in 2017, when Morocco was admitted to their ranks. Morocco was actu- can continent. Bilateral relations between Beijing and Rabat have grown ally a founding member of its predecessor, the Organization of African significantly since King Mohammed VI’s state visit to China in 2016 – Unity (OAU) but withdrew in 1984 over the disputed Sahara territory. The since then, Chinese citizens are exempt from obtaining visa’s, Morocco Sahrawi Arab Democratic Republic from Western Sahara was admitted to has three Confucius Institutes and only last March the countries signed the OAU leading to Rabat’s departure. At his 2017 speech, the king said to an agreement to finance joint public projects worth 14 million Moroccan And so this be “home at last”, “after being away for too long.” Dinar (1.3 million Euros). Naturally, Rabat has abstained from comment- leads to the ing on issues regarding Taiwan or Tibet and Beijing has returned the question: Indeed, analysts have praised King Muhammed VI’s skillful diplomat- favour in regards to the disputed Western Sahara. for whom will ic presence in the region, which now reaches beyond the traditional Francophone countries in Africa. The king personally led the Moroccan Commentators note that Morocco is courting China. Not only did Mo- Morocco serve delegation to the African Union Summit, a clear signal that his role in rocco host the first Sino-African Entrepreneurs Summit in Marrakech in as a gateway the renewed friendship with Africa should not be underestimated: he 2016, Banque Morocaine du Commerce Extérieur opened its first branch to Africa? has conducted more than fifty visits to at least twenty-six African states in Shanghai in 2017. Brahim Benjelloun Touimi, director general of the since his inauguration. His state visits end with a pile of signed coopera- bank, told The Diplomat in 2017 that “Morocco can be China’s gateway tion and trade agreements, which the king summarized in his speech at into West Africa and beyond.” the 2017 African Union Summit to be “nearly a thousand agreements … all in various fields of cooperation.” And so this leads to the question: for whom will Morocco serve as a gate- way to Africa? Judging by the recent developments in foreign policy, it The numbers don’t lie. The African Development Bank notes that by looks like Morocco is not outright picking a side in the race to Africa. It is 2016, 85% of Morocco’s foreign direct investment went to Sub-Saharan up to the European Union to prove itself to be a valuable partner to Mo- Africa. The Banque Morocaine du Commerce Extérieur took over a 73% rocco when following through on its ambitions in the African continent. majority of the Bank of Africa in 2015, and is now active all over the Afri- If the EU does not, the gates may well be occupied. 1 can continent. According to the UNCTAD World investment Report 2017, Moroccan investment in Africa is worth $4.75bn, a substantial increase from even the $3.4bn in 2016. Moroccan investments have expanded Hoba Gull The stronger from the financial sector, banking and insurance to include construction is Project Officer at relationship and telecommunication. Additionally, Royal Air Maroc promotes Casa- D66 international. between blancas as the hub for flying to Africa. If Europeans are to fly to Africa, Morocco and Royal Air Maroc wants to make sure it goes through them. African states Gateway for Whom? has not gone The stronger relationship between Morocco and African states has not unnoticed by gone unnoticed by the European Union. In fact, since the Kingdom the European has rejoined the African Union in 2017 it has become an important Union partner for the European Union in conducting its Africa strategy. The Joint declaration by the European Union and Morocco from June 2019 states that apart from strengthening bilateral relations, the EU-Morocco partnership “will also aim at strengthening regional and Euro-African cooperation and supporting effective multilateralism”. Morocco has long been recognized by European countries as a means to keep Africa away, in the sense that it functions as a barrier between African migrants and idee December 2019 Morocco · Current Challenges 50 Gert Jan Geling · Is Morocco becoming less religious? 51

This article is about atheism in the Kingdom of The growing number of unbelievers in Morocco raises a number of ques- tions about the future of religion in the country. As with other countries Morocco. It discusses the position of atheists in in the region, Islam is closely tied to the state. How will secularization Moroccan society and the problems with the state influence the politics and policies of the state? What are the experiences of the non-religious in Morocco? And what does all of this mean for the of freedom religion in the country. It concludes state of freedom of religion in the country? with stating that with the growth of atheism among The growing Freedom of religion in Morocco Moroccan youth reforms in both politics and number of Formally freedom of religion is enshrined in the 2011 constitution of the unbelievers in society are paramount. Kingdom of the West. The constitution of Morocco establishes that Islam is the religion of the state in Morocco, but grants freedom of thought, Morocco raises By Gert Jan Geling expression, assembly, and the right for everyone to conduct their reli- a number of gious affairs. The King of Morocco holds the Islamic title ‘Commander questions about of the Faithful’ and he is the protector of Islam and the guarantor of the the future of freedom to practice religious affairs in the country. The constitution religion in the specifically recognizes the Jewish community in Morocco as a religious minority. Protestant and Catholic Churches, whose existence as for- country Is Morocco becoming eign-resident churches predates the country’s independence in 1956, maintain a special status recognized by the government. Secularization, less religious? There are, however, also some limitations to the freedom of religion atheism and in Morocco. Especially for non-Muslims. According to the 2017–2018 freedom of Moroccan Association of Human Rights Report, the only non-Muslim citizens who could freely practice their religion were Jews. For other religion in Whenever we think of Morocco, we see it as being part of the so religious groups, like for instance Christians, there are certain prohi- the Kingdom called ‘Muslim World’, of ‘Islamic World’. In the eyes of many in both bitions. One of the problems that Moroccan Christians, often converts, of Morocco the West and the Middle East and North Africa (MENA) it is Islam what who are open about their faith are facing is Article 220 of the Moroccan defines this region. Ever since the first Muslims conquered North Africa Penal Code, which criminalizes ‘shaking the faith’ of a Muslim. This Islam is irrevocably an essential element of this part of the world. It is law puts many Christians who talk to others about their faith at risk of what defines to many a substantial part of the world; Europe’s neigh- criminal prosecution and arrest, according to Open Doors, an organiza- bouring regions in the South and South-East. tion that supports persecuted Christians worldwide. Proselytization is thus forbidden, but one can easily face charges as a non-Muslim through Because of those widespread ideas about the ‘Muslim World’ the results shaking the faith of a Moroccan Muslim. A number of foreign Christians of the Arab Barometer Poll on religiosity in the Arab World that were were deported from Morocco as they were found guilty by ‘undermining published in the Summer of 2019 could have been perceived as shocking the faith of Muslims’. to some. According to this research, the number of people in the Arab World that identifies as non-religious is growing rapidly, especially And even though conversion is technically allowed according to the law, among Arabs in the age between 15 and 29. Overall the number of non-re- converts to Christianity can face punishments like the loss of inher- ligious grew in the last five years in most of the Arab World. itance rights and custody of their children. When they marry they have to sign a form that states they are Muslim. Their children have to receive Morocco included. In the Kingdom of the West the number of atheists as Arab names, and Islamic education is part of the curriculum at Moroc- part of the overall population rose from 3% in the period between 2012 can public schools, although a number of Catholic schools are allowed and 2014 to 12.7% in 2018–2019. Among young people in the category to exist in the country. In the past years the National Council of Human 15–29 this number was even substantially higher, as 22.4% identified Rights (CNDH) asked the Moroccan state to pay more attention the guar- as non-religious. These numbers contradict the idea that somehow the anteeing the rights and freedoms of Christians in Morocco. Morocco, together with other Arab countries, was immune to seculariza- tion. According to the secularization thesis, as societies progress through Atheism in Morocco modernization, religious authority diminishes in all aspects of social life Thus, Christians are facing several problems in Morocco, even though and governance. This was the case in the West, and part of Asia and Latin their existence is formally recognized by the Moroccan state. Less is true America. But the MENA region seemed to be an exception, until now. for atheists and other unbelievers in the country. Even though there is idee December 2019 Morocco · Current Challenges 52 Gert Jan Geling · Is Morocco becoming less religious? 53

no punishment of apostasy according to Moroccan law (which is the The reasons why (often young) Moroccans leave Islam are various. Schol- case according to Islamic law), the fact that there it is not perceived as a ars have identified a number of them. One of them is the fact that young criminal act does not imply that there are no limitations for ex-Muslims. Moroccans do no longer find answers for questions they are facing in Though not formally persecuted by the state, the Moroccan penal code life in Islam. As a result of the rapid growth of education religion is often can cause them similar problems as Christians when they discuss their more being questioned and criticized than it was in the past. Another rea- unbelief in public. According to Human Rights Watch, there is a risk that son is related to Moroccan politics. The past two governments were led this law can be used to arrest atheists. In the past some activists, among by the moderate Islamist Justice and Development Party (PJD) which, in them Kacem El-Ghazzali who currently resides in Switzerland, fled the the eyes of many Moroccans, failed to deliver what they promised. Not in country. El-Ghazzali left after people found out he was the author of an the least justice and development itself. The rise of Salafism and in par- anonymous blog, Atheistica.com. ticular the Jihadi-Salafism of ISIS contributed to the growth of atheism as well, as a growing number of Moroccans started to link the religion of However, the vast majority of problems that Moroccan atheists are facing Islam to extremism and therefore chose to no longer be part of it. do not come from the state, but arise from Moroccan society itself. As the majority of the population is still Muslim, atheists can face strong Conclusion Atheists can social pressure, often resulting in them non-disclosing their unbelief in To sum up, even though formally all Moroccans enjoy freedom of re- face strong public and to people they are unfamiliar with, which is also being fueled ligion according to the law, but as Islam is formally the religion of the social pressure by the fact that Morocco has a strong culture of shame in which taboos state there in practice certain limitations to the rights and freedoms of are often not openly being discussed. Atheists also risk being cast away other groups, like Christians and atheists. Atheists do not face persecu- by their families, and thus – in case they are still minors or depending tion, but pressure from society to ‘stay in the closet’ can be strong. The on their families, from their home and financial support. In a country internet and social media often serve as a platform for Moroccan atheists where poverty is still very much common and where there is no such to meet and interact. Their number is growing, and could due to the thing as a welfare state this could be potentially very problematic. The taboo on leaving Islam potentially even be higher than official research fact that many Moroccan unbelievers do not publically disclose their states. If we assume that this process of decline of Islam in Morocco, in unbelief could, according to some scholars, even have influence research line with the secularization thesis, continues there is a possibility that Many young on irreligiosity the country, like for instance the research conducted by in the near future Moroccans will more and more start to challenge the Moroccans, the Arab Barometer. With some Moroccan ex-Muslims being afraid to official position of Islam as the religion of the state, and laws that stem especially speak out the total number of atheists in the country could even be high- from this. Already a Council of Ex-Muslims of Morocco (CEMM) has been atheists, do er than the official numbers state. established, which has formulated strongly secularist goals for the fu- ture of the country. not see a future Moroccan atheism online for themselves Through by own research on ex-Muslims in the Netherlands I became In the past young Moroccans have often taken the streets to demand in the country familiar with networks of atheists in Morocco, which tend have close certain rights, freedoms and political change. It is not unlikely that on ties with Moroccans living abroad, among them many Moroccan-Dutch the waves of secularization in the near future new protests will emerge ex-Muslims. This made me end up in a number of hidden Facebook that will challenge the position Islam in the law, politics and society. One groups where Moroccan unbelievers meet, one of them carrying the well of the few developments that could possibly prevent this is emigration. picked name The Atheist Kingdom of Morocco, AKM in short, a group that Many young Moroccans, especially atheists, do not see a future for them- is also known in Moroccan society as a platform for Moroccan atheists to selves in the country and opt to leave for countries in Europe and North interact with each other. The group has several thousands of members, America. Reforms that lead towards secularism in the country are thus and topics related to religion are discussed on a regular basis. not only necessary from a human rights perspective, but could also po- tentially contribute to keeping many talented young people in Morocco, Gert Jan Geling But the group is not so much a political or activist platform, but mainly who are essential for the future development of the country. is a lecturer in security serves as a place where Moroccan atheists can get to know and support studies at The Hague each other. Often posts are about members requiring the help of others, In order to prevent an exodus, it is up to the European Union and the University of Applied including some who were expelled by their families after disclosing their Netherlands in particular – with government coalition party D66 Sciences and a PhD unbelief. More common are meetings being organized by group mem- advocating that the Dutch government should explicitly stand up for candidate at Leiden bers in several Moroccan cities. The groups thus serves as a platform the right of the non-religious in countries in which they are facing limi- University Law School where Moroccan atheists can not only interact, but also meet up, go out, tations to their rights and freedoms – to do whatever is in their means to where he conducts date and find potential life partners. This is in line with the observation advance liberalism in the MENA region and to strive for more inclusive research on ex-Mus- that the internet and social media can play an important role in facilitat- societies in which there is equally place for both the religious and the lims and leaving Islam ing the growth of atheism in Morocco and the broader Arab World. non-religious. 1 in the Netherlands. idee December 2019 Morocco · Current Challenges 54 Kathya Berrada · On individual liberties in Morocco 55

Despite significant progress, individual liberties in While the discussion around the depenalization of abortion is not new in Morocco, it did not go through. This was due to several factors. One Morocco are still contested. This is largely due to an of the them is linked to the fact that the issue is not a political priority. overall political climate that is not consistent with A more structural factor is the fact that such an individual liberty is by some understood to be at odds with public opinion. This is at odds with the country pledge toward the building of democracy. the very notion of individual liberties and the way they are understood Social conservatism as expressed by vocal parts of the by large segments of the Moroccan population – not only by civil society While the and humans rights activists in Rabat and big cities. Conventionally, Moroccan society also negatively impacts the crystal- discussion individual rights are the rights that are considered to be outside the around the lization of individual liberties. realm of government control. Typically, we interpret this to be synony- depenalization mous with human rights – some fundamental rights are inherently held By Kathya Berrada by all human beings everywhere, and cannot be negated or modified by of abortion any acting government. However, the debate arises around the question is not new of which rights are inalienable and which rights might be modified or in Morocco, taken away by a government. In many European states, the United States it did not and Canada, homosexuality, abortion, and premarital sex, for instance, go through On are all considered to be individual liberties, in which the government has no business interfering. There are indeed groups in those countries who are opposed to homosexuality, but such opposition has no legal individual consequence and a person can not be jailed because of his or her sexual orientations. liberties Such understanding of individual liberties in Western countries has emerged after a long struggle for freedom. Whereas in Morocco, in- dividual liberties remain hotly contested and negatively impacted by in Morocco the larger context of lacking political freedom in the country. In fact, the discussion on individual liberties can not be dissociated from the political climate, which is not very consistent with political and civil rights as defined internationally. As such, in Freedom House’s Freedom On October 1st in Rabat, Morocco, journalist Hajar Raissouni was of the World 2019 Report, Morocco earned a score of 39/100, qualifying as arrested and held in a detention facility on charges of abortion and pre- “partly free.” Comparable MENA region countries varied widely in their marital sex, both of which are illegal in Morocco. Raissouni resolutely Freedom House scores, with Tunisia labelled “free” at 69/100 and Algeria denied that an abortion ever took place She also insisted that the arrest “not free” at 34/100. In the case of Morocco, the report acknowledges was not due to suspicion of abortion, (which takes place often in Mo- that regular elections give the population an opportunity to voice their rocco and is rarely criminalized with such severity) but rather due to the opinions. However, political powers are not equally distributed between nature of her work as a journalist. Ultimately, Raissouni, her fiancé and different political stakeholders in the country. the doctor charged with having performed the procedure were pardoned by King Mohammed VI and released from custody. However, Raissouni’s It is also important to note that Morocco is a member of the United arrest triggered a large debate on individual liberties in Morocco. Nations and has ratified several international conventions to protect civil liberties, including but not limited to the International Covenant on Indeed, following the arrest of the journalist, a large Facebook campaign Civil and Political Rights and the International Covenant on Economic, was launched with the hashtag ‘Free Hajar’. Additionally, a number of Social, and Cultural Rights. Morocco ratified both of these UN treaties civil society organizations and activists denounced the arrest. However, without restrictions, both of which firmly outlaw torture, unfair arrest or it is important here to distinguish between those who denounced the detention, and unfair trial, all of which are points on which Morocco has arrest on the ground that it constituted an infringement on individual internationally been held accountable. In this regard, the international liberties versus those who instead focused on the argument that such community has continued to issue evaluations of Morocco’s progress in arrest is more of an attack against journalism and free press. Hajar Rais- protecting individual liberties. For example, the US’ 2015 Country Reports souni herself spoke more about the arrest as a way to silence journalists on Human Rights Practices states that Morocco continues to struggle with and was not very explicit in endorsing other movements who tried to issues of arbitrary, excessive detention, torture, and substandard prison mobilize support in favour of depenalization of abortion in the country. conditions. (U.S. Department of State). idee December 2019 Morocco · Current Challenges 56 Kathya Berrada · On individual liberties in Morocco 57

It should however be highlighted that Morocco recently has taken some ual liberties. The concept of the Commander of the Faithful is a historic steps to increase nationally recognized political and civil liberties and one and is one of the main roots of Moroccan Alaouite Dynasty powers. their accessibility to all citizens. In 2013, the National Charter of Judicial The Alaouite dynasty traces back its origins to Prophet Mohammed, from Reform was published, which promised to pursue reforms in the realms Hassan (the grandson of the Prophet). The term of Commander of the of judiciary independence, judiciary morality, an increased awareness Faithful was most probably coined during the time of caliph, Umar ibn of the protection of human rights, more consideration and awareness al-Khattab, and then spread to other part of the Islamic world. concerning judicial punishment, and regulations concerning technology and its implementation in the courtroom. (Charter of the Judiciary System In the modern history of Morocco, this title was first used in the consti- Reform). Constitutional revisions in 2011 unilaterally outlawed arbitrary tution by King Hassan II in 1962. Today, Morocco is the only country to arrest, detention, torture, and ill-treatment. Furthermore, the reach of have officially kept this title; a title which is widely accepted by Moroc- As regards the National Human Rights Council of Morocco was expanded in order cans. As such and according to a survey completed by Baker Institute for free speech, to further protect human rights and freedoms. Public Policy and administered by YouGov in 2017, Moroccan citizens Morocco view King Mohammed VI as having Islamic Authority. continues As regards free speech, Morocco continues to struggle with questions of freedom of the press. Reporters Without Borders ranked the country As stated in article 19 of the Moroccan Constitution the King, “Amir Al to struggle 135th out of 180 for freedom of the press in their 2019-report, further Mumineen” (Commander of the Faithful) shall be the Supreme Repre- with questions proving the difficulty of conducting independent journalism in the sentative of the Nation and the Symbol of the unity thereof. He shall be of freedom country. the Defender of the Faith and the Protector of the rights and liberties of the press of the citizens, social groups and organizations. These constitutional Although Morocco has pledged to confront its remaining civil liberty prerogatives create sometimes a complicated situation where conserv- violations, both in national legislation and in the ratification of interna- ative segments of the society are calling the king to protect what they tional documents, it is evident that there remains a disparity between consider as religious principles where more liberal forces are calling him what the nation has pledged on paper and realities on the ground. to uphold individual liberties.

While the overall political context in Morocco impacts individual lib- Last but not least in the attempt to understand the overall factors un- erties, the political and religious dogma defining the king as the Com- derpinning individual liberties in Morocco today are social dynamics mander of the Faithful can not be overlooked when discussing individ- opposing conservatism to more reformism. It is true that a number of civil society organizations have been pushing for further reforms when it comes to individual liberties, women’s rights and inheritance laws. Individual Such movements, however, have often been confronted with a hostile liberties are true opposition from more conservative fractions. Conservative groups have building blocks often rejected individual liberties with the claim that they constitute a of free societies threat to religious beliefs of the community. The massive opposition by conservative groups to a draft of the latest family code that provided for more women’s rights between 2003 and 2004 is a real case in point. The amended family code was finally approved thanks to a royal arbitrage Kathya Berrada after a long conflict that put at odds conservatives and reformists. Today, is a senior project conflicting views between the two fractions persist on topics such as manager at the Arab consented sex and abortion. This indicates that legal reforms in this Center for Scientific respect remain to be at odds with views and opinions of the groups that Research and Humane have historically built their rhetoric around their understanding of reli- Studies, a Moroccan gious principles, with no significant focus on real political and econom- based liberal think ic contemporary issues. tank. Her current re- search interests relate Individual liberties are true building blocks of free societies. In Morocco, to Islamic reforms, such liberties are negatively impacted by a political climate that is not countering violent consistent with Morocco’s pledge towards becoming more democratic oning extremism, and wo- and more respecting of human rights. Additionally, social conservatism men’s socio-economic as expressed by a vocal segment of Moroccan society also jeopardizes the empowerment in the crystallization of such liberties. 1 Arab world. foto W illemijn de K foto idee December 2019 Morocco · Moroccans in the Netherlands 58 Jan Paternotte · The op-ed of the convenient truth 59

Rob Jetten and Jan Paternotte marked the 50-years anniversary of the Dutch-Moroccan labour migration treaty with an op-ed in De Volkskrant, in which they called Moroccan integration in the Netherlands ‘a resounding success, against all odds’. They received a deluge of both praise and criticism. Jan Paternotte reflects on the purpose of the op-ed, and what he thinks of the response.

By Jan Paternotte

Morocco Moroccans in the Netherlands The op-ed of the convenient truth

“Moroccan integration is a resounding success”, was the headline Rob Jetten and I submitted to De Volkskrant for our op-ed discussing the 50 years anniversary of a labour migration treaty between the Netherlands and Morocco. The headline raised eyebrows in many quarters, because most people in the Netherlands consider the integration of Moroccan Dutch to have failed and apply prejudice Photographer Pleunie accordingly. When Moroccan Dutch are in the news media, the story is van Raak photographed Dutch-Moroccan mother most often not very positive. And it shows: if you want a job interview in and daughter duos in the Netherlands, it’s better to have served time in prison than to have a an intimate way at their We wanted Moroccan surname. That makes it even more remarkable that Moroccan home. Raised on two different continents people to Dutch are doing better than ever before and have even surpassed other in different societies. think twice minorities in many indices of societal success, from getting a degree in pleunievanraak.com about their higher education to having a job. Moroccan-Dutch girls are now more likely to get a university degree than Dutch boys. One in three young own prejudices Morrocan Dutch go to a havo or vwo secondary school these days, closing in on the national average. In 2005, that number was just one in five. To raise awareness of these successes, we mentioned a couple of trailblaz- ers, like speaker Khadija Arib and Ajax player Hakim Ziyech. “They have left their mark on our national story.” foto Pleunie van R aak Pleunie van foto idee December 2019 Morocco · Moroccans in the Netherlands 60 Jan Paternotte · The op-ed of the convenient truth 61

Rob Jetten and I wanted to highlight these successes, and of course we like ourselves should prefer. We believe everyone has the right to be wanted to ignite debate. We wanted people to think twice about their judged for who he or she is, no matter where their ancestors hail from. own prejudices. At the same time, we wanted to signal to all those Mo- However, we cannot escape the fact that prejudice against a group does roccan Dutch who struggle everyday with the odds of discrimination that harm the potential for so many individuals in that group. As long as no their progress is seen and highly valued. I think we succeeded in doing one fights that prejudice, the social-liberal ideal of equal opportunity for that. Meiden van Halal radio-uitzending: “Finally!” (en nog paar positieve all is constantly under pressure. We want young Moroccan Dutch people responses) to have the same opportunities in the pursuit of happiness that every other young Dutch man or woman enjoys. Highlighting their progress as This serves a purpose. For many young Moroccan Dutch don’t feel at a group is, we think, therefore necessary. home in their country of birth at all. When Geert Wilders shouted “Less, less Moroccans! I am going to take care of that!” in 2014, young kids We were also criticised for singling out people like Khadija Arib and Ali asked their teachers if they had to leave the country. Just last week, Rob B. as examples of success. It was said that this bears the suggestion that Jetten and I spoke to a group of Dutch Moroccans who relayed a typical as a Moroccan Dutch you have to rise to the level of speaker, famous discussion among the younger ones among them.It is almost impossible entertainer or top goal scorer in order to be accepted in the Netherlands. for them to renounce their Moroccan citizenship, but most don’t even That was not our intention: we simply wanted to show that it’s hard to want to discard their green passport. They sometimes cynically call their imagine nowadays a country without people of Moroccan descend. The second nationality an ‘insurance policy’ or ‘plan B’, should Mr. Wilders or fact that we cheer for Moroccan Dutch football players is another exam- I feel there Mr. Baudet come to power and make life uncertain for everyone with the ple of integration success. If someone named Hakim has a better chance is much more Muslim faith or a Moroccan name. of getting a job interview because the recruiter saw Ziyech get Ajax to the we can do to next round of the Champions League, that may be trivial, but is welcome get to the We feel strongly that more politicians should speak out on the oppo- nonetheless. site site of this. Those who recognize the struggles you face when your point of equal name alone means you start life with the deck stacked against you. And I think we recognize that nuance is extremely important when discuss- opportunity who also celebrate the successes of Moroccan Dutch like Mohammed ing ethnicity, integration and the role of prejudice. Even though we can for all Dutch Ilhattaren, who elected to play for the Dutch national football team even be proud to be the first European country to have a man of Moroccan citizens though he was heavily courted by the Moroccan government to play for birth as mayor of our second-largest city, that does not mean we expect theirs. “Now young kids in the Netherlands will play football on the Moroccan Dutch to all strive to be a mayor. What we want is for everyone street and say: I am Donny, I am Frenkie, I am Mo”, was a tweet about in the Netherlands is to be able to participate in the pursuit of happiness. this news I particularly liked. I hope it means young boys with the same And of course we want them to participate by getting a degree and – if name will feel more at home here, and pay a little less attention to Geert possible – getting the job they want. Wilders. Nuance does not necessarily make for an op-ed that spurs the debate Of course, not everyone joined in the chorus of positivity. The criticism we had been vying for, but it is nonetheless important to recognize that from the side of the political right was to be expected. Wilders called when discussing identity – rather than wonky policy – one has to tread When you Rob Jetten ‘crazy’ in a Dutch morning show, which I think was a mild carefully. Rob Jetten and I are glad that we elicited so many enthusiastic discuss the response for his style. responses and praise for the fact that Rob Jetten was the first leader of a progress major political party in the Netherlands to recognize the strong progress of people as But let’s face it, some criticism was not unjustified. Many pointed to all of Dutch Moroccans over the past decade. However, we just as much the indices that (still) show an overrepresentation of Dutchmen of Mo- welcome the fact that even those who basically agree with that premise a group, that roccan descend, most importantly in crime statistics. Many Dutch in the still feel we could do more justice to the liberal principle of not looking is not an LHBTQ-community do not feel that walking on the street hand in hand at one’s background, but rather at one’s future. approach in a neighbourhood with many Moroccan Dutch is a smart thing to do. liberals like Surveys show that the attitude of the Moroccan Dutch towards the LH- Where do we go from here? As the spokesperson for integration in the ourselves BTQ-community is steadily improving, but we’re certainly not there yet. Dutch parliament, I feel there is much more we can do to get to the point should prefer of equal opportunity for all Dutch citizens, regardless of their descend- Less predictable was the criticism from some people who believed that, ance. I will help make sure positive statistics on the integration of Dutch all the positivity notwithstanding, we still contributed to a stigma. Sin- Moroccans will not be ignored. With my parliamentary colleagues Mon- gling out people for the country of their parents’ birth means we contrib- ica den Boer and Steven van Weyenberg I will continue to fight discrim- ute to setting them apart. Such criticism is understandable. When you ination, in the workplace, in job hiring, when seeking internships and discuss the progress of people as a group, that is not an approach liberals yes, in politics. idee December 2019 Morocco · Moroccans in the Netherlands 62 Nina ter Laan & Merel Kahmann · In search for a place to ‘just be a Muslim’ 63

We should pro-actively call employment agencies and ask them if they Dutch Muslims are recurrently not succeeding in would cooperate if our one condition is that we don’t want ‘Turks and Moroccans’ for the job. We should send mystery guests to cab drivers finding a place in Dutch society to practice their reli- if they are suspected of refusing passengers of colour. And we should gion according to their taste. As a result, they embark always speak out against discrimination. on a search to ‘just be a Muslim’. Nina ter Laan and But most importantly, we should learn from the history of 50 years of Merel Kahmann discuss how Morocco plays a role Moroccan immigration in the Netherlands. The so-called ‘gastarbei- ders’ who arrived in the 1960s and 1970s received the worst integration in this search of Dutch Muslims to find a place where policy one can imagine. They were discouraged to learn thelanguage, they feel accepted and free to practice their religion. discouraged to even interact with Dutch people. They were often treated Moroccan in a barely human way, with stories going from being served dog food to By Nina ter Laan & Merel Kahmann Dutch are having racist slogans painted on their doors. finally seeing their Minister Wouter Koolmees is now in the final phase of preparing the new Inburgeringswet for parliamentary approval. If passed, this law Dutch opportunities will mark the first time in modern history that the Netherlands is laser Muslims in life steadily focused on furthering the opportunities of every refugee who makes In search for improve the Netherlands his home. It would do away with a model in which the (re)turning refugee first takes on a €10.000 loan and is then more or less left to his to Morocco own ingenuity when finding a school that can help out with preparing to a place to the inburgerings exam. Moroccan Dutch are finally seeing their opportunities in life steadily ‘just be a Muslim’ improve. But they faced and still face odds unlike the ones most other Dutch have to deal with. Let’s make sure our country turns the page, and becomes a country where starting on day one, you are welcomed and expected to fully take part in Dutch society. 1 Temporary migration, staying Moroccan For more than 50 years, the Netherlands and Morocco have been connect- ed through a history of migration. In this history, Morocco is primarily known as a country of emigration. The first Moroccan immigrants came Jan Paternotte to the Netherlands in the 1960s and 1970s during the industrial growth of is member of the post-war Europe as unskilled ‘guest laborers.’ Most of them were Berbers House of Represen- from the Rif region, Muslim and largely illiterate. For a long time, the la- tatives of the bor migration of Moroccans to the Netherlands was conceived as tempo- Netherlands for D66. rary. Even when, through family reunifications, the immigration patterns started to look like permanent settling practices, it was believed up until the 1990s, by both the Moroccan and the Dutch state, as well as by the migrants themselves, they would eventually return to Morocco.

The Moroccan state was interested in the guest workers’ integration into the Dutch economy, but did not want them to get too accustomed to Dutch culture and society. The loyalty of its citizens abroad, who were sending large sums of money to their families in Morocco, was (and still is) very important to the Moroccan economy. Until today, the loyalty of Moroccan residents abroad to their fatherland is secured by the Moroccan state through all sorts of policy rules, laws, economic regulations, and the installation of committees dealing with migration issues. Herein, the Arabic language, Islamic faith, and religious alle- giance to the King is foregrounded. idee December 2019 Morocco · Moroccans in the Netherlands 64 Nina ter Laan & Merel Kahmann · In search for a place to ‘just be a Muslim’ 65

The Dutch policy regulations were also directed towards the return Staying permanently; a turn to a supra-national Islam in the Netherlands of the immigrant workers to Morocco. The first regulations created Over time, the debates concerning Moroccans in Dutch society shifted focused on the children of the migrant workers, the so called second, from social labor policies to integration issues. The tolerant policies or in-between-generation. A program was developed, called OECt towards ethnic minorities became more and more criticized as the (onderwijs in eigen taal en cultuur/education in one’s own language Dutch media increasingly focused on nuisances and criminal behavior and culture). This program offered different activities and educational of young Dutch-Moroccan migrants. This led to a larger critique of the courses in order to make it easier for the children to return to the Mo- failure of ‘multiculturalism.’ The negative reports on Moroccan young- roccan educational system. The courses focused solely on Moroccan cul- sters inflicted a negative reputation on the Dutch Moroccan community Moroccan state ture, society, and language, and were filled with nationalistic discourses as a whole, contributing to the increasingly polarizing political debates. policy started on the country’s identity, as officials from the Moroccan embassy in to concentrate The Hague contributed to the content of the OECT program. As a result, At the same time, as Kahmann’s study has indicated, Moroccan state more on the Moroccan children were socialized in the nationalist reading of Moroc- policy started to concentrate more on the religious life of Moroccans can identity (i.e. Arabic-Islamic) through the Dutch educational system. living abroad, in an attempt to ensure that they followed the religious religious life In spite of the fact that an estimated 85% of the Moroccans residing in line propagated by the Moroccan state. The Maliki school, the Ash’ari the- of Moroccans Until today, the Netherlands is of Berber descent and speaks a Berber language, the ology, and a Sufi understanding of Islam, are the major elements of the living abroad the loyalty language taught to the migrant children within the OECT program was religious line imposed by the Moroccan state, together with the central of Moroccan Modern Standard Arabic. Moreover, it was presented to their children role of the King, who through his acclaimed descent of the Prophet is residents abroad as being their proper language. Thus, the second-generation Moroccan Commander of the Faithful, and thereby both head of state and presiding migrants learned Dutch at school, Modern Standard Arabic in the extra- over state Islam. Through the construct of this sacred kingship, political to their father- curricular OECT program, while speaking Berber and Darija at home. and religious authority are interrelated. However, most Moroccans living land is secured The discrepancy between the lived culture at home, the Dutch culture in the Netherlands, perceive this fusion of Islam and Moroccan political through all in general, and the normative discourse about Moroccan identity taught interests as problematic. Another example concerns the imams that Mo- sorts of policy at the OECT, were among some of the factors, responsible for the identity rocco sends to the Netherlands each year during Ramadan for ‘religious rules, laws crisis among the second-generation Moroccan youth. guidance’. These imams have no affinity with the everyday realities of and economic the second and third generation Moroccan-Dutch. They prefer an imam who speaks Dutch and understands what it means to be Muslim in the regulations Netherlands. While the Moroccan government tries to influence the reli- gious interpretation and practices of the immigrants and their descend- ants abroad, they often fail to meet the needs of Dutch Muslims with a Moroccan background, who grew up in the Netherlands.

Identification with a supra-national Islam seemed to be the answer to get rid of the inner confusion, the outer stigma of Dutch society of Moroccans, as well as the political-religious claim of the Moroccan state. This search for a supra-national Islam, transcending ethnic identifica- tion, resulted in an increasing religiosity and a search for a ‘pure’ Islam, especially among second generation Dutch-Moroccans.

(Re)turning to Morocco Since September 11th, 2001, Muslims and Islam around the world became associated with violent extremism. This anti-Islamic tendency also left a large impact on Dutch discourse towards Islam and Muslims in the Netherlands. As a consequence, besides their ethnicity, more and more Moroccans also started to feel systematically excluded and stigma- tized by Dutch society for being a Muslim. This gave rise to a feeling of alienation and a defensive attitude of mistrust, which in some cases led to radicalization. erman W outers H erman foto idee December 2019 Morocco · Moroccans in the Netherlands 66 Nina ter Laan & Merel Kahmann · In search for a place to ‘just be a Muslim’ 67

The ever increasing harsh social and political climate in the Netherlands In response to this perception of Morocco as being an impious country, towards Islam and Muslims, together with the persisting discrimination the men and women often accentuate the cultural values and practices of of non-Western ethnic minorities has caused a growing group of Dutch the Netherlands in reference to Islam and Moroccan society in everyday Muslims to set out to emigrate to Morocco. This group is quite diverse conversations, settlement practices, and homemaking. For example, and consists of both born Muslims with a Moroccan background (the many migrants choose to live in the vicinity of other European Muslims, descendants of Moroccan ‘guest workers’) and converted white Muslims preferably Dutch speaking migrants. In conversations, certain acts of (mostly the wives of the Moroccan-Dutch men). Alone or with their fami- behavior were mentioned as typically Dutch, such as honesty and direct- lies they decide to emigrate to Morocco for a combination of reasons. ness, and related to Islamic ideals of conduct. This is also expressed in Most of them feel discriminated as Muslims, and some of them are in the preference for Dutch and European products, such as food and home search of their roots and Moroccan heritage. A small group leaves pri- decoration. Moroccan customs, and ‘mentality’ on the other hand, were marily to strengthen their Islamic spirituality. They call this religiously often dismissed as un-Islamic cultural practices. Yet, at the same time inspired migration: ‘hijra’. they also teach their children darija and prepare Moroccan dishes.

These migrants believe it is better to reside in a Muslim country, as these The Dutch Muslim migrants, who have moved to Morocco articulate a are believed to provide better conditions to perform the Muslim obliga- distinction between Dutch and Moroccan culture but at the same time tions, such as prayer and fasting, than in the secular environment of a combine different cultural systems and moral frameworks of being non-Muslim country. Being surrounded by the Arab language, not having Dutch and Muslim. They re-construct their religious identities and to worry about halal food, hearing the call to prayer during the day, and formulate them along the lines of Dutch cultural practices and values, being able to participate fully in Islamic festivities, without them feeling national identities, and Islamic ideals. Here we see how various forms Merel Kahmann like the exception, are considered major benefits. Another important of belonging; national, cultural, transnational, and religious, overlap is a cultural anthro- incentive is the raising and schooling of their children. They believe that and conflict. In their quest for a religious belonging, the dream of an pologist. In 2014 in a Muslim country their children will not suffer from hostilities toward Islamic home, often remains unfulfilled. she defended her Muslims. PhD dissertation on Reflections the influence of the There are several Muslim majority countries that are popular among After decades of migration from Morocco to the Netherlands, some Moroccan government Dutch Muslims as a destination for out-migration. Examples are Jordan, Dutch Muslims – with or without a Moroccan background – choose on Moroccans living Egypt, Dubai, or Saudi Arabia. The particular appeal of Morocco is situat- to migrate to Morocco, in search for a place to ‘just be a Muslim’. This in the Netherlands. ed in the networks created through migration. Many of the immigrants new type of migration is closely connected to the complex history of As owner of Vogelper- are the second and third generation descendants of Moroccan guest emigration of Muslim guest workers to the Netherlands, as well as spectief she is currently workers, or, in the case of white Dutch converts to Islam, are married their delicate settlement into Dutch society. Dutch Muslims not feeling combining research, Many of the to a descendant. This means there are family networks present, which recognized as full citizens in the Netherlands stems from this history, policy and practical immigrants increases the chances to build a new life, together with the relative polit- as well as it is an incentive to leave. Paradoxically, they bring an Islam projects in the field criticize ical stability of the country. to Morocco that clashes with local Moroccan religious sensibilities. of refugee integration. Morocco This means that for some Dutch Muslims neither the Netherlands, Dutch Muslims in Morocco nor Morocco provides a place where they feel at ease to practice Islam Nina ter Laan for not being In the process of settling in Morocco, Dutch Muslims try to create a home according to their taste. is a postdoctoral a ‘real Muslim where they feel they belong on various levels. They are generally happy researcher at the country’ about their migration. Yet, remarkably, despite its popularity among This evokes reflections on how a climate can be attained where Muslims Department of Phi- Dutch Muslims as a destination for migration, many of the immigrants feel at home and accepted as an integral part of Dutch society. We believe losophy and Religious criticize Morocco for not being a ‘real Muslim country.’ Moroccans and there is a crucial and urgent need for more inclusivity towards Muslims Studies at Utrecht Uni- the Moroccan state are deemed to practice or promulgate an ‘incorrect’ in the Netherlands, instead of their ongoing problematization in Dutch versity, studying the Islam. Topics of critique concern the Moroccan healthcare and schooling politics, media, and public debate. Perhaps, if there are prospects to emigration of Dutch system, but also, what was called, ‘the Moroccan mentality.’ Many of Ter self-evidently lead and organize a Muslim life in the Netherlands, and Flemish Muslim Laan’s interlocutors frequently expressed critique on Moroccan prod- Muslims might be less prone to external interference. But whether and converts to Morocco. ucts, people, and local customs. They are especially critical of the (lack what policy making and legislation could contribute to the cultivation Her PhD dissertation, of) religiosity of Moroccan people and often claim that Moroccan people of such an inclusive climate, and if such policies are appropriate within which she completed are badly informed on matters of Islam, mostly because they would not the confines of the Dutch secular landscape and constitution, is a com- in 2016, focuses on know the difference between Islam and Moroccan culture. plex matter. This should first be carefully investigated through compre- the political role of hensive research and discussion involving the target-group of Muslims, Islam-inspired music lawyers, anthropologists, and religious scholars. 1 in Morocco. idee December 2019 Morocco · Moroccans in the Netherlands 68 Asis Aynan · Dubbelzinnig 69

Asis Aynan pleit ervoor dat de mogelijkheid gecre- Marokkaan blijft, ook al woon je op de maan. Een andere functionaris in dienst van de Marokkaanse koning wond zich met de volgende alliteratie ëerd moet worden door de Nederlandse overheid op in een Nederlandse krant, toen hij de vraag kreeg of Nederlanders met om van de Marokkaanse nationaliteit af te komen, Marokkaanse familie ooit van die verre nationaliteit af kunnen: Nu niet, nooit niet. want die Marokkaanse papieren proberen je hier af te richten. Een volstrekt ontoelaatbare praktijk die niets Zodra een politicus zich overschreeuwt en zich bedient met drogrede- nen als ‘voor altijd’ en ‘nooit en te nimmer’, dan weet je dat de waarheid anders dan angst schept. tekort wordt gedaan. Zo kun je namelijk in mijn en veel andere gevallen Door Asis Aynan stellen of onze ouders Marokkanen zijn.

Dat zit zo. Zowel mijn vader en mijn moeder zijn niet in Marokko gebo- ren maar ten tijde van de Spaanse bezetting. In de literatuur viel die oc- cupatie onder een haast katholieke benaming: protectoraat. De geboor- testreek van ma en pa is de Rif en Spanje beschermde de Riffijn nergens Dubbelzinnig tegen. Het was een ordinaire bezetting met bijhorende moord en verderf. Denk aan de alles verhullende term ‘politionele acties’ van Nederland in Indonesië. Die opgelegde Marokkaanse Enkele vakken die ik verzorg op de hogeschool worden afgesloten Maar wat bezette Spanje dan? Niet Marokko, dat land is pas in 1956 bij nationaliteit met een essay. Als de studenten gedurende de cursus bezig zijn, worden elkaar gekleid – de klei is nog altijd niet opgedroogd. De Spanjaard nam die zo vanzelf- ze vaak met een kraakheldere vraag geconfronteerd: Wat is de zin van de Rif-Republiek in; het land waar mijn opa en oma het licht zagen. Zij een essay? Het hangt er dan bij ons vanaf om welk vak het gaat. Soms is overleefden die tijd, een wonder, want talloos voorgeslacht is omgeko- sprekend lijkt, het een betogend essay, dat leert het ingeleide standpunt te bewijzen met men door kogelregens, wolken van mosterdgas en het broertje van iedere is dat allerminst een aantal argumenten en een tegenargument. Het gaat dan niet om de oorlog, de honger, die een spoor van vernieling door het gebied trok. toon maar in toom houden. Een andere keer worden de teugels gevierd Sommigen zullen beweren dat de republiek Rif (1921–1926) een kort le- en is de redenering op schrift vrijer. Mijn studenten vrezen de laatste ven was beschoren en dat daarvoor wel zoiets was als Marokko, maar dat vorm, omdat die meer vrijheid verplicht, en zo bezie ik ook mijn dubbele was een tenenkrommend sultanaat, dat weinig in de Riffijnse pot had te nationaliteit. Om deze associatieve stelling te onderbouwen moet er, brokkelen. zoals ik altijd tegen mijn studenten zeg, eerst context worden geschept. Ik wil maar zeggen, die opgelegde Marokkaanse nationaliteit die zo Een dubbele nationaliteit houdt in dat een persoon onderdaan is van vanzelfsprekend lijkt, is dat allerminst. Er zijn lui die het probleem niet twee verschillende staten, dus rechten en plichten bij twee administra- zien, zoals een fotograaf die bij mij thuis op bezoek was om een foto voor ties. De meeste staten geven burgers die geconfronteerd worden met een de krant te maken. Ik vroeg hem hoeveel nationaliteiten hij had. Eén. dergelijke bipatride de mogelijkheid één nationaliteit af te stoten. Op het moment dat ik dit essay schreef, stond op Wikipedia dat er 196 inter- nationaal erkende staten zijn. Een handjevol landen, zoals Argentinië, De Marokkaanse Griekenland en Marokko, heeft het praktisch onmogelijk gemaakt om staat beschouwt afstand te doen van hun opgelegde nationaliteit. iedereen met één Marokkaan- In de studie Een tweede paspoort van juriste en rechtssociologe Betty de Hart leer ik dat een (dubbele) nationaliteit ontstaat door geboorte (ius se ouder tot zijn soli), of op grond van afstamming van de ouders (ius sanguinis). En door onderdaan huwelijk of naturalisatie. Ik heb de Nederlandse nationaliteit verkregen door in een Haarlems ziekenhuis op de wereld te komen en de Marok- kaanse via mijn ouders. Het is een groot misverstand dat je alleen de Marokkaanse nationaliteit krijgt als je in de basisadministratie van het Noord-Afrikaanse land wordt ingeschreven. De Marokkaanse staat beschouwt iedereen met één Marokkaanse ouder tot zijn onderdaan. Een minister voor Marokkanen in het buitenland zei eens dat je altijd een idee December 2019 Morocco · Moroccans in the Netherlands 70 Asis Aynan · Dubbelzinnig 71

Misschien had ik niet moeten zeggen, dat hij dan geen spreekrecht heeft. delijke aandacht omdat er iedere dag honderden Marokkaanse-Nederlan- Maar de fotograaf verveelde mij. Zijn onnozele betweterigheid stak, ders voor het hotel stonden. De media concludeerden dat de royal enorm omdat ieder commentaar op het idee Marokko wordt afgeweerd met populair is in de Marokkaanse gemeenschap. Geen van de journalisten schimmen van intelligentie. Er is bijna niet door het beeld van het land kwam op het idee dat de jubelcampagne misschien georkestreerd was. als Efteling en Duizend-en-een-nacht heen te komen. In neerlands kran- De multimiljardair deed namelijk aan klantenbinding. Hij deelde royaal ten wordt sinds jaar en dag met de slogan ‘Magisch Marokko’ geadver- geld uit. Zo ontving de Amsterdamse Al-Ihsane moskee dertigduizend teerd. En de meeste toeristen vliegen er niet naartoe om de miserabele euro om het gebedshuis af te bouwen. staat van het land te onderzoeken waar hun buur, collega of klasgenoot bindingen mee heeft, maar het is een jacht op een exotische verrassing In diezelfde Al-Ihsane preekte de huisimam een jaar later op 09 juni 2017 waar de band Rolling Stones over zongen, door schilder Matisse op het dat demonsteren verboden is door de islam, omdat publiekelijk je onge- doek geschilderd of neergepend door schrijver Jan Hanlo. noegen uiten de wereld in verkrachting en geweld stort. Een moskeebe- zoeker nam de donderpreek op en zette haar op het internet. Ik had de fotograaf natuurlijk het volgende probleem moeten laten zien. Op 28 oktober 2016 kwam een visverkoper met de naam Mohsine Firki op Ik zag de preek op het net en navigeerde naar de website van de Neder- morbide wijze om het leven. De zwaardvis die de venter clandestien op landse politie. Op dat moment was Nasser Zafzafi slechts een aantal de afslag in Alhoceima (Rif) kocht, werd door gendarmes in een vuil- dagen daarvoor aangehouden. Bij zijn arrestatie trokken de koningssol- niswagen gekieperd, omdat Fikri hun geen smeergeld wilde betalen. De daten het geslacht uit hun uniform. Met hun penissen onteerden ze het vishandelaar sprong zijn waar achterna en iemand zette de vuilpers aan. gezicht van de activist. Toen pisten ze over hem heen, daarna verkracht- Wanneer gaan Mohsine Fikri kwam als een stuk afval aan zijn einde. ten ze hem met een gummiknuppel. ‘Lange leve de koning’ klonk het, de we inzien dat soundtrack van die gekte. het ‘marocco De gebeurtenis bracht voor de zoveelste keer de Riffijn naar de straat om groen’, om te betogen tegen de staat. De demonstraties werden een beweging, en die Ondanks dat ik veilig achter de dijken in de polder woon, wist ik dat een schoof de dertiger Nasser Zafzafi naar voren als aan- en woordvoerder. mogelijke aangifte tegen de Amsterdamse imam, vanwege mijn Marok- met de dichter De beweging vroeg de autoriteiten te investeren in de Rifregio zonder kaanse nationaliteit, mij in de problemen zou kunnen brengen, omdat ik Martinus Nijhoff corruptie, cliëntelisme en nepotisme. Ook werd om demilitarisering mij verzet tegen een voorganger, dus tegen de koning van Marokko. te spreken, een van de Rif gevraagd, omdat de streek sinds de jaren vijftig van de vorige Twijfel en vrees. dorre leugen is? eeuw een militaire zone is. De militairen en andere type ordediensten zijn met hun versperringen zeer aanwezig in het landschap. Ook wilde Op mijn eet- en werktafeltje in de keuken lag een stapeltje essays om de beweging een oncologie-instituut. Het kankerpercentage in de Rif is nagekeken te worden. Wat voor een essay was mijn leven, vroeg ik mij af. flink hoger dan de rest van het land. In het boek Bis die Araber klein beige- Niet het gedresseerde verhaal, maar het vrije betoog, waar mijn studen- ben – Europas vergessener krieg im Maghreb nam historicus en journalist ten schrik voor hebben. In de stilte van de zondag herpakte en verplichte Gerit von Leitner na een vakantie in de Rif monsters zand mee en na on- ik mijzelf gebruik te maken van de vrijheid. Ik deed via het internet mel- Asis Aynan derzoek bleek dat de grond nog vol zit met sporen van mosterdgas. Niet ding van haatzaaien en opruiing. De politie wilde eerst de aanklacht niet is schrijver-docent. vreemd want Spanje gooide in 1926 meer dan honderdduizend Duitse opnemen. Een groepje piepjonge agenten keek op mijn telefoon naar Zijn nieuwste boek gifgasbommen uit Amerikaanse en Franse vliegtuigen met goedkeuring het filmpje waar de imam vanaf een houten verhoging tekeerging tegen is Linoleumkoorts van de sultan van Rabat op de Rif. Het was een poging tot genocide, dit de democratie. Aan hun gezichten zag ik dat niet begrepen werd waar ze – Aantekeningen van zijn niet mijn woorden maar die van Gerit von Leitner. naar keken. een docent.

De beweging onder aanvoering van Nasser Zafzafi werd na enkele maan- Een aantal weken later benaderde een wijkagent mij alsnog langs te den ontmanteld en honderden activisten kwamen in de cel. De straffen komen om een proces-verbaal op te maken. Weer iets verder in de tijd Een Marokkaan- voor de demonstranten liepen op tot twintig jaar. De reden dat het gezag berichtte het justitieapparaat dat ze mijn ongenoegen jegens de woorden se doodzonde, overging tot het massaal kerkeren was een botsing tussen een imam en van de imam niet het strafrecht inloodsten. De argumentatie voor die want de leider Zafzafi in een moskee. De imam verdedigde tijdens de vrijdagpreek het keuze ontbrak. van de gelovi- koningsbeleid en Zafzafi sprak de imam tegen. Een Marokkaanse dood- zonde, want de leider van de gelovigen is de koning. Dus de woordvoer- Door deze geschiedenis werd mij eens te meer helder dat de mogelijkheid gen is de koning der van de beweging bekritiseerde de koning. gecreëerd moet worden door de Nederlandse overheid om van de Marok- kaanse nationaliteit af te komen, want die Marokkaanse papieren pro- Een aantal maanden voor de moord op de visverkoper Mohsine Fikri beren je hier af te richten. Een volstrekt ontoelaatbare praktijk die niets bezocht de koning van Marokko in 2016 Amsterdam. Hij sliep met zijn anders dan angst schept. Wanneer gaan we inzien dat het ‘marocco groen’, gevolg in een hotel op de Herengracht. Het koninklijke bezoek kreeg lan- om met de dichter Martinus Nijhoff te spreken, een dorre leugen is? 1 idee December 2019 Morocco · Moroccans in the Netherlands 72 Erkan Ilyas Özşen · The rise of ‘Louis Vuitton’ Islam variant? 73

Profound factors in Moroccan society as well as transnational fac- tors exist that impact the integration trajectory of Moroccans in Western European societies. Since the prevailing immigration policies of Western European countries align closely with the transnationalist agenda we might just as well use the terms “transnational” forces and “Western Eu- The dilemma ropean” countries interchangeably, for the sake of convenience. Immi- revolves around gration may lead to some degree of changes to an immigrant’s identity in the question response to the host culture. Social scientists have observed changes in what to retain migrants’ attitudes, lifestyles, values, language and consumer behavior as they undergo what social scientists call acculturation. Initially social of their original scientists tended to view acculturation as a one-dimensional process cultural identity By Erkan Ilyas Őzşen The rise of in which immigrants assimilated into their host country’s dominant culture. Recent research reveals that current reality is more complex. ‘Louis Vuitton’ The first challenge for migrants is to maintain their cultural distinctive- ness while living in a foreign society. The second is to associate them- selves with the host culture. The dilemma revolves around the question Islam variant? what to retain of their original cultural identity and how that choice will benefit their welfare in the host country. They must also choose to what extent they will participate in the After decades of upheaval that has marked the in- host country’s customs and with what trade-offs. For example, in the tegration of Moroccan citizens into Western Europe case of host country the Nether- societies, it seems that we are currently witnessing a lands, we can clearly notice a habit by the host country to excessively relatively calm period. Over time the unease caused claim highly educated professions by the double loyalty debate has been accompanied as a domain of practice for their own in-group members exclusively. by oscillating sentiments of contempt, frustration, When faced with such a perva- pride, and slight optimism on the side of the Moroc- sive display of stereotypification, migrant groups will in large part can community residing in Western European coun- prefer to disassociate from highly tries. To identify how this mixed attitude among the educated professions in the Neth- erlands. That coping behavior will originally Berber people from the Maghreb Rif arose, even be more pronounced when we will have to focus on the friction between the the migrant group’s priority lies in the creation of long-term financial home country identity and transnational forces that stability and risk aversion. impact on identity formation. Writer Erkan Ilyas Őzşen believes that a distinctive interplay of factors has translated into a specific set of individual coping behaviors, which he metaphorically labels as Louis Vuitton Islam.

Photo from the documentary Mocromode, 2018 idee December 2019 Morocco · Moroccans in the Netherlands 74 Erkan Ilyas Özşen · The rise of ‘Louis Vuitton’ Islam variant? 75

The four dimensions along which the acculturation types are categorized Socioeconomics and civil society are host culture participation that exemplifies the full embrace of host To assess in which coping category the Moroccan diaspora fits best, we country customs, while home country participation typifies sticking to the will have to briefly address habits originating from the home country home culture traditions as well as disengaging with the hosts’ culture. as well as transnational level conditions. Most Moroccans move abroad The other two opposing dimensions are firstly socializing with the home simply to find better living conditions elsewhere, because their home people that implies self-preservation behavior by minorities especially country lacks enough opportunities to prosper. Migrants have been taking place in large or financially powerful host countries. Secondly reluctantly appreciated by Western European host countries because of socializing with the host people refers to the process of having an exten- the low labor costs of the former and the free market economy models of sive network of host country people. The weights assigned to each of the the latter. The global neoliberal capitalist model tends to emphasize cost first two dimensions in relation to the weights assigned to the latter two reduction and profit maximization as one of the ultimate goals, fueling dimensions will determine the category’s position on the acculturation migration movements across the globe. A higher table. Eventually the combination of behavioural coping choices that Moroccans degree of host migrants make will place them in one of the four-acculturation catego- Compared to other migrant groups in Western Europe, Moroccans have have shown culture parti- ries consisting of Biculturals, Ethnic Affirmers, Assimilator and Marginals. shown little propensity towards small or medium sized entrepreneurial- little propensity cipation tends A higher degree of host culture participation tends to be positively corre- ism, let alone towards engaging in industrial scale production activities. towards small lated with a higher degree of education and income. Neither have Moroccans organized and created any significant interest to be positively representation groups, leading to a lack of civil society influence in their or medium correlated with respective host countries. A related point is the lack of role models or sized entrepre- a higher degree independent leadership in the domains of corporate business and other neurialism of education relevant sectors of society. According to the Dutch Central Institute of and income Statistics (CBS) Moroccans have only 1/3th to 1/4th the number of entre- preneurs that other migrant groups have.

Unfortunately, one must admit that Western European citizens with Mo- roccan roots have so far been relatively overrepresented in crime related statistics, confrontations with law enforcement, drug related violence. The temptation for felonies to fall back in their criminal activities is per- petuated by crime magazine publications that caters to status-seeking behavior of felonies. Another notable coping behavior displayed on an individual level is psychological passive-aggressive tendencies, taking shape as an eager drive to outcompete others in a noxious manner where the gain of one is the loss of the other. Such zero-sum behavior reflects a perceived lack of career or other material development opportunities for their own group at home and in host countries.

Religious practice and politics It is undeniable that Saudi led Wahhabism as a political religious con- struct has indirectly taken root into the Moroccan society and wider Moroccan population abroad. Western European governments have allowed Wahhabist influences and practices to gain ground on their soil under the pretext of religious freedom, a law that has been implemented very selectively and subjectively so far. One of the main reasons I believe that non-Muslim states have been strikingly tolerant of such religious practices is simply because it has hugely served the strategic economic interests of France, the UK, the Netherlands as well as the US. You will only have to bear in mind the enormous profits accrued by oil explora- tion activities and the services and products sold to consumer hungry Gulf country markets by Western multinationals. idee December 2019 Morocco · Moroccans in the Netherlands 76 Erkan Ilyas Özşen · The rise of ‘Louis Vuitton’ Islam variant? 77

In Dutch politics, Moroccans have taken up relevant positions here and white privilege on a global stage. It consists of their aspirations for a rea- there, although I believe these are yet more symbolic developments with sonably traditional and primitive Muslim lifestyle spiced up and over- a high visibility ‘wow factor’. A perfect example of such a ‘show’ appoint- compensated by a touch of luxury consumption and display. All fueled ment is that of Khadija Arib, who is the current speaker of parliament. by the combination of lack of regional clout of home country Morocco, Her appointment is intended to create a positive example, while it does substantial underrepresentation of Moroccans in spheres of influence in Louis Vuitton little to really improve the disadvantaged labor market position of the host countries, Wahhabist induced materialism, and popularized ghetto Islam represents Moroccan-Dutch population in its entirety. One could even argue that street culture. a quick and strategically charged ethnic career placements do more harm than good trivial way as the resulting euphoria may cloud the underlying and substantial Louis Vuitton Islam, which on the surface seems to have a wide sup- problems that are lingering. Khadija Arib’s election process is a vivid port base among Moroccans or other Maghreb people, also harbors a out of the example of how the double loyalty debate has unfolded at times, with rebellious streak to it, which may partly explain its appeal. The irony marginalization some right-wing politicians having voiced strong reservations with her is of course that this concept’s constituent building blocks in terms of sensed by them nomination. Most prominently of these was the leader of the right-wing the content and branding are essentially alien to the core home culture party PVV who – as it happens – has been taken to court for his hate which is strongly inspired by the religious aspirations of Moroccans. To speech that incited the desire to have less Moroccans in the Netherlands. which acculturation type does the Louis Vuitton Islam trend translate? In my opinion the court case amounts to a media show trial process that My assessment is that the relatively new phenomenon of Louis Vuitton is not going to result in any serious indictment whatsoever, all the while Islam harbors strong elements of assimilation when considered in the Another having provided Geert Wilders with yet another platform from where he grand scheme of things. The sources of all the above-mentioned subcul- striking way has been able to raise attention to his ideas ture elements can (in)directly be traced back to the finances, production in which and marketing by those same transnational organizations that Moroc- Moroccans Moroccan subculture identities cans were supposed to be defying. Cases in point are US music record Moroccans are doing well in mastering the language of their host labels and European fashion houses. manifest country, as well as in individual-creative oriented crafts such as sports, themselves literature, and entertainment. In comparison to other minority migrant Developments and trends is their strong groups, an above average number of professional football players and The history of Moroccan migration has witnessed different acculturation tendency novel writers have had breakthroughs. Another striking way in which coping styles depending on the specific period. Because of a cultural gap towards Moroccans manifest themselves is their strong tendency towards and shock between host country and home country perceived on both forming forming subcultures. Partly this is done to express that with which they sides from the 1970s to the 90s,ethnic affirmation was the most domi- identify, because of restrictions imposed on the expression of their own nant coping mechanism. Gradually throughout 2000 until roughly the subcultures original cultures, and partly as a means of resistance. Moroccan street year 2015 we witnessed a massive marginalization of Muslims in West- culture musicians as far as the United States are becoming mainstream, ern Europe and beyond, fueled by the 9/11 events and subsequent events an illustration of how entrenched the subculture identity has become. associated with terrorism. Whether entirely intended or not, it currently seems that – at least as far as the Moroccan diaspora in the Netherlands Considering the sheer breath and magnitude in attention that all things is concerned – the marginalization trend is gradually being supplement- Western have commanded throughout modern history, relatively mar- ed to an extent by assimilation tendencies especially among the younger Erkan Ilyas Özşen ginalized peoples like the Moroccans seek salvage in identities with generations It is fairly safe to say that such a more conformity based is Talent & Knowledge which they can distinguish themselves and create inner group connect- acculturation style, is a legacy of the Dutch integration model. 1 Management profes- edness. Add to the equation the strong sympathy from Moroccans for sional who has been their Palestinian ‘brethren’ in their conflict with the Israelis, and you a regular contributor have a recipe for a specific set of deviant coping behaviors. In Western to idee and Demo. Europe these atypical attitudes have led to the internalization of a sort of ghetto street rap culture mixed with the flaunting of luxurious brands on social media and in personal life.

The metaphorical phenomenon that I would like to coin ‘Louis Vuitton’ Islam is a manifestation of a behavioral coping strategy intended to come to grips with the double loyalty dilemma. It embodies most of the main components of what characterizes the current state of the Moroc- can diaspora. Louis Vuitton Islam represents a quick and trivial way out of the marginalization sensed by them, in the context of a perceived idee December 2019 Morocco · Culture 78 Jan Jaap de Ruiter · Morocco’s languages: a sign of diversity? 79

Morocco is characterized by the presence of several being spoken in the north of the country, Tamazight in the middle and Tashelhit in the south. People speaking Berber often master Darija as languages in what may be called the ‘linguistic well but this does not go for all of them. The extent to which Berber market’ of the Kingdom. This essay aims to deal with speakers of different varieties understand each other depends on differ- ent factors. In general, speakers of different Berber languages may resort each of these languages and their roles in Moroccan to Darija (if they master it) if they fail to understand each other. Many society. Berbers prefer to refer to their language as ‘Tamazight’ or, in official discourse ‘Amazigh’, i.e. ‘the language of the free man’, where the word Morocco By Jan Jaap de Ruiter Berber obviously has a negative connotation as it relates to the word Culture ‘Barbarian’. Arabic has its own Arabic alphabet written from right to left; Berber has its own alphabet as well, written from left to right (more on this alphabet below). The European languages of French and English are of course written in the Roman alphabet. French is taught in primary Morocco’s and secondary education, it is the language of communication in certain faculties in Universities, and the dominant language of private French schools to which the elite sends its children. A language not mentioned languages until now is Spanish, which was used during the Spanish protectorate in the north and south of the Kingdom. French is this strong in the coun- try because Morocco was (the ‘Spanish parts’ excepted) from 1912–1956, A sign of a French protectorate, which left a very strong imprint on the country until today. In what follows I discuss the different languages and spend some words on their history, stressing the role these languages play today. The essay ends with an evaluation of the roles and importance diversity? of the different languages of modern Morocco.

Morocco is a member state of the Arab League, countries French dictionary from 1900 that are categorized by the fact that the official language of – nearly – all in Berber script, Tifinagh of them is Arabic. And Arabic is spoken and used in Morocco. Next to that language though, another language is used in Morocco and that is Berber. Do not assume though that Berber is a small minority language Do not that is only spoken in faraway corners of the Kingdom. It is used by assume approximately one quarter to one third of the population. Furthermore, though the guileless visitor of the country might think that French is an impor- that Berber tant language of communication as well because that language is used in international hotels, in shops, in universities and there are French is a small language newspapers, news websites and TV channels. And when an An- minority glophone visitor enters the country he will soon find out that English is, language as it is everywhere in the world, an important language in the domains of tourism and trade. But there is more to say on languages in Morocco. Arabic is a language that exists in different varieties and so is Berber. In Morocco Arabophone people speak what they call ‘Darija’, the ‘national’ Arabic dialect of the country. The Arabic that one sees written every- where in the country in most cases is the Standard variety, the language of the written press, online and offline, not differing very much from the Classical variety of Arabic in which the Koran is written and religious texts as well as poetry and other literature. Standard Arabic is a language that is no one’s mother tongue. It is taught in primary and secondary schools and mastering Darija does not mean that one learns Standard Arabic easily. Berber is a language that exists in three varieties, Tarifit idee December 2019 Morocco · Culture 80 Jan Jaap de Ruiter · Morocco’s languages: a sign of diversity? 81

Berber French The Berber varieties belong to the Berber branch of the Afro-Asiatic lan- How can it be that a country originally using Arabic and Berber could guage family to which Arabic and Hebrew (the Semitic branch) also be- obtain such a strong French imprint? In the nineteenth century, Great long. Berber is the first language that was proved established in the area Britain and France fought for the hegemony in the world, in Africa and running from Egypt to Mauritania. Local varieties are still used in, among Asia in particular. It was the century of imperialism and colonialization. other places, Egypt (the oasis of Siwa), Libya, Tunisia, Algeria and Moroc- Great Britain and France would in the end be the strongest powers in co, the last two countries yielding the highest numbers of speakers. The Africa. Morocco was the last country that fell into the hands of one of the ancient Berbers used an alphabet of their own, Tifinagh, found in stone two, France in this case, but the just 34-year presence of France in Mo- inscriptions in particular, on which the modern variety of Tifinagh, used rocco left an imprint that is strongly visible until today. France applied a today in Morocco, is based. Berbers boast famous kings in their history ‘mission civilisatrice’ on all of its protectorates and colonies, imposing such as the Berber Pharaoh Shoshenq I (reigned 943–922), the Roman em- the French language and culture as much as possible. France developed peror Macrinus (reigned 217–218) and the different kings of the kingdom a strongly Francophone elite culture in the country, while hardly if at all of Numidia, among them King Jughurta (reigned 118–104). Berbers ruled investing in the country’s workforce or educational system. France also North Africa until Carthaginians and later on Romans conquered it. But gave political and sociological preference to the Berber language and Arabic has the conquerors that would leave the strongest footprint in the area were culture over Arabic, based on the fact that the Berbers were the original made its way the Muslim Arabs, more on whom in the following section. inhabitants of the country and therefore they should be more privileged to the world than the Arabs. When the country regained its independence, this policy primarily Arabic led to a reorientation of the country’s policy and national identity, based Arabic has made its way to the world primarily through the role it has as on Arabic and Islam, neglecting Berber. Anti-Berber policy was especially through the the language of Islam. Arabic is the language in which the Koran ‘de- strong during the reign of King Hassan II (1961–1999) when the Berber role it has as scended’ to the prophet Mohammed (570–632), founder of the religion emancipation movement was strongly oppressed. the language of Islam. The language spread with Islam to an area that would in the of Islam end go from Morocco to Iraq, while Islam spread even further, to present Spanish and English day Indonesia and Central Asia. Arabic speaking Muslims would reach With Morocco becoming a French protectorate in 1912, Spain was Morocco in 680, leaving their specific Arabic dialect in the north of the assigned the northern part of Morocco, the Rif area, and another part country. They crossed what was to be the street of Gibraltar (Jabal Tariq, in the south. In the past Spain had already tried to politically influence the mountain of Tariq, named after the then commander of the Muslim both regions, leaving a modest linguistic imprint on them. The renewed troops) in order to settle in Spain and Portugal until 1492. Other waves Spanish presence led to a reinforcement of Spanish in the areas con- of Arab tribes, following in the eleventh and twelfth centuries, headed cerned but today one no longer hears and sees a lot of Spanish. English for central and south Morocco, leaving their specific dialectal imprints has become an ever more important language in the country, as it is in the area. The Arabs reaching Morocco were characterized by their spe- everywhere in the world, as the language of globalization, and in Moroc- cific dialects but they brought with them the written Koran and Islamic co’s case in the domains of tourism and commerce. Moreover an English theological and philosophical treatises as well, eventually producing language elite university was established in 1993 in Ifrane in the Middle new ones, written in Classical Arabic, although there was to be a trans- Atlas Mountains. lation of the Koran into Berber as well. The islamization of what would Modern be the future Islamic world did not entail an automatic arabicization Outlook Morocco as well. True, in North Africa and the Middle East Arabic was at the end Modern Morocco presents itself as a country of linguistic and sociolog- presents itself the dominant language but until today there are non-Arabic speaking ical diversity with roots in Africa and extensions into Europe and the as a country of minorities such as the Aramaic Christians in Syria and Iraq (although rest of the world, this statement ironically being expressed on numerous very small in numbers), speaking Aramaic, the Kurds in these countries, occasions by the late King Hassan II. It stands in sharp contrast to what linguistic and speaking Kurdish and, as said above, the Berbers in North Africa. Berbers the country stood for during the reign of that same King where the Ber- sociological converted massively to Islam and were the founders of two Moroccan ber movement was oppressed. But the new King Mohammed VI, when diversity religious movements, the Almoravids in the eleventh century and Al- he came to the throne in 1999, opened the door to cultural diversity and mohads in the following century, who reigned the country and certain more liberty for the country as a whole. This policy was reinforced by the neighbouring areas. The Arabic Classical language would soon obtain a events of the Arab spring in 2011 that did not leave Morocco untouched. status impossible to achieve by Berber in whatever variety as Classical The ’February 20 Movement’ demanded democratic reforms, which in Arabic was the language of the glorious Koran and of Islam, which led to the end led to the adoption by referendum, with 98,49% of the popula- a marginalization of Berber in the whole area where Berber was spoken, tion voting in favour, of a new Constitution that led to more democratic a situation that is still the case, although some changes have taken place control of the government, a limitation of the power of the King and the recently, more on which below. adoption of Berber as official language of the Kingdom. However, up idee December 2019 Morocco · Culture 82 Léon Buskens · Culture as soft power in Morocco 83

until today very little has been achieved in terms of the application of Morocco has witnessed during the last two decades specific laws. Still, the Moroccan monarch had earlier taken the initiative to establish the Institut Royal de la Culture Amazighe in 2001 with –among a tremendous increase and renewal of cultural in- other things- as its task to study the Berber languages and culture and to stitutions such as museums, galleries, monuments, develop teaching materials to teach this language in the lower educa- tional system. That is one of the reasons one now sees governmental festivals, art fairs and theatres. Various actors are buildings all over the country with the name of the relevant institution involved: the king, the government, enterprises, and in Arabic and Berber, as well as French. From the outside Morocco has indeed become a much more culturally diverse country. But does that civil society. These efforts demonstrate an ambition also mean that Berbers have better opportunities to climb the social lad- to play a prominent role on the international art der? Until today the Moroccan elite is still very much Francophone. It is Until today very much attached to the Classical Arabic language. The Royal Academy scene. They are also a means for the ruling elite to the Moroccan of Morocco states repeatedly that cultural diversity is an asset as long as exercise soft power, both at home and abroad, with it is stays within the context of the Islamic identity, which favours the elite is still political and economic aims. very much Arabic language, the language of the Koran and of literature and poetry. There is still quite a long way to go before real diversity is achieved in By Léon Buskens Francophone Morocco. This goes for the supporters of Darija as well. They promote the emancipation of Darija in the arts and press as an independent language, and suggest using it as a language of instruction in the educational system as it is the mother tongue of Arabophobe pupils and a language familiar to those Berber children that also use it. The different associa- tions supporting Darija were happy with Berber being mentioned in the Culture as 2011 Moroccan Constitution but disappointed that ‘their language’ was not. Morocco’s elite, paying lip service to cultural diversity, is generally against the emancipation of Darija, and some fervent supporters of Ber- soft power ber are as well, stating that the ‘Arabs already have a language: Standard Arabic’. Berbers are still confronted with the fact that French and Stand- ard Arabic are sociologically, economically and culturally dominant, to- gether with the fact that an important Berber speaking area, the northern in Morocco Rif region, has been the stage of large protests against the central gov- The Museum ernment (‘Makhzen’ in Arabic) for the continuous lack of development Mohammed VI in the region, leading in 2016–2017 to the Hirak oppositional movement for modern art that was severely oppressed. All in all, Morocco still has a long way to Museums, fairs and festivals in the capital go when it comes to realizing real cultural diversity but it must also be The Museum Mohammed VI for modern art in the capital Rabat, just Jan Jaap de Ruiter said that compared to other Arab countries afflicted by the Arab Spring, outside the walls of the royal palace, is the most prestigious project. The Rabat, just out- (1959) studied Arabic Morocco does not set a bad example. The future will tell if the country museum opened in 2014, and presents an overview of a century of mod- side the walls of language and liter- abides by an effective policy of diversification or that it falls back into ern art in Morocco. It starts with the photographs of Sultan Abdelaziz the royal palace, ature and has been obstructing it, maintaining the powerful position of the elite. 1 from 1901 and early paintings in an academic or miniaturist style. The is the most pres- working in Tilburg museum attracts attention by showing prestigious temporary exhibi- tigious project University since 1989. tions of for example Giacometti, Picasso and Delacroix, in cooperation with French partners such as the Louvre and the Musée d’Orsay. In the Jan Jaap de Ruiter thanks autumn of 2019 it hosts the Biennale of Rabat, exclusively dedicated to Laura Gago Gómez and female artists, and an exhibition on Islam in Africa. This national gallery Khalid Mourigh for their comments on an earlier is the apogee of a process of three decades during which modern art has version of this article and become an outstanding symbol of modernity and success in Morocco. Jacqueline van Campen Important banks and other corporate institutions have built their own for a grammar check. collections and galleries. Rich business people have also created muse- ums to show their possessions, both in the field of modern and tradi- tional art. This trend also shows in the growing number of art galleries, mainly based in Casablanca and Marrakech. idee December 2019 Morocco · Culture 84 Léon Buskens · Culture as soft power in Morocco 85

sellor to the present king Mohammed VI and to his late father Hassan II, the Ministry of Culture and a local association have recently had restored a synagogue to serve as a museum and study centre for the history of Moroccan Jewry. Descendants of Moroccan Jews from many countries visit these historic sites, for religious celebrations as well as to honour the memory of their ancestors.

Architecture and heritage The government dedicates considerable means to the restoration of indi- vidual monuments and to bigger historic sites, especially the old walled Installation of Katharina Cibulka inner cities, commonly known as medina-s. It actively pursues a policy at the Museum of Modern and with UNESCO to have its cultural highlights, tangible as well as intangi- Contemporary Art Mohammed VI in Rabat, 2019. ble, recognised as World Heritage. The first site in Morocco to obtain this distinction was the adobe settlement Ait Ben Haddou on the Southern slopes of the High Atlas Mountains. Since this fortified village of Berber Royal orders speaking peasants has served as a set for blockbusters such as “The Game also promote of Thrones”, foreign tourists abound. Most inhabitants have traded their contemporary original houses for concrete buildings on the main road, which allow architecture, them to cater to the basic needs of tourists for food, drinks and souvenirs. Since 2018 Marrakech hosts the annual Contemporary African Art Fair, as shows in the and since 2005 the city also saw six editions of a biennale. The explo- Royal orders also promote contemporary architecture, as shows in valley of the sion of public and private museums in Marrakech is due to the engage- the valley of the river Bouregreg in Rabat. Close to a gated community river Bouregreg ment of Moroccan and foreign actors. The prime example is the recent and harbour for yachts built with investments form the Gulf, workers in Rabat opening of the Yves Saint Laurent Museum, next to the number one construct what has to become the highest building in Africa, which will tourist destination of the Majorelle Garden with its Berber museum, overshadow the theatre and opera house under construction after a also sponsored by Pierre Bergé. The same Guéliz quarter abounds with design in the shape of a whale by Zaha Hadid. King Mohammed VI plays cutting edge galleries for contemporary art, but also for carpets and other a prominent role in these new cultural policies. He is a big collector of high end folk art. The old walled city has become one big shopping mall, contemporary art, and a patron of art galleries all over Africa. Rumour with a growing number of high-end boutiques for fashion, African art has it that he plans to open a museum for his collection of modern Afri- and crafts adapted to the taste of well-off middle class foreign visitors. can art, which is reputedly the biggest collection in the world. He serves The guests can stay in traditional townhouses (riyad-s) that have under- as a role model for many businessmen who like to show off their wealth gone an extreme makeover, making these look beyond recognition to the and their taste for modernity. previous inhabitants. Between a beldi breakfast and a tajine or French dinner, guests can go to have a pleasant lunch at the roof terrace of the Diversity and Amazigh culture Maison de la Photographie, a privately run museum for photography These new institutions and festivals demonstrate a remarkable atten- with a splendid collection. Hardly any guest leaves without buying at tion to diversity. Berber culture, female arts such as weaving and carpet least some digital prints of its holdings, showing a Morocco that was. making, and Jewish heritage are at the heart of the official image of The Marrakech art scene will get a fresh boost by its election as African Moroccan culture. Since the beginning of this new century, the Ministry capital of culture for the year 2020. of Religious Affairs has been strongly promoting Sufism. This mystical approach striving for a personal relation between the individual Muslim As soon as the weather gets nicer cities all over Morocco host festivals, and God is considered as a good antidote to political interpretations of from “traditional” Andalusi (i.e. stemming from al-Andalus, the Iberian Islam that may lead to violence and terrorism. The state stresses that peninsula when it was under Muslim rule) and Berber music, jazz, to all Morocco is an heir to the Andalusi tradition of tolerance and convivencia, kinds of contemporary pop music, such as rap and heavy metal. With the the peaceful living together of Muslims, Jews and Christians, which led help of the government, the capital Rabat manages to bring in top of the to a flourishing of the arts and sciences. bill artists, who occasionally create controversy among more conserva- tive parts of the population. The coastal town of Essaouira has every year A major event was the inauguration of IRCAM, the royal institute for a festival for Andalusi music where Muslim and Jewish artists, members Amazigh (plural: Imazighen, the term that many people who until re- of a Moroccan diaspora living in France, Canada and Israel, meet and cently were called Berbers prefer to use to refer to themselves) culture, perform together. Thanks to André Azoulay, since many years a coun- in 2001. In the summer of 2019 Parliament voted a law for the teaching idee December 2019 Morocco · Culture 86 Léon Buskens · Culture as soft power in Morocco 87

of Tamazight (the language of the Imazighen) to all Moroccan schoolchil- Margins and limits dren. Recognition of Tamazight as a national language is a strong breach The choice for pluralism is a courageous breach with the monolithic with the former politics of a monolithic national identity founded in Ara- story of the nation constructed at independence, in which the Berbers bic and Islam. For staunch old style nationalists and for new middle-class were at best tolerated as a folkloric curiosity at national festivals. In islamist politicians, presenting Islam as their political program, this was the autumn of 2016 popular protests in the Rif Mountains of Northern hard to accept. The new official history that a royal institute recently pub- Morocco confronted the state with the question how much contestation lished, stresses diversity as well, a breach with the nationalist idea that and difference it was willing to accept. In El Hoceima and neighbouring civilisation came from the East to this Islamic state in the extreme West. urban settlements young and middle aged men and women took to the The renovation of the colonial museum of archaeology into a Museum of streets to ask for improvement of their living conditions, for hospitals History and Civilisations confirms the pluralist views. and a university. They presented their movement, Hirak, ostensibly as a claim for regional and cultural rights, brandishing the multi-colour- A new national narrative ed banner of the Amazigh movement and portraits of Mohammed ben The state carefully but steadily pursues its policy of cultural renewal and Abdelkarim al-Khattabi, the heroic leader of the war against the colonis- gender equality, framed in terms of human rights, in combination with ers in the 1920s, who died in exile in Cairo in 1963. Only their supporters neo-liberal economics and an attempt to strengthen the ties with Africa in Western Europe, in cities such as Amsterdam, Brussels and Paris, and Asia. The ties with the former colonisers France and Spain remain went so far as to wave the flag of the Ripublik, the independent state important, also as a cultural model, but seen from Rabat and Casablanca that Abdelkarim created for a short while. The state reacted with strong Europe seems to be on the wane. The preamble of the Constitution of repressive measures, having the leaders of the movement condemned to 2011, an attempt to calm down the Arab spring protests, sums up a new twenty years of imprisonment for grave disturbances of public order. narrative of national identity adapted to Morocco’s ambitions for the twenty-first century. Nowadays, the framework of the unity provided by Economic and political aims the monarchy and an Islamic state offers considerable space to plural- The aims of the new cultural policies are diverse. Tourism and economic ism. Its unity is based on a convergence of Arabic-Islamic, Amazigh and profit are obvious targets. Morocco is among the top tourist attractions Saharan-Hassani components, and nurtured by African, Andalusi, He- in the world and hopes to attract higher-level visitors interested in brew and Mediterranean influences. Next to the usual references to the culture and nature, willing to spend considerable amounts of money. union of the Maghreb, of the Arabic and Islamic world, the umma, there Recognition of diversity also creates legitimacy, national and interna- is ample attention for strengthening cooperation with Sub-Saharan and tional. The King and his advisers strive to create an image of Morocco Sahelian Africa, and with the Euro-Mediterranean world. Article 5 stip- as a modern and tolerant country, with a moderate Islam guaranteeing ulates that Arabic remains the official state language, and that Amazigh peace and security. At home, the culture of diversity caters to a well-ed- is an official language, “as shared heritage of all Moroccans without -ex ucated aspiring urban middle class, which is supposed to contribute to ception.” The state will also protect Hassaniyya language and culture (of economic growth and social stability. Internationally Morocco wants to The new policies the people living in the Southern Saharan provinces). A national Council confirm its traditional alliances with Western states in Europe and North are a cautious for the languages and Moroccan culture will protect and develop this America. answer to the “authentic heritage and a source of contemporary inspiration.” debates and Africa The new policies are a cautious answer to the debates and confronta- New partners in Africa are an important target of Moroccan soft power. confrontations tions between various factions in society since the late 1980s. Islamist King Mohammed VI and private entrepreneurs cherish the business and between various groups have become very vocal, especially on issues of public morality political opportunities that stronger ties with the rest of Africa offer. Mo- factions in and family life, such as the 2004 reform of the family law, the Mudaw- rocco needs support to have its claims to the Saharan provinces formally society since wana, and liberalisation of abortion and sex outside marriage, which so acknowledged by the United Nations and the international community the late 1980s far have not been realised. Small groups of civil rights activists claim the at large. Businessmen also renew the economic ties going back to the right not to fast in public during Ramadan, to freedom of conscience, Middle Ages and create new opportunities for investments in trade, and ask for abolition of the penal laws concerning extra-marital relations banking and insurance. The state lubricates these deals with cultural and homosexuality. The coming of African immigrants has given a new cooperation: Morocco offers scholarships to African students in its uni- life to Christianity, which was dying out with the vanishing of the last versities, and in its training institute for imams. Islam is an important colonial settlers. Amazigh activists at a national and at local level have element in the cultural diplomacy with West Africa, with which Morocco been claiming recognition of their language and customs as a vital and has centuries old economic, political and cultural ties. To these the state authentic part of Moroccan culture. Amazigh customs can also be a tool has recently added a policy to accommodate migrants from Sub-Saharan to claim rights to local resources, such as land, water and minerals, as a Africa, thus also being a gatekeeper for Europe comparable in some ways defence against encroaching private entrepreneurs. to Turkey. idee December 2019 Morocco · Culture 88 Buiten het Thema 89

Moroccans abroad Various forms of soft power target Moroccan communities in Europe, identifying them as “Moroccans residing abroad”, in order to keep them involved with the country of origin of their (grand)parents, preferably also by sending money to their family members. Some of the well-edu- cated consider Moroccan soft power as a threat, imagining “Rabat’s long arm” as a suffocating, controlling embrace. The fact that they cannot renounce to their Moroccan citizenship, as a result of the doctrine of allégeance perpétuelle that was constructed as a prelude to the Protec- torate, is but one example. This criticism is shared by other European opinion makers both on the left and on the right, considering Moroccan cultural influence to be suspect and aiming at control, even if it pro- motes pluralism new style.

Foreign institutes in Morocco To put Moroccan efforts abroad into perspective, it is useful to consider the soft power that other states try to practice in Morocco. France, Spain Culture may and the United States are solidly present with their language institutes, make our lives exchange and charitable programmes. China offers free language train- more pleasant ing through its Confucius institutes, attracting thousands of students. and meaning- Turkey is doing the same with its schools and institutes, next to impor- tant economic activities and the diffusion of tremendously popular soap ful, while at the operas on television. same time ser- ving as a tool to Compared to this, the Netherlands is but a small player with relatively improve mutual modest programmes aimed at culture and civil society. Young writers relations and and artists of Moroccan Dutch origin make valuable contributions to the idee legitimacy cultural relations between the two countries. The continuation by Lei- den University, with the help of the Ministry of Education, Culture and Science and the Ministry of Foreign Affairs, of a Dutch institute NIMAR, originally founded in 2006 in Rabat, at which the present author has the Léon Buskens privilege to work, is a significant engagement. It offers students regis- Buiten holds a chair for ‘Law tered at Dutch institutes for higher education the opportunity to study and Culture in Muslim in Morocco and to exchange with Moroccan students, lecturers, and host Societies’ at Leiden families. University. At present het he is based in Rabat The institute is also the confirmation of a long-lasting relation, formally as the director of the established in 1605 with the first diplomatic contacts. Trade was always Dutch institute in important, in wool, leather, and arms. From the beginning, culture and Morocco, NIMAR. scholarship also played a role: in 1613 the Moroccan trader and scholar thema As an anthropologist Ahmed ben Qasim al-Hajari visited the professor of Arabic Thomas van he studies public Erpen in Leiden. In 1622–24 Van Erpen’s student Jacob Gool was in close debates on heritage, contact with his master’s friend during his stay in Morocco to advise the culture and Islam in Moroccan government on the construction of a fortified harbour against Morocco. the common enemy Spain. Present day students and researchers work in this tradition. Academic scholarship also prompts them to critically examine culture and heritage policies of both countries, to look be- yond first impressions. Culture may make our lives more pleasant and meaningful, while at the same time serving as a tool to improve mutual relations and legitimacy. 1 idee December 2019 Kansenongelijkheid 90 Marty Smits, Joost Sneller, Joris Backer · De valkuil van de versimpeling 91

De Van Mierlo Stichting richt haar aandacht de afgelopen maanden op kansenongelijkheid met artikelen in idee (Daniël Boomsma over klassenstrijd) en recente publicaties over het onderwerp. Wij zijn groot voorstanders van deze aandacht. Tegelijkertijd willen we waarschuwen voor het onproductieve over- nemen van duidingen en politieke frames die schuren De valkuil van met de kernwaarden van het sociaal-liberalisme. Deze gaan te vaak gepaard met onrechtvaardigheid, de versimpeling onvrijheid en inefficiëntie van beleid. Het kan en moet anders. De maatschappelijke aandacht voor onrechtvaardigheid, Door Marty Smits, Joost Sneller, Joris Backer ongelijkheid en ongelijke kansen neemt gelukkig toe. Ook binnen D66 leven bij velen zorgen over het gebrek aan gelijke kansen voor kinderen los van baan, opleiding of woonplaats van hun ouders. Voor mensen die geen baan of goede woning kunnen vinden. Voor mensen in banen met marginale verdiensten en marginale kansen. Onderwerpen waar het so- ciaal-liberalisme en de waarden en richtingwijzers van D66 zich nadruk- kelijk op richten. Deze aandacht gaat gepaard met een vloed aan feiten omtrent inkomensverdeling, vermogensverdeling en ongelijke toegang tot basisbehoeften. Waarbij aangetoond wordt dat er nog altijd sprake is van sociale kwesties en dat niet alles beter wordt of dat die vooruitgang nog niet iedereen bereikt.

Wij signaleren echter een valkuil waar juist liberalen voor moeten wa- ken. In discussies over ongelijkheid wordt snel gesproken over tweede- ling, scheidslijnen en polarisatie. De samenleving opgeknipt in mensen die hebben en niet-hebben, verdienen en niet-verdienen, kunnen en niet-kunnen. Politici, sociologen en publicisten praten graag over ‘groe- pen’, segmenten, klassen of sociaal economische sectoren. Bij elkaar geclusterde mensen, gesorteerd op basis van enkele elementen van hun complexe identiteit. Waarna vervolgens binnen die groep gezocht wordt naar het gemiddelde dat hen allemaal beschrijft en verschillen in dat ge- middelde met andere groepen aangezet worden. De gemiddelde politieke voorkeur, maatschappelijke betrokkenheid of zelfbeeld en hoe zich dat verhoudt tot die van een andere aangemaakte groep. Vanuit dergelijke versimpelde algemeenheden probeert men vervolgens te komen tot verklaringen van maatschappelijke fenomenen en uiteraard tot goedbe- doelde beleidsvoorstellen om ‘het’ probleem aan te pakken. Algemeen- heden als ‘De ZZP-er wil geen zekerheid’. ‘De vrouw wil parttime werken’. Of ‘Democratie hoeft niet op schop maar lager opgeleiden willen meer foto Herman Wouters stem’. Waarbij de laatste (I&O) uitspraak gebaseerd is op een enquête waarin 36% van de respondenten niets wil veranderen, 31% het niet weet en 17% wel iets en 16% heel veel wil veranderen. idee December 2019 Kansenongelijkheid 92 Marty Smits, Joost Sneller, Joris Backer · De valkuil van de versimpeling 93

Deze versimpelingen zijn misschien publicitair aantrekkelijk en concep- tueel aanlokkelijk. Maar een maatregel is zelden beter dan de analyse en de werkelijkheid houdt zich niet aan karikaturen. Een paar voorbeelden. Van de hoogopgeleide werkenden onder 35 jaar – typische ‘bevoorrech- Figuur A 16% ten’ – heeft 42% geen vaste baan. Tegelijkertijd heeft 71% van de laagop- Verdeling van de indexscore geleide werkenden tussen 45 en 65 jaar – ‘precair’ pur sang – wél een vier afzonderlijke 14% vaste baan. Een op de tien miljonairs behoort tot de 30% van huishou- De werkelijk- kapitaalvormen dens met het laagste inkomen en een op de zes huishoudens in de top 12% heid houdt bevolking van 18 jaar 10% van de inkomensverdeling heeft een negatief vermogen! (De Beer, zich niet aan en ouder (2014) 10% Sociologie Magazine). Als je Nederland indeelt op basis van opleiding karikaturen of inkomen, vermogen en woonsituatie, dan krijg je niet twee gelijk- 8% vormige groepen van maatschappelijke winnaars en verliezers, maar 2x2x2x2=16 clusters van mensen die wat kenmerken delen. Slechts 1 6% clustering doet het ‘goed’ op alle dimensies en 1 doet het overal ‘slecht’. Beide clusters maken slechts een klein deel uit van de samenleving en 4% hoe meer definiërende kenmerken we aan deze analyse toevoegen om cultureel kapitaal 2% groepen nog scherper te vatten, hoe kleiner die clustertjes worden. persoonkapitaal economisch kapitaal 0% De verschillen binnen groepen zijn groot en vaak even groot als verschil- sociaal kapitaal len tussen groepen. Bovendien weigeren dergelijke indelingen ook nog te bevriezen in de tijd, waardoor een aanzienlijk deel van de individuen Bron: SCP (ViN’14) in een cluster jaren later in een ander cluster zitten. Van ‘erfbare’ groe- pen is ook maar zeer beperkt sprake omdat kinderen gelukkig klimmen en dalen. Wanneer we de individuen in onze samenleving op een conti- nuüm zetten van inkomen, welvaart of een ander kenmerk, dan zien we Figuur B 200 aantal respondenten geleidelijke overgangen en een bevolking die merendeel in het gemid- Populistische delde zit. Ook het SCP laat dit in haar data over menselijke kapitalen zien opvattingen 175 (figuur A), waarbij veelal de verschillen op de langere termijn redelijk onder constant blijven of kleiner zijn geworden. Zeker met achterblijvers, maar 150 Nederlanders zonder kloof of scheiding. Van minder tot 125 meer populistische Er bestaat in de samenleving zelden een zwart vs. een wit kamp. Niet denkbeelden 100 sociaaleconomisch, maar ook niet in meningen en perspectieven. De samenleving bevindt zich vooral tussen de extremen. Met de meeste 75 mensen die de zin en onzin van beide extreme kampen zien en wegen en tot een tussenpositie komen. Zie bijvoorbeeld figuur B van het sociaal 50 cultureel planbureau over populisme. Waarbij de volbloed populisten 25 helemaal links en de hartstochtelijk anti-populisten helemaal rechts staan. U zou wellicht verwachten dat deze grafiek twee van elkaar ge- 0 scheiden groepjes op links en rechts zou laten zien. Maar nee. Nederland 0 5 10 15 20 25 30 35 bestaat niet uit populisten en anti-populisten maar voor 90% uit men- sen die sommige populistische zorgen delen en zich zorgen maken over Bron: SCP, Nationaal Kiezersonderzoek 2017 een deel van hun antwoorden. Een midden van genuanceerde ideeën in plaats van twee grote tegenpolen. Gelukkig blijken factoren als geboor- tegrond, religie, familie inkomen of het opleidingsniveau van ouders weliswaar invloed te hebben, maar zijn ze geen determinanten van het leven van het individu. Er is vrijheid en er zijn kansen om te ontsnappen aan gemiddelden. Daarom is liberalisme het gedachtegoed van de onbe- grensde mogelijkheden. idee December 2019 Kansenongelijkheid 94 Marty Smits, Joost Sneller, Joris Backer · De valkuil van de versimpeling 95

De karikatuur van het gemiddelde speelt ook op de schaal van onze eigen politieke vereniging. Het door de buitenwereld aangedragen en door ons soms met zelfkastijding omarmde beeld van D66 als partij van hoogop- geleide stadsbewoners vereist een weerwoord. Zeker, bij verkiezingen (2017, Ipsos data) stemde 17% van de hoogopgeleide kiezers D66. Met alleen de VVD als grotere partij (23%). Bovengemiddeld vergeleken met de D66 totaalscore van 12%. Onder kiezers met een middelbare opleiding haalt D66 ongeveer 12% en onder laagopgeleide kiezers zo’n 8%. Zet 100 willekeurige D66 stemmers op een rij, dan staan daar zo’n 50–60 hoger opgeleiden, maar dus ook 30 middelbaar opgeleiden en 10 tot 20 lager opgeleiden. Bijna de helft is niet hoger opgeleid. 2 tot 4 Kamerzetels zijn afkomstig van laagopgeleide kiezers. Meer laagopgeleide kiezers stem- den D66 dan PvdA of Groen Links. En de SP heeft maximaal 1 of 2 zetels van laagopgeleide kiezers meer dan D66. Die SP zetels zijn er trouwens net zo veel als de VVD heeft. Hetzelfde gaat op voor de spreiding van kie- zers door Nederland. Er is bijna geen stembureau in Nederland zonder D66 stemmen. D66 haalde in de Schilderswijk in Den Haag 8% van de stemmen en scoorde vergelijkbaar goed in dorpen in Limburg, Gelder- land, of Friesland. De kiezer heeft ons dus al verteld dat D66 een partij voor heel Nederland is en ons opgedragen daar werk van te maken.

Versimpelen tot groepen en gemiddelden is gevaarlijk De analyses over ongelijkheid gaan gepaard met duiding, en leiden ver- volgens tot beleidsaanbevelingen. Die duiding en conclusies zijn (van- zelfsprekend) ideologisch geladen. De nationalist komt het uitstekend uit als de wereld bestaat uit twee groepen: het goede ‘volk’ en de slechte ‘elite’ en we daar naar handelen. De socialist en zijn gelijkmakende top- down oplossingen varen wel bij het beeld van eenvormige hulpeloze groepen op achterstand.

foto Herman Wouters Wij schrijven dit stuk om te wijzen op het belang van de eigen sociaal-li- berale duiding en op de gevaren van het overnemen van duiding of frame Nu hebben D66-ers over het algemeen een goed ontwikkelde aversie te- van anderen. De basis van die sociaal-liberale duiding is dat ze start bij gen vrijheid ontnemende regels en instituties en weten we ook donders- het vertrouwen op de eigen kracht van mensen om hun eigen leven en goed dat de recepten van oud-links en oud-rechts de afgelopen decennia hun duurzame en harmonieuze samenleving vorm te geven en daarbij hebben aangetoond niet te voldoen voor de problemen van vandaag. Er de vruchten van prestaties te plukken en te delen. Die basis contrasteert schuilt echter ook een gevaar in het overnemen van de duiding en het sterk met het denken vanuit groepen, vanuit archetypen en gemiddelden frame van anderen omdat dit het eigen denken kan vertroebelen. Het is die politieke opponenten gebruiken. De sociaal-liberale duiding – en heel moeilijk om vanuit de gegraven kuil van groepsdenken in de ana- interventie – start vanuit de situatie en probleem van het individu, is lyse te komen tot liberale, vanuit de kracht en behoefte van het individu vanuit de kern genuanceerd en stelt zichzelf altijd de vraag naar het vertrekkende, oplossingen. Mensen maken veel stuk door zaken plat te effect op het individu dat door het frame of beleid geraakt wordt. Waarbij slaan en mensen te vernauwen tot 1 enkele groepsidentiteit. Moedigen we er altijd van uit gaan dat dit individu – ondanks alle beperkingen en onenigheid aan door de wereld te bezien als een versimpelde verzame- De sociaal- tegenwerking – altijd het best in staat is zelf te bepalen wat goed voor ling van afgebakende groepen of klassen. Het definiëren van groepen en liberale duiding haar is en dat haar keuzes over het eigen leven altijd een belangrijke het vastleggen van verschillen, zet de tegenstellingen en die verschillen start vanuit de richting geven aan dat leven. Het sociaal-liberalisme is dus in de kern vast en jaagt ze aan. Door mensen te reduceren tot onderdeel van een anti-deterministisch. groep, spelen we de samenleving uit elkaar. situatie en probleem van Consequent denken vanuit de eigen kracht van individuele mensen is het individu niet makkelijk. Maar heel hard nodig in deze tijd van groepsdenkers. idee December 2019 Kansenongelijkheid 96 Marty Smits, Joost Sneller, Joris Backer · De valkuil van de versimpeling 97

Wat gaat er fout Hoe dan wel? Een overdreven aandacht voor de karikatuur, voor het gemiddelde voedt Er is sprake van onaanvaardbare kansenongelijkheid en onrechtvaardige bij zelf-reflecterende D66-ers onterechte zelfkastijding. Of een onno- uitkomsten. Lang niet iedereen heeft een goed huis, een goede school, dige twijfel aan eigen fundamenten als vertrouwen in de eigen kracht een gezond leven en goed en zeker loon naar werken. D66 mag ver- van mensen of het geloof in een duurzame harmonieuze samenleving. trouwen putten uit de brede kiezersachterban die onze sociaal-liberale Wellicht zelfs schroom om ons krachtig vanuit de eigen idealen en analyse en antwoorden op die uitdagingen waarderen. Antwoorden die denklijnen te mengen in de grote maatschappelijke vraagstukken van starten bij het individu en haar vermogen met meer kansen het eigen Dit is een onrechtvaardigheid. leven vorm te geven. pleidooi voor zelfvertrouwen Het grootste bezwaar tegen een politiek die uitgaat van groepen – ‘het Sociaal-liberalen willen zorgen voor maximale sociale mobiliteit, maxi- in een sociaal- precariaat’, ‘de elite’, ‘de laagopgeleiden’, ‘de ZZP-er’, ‘de moslim’ – is dat male kansen voor individuele mensen los van achtergrond of kenmerk. het de eigen kracht en vrije wil inperkt, ontkent en begrenst. Het legt aan Voor maximale rechtvaardigheid. Blijven geloven in de belofte van kan- liberale politiek individuen de onvrijheid op van verwacht gedrag, mening of vaardig- sengelijkheid en ruimte maken voor mensen die er niet tussen komen. die kansenon- heid. De veroordeling tot zijn wie je moet zijn in plaats van wie je wilt of Daar ligt de ongelijkheid die wij moeten blijven adresseren. Daarom gelijkheid in de kunt zijn. Daarmee belemmert hokjes denken de keuzevrijheid, en ont- richten we ons zo sterk op onderwijs. Wij moeten arrangementen, insti- kern aanpakt plooiingskansen. Het projecteert een statistische reductio ad absurdum op tuties, bureaucratie en taboes aanpakken die oude belangen en indelin- iemand. De verwachting van gedrag of mening ontneemt het individu de gen van de maatschappij in stand houden en die in de weg zitten van Daarmee ruimte om zelf te beslissen wat zij wil of doet. Deze onrechtvaardigheid mensen en hun kansen. Daar zit de belangenstrijd waar wij onze energie belemmert van groepsdenken is een grote motivatie voor een zeer actief antidiscri- op moeten blijven richten. hokjes minatiebeleid. Het is voor een liberaal onacceptabel dat “Mohammed denken de harder zou moeten werken slechts omdat hij Mohammed heet”. Dit is een pleidooi voor zelfvertrouwen in een sociaal-liberale politiek die kansenongelijkheid in de kern aanpakt. Niet verdwaalt in een zoek- keuzevrijheid, Handelen op basis van een groepsverwachting, een gemiddelde, een tocht naar problemen en oplossingen vanuit een denkwereld van ge- en ontplooi- kloof, heeft helaas vaak tot gevolg dat een groep en de associatie met het middelde karikaturen. Maar gericht zoeken naar de echte problemen en ingskansen probleem bevestigd en gefixeerd worden. We internaliseren de groep als oorzaken. Handelen met oog voor de echte individuen die die problemen drijver van gedrag, keuzes en identiteit. Tegelijkertijd wordt het contrast ervaren. Alle kinderen op jonge leeftijd naar die brede school en bijles met de niet-groep scherp gemaakt. Wie zit er wel en niet in? De maat- voor iedereen. Kansen en herkansingen in werk, wonen en onderwijs. schappelijke werkelijkheid van vage grenzen en ongrijpbare identiteiten Alle arbeidsmarktdiscriminatie aangepakt. Kiezen voor de duurzame en worden formele werkelijkheden met formele grenzen. Wat op haar beurt harmonieuze samenleving, omarmen van wat ons verbindt en uitgaan weer oproept tot actie op andere gebieden waar deze gefabriceerde groep van het vertrouwen in de eigen kracht mensen. Marty Smits ook bovengemiddeld is. Het sluit ook mensen uit. Van de groep, van een is een sociaal onderwerp of issue, maar ook van discussies. We zetten identiteiten vast, De karikatuur van het gemiddelde en het tweespalt zaaiende ‘wij ondernemer. scherpen tegenstellingen aan en bevriezen wat fluïde is. versus zij’-denken zorgt alleen voor afleiding van de weg naar echte resultaten. 1 Joost Sneller Tenslotte is beleid op basis van versimpelingen ook nog eens op meerdere is Tweede Kamerlid manieren inefficiënt. Allereerst is er altijd sprake van een aanzienlijk deel namens D66. van een groep die niet last heeft van het op te lossen probleem, maar wel bediend (en gelabeld) wordt met een ingreep. Andersom zijn er ook veel Joris Backer mensen die niet geholpen worden omdat ze geen onderdeel zijn van een is Eerste Kamerlid groep, maar wel het probleem hebben. Inefficiëntie wordt nog verder aan- namens D66. gejaagd doordat mensen zich moeilijk in hokjes laten vangen. In de prak- tijk kunnen we maar zeer zelden de knip tussen de ene of de andere groep goed maken. Zelfs bij ‘simpele’ zaken als rijkdom loopt de beleidsuitvoer- der al snel vast op de afweging tussen vermogen en inkomen, incidenteel en structureel, liquide en niet-liquide. Op pad gestuurd met goedbedoeld gericht beleid loopt de uitvoerder al snel aan tegen de mensen die wel be- hoefte hebben aan hulp, maar die hij niet mag helpen of klopt hij aan bij mensen die hulp moeten krijgen, maar de hulp echt niet nodig hebben. Paradoxaal genoeg verzandt maatwerk gericht op groepen snel in verstik- kende bureaucratie die op grote afstand van echte mensen staat. idee December 2019 98 Duurzaamheid is alleen voor de welgestelde, happy few 99

via belastingen te financieren, vraagt de met de ‘regel van Tinbergen’ die, in mijn Sociaal-liberaal Nederlandse overheid van burgers om zelf woorden, luidt: je moet net zoveel doelen debat op de markt de oplossingen voor de transitie hebben, als je middelen hebt. Oftewel: als te kopen. Naarmate je loon lager is betaal je wilt nivelleren, moet je daar beleid op Stelling je dus steeds onevenrediger meer voor je maken. Als je duurzamer wilt worden moet verduurzaming en die onbalans wordt niet je daar ánder beleid op maken, met eigen Duurzaamheid rechtgezet met subsidies. Dus: de investe- Tegen middelen. Recent onderzoek, bijvoorbeeld ringen zijn het makkelijkst voor de happy van het CPB, blijft de ‘regel van Tinbergen’ Tobias van Elferen is alleen voor few en relatief het duurst voor de rest. bevestigen. Met andere woorden: durf het aan om rijken te bevoordelen als dat je de welgestelde, Consumptie veroorzaakt de duurzaam- Duurzamer handelen is een morele duurzame beleidsdoelen dient. heidsproblemen, maar de vervuilende plicht. We hebben allemaal de aarde in happy few happy few betalen niet bruikleen van toekomstige generaties. Daarnaast ontkom je niet aan beleid wat De aanjager van de duurzaamheidsvraag- Dat maakt het ook logisch om na te den- iedereen raakt, maar door economische stukken is consumptie. Primair van energie ken over hoe we zoveel mogelijk men- ongelijkheid door sommige groepen meer en secundair van alle goederen. Consumptie sen meekrijgen in duurzaam handelen. gevoeld wordt. Immers, de hoofdnoe- Voor hangt samen met financiële welvaart, hoe mer waaronder vervuilende activiteiten meer je daarvan hebt, hoe groter je bijdrage Dat mag echter niet verward worden plaatsvinden is: consumptie. Echt effectief PJ Beers aan de onduurzaamheid zal zijn. Echt iets met het uitgangspunt dat iedereen blij beleid zal zich vrijwel altijd richten op voor de happy few dus. Dat vraagt om het moet zijn met alle vormen van duurzaam verlaging daarvan. Minder vliegen, minder Dat zou natuurlijk onzin moeten zijn. duidelijk belasten van die consumptie. Maar beleid. Daarnaast staat de effectiviteit van vlees, het gaat pas echt gebeuren als het De toekomst is immers van iedereen. dat gebeurt in Nederland niet. Eerder om- duurzaam beleid onder druk als er andere te duur wordt. En dat betekent ook dat Maar in de hedendaagse Nederlandse gekeerd – de industriële grootverbruikers doelstellingen aan toe worden gevoegd: de beneden-modale inkomens er meer praktijk is het meer dan waar. Daar betalen een schijntje aan energiebelasting economisch nivelleren én duurzaam beleid van ‘voelen’ dan bovenmodale inkomens. zijn drie oorzaken voor. terwijl de kleinverbruikers het maximale kunnen elkaar bijten. Ik bepleit dan ook Deze prijseffecten lijken de enige werkza- tarief dragen. Wat we nodig hebben: Een beide beleidsdoelstellingen gescheiden me maatregel, want de doelmatigheid en Duurzaamheid is het makkelijkst voor ETS met veel hogere prijzen voor uitstoot, te houden. moraliteit van elkaar aanspreken ligt onder huiseigenaren met geld op de bank een vleestaks, een vliegtaks, een verbod op vuur: het gaat niet snel genoeg en het ont- Duurzaamheid kost geld. Duurzame korte vluchten, een SUV-taks. Dit zijn alle- Duurzaamheid doen we samen, zo heet slaat bedrijven en de overheid van de grote energie? Dat vergt een fossielvrij energie- maal belastingen die vooral de happy few het vaak. In veel gevallen kan dat ook, opdracht en regulerende mogelijkheden systeem. Elektriciteit uit wind, water en zullen raken, alleen, het politieke draagvlak denk aan woningisolatie, minder vliegen die ze hebben. Overheden moéten daarom zon, warmte zonder gasaansluiting. De ontbreekt. De Nederlandse politiek wil of minder vlees eten. Maar vaak ook niet. vuile consumptie snel duurder maken. burger kan wel wat subsidie krijgen voor helemaal geen duurzaamheidstransitie. Denk aan elektrisch rijden. Hoe je het ook Minder kunnen vliegen is geen nadeel van het verduurzamen van zijn/haar huis, wendt of keert: slechts een kleine groep het beleid, het is de bedoeling, ook al raakt maar de kosten die daarbij moeten worden Alle claims over “het groenste kabinet van betreedt elk jaar de nieuwe automarkt. het niet iedereen in dezelfde mate. gemaakt zijn voor eigen rekening. Daarbij, Nederland” ten spijt zien we ook weer in We hebben deze kleine groep wel hard zodra je als burger geen huiseigenaar bent, de huidige stikstofcrisis dat de politieke wil nodig om de elektrische occasion van Ik bepleit geen grotere inkomenson- of als lid van een VVE, is het veel moeilijker voor enige substantiële verandering (duur- de toekomst aan z’n eerste eigenaar te gelijkheid. Echter, als we onze klimaat- om verduurzaming uit te voeren. Kortom, zaamheidstransitie) ontbreekt. Dat is ook helpen. Een fiscaal voordeel voor deze doelstellingen willen halen, moeten we verduurzamen is vooral makkelijk als je het verborgen curriculum in bovenstaande groep ‘rijken’ is nu noodzakelijk om snel duurzaamheidsbeleid niet vermengen met het geld al op de bank hebt, én eigenaar argumenten. De politieke wil ontbreekt om duurzame meters te maken. nivelleringsbeleid. 1 bent van (zelfstandig kunt beslissen over) de individuele vrijheden van de happy few je huis. De happy few dus. en haar aspirant leden op te offeren voor Het voelt instinctief vreemd om de ‘rijken’ de toekomst van onze kinderen. De politiek een fiscaal voordeel te geven. Politici en Tobias van Elferen is fractievoorzitter Investeringen voor duurzaamheids- wil geen duurzaamheid. 1 beleidsmakers slaan immers graag twee voor D66 in de gemeenteraad van Nijme- transitie worden ongenivelleerd aan vliegen in één klap: “Maak de kloof arm- gen. Hij is in het bijzonder geïnteresseerd de markt overgelaten rijk kleiner én red de aarde!”. Is dat wel in de ideologische en levensbeschouwelij- De Nederlandse overheid jaagt die PJ Beers is onderzoeker bij DRIFT. echt verstandig? De Nederlandse hoog- ke kant van het politiek debat. oneerlijkheid nog eens aan. In plaats van leraar en econoom Jan Tinbergen won de transitie collectief te organiseren en in 1969 de Nobelprijs voor de Economie idee December 2019 Middelgrote steden 100 Marthe Hesselmans & Astrid Elfferich · Iedere stad een Koolmeesloket 101

In 2020 komt minister Koolmees met een nieuwe inburgeringswet waarin gemeenten de regie krijgen. Terecht, maar gaat het helpen? Wat als een gemeente haar gevestigde inwoners al niet mee krijgt? Vooral middelgrote stadsgemeenten lopen risico. Denk aan de Helmonds en Schiedams van Nederland, waar jongeren wegtrekken en ouderen blijven, waar kantoren leeg staan én waar relatief veel nieuw- komers wonen. Om inburgering hier te doen slagen, zal Koolmees meer moeten doen voor de stad zelf.

Data… Weet wat er speelt in ‘Midsize NL’. Het zijn de middelgrote steden, van 50 tot 100 duizend inwoners, waar veel nieuwkomers zich uiteinde- lijk zullen vestigen. Bijna 17 procent van de Nederlanders, 2,9 miljoen, woont hier al. Steden als Almelo, Capelle en Gouda staan in de top vijf van gemeenten met grote migratiediversiteit. 1 In Capelle, maar ook in 1 | Jenissen, R., Engbersen, Schiedam en Amstelveen is het percentage inwoners met een zogeheten G., Bokhorst, M. & Bovens, M. (2018). De nieuwe ver- niet-westerse migratieachtergrond hoger dan de 23 procent in Utrecht. scheidenheid, p. 54. Voor Utrecht en de andere G4-steden is volop aandacht. Een Den Haag kan aanspraak maken op nationale fondsen voor grootstedelijke diver- 2 | RIGO (2019). Stand van de woonruimteverdeling. siteit in het onderwijs. Een Rijswijk, dat aan Den Haag zit vastgeplakt en Wachttijden en verdeling in heel wat anderstalige kinderen uit het Haagse Escamp op haar scholen de praktijk. heeft, kan dat niet. erman W outers H erman foto

Steden als Rijswijk en Gouda krijgen zelden de aandacht, en de daarbij behorende hulpmiddelen, die de grote steden krijgen. Ondertussen Almelo, Capelle Iedere stad kampen ze wel met grootstedelijke vraagstukken. Middelgrote steden en Gouda staan zien evengoed hun inwoneraantal stijgen en het huizenaanbod krimpen. in de top vijf De gemiddelde groei van middelgrote steden zat het afgelopen decenni- van gemeenten een Koolmeesloket um boven het landelijk gemiddelde. Ook het aantal nieuwkomers stijgt in veel middelgrote steden al jaren gestaag. En net als in de grote steden met grote mi- Door Marthe Hesselmans & Astrid Elfferich is er sprake van woningnood, met name in de middelgrote steden van gratiediversiteit Noord- en Zuid-Holland en Utrecht. In 2017 waren hier op veel plaatsen minder dan 2,4 van de 100 woningen te koop, het landelijke gemiddel- de. Daarbij zien middelgrote steden steeds langere wachttijden voor sociale huur. Dat speelt met name in de Randstad, maar ook in een stad als Hengelo stijgt de wachttijd. Gemeten in gemiddelde inschrijfduur, zit Hengelo met 4,5 jaar zelfs boven universiteitsstad Groningen en het stadsgewest Haaglanden. 2 idee December 2019 Middelgrote steden 102 Marthe Hesselmans & Astrid Elfferich · Iedere stad een Koolmeesloket 103

Dynamiek… Met de wegtrekkende jongeren, loopt het arbeidspotentieel terug in middel- Om te kunnen inburgeren, helpt het als een stad al haar inwoners grote steden, wat het ook weer minder kansen kan bieden, zoals op werk, onderwijs en ondernemerschap. aantrekkelijk maakt voor bedrijven om Dat vraagt een zekere dynamiek en juist daar schort het aan in menig zich hier te vestigen. Ruim de helft van middelgrote stad. Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht mogen de middelgrote steden had in 2017 meer ieder grote problemen hebben, ze maken ook aanspraak op grote sub- kantoorleegstand dan het landelijk sidies, zie het Nationaal Programma Rotterdam Zuid, om nieuwe groei gemiddelde. In de periode 2008–2018 is te creëren. Bovendien zijn het magneten. In toenemende mate trekken slechts in vier van hen het aandeel van deze grote steden alles aan wat potentieel heeft: innoverende bedrijven, leeg kantooroppervlakte gedaald, bij de hoogopgeleide expats, ervaren bestuurders, kansrijke jongeren. rest is het cijfer gestegen.

Bij middelgrote steden zien we eerder het omgekeerde. Op veel plekken In deze steden zien we nu een lastige is sprake van vergrijzing, zeker ten opzichte van grote steden. Negentien samenloop ontstaan: er zijn steeds procent van de mensen die in middelgrote steden woont, is minimaal minder werkenden voor een toenemend 3 | Hoogerbrugge, M., K. 65 jaar oud, wat een stuk hoger is dan de 13 procent van de G4. 3 Jongeren aantal ouderen dat steeds meer zorg van Dijken en N. Gastkemper gaan elders studeren en blijven vervolgens weg. Ook nadat ze eenmaal nodig heeft. Ondertussen neemt het (Platform31) (2017). Naar een strategie voor middelgrote zijn afgestudeerd en zelf kinderen hebben gekregen, blijven ze in de aantal voorzieningen eerder af. Winkels steden, p. 14. (buurt van de) grote stad. Opvallend hierbij is het opleidingsniveau in staan steeds vaker leeg. Ruim de helft middelgrote steden. In 2018 hadden slechts twaalf middelgrote steden van de middelgrote steden had in 2018 4 | Statline CBS (2019). Regionale kerncijfers meer hbo- en wo-opgeleiden dan het landelijk gemiddelde van 31 pro- relatief meer winkelleegstand dan Den Haag, van de G4 de stad met de Wie kan, Nederland. [dd 29-10-2019]. cent. 4 De grootste steden zitten alle vier boven dat gemiddelde. hoogste leegstandscijfers. Ook bibliotheken, culturele instellingen, zorg- trekt weg en en onderwijsvoorzieningen in middelgrote steden komen onder druk te bedrijven en staan. Zoals de Amersfoortse wethouder Willem-Jan Stegeman onlangs voorzieningen in het AD vertelde: “Kleinere steden met een zwembad hebben dan soms niks meer over.” 5 gaan mee

Figuur 1 Het wordt er allemaal niet dynamischer door, met een vicieuze cirkel 5 | Nieuwenhuis, M. (2019). Nederland kent als mogelijk gevolg: wie kan, trekt weg en bedrijven en voorzieningen Rijk zwemt in het geld, bij ons moet het zwembad 42 middelgrote gaan mee. dicht. In: AD [dd 16-09-2019]. gemeenten met tussen de 50 en 100 duizend inwoners Identiteit… Wat motiveert om in te burgeren? Een stad om trots op te zijn. Grote steden hebben als voordeel dat ze vaak al een (internationale) merknaam hebben en een lange geschiedenis van migratie kennen. Steden als Am- sterdam en Rotterdam zijn door de eeuwen heen gevormd door nieuw- komers uit binnen- en buitenland. Het zijn steden met ‘super diversiteit’: de minderheid is in de meerderheid. Een grote stadsidentiteit lijkt soms inclusiever dan een nationale identiteit. Turks-Nederlandse jongeren zeggen zich eerder verwant te voelen met de stad Rotterdam dan met het land Nederland.

Zouden nieuwkomers zich ook Apeldoorner noemen of Zoetermeerder? Wellicht. Maar dan moet er wel geïnvesteerd worden in zo’n stad en in haar diverse inwoners. Oud-burgemeester Bart Somers deed dat in Mechelen. Jarenlang stond deze Vlaamse middelgrote stad met ruim 30% migranten bekend om verpaupering en verrechtsing. De liberale Somers zette er in op wijkverbetering, veiligheid, werkschepping en inclusie, idee December 2019 Middelgrote steden 104 Sjors Wijlhuizen · De emancipatie van het individu en scheidslijnen in samenleving 105

compleet met grote foto-installaties van Mechelaars met 128 verschillen- de achtergronden door de stad. Hij werd tot tweemaal toe herkozen en Mechelen geldt nu als de trots van Vlaanderen en van haar eigen inwo- ners, oud en nieuw. Door Sjors Wijlhuizen

Mechelen is vast niet alleen een succesverhaal, alleen al omdat de stad nu zo populair aan het worden is dat veel gevestigde inwoners haar hui- De emancipatie zen niet meer kunnen betalen. Wel laat Mechelen zien dat het mogelijk is om als middelgrote stad een sterke eigen dynamiek te ontwikkelen. Daarbij mag Dat zien we ook in Nederland. In bijvoorbeeld Kampen, Woerden of van het individu het Rijk best een Lansingerland gaat het prima. Deze steden blinken wellicht niet uit in handje helpen, stadsidentiteit, maar compenseren dat met leefbaarheid. Hier zijn veel en scheidslijnen bijvoorbeeld voorzieningen, is er weinig winkel- en kantoorleegstand en ook met de meeste inwoners gaat het goed in termen van werk, inkomen en gezond- In reactie op ‘Wat is met één loket heid. Dé middelgrote stad bestaat dan ook niet. sociaal-liberalisme?’ in samenleving voor al uw hulp- vragen In idee 203 (2018) verscheen een essay Een Koolmeesloket… van Coen Brummer. Kansengelijkheid is een belangrijke pijler onder het Iedere middelgrote stad zal daarom een eigen aanpak moeten ontwikke- De redactie nodigt een liberalisme en door Rob Jetten veelvuldig genoemd len om alle inwoners mee te krijgen. Maar daarbij mag het Rijk best een aantal denkers uit om als een van de speerpunten van D66. Het is het thema handje helpen, bijvoorbeeld met één loket voor al uw hulpvragen. Wouter daarop te reflecteren Koolmees is niet alleen minister van inburgering, maar ook van de par- vanuit hun expertise. van het partijcongres in Breda en het onderwerp kwam ticipatiewet, pensioenen, wajong, ww, schulden en nog veel meer. Het ruimschoots aan bod op het afgelopen symposium zijn allerlei sociale zaken die een ingewikkelde en steeds meer digitale van de Mr. Hans van Mierlo Stichting. Het is dan ook 6 | Brandsma, J. en B. Zuider- bureaucratie kennen. Nederlanders, met of zonder migratieachtergrond, niet gek dat Coen Brummer dit onderwerp aansnijdt vaart (2019). Ombudsman: in grote, kleine of middelgrote gemeenten, lopen cruciale voorzieningen Elke gemeente moet een in zijn essay “Wat is sociaal-liberalisme?”. hulploket krijgen. In: Trouw mis omdat de weg ernaar toe te moeilijk is geworden. Bied hen een loket [dd 31-10-2019]. met echte mensen die kennis van zaken hebben. Bied daarbij liefst ook concrete programma’s om mensen op weg te helpen, of dat nu met een Als één van de vier kenmerken van sociaal-liberalisme benoemt hij taal- of IT-cursus is, sollicitatietraining of schuldhulpverlening. De emancipatie van het individu. Emancipatie is volgens Brummer het streven naar kansengelijkheid, het willen beëindigen van ongerecht- Marthe Hesselmans Zo’n algemeen hulploket is geen origineel idee. Ombudsman Reinier van vaardigde beperkingen die staat en maatschappij opleggen aan mensen. werkte tot voor kort Zutphen opperde het laatst nog in Trouw. 6 Sommige gemeenten kennen als senior onderzoeker al ‘sociale loketten’ waar burgers zonder afspraak langs kunnen komen Nu is dit op zich geen onderscheidend kenmerk van het sociaal-libe- bij de Mr. Hans van voor vragen over wonen, zorg en welzijn. Ook zien we het in andere ralisme. Ook klassiek liberalen en sociaal democraten zullen een vorm Mierlo Stichting en nu landen, zoals de Portugese “one-stop-shops” waar inwoners terecht van kansengelijkheid onderschrijven. Wat het sociaal-liberalisme echter bij de Wetenschap- kunnen voor wel 30 verschillende voorzieningen, van sociale verzekerin- kenmerkt volgens Brummer is dat de focus van emancipatie ligt op pelijke Raad voor het gen tot opleiding en sport. De ‘shops’ waren oorspronkelijk bedoeld om het individu in plaats van op de groep. Individuen kunnen immers tot Regeringsbeleid. Zij migranten, met of zonder verblijfsstatus, te helpen hun weg te vinden in meerdere groepen behoren, stelt Brummer. Een individu heeft niet één schrijft deze bijdrage de stad. Inmiddels zijn ze door ontwikkeld tot “burger spots” waar alle enkele identiteit, maar meerdere. Hierdoor behoort een persoon nu eens op persoonlijke titel. inwoners terecht kunnen voor persoonlijke hulp bij diensten die veelal, tot de meerderheid, dan eens tot de minderheid. Naargelang de omge- en soms alleen nog maar, online te vinden zijn. ving waar het individu zich in bevindt worden bepaalde aspecten van Astrid Elfferich zijn of haar identiteit benadrukt. Brummer concludeert hieruit dat het is politicoloog en Of minister Koolmees hier nu zijn naam aan wilt verlenen of niet, het sociaal liberalisme de nadruk moet leggen op de algemene voorwaarden werkt als onderzoeks- gaat uiteindelijk om de oprechte aandacht voor alle inwoners waar ze waaronder individuen in vrijheid kansen kunnen grijpen. “Maatregelen assistent bij de Mr. ook wonen. Niet iedere stad hoeft een hyper dynamische innovatie-hub die van toepassing zijn op leden van een bepaalde groep, zoals verplich- Hans van Mierlo Stich- te zijn. Capelle hoeft geen Amsterdam te worden en ook geen Woerden. tende quota, passen niet bij het sociaal-liberalisme.” De emancipatie van ting op het project Maar er moet wel een fundament aan voorzieningen en kansen zijn, de groep vindt plaats door middel van de emancipatie van het individu, Kansengelijkheid. een stad waarvan we burger willen zijn. 1 en niet andersom. idee December 2019 In reactie op het essay ‘Wat is sociaal-liberalisme?’ 106 Sjors Wijlhuizen · De emancipatie van het individu en scheidslijnen in samenleving 107

Mijn stelling is dat de emancipatie van het individu in sommige gevallen Dit brengt me direct op de tweede premisse. De scheidslijnen waarlangs maatregelen vereist die alleen van toepassing zijn op een bepaalde groep. kansen verdeeld zijn heffen zichzelf niet op, maar worden in sommige Als het zo is dat kansen ongelijk verdeeld zijn langs bepaald scheidslij- gevallen zelfs dieper. De verschillen tussen een kansrijke elite en het nen die er niet toe zouden mogen doen en als het zo is dat deze scheids- kansarme precariaat groeien. De verschillen tussen arm en rijk, hoger lijnen zichzelf niet opheffen maar versterken dan is beleid gericht op Waar groepen en lager opgeleid en daarmee kansarm en kansrijk groeien. Als deze bepaalde groepen om de kansen in de samenleving gelijk te verdelen structureel be- scheidslijnen zich steviger in onze samenleving verankeren, dan is er gerechtvaardigd. Ik beargumenteer dat de twee premissen die hierboven nadeeld worden sprake van een structurele ongelijkheid. Dit soort structurele ongelijkhe- genoemd worden beiden het geval zijn, en dat de conclusie daaruit volgt. zijn maatrege- den komen voort uit complexe sociale structuren en zijn niet direct toe te schrijven aan individuele acties. Ten eerste de premisse dat kansen ongelijk verdeeld zijn langs scheids- len gericht op lijnen die er niet toe zouden mogen doen. Kim Putters, directeur van bepaalde groe- Het oplossen van deze structurele ongelijkheden rechtvaardigt dan ook het Sociaal Cultureel Planbureau, maakte op een symposium van de pen gerecht- dat beleid soms gericht is op de emancipatie van bepaalde groepen. Mr. Hans van Mierlo Stichting over kansengelijkheid (5 november 2019) vaardigd Enkel het creëren van ‘algemene voorwaarden waaronder individuen inzichtelijk hoe kansenongelijkheid gekoppeld is aan bepaalde ken- kansen kunnen grijpen’ is hier niet voldoende. Onderwijs is een bijvoor- merken. Migranten, vrouwen en lager opgeleiden hebben in Nederland beeld een ‘algemene voorwaarde’ en een belangrijke factor in emancipa- De emancipatie minder kans op een goede baan. Iemands gender of afkomst zou geen tie en het bewerkstelligen van kansengelijkheid. Maar dit is soms niet van de groep invloed mogen hebben op iemands positie op de arbeidsmarkt. Deze zou genoeg. Om het voorbeeld van een quotum voor vrouwen in de top van vindt plaats moeten worden bepaald door iemands verdiensten, een klassiek liberaal het bedrijfsleven aan te halen: het is niet zo dat vrouwen hier onderver- door middel uitgangspunt. Hoe zit het dan met opleiding? Dat een hoger opleiding- tegenwoordigd zijn omdat ze niet hetzelfde onderwijs hebben genoten van de eman- sniveau betere baankansen geeft is geen verkeerde zaak. Echter, Putters als mannen. Het is het vrouw zijn, met alle culturele en sociale conse- liet aan de hand van statistieken zien dat de beste voorspeller of een kind quenties hiervan, dat de barrière vormt. De algemene voorwaarden zijn cipatie van het hoger onderwijs zal genieten is of zijn of haar ouders hoger onderwijs niet altijd in staat om een level playing field te creëren waarop iedereen individu, en hebben genoten. Het sociale milieu waarin iemand opgroeit is een factor gelijke kansen heeft. Waar groepen structureel benadeeld worden zijn niet andersom die er niet toe zou mogen doen. maatregelen gericht op bepaalde groepen gerechtvaardigd.

Op het genoemde symposium van de Mr. Hans van Mierlo Stichting trapte Brummer af met de woorden: wij sociaal-liberalen houden niet zo van scheidslijnen, omdat scheidslijnen groepen impliceren. Ik heb hier- boven beargumenteerd dat het denken in termen van groepen soms ge- rechtvaardigd is. Dit wil echter niet zeggen dat een individu gereduceerd kan worden tot de kenmerken van een groep waartoe hij of zij behoort. Ik ben het met Brummer eens als hij stelt dat een mens over meerdere identiteiten bezit. Geen enkele identiteit is op zich definiërend voor een persoon. Het is inderdaad onwenselijk om een persoon te reduceren tot ‘vrouw’, ‘migrant’ of ‘lager opgeleide’. Dit doet geen recht aan de plurifor- miteit van een persoonlijkheid en de vrijheid van een ieder om zichzelf te definiëren. Echter, emancipatie vereist soms het expliciet maken van bepaalde identiteiten waarlangs scheidslijnen zich aftekenen. Door een Sjors Wijlhuizen bepaald aspect van iemands identiteit expliciet te maken wordt aandacht studeerde Interna- gevestigd op de ongelijkheid, wat het startpunt is van het zoeken naar tionale Betrekkingen maatregelen om deze ongelijkheid weg te nemen. en Wijsbegeerte aan de Universiteit Leiden. Mijn betoog is dan ook niet in strijd met het uitgangspunt dat het indi- Momenteel werkt vidu uiteindelijk centraal staat. De emancipatie van het individu als doel hij als consultant in kan als middel vereisen dat we onze blik op de maatschappij ook laten de publieke sector. rusten op groepen. Want het zijn niet enkel scheidslijnen die groepen impliceren, maar ook groepen die scheidslijnen veroorzaken. Om deze scheidslijnen te vereffenen en gelijke kansen aan ieder individu te bei- den is een groepsgericht blik gerechtvaardigd. 1 idee December 2019 Bericht uit de Eerste Kamer 108 Boris Dittrich · Een voet tussen de (achter)deur. 109

Gelukkig heeft D66 het bij de kabinetsonderhandelingen voor elkaar ge- kregen dat er een stap wordt gezet richting oplossing van de achterdeur- problematiek. En dat na onder handeling met CDA en CU, twee partijen die mordicus tegen het gebruik van cannabis zijn. In de Eerste Kamer is Verkoop voor het wetsvoorstel van de regering aangenomen dat gaat over het inkade- recreatief ren van het gedoogbeleid ten aanzien van soft drugs. Het gaat dus niet gebruik wordt over harddrugs. Het voorstel behelst een experiment in tien gemeenten gedoogd, maar met een gesloten systeem. Van teler, vervoerder, naar verkoop aan de consument in de coffeeshop. Alle coffeeshops in die tien gemeenten teelt en inkoop moeten aan het experiment meedoen. De cannabisproducten worden op blijft strafbaar. Nederlandse bodem geteeld en verkocht. De producten worden gere- Waarom? gistreerd en geadministreerd. Het is een gesloten systeem. De achter- deur van de coffeeshop wordt dichtgedaan en de cannabis komt via de voordeur naar binnen. Via etikettering en voorlichting door het coffee- Een voet tussen shop-personeel krijgt de consument informatie over de cannabis. Goed gedogen komt niet voort uit gemakzucht, is geen schouderopha- lend wegkijken, maar is een doelbewuste keuze. Het is de uitlaatklep van de (achter)deur de rechtsstaat in situaties waarin wetten of internationale verdragen een oplossing voor een probleem onmogelijk maken en er andere belangen, bijvoorbeeld het volksgezondheidsbelang, in het geding zijn. Eindelijk Ik herinner me de komst van de eerste coffeeshop in Nederland zullen er na een halve eeuw stappen vooruit worden gezet. Helaas zullen nog goed. Het was Coffeshop Sarasani in Utrecht. Begin jaren zeventig we er rekening mee moeten houden dat de georganiseerde criminaliteit kwam de conrector bij ons in de klas van de middelbare school en stak niet blij zal zijn dat een zo lucratieve inkomstenbron zal opdrogen. vermanend zijn vinger op. ‘Er is vlakbij in een werfkelder aan de Ou- Misschien worden teeltplantages vernield, vinden er berovingen tijdens degracht een coffeeshop, ze roken er stickies en de politie doet er niets het vervoer plaats, of inbraak, diefstal en brandstichting in coffeeshops. tegen! Ik waarschuw jullie! Ik wil niemand van jullie daar ook maar in D66 heeft er bij de regering op aan gedrongen dat de politie de noodzake- de buurt zien!’ De woorden van de conrector maakten diepe indruk ons. lijke bescherming zal bieden, wanneer dat nodig is. We waren een jaar of vijftien. De volgende dag gingen we in de pauze met een groepje uit de klas meteen naar de Oudegracht om te kijken hoe Het is goed dat de consument in het experiment van het gesloten sys- Bericht zo’n coffeeshop eruit zag en wat een stickie was. Dit was bijna vijftig jaar teem weet wat hij in de coffeeshop koopt. Op het etiket, op de verzegelde uit de geleden. Sindsdien is er wat beleid betreft weinig veranderd. verpakking, staat het THC-gehalte, en het CBD-gehalte. Bovendien weet de consument dat er geen slechte gewasbestrijdingsmiddelen zijn ge- Eerste De verkoop en het gebruik van soft-drugs worden onder bepaalde voor- bruikt. Daarnaast volgt het coffeeshop-personeel een cursus om klanten Kamer waarden gedoogd, maar de inkoop en levering aan de achterdeur van de wegwijs te maken. Er komt een bijsluiter met gebruiksinformatie over de coffeeshop is verboden. Dit is de kern van het Nederlandse gedoogbeleid cannabis en de (on)gewenste effecten en bijwerkingen. Wat niet weg- Boris voor soft drugs. De gezondheid van mensen staat voorop. Hard-drugs neemt dat het gebruik van cannabis ook nadelige gezondheidseffecten Dittrich worden van soft-drugs onderscheiden. Dit pragmatische beleid begon kan hebben, al staat het op de lijst van schadelijke drugs, gepubliceerd onder CDA minister van Justitie van Agt, bijna een halve eeuw geleden. door de Jellinek-kliniek, gespecialiseerd in verslavingszorg, op plek 10, Het wordt tijd dat er verandering komt in de ongerijmdheid: verkoop na bijvoorbeeld cocaine, heroine, amfetamine, maar ook genormaliseer- voor recreatief gebruik wordt gedoogd, maar teelt en inkoop blijft straf- de drugs als alcohol, tabak en slaap- en kalmeringsmiddelen. baar. Waarom? Begin jaren negentig was ik rechter in de rechtbank van Alkmaar en deed De georganiseerde criminaliteit verdient in Nederland goud geld of ik veel psychiatriezaken. Mij viel toen op dat er soms jonge mensen wa- beter gezegd zwart geld aan de achterdeur van de coffeeshops. Daarnaast ren opgenomen in psychiatrische instellingen vanwege een zogenaam- worden miljarden verdiend met handel en in- en export in hard drugs. de cannabis-psychose, waardoor zij een gevaar waren geworden voor Dat geld is deels in de bovenwereld geinvesteerd en leidt tot ondermij- zichzelf of hun omgeving. Er zijn dus kwetsbare groepen in de samen- ning van de rechtsstaat. De georganiseerde misdaad is meedogenloos. leving bij wie cannabis slecht uitwerkt. D66 heeft in de Eerste Kamer de De moord op advocaat Derk Wiersum en de afrekeningen binnen het toezegging gekregen dat in het kader van de preventie-aanpak kwetsbare criminele milieu spreken boekdelen. groepen, zoals jongeren in instellingen, specifieke aandacht krijgen. idee December 2019 Bericht uit de Eerste Kamer 110 111

De prijs in de gesloten coffeeshop-keten komt tot stand door onderhan- delingen tussen telers en coffeeshops. Dat gebeurt ook in het gesloten Sociaal-liberaal buiten de politiek systeem van de medicinale cannabis, waar we in Nederland al jarenlang Hans Vijlbrief ervaring mee hebben opgedaan. Maar toch, als in het experiment de prijs te hoog wordt, dan zullen klanten uitwijken naar het goedkopere illegale circuit. Misschien gaat dat illegale circuit doelbewust onder de bodem- prijs zitten om het experiment kapot te maken. Daar moet goed op gelet worden tijdens het experiment. Het gedoog- beleid heeft Ons hebben berichten bereikt dat coffeeshophouders en potentiele telers bijna vijftig geen bankrekening kunnen openen omdat banken weigeren medewer- jaar bestaan, king te verlenen. De rechtbank Amsterdam heeft nu de ABNAMRO-bank verplicht om telers die aan het experiment willen meedoen, een bankre- ondanks de kening te geven. Dat vonnis moet ook gelden voor andere banken. D66 Nederlandse wil dat een ondernemer die een Verklaring omtrent Gedrag kan over- verdragsrech- leggen, door de BIBOB-screening is gekomen en aan het experiment wil telijke ver- deelnemen, een kans verdient. plichtingen Per maart 2019 waren er 570 coffeeshops in Nederland, verspreid over 102 gemeenten. In het experiment doen 10 gemeenten mee met in totaal 79 coffeeshops. Dat is dus bijna 1 op de 7 van alle coffeeshops in Nederland. Dit is dus een experiment dat qua grootte wetenschappelijk verantwoord is en mogelijkheden biedt om andere landen te overtuigen dat via het experiment het huidige Nederlandse gedoogbeleid wordt ingekaderd. Midden jaren negentig bekritiseerde het Frankrijk van president Chi- rac het Nederlandse gedoogbeleid. Na veel ambtelijke en diplomatieke uitleg, ook op ministerieel niveau, heeft Frankrijk zich vervolgens bij het Nederlandse gedoogbeleid neergelegd. Ook Duitsland en Belgie hadden toen kritiek. Het gedoogbeleid heeft bijna vijftig jaar bestaan, ondanks de Nederlandse verdragsrechtelijke verplichtingen. Nu door het experiment Sociaal-liberaal een nadere afbakening plaatsvindt (een gesloten systeem op Nederlandse ‘Sociaal- ben je niet alleen bodem en dus geen import meer van buitenlandse cannabis via buiten- in de politiek. lands grondgebied, de bestaande regels handhaven waar coffeeshops aan Ook daarbuiten moeten voldoen) is het logisch dat internationaalrechtelijk gezien het liberalisme hanteer je bepaalde experiment geen onoverkomelijke hindernissen zal ontmoeten. Canada normen en waarden. heeft in 2018 softdrugs gelegaliseerd en werd internationaal ook niet op Voor idee spreekt de vingers getikt. Het experiment gaat in totaliteit ruim vijf jaar duren. mag geen Piet van Mourik sociaal-liberalen Maar wanneer is het experiment eigenlijk geslaagd? Terecht legt de die buiten de commissie Knottnerus die de regering adviseert de lat niet al te hoog: politiek actief zijn, als er geen verslechtering optreedt, is het succesvol introduceren van Veronica- op zoek naar hoe een gesloten keten al winst omdat de georganiseerde criminaliteit het sociaal-liberale de pas is afgesneden. Laten we hopen dat het slaagt en het dan zittende kompas ook daar kabinet zorgt voor een landelijke regeling. 1 liberalisme van toepassing is.

Boris Dittrich is lid van de Eerste Kamer voor D66 en voorzitter van de vaste worden’ Kamercommissie voor Binnenlandse Zaken, Algemene Zaken, Hoge Colleges van Staat en het Koningshuis. idee December 2019 Sociaal-liberaal buiten de politiek 112 Hans Vijlbrief · ‘Sociaal-liberalisme mag geen Veronica-liberalisme worden’ 113

Het huis van Hans Vijlbrief ligt verborgen op Hoe ben je betrokken geraakt bij D66? ‘Ergens rond 2005 ben ik lid geworden van D66. Naast dat ik me kon vinden in het gedachtengoed één van de mooiste plekken in het Groene Hart. van D66 speelde een belangrijke rol Laurens Jan Brinckhorst, die ik als Na een joviaal onthaal en genietend van een kop minister had. Daarvoor had ik ook al met D66-ministers gewerkt dus ik kende de partij vanuit deze hoedanigheid. Bij EZ werkte ik met Kajsa cappuccino ontwaar ik links en rechts tussen het Ollongren en Steven van Weyenberg. Mijn lidmaatschap is ook psycho- smaakvol ingericht interieur mobiele telefoons logisch interessant. Door mijn toen linkse, oudere broers werd ik dat aanvankelijk ook. Mijn vader was een liberale ondernemer en ik ben er en iPads. Een bezige bij denk ik terwijl intussen ergens tussenin gaan zitten.’ op een ontspannen manier ons gesprek van start Hoe zit het sociaal-liberaal zijn in je? ‘Daarvoor maak ik een zijstap. Ik gaat. Met nadruk op gesprek. Snel ontdek ik te ben een boek aan het schrijven over populisme. Dat is een project dat ik doen te hebben met enerzijds de erudiete profes- volgend jaar wil afronden. Dat vertel ik omdat ik naarmate ik verder raak in dat boek en steeds meer lees, het gevoel begin te krijgen dat de echte sor en anderzijds de pragmaticus die zaken voor hardcore liberalen ergens moeite mee hebben, namelijk verantwoorde- elkaar krijgt. Zo word ik een uur lang onderge- lijkheid. Hoe langer hoe meer ik word ik een liberaal die vooral nadruk legt op verantwoordelijkheid.’ dompeld in een college waarin maatschappelijke, regelmatig in historisch-wetenschappelijk per- Waarom hebben liberalen daar moeite mee? ‘De Veronica-liberalen, zeg maar de liberalen van “gewoon jezelf zijn”, hebben daar moeite mee. Van spectief geplaatste analyses, over elkaar buitelen. nature ben ik erg van de vrijheid maar ik ontdek bij het schrijven van mijn boek dat vrijheid weinig betekent zonder verantwoordelijkheid. interview door Piet van Mourik Onlangs luisterde ik muziek van Janis Joplin en daarin zit het gedenk- waardige zinnetje “Freedom is just another word for nothing left to lose”. Vrijheid is prachtig en er is hard voor gevochten maar het is wel vrijheid in gebondenheid. En of je dat nou sociaal-liberaal of progressief-liberaal Wie is Hans Vijlbrief? ‘Ik ben 56 jaar oud en 27 jaar getrouwd noemt maakt niet uit. Daar waar vrijheid in de richting van weinig ver- Ik ontdek bij met Manouche. Vader van 2 kinderen. Zoon Sam van 21 studeert antwoordelijkheid gaat wordt het leeg en goedkoop en kan het populis- het schrijven aan de TU Delft en dochter Anna van 18 reist nu door Zuid-Ame- me oproepen.’ van mijn boek rika. Ik kom uit een Leidse familie waarbij mijn naam vermoe- dat vrijheid delijk verkeerd vertaald is uit het Frans. In het begin van de 17e In De la démocratie en Amérique (1835 en 1840) stelt Alexis de Tocqueville eeuw vluchtten veel mensen uit Wallonië vanwege hun geloof dat de twee valkuilen van de democratie individualisme en materialisme weinig betekent naar Leiden. Mijn vader had een vrij groot bedrijf in Ter Aar dat zijn. Hoe verhoudt dat zich tot je voorgaande gedachtegang? ‘Ik ben het zonder verant- frisdranken en siropen bottelde. Van mijn twee broers is de oudste een daar zeer mee eens. Het is goed dat mensen zich individueel kunnen woordelijkheid gepensioneerde arbeids- en organisatiepsycholoog. Mijn 10 jaar geleden ontplooien en als mensen kunnen doen wat ze willen. Dat noemen we overleden jongste broer heeft lange tijd het bedrijf van mijn vader geleid.’ vrijheid. Maar als dat niet is ingebed in een samenleving, is dat te weinig en eenzaam. Het zit dicht aan tegen Fortuijn die individualisme zag lei- Wat houdt je werk in? ‘Ik werk in Brussel als voorzitter van twee comités den tot een verweesde samenleving. Over materialisme kan ik kort zijn. die vergaderingen voorbereiden van de ministers van Financiën van de De Tocqueville heeft groot gelijk. De hoge zuurgraad rondom salarissen Europese Unie. Het ene comité – Economic and Financial Committee in onze maatschappij heeft ermee te maken dat mensen zich niet meer – werkt voor alle 28 ministers. Het andere is een uitsnede ervan, bevat herkennen in de maatschappij. In Amerika waar de CEO bijna 300 maal alleen de eurozone-landen en heet de EWG, Eurogroup Working Group. het salaris van zijn gemiddelde werknemer verdient. Dat is de associatie Daar zitten rond de tafel de Deputy Ministers zoals staatssecretarissen die ik met de Tocqueville heb.’ en hoge ambtenaren van ministeries van Financiën. Ik bereid dan weer de vergaderingen van de ministers voor. Dit doe ik voor een periode De Franse geograaf Christophe Guilluy schrijft in zijn boek No Society van twee jaar en de komende weken wordt duidelijk of ik de volgende (2018) dat onze samenlevingen alleen nog een boven- en een onderkant termijn van twee jaar weer zal invullen. Daarvoor heb ik lang in Rijks- kennen. De laatste is in economisch, cultureel en politiek opzicht afge- dienst gewerkt. Mijn vakgebied is economie. Ik heb aan de VU gestudeerd haakt wat de schuld is van de beter gesitueerden. Hoe zie je dat? en ben gepromoveerd in 1992. Van 2000 tot 2010 was ik buitengewoon ‘Dat is een van de kernproblemen van mijn boek in wording. Mijn hoogleraar aan de VU en sinds september 2018 ben ik dat aan de UvA.’ stelling is dat er een identiteitsprobleem in onze maatschappij is. Dat idee December 2019 Sociaal-liberaal buiten de politiek 114 Hans Vijlbrief · ‘Sociaal-liberalisme mag geen Veronica-liberalisme worden’ 115

begint niet met een boven- of onderkant maar met het feit dat mensen vergeleken met iedere andere maatschappij in zich – dit zit opnieuw dicht tegen Fortuijn-gedachtegoed aan – door alle de wereld en vergeleken met iedere andere tijd. ontwikkelingen om ons heen niet herkennen in onze maatschappij. De Maar dat betekent niet dat alles goed is. Het samenleving wordt steeds zakelijker en meer managerial waardoor de gaat dan om zaken als de vraag of de kinderen De samen- verweesde samenleving ontstaat.’ die excellent zijn er uitgehaald moeten worden leving wordt of dat je toch meer wil blijven mengen.’ steeds zake- Wat heeft dat te maken met boven en onderkant? ‘In de jaren ’50, ’60 en lijker en meer ’70 was de sociale mobiliteit groter dan nu. Tegenwoordig is het steeds Welke maatregelen zie je hierbij concreet? moeilijker om deze barrière te doorbreken. Je krijgt een onderklasse die ‘Lange tijd ben ik tegen sociale dienstplicht managerial moeite heeft zichzelf te herkennen in de waarden en normen van deze geweest maar ik begin hoe langer hoe meer waardoor de maatschappij, die het economisch moeilijk krijgen maar ook niet zien vóór te zijn. Hiermee kunnen bevolkingsgroe- verweesde hoe ze zelf kunnen doorgroeien naar de middenklasse. De kern van alles pen mengen die elkaar anders nooit tegen samenleving is dat je vroeger dynamiek had en van onder naar boven kon, terwijl komen. Ander punt is het tegengaan van gated ontstaat mensen beschermd werden en zich herkenden in de maatschappij. Dat communities. In het buitenland zijn er veel maar mist in deze tijd.’ hier ontstaan ook elitewijken. Ooit was ik geen groot voorstander van een nationaal museum Hoe reageert de huidige generatie hierop? ‘Onze generatie is opgegroeid of andere manieren van bewaren van natio- in een periode dat waarden en normen heel snel veranderden. Waarin de naal gedachtegoed maar als je homogeniteit en economie en de wereld heel snel veranderden. Zeker de echte babyboo- identiteit wil bewaken zijn dat misschien wel mers hebben deze ontwikkeling helemaal meegemaakt en voelen zich dingen die je moet doen.’ ermee verbonden. De generatie van twintigers en dertigers, die andere waarden en normen heeft, verzet zich tegen de huidige maatschappij. Hoe doe je dat met woongebieden die zo Een sign of the times die ik positief vind. De huidige generatie is veel meer duur zijn dat de onderklasse er geen toegang met zaken als milieu en diversiteit bezig dan wij. Deze generatie gaat het meer toe heeft? ‘Steden hebben agglomeratie- bepalen, maar we spreken wel over een bevoorrechte elitaire groep. Hoe voordelen. Door bedrijven dicht bij elkaar te de jonge mensen aan de onderkant hierover denken, vraagt aandacht. brengen ontstaan grote voordelen. Amsterdam, Londen en Parijs hebben Misschien Dat is een van de redenen van de spanning in de samenleving.’ dit. Dit trekt beter gesitueerden aan. Sommige mensen zeggen dat je zijn we in het specifieke belastingen moet heffen, omdat bewoners van en bedrijven onderwijs wel Nog even naar Christophe Guilluy die zegt dat onder het vernis het ware in bijvoorbeeld Amsterdam de voordelen inpikken die toebehoren aan doorgeslagen in gezicht van de heersende klasse zit en deze is sociaal behoorlijk hard. de hele maatschappij.’ De bovenkant leest de onderklasse de les. Ze prijzen de multiculturele de richting van samenleving aan, terwijl ze de nadelen ervan ontlopen en een school We leven in een wereld van speculatief flitskapitaal. Steeds meer mensen de excellentie voor hun kinderen uitzoeken waar ze er geen last van hebben. Iedereen beleven de samenleving als een vrijbrief voor corruptie, vriendjespolitiek begrijpt dat de nieuwkomers niet in de open samenleving terechtkomen en daardoor onrechtvaardigheid. In een artikel van Follow the Money maar in de wijken die al problemen genoeg hebben. Wat zou hier het van 26 oktober 2019 over de handelswijze van AmCham dat zich beijvert sociaal-liberale antwoord op kunnen zijn? ‘De analyse lijkt me erg Frans voor belastingvermindering van grote concerns en actief meewerkt aan maar is wel juist. Toen ik op de lagere school zat en snel klaar was met belastingontwijking komt dit beeld van roofkapitalisten die de wereld als mijn werk vroeg de onderwijzer mij om de andere kinderen te helpen. wingewest beschouwen sterk naar voren. Welk antwoord zou daar van Tegenwoordig creëren we topscholen. Kinderen doorlopen een tweetalig toepassing op zijn? ‘De grote crisis in de financiële wereld werd voor een gymnasium en komen Mohammed en Achmed niet meer tegen. Ingrij- belangrijk deel veroorzaakt door de voorafgaande deregulering van de fi- pen is nodig. Misschien zijn we in het onderwijs wel doorgeslagen in de nanciële markten. Meer in het algemeen geldt het beeld van een doorge- richting van de excellentie. Onderwijs is meer dan zelfontplooiing en slagen maatschappij waar het gaat om geld en macht. Het is hard werken ontwikkeling.’ tegen deze krachten. Intussen is de gedachte van verdere deregulering van financiële markten bij de mensen die de regels bepalen weg. De G20 Zou je dan zo ver moeten gaan dat je particulier onderwijs dat nu zo is via de OESO een grootschalig initiatief gestart om naar een belasting- opkomt zou moeten verbieden? ‘Dat is een enorme discussie in andere stelsel te komen waarbij grote bedrijven niet meer belastingen kunnen landen nu. Particulier onderwijs is bijvoorbeeld in Engeland een groter ontduiken of ontwijken.’ probleem dan hier. Ik erger me rot aan mensen die beweren dat we in Nederland het beste onderwijs hadden en dat dit door het neolibera- lisme is vermoord. De feiten zijn dat Nederland een sociaal paradijs is idee December 2019 Sociaal-liberaal buiten de politiek 116 Hans Vijlbrief · ‘Sociaal-liberalisme mag geen Veronica-liberalisme worden’ 117

Dagelijks zien we toezichthouders tekortschieten en fouten worden Is er dan geen relatie met globalisering? ‘Natuurlijk is die er. Het feit dat zelden afgestraft. Sommigen wijten dit aan de goedbetaalde benoemin- nu mensen opstaan omdat subsidies op brandstoffen worden afgeschaft gen van oud-politici die plaatsvinden in netwerkjes die elkaar de bal zoals in Ecuador is een gevolg dat dit soort landen onderdeel worden toespelen. Geert Mak haalt Caspar Barlaeus aan en trekt de vergelijking van de wereldeconomie. Dat is niet slecht maar het gaat erom of je de met de VOC. Daar bestond de beloning vaak in geen verhouding met de vruchten van de globalisering goed kan verdelen. Nederland en Scandi- feitelijke werkzaamheden en de bereikte resultaten. Gaat deze vergelij- navische landen slagen er relatief goed in om geïntegreerd te zijn met de king vandaag de dag op? ‘Fundamenteel is het antwoord nee. Ik begrijp wereldeconomie en tegelijk een menselijke samenleving te laten slagen.’ het idee van de elite die zichzelf beschermt maar het systeem is open voor buitenstaanders om binnen te komen. De opvatting van het kartel Heeft het niet te maken met sociaalpsychologische zin dat mensen de Ik begrijp het dat elkaar de banen toespeelt is onzin. Wel moeten we uitkijken voor het controle over hun leven verliezen? Wat kun je daaraan doen? ‘Het enige idee van de beeld van de elite die zichzelf beschermt tegen invloeden van buiten. dat ik zie is proberen de vruchten van de globalisering te verdelen. In elite die zichzelf Maar we moeten wel onze instituties beschermen.’ de Verenigde Staten werden de mensen in de oude industrie weggecon- beschermt maar curreerd door Chinese en Europese producten. Voeg eraan toe dat bevol- Wat bedoel je? ‘Neem als voorbeeld wat er speelt met het RIVM rondom kingsgroepen zich bedreigd voelen als er mensen bij komen die anders Het aller- het systeem de stikstofproblematiek. Het feit dat het RIVM zich moet verdedigen te- zijn dan zijzelf. Die combinatie is explosief. Deze mensen stemden op belangrijkste is open voor gen schandalige aanvallen. Deze mensen proberen uit de grond van hun Trump in de gedachte dat hij er wat aan ging doen.’ voor de partij buitenstaanders hele bestaan zo goed mogelijk dingen te berekenen en worden dan be- is dat sociaal- schuldigd van partijdigheid. Zoals in de Brexit-discussie, een Brexiteer, Wat is de sociaal-liberale oplossing? ‘Als sociaal-liberaal is de oplossing om binnen te liberalisme komen ik dacht Rees-Moog, over experts zegt “het zijn ook maar meningen”. Dit om de vruchten van de globalisering niet toe te laten vallen aan een is ondergraven van wetenschappelijke kennis. Alle mensen die verstand geprivilegieerde groep maar aan iedereen. De manier is mensen om te is ingebed in hebben van economie hebben gewaarschuwd tegen de Brexit-gevolgen. scholen zodat ze in de nieuwe maatschappij weer mee kunnen. Het is verantwoor- Dus bescherm als overheid instituties en leg er cordons omheen.’ lastiger bij immigratie omdat deze groepen deze aansluiting nog moei- delijkheid lijk maken. Dit is het principe van de Europese welvaartstaten. Zo ga je Hoe worden posities dan bepaald? ‘Het moet gaan om deskundigheid. om met globalisering en met diegenen die het contact verliezen.’ Neem Johan Remkes die heeft geadviseerd over het stikstofbeleid. Waarom Johan Remkes? Omdat hij een goede bestuurder is. Als men- Wat wil je meegeven aan D66? ‘Het allerbelangrijkste voor de partij is sen het idee hebben dat posities niet worden bepaald door kunde maar dat sociaal-liberalisme is ingebed in verantwoordelijkheid. Daar moeten door waar je vandaan komt, of wat je ouders deden of geld hadden, is dit we goed op blijven letten. Het mag geen Veronica-liberalisme worden. verschrikkelijk. Als het gaat om mensen die op eigen kracht op die plek Hiermee zou “sociaal” uit zicht raken. Volgens mij heeft de sociaal-libe- komen zoals Remkes, heb ik er geen moeite mee. Het voorbeeld dat ik rale stroming veel steun in Nederland. De maatschappij ontwikkelt zich vaak geef is waarom mensen geen moeite hebben met topsporters die die kant op. Tot voor kort stond de ontwikkeling meer in het teken van Hans Vijlbrief een vermogen verdienen en wel met CEO’s. Puur en alleen omdat ze zich het harde liberalisme, vrijheid en deregulering en nu zie je de klepel naar is voorzitter van de kunnen identificeren met Messi of Ronaldo die uit dezelfde eenvoudige de andere kant slaan. Niet omdat het mode is maar omdat het problemen Eurogroup working klasse komen en een bijzonder talent hebben. Bij CEO’s wordt gedacht dat heeft opgeleverd die we nu proberen op te lossen.’ 1 group in Brussel. deze geen talent hebben maar ouders met geld of lid zijn geweest van het Tot 2017 was hij studentencorps.’ thesaurier-generaal bij het ministerie van Door globalisering en schaalvergroting zou de economische samenhang Financiën. zo sterk worden dat het de wereldvrede bevordert. Toch lijkt het daar helemaal niet op als we kijken naar Hongkong, Chili, Algerije, Bolivia en niet te vergeten het Midden-Oosten. Waarom pakt het anders uit? ‘Toen wij opgroeiden was er helemaal geen ideale wereld. Laten we het niet romantiseren. Een koude oorlog, gekaapte vliegtuigen, de RAF, Rode Brigade, burgeroorlog in Noord-Ierland. Het ging erover dat elke dag de bom kon vallen en Sting schreef “if the Russians love their children too”. Hongkong is wel echt een probleem maar als er in landen mensen vech- ten voor democratie of voor overleven omdat prijzen voor eerste levens- behoeften te snel stijgen dan vind ik dat alleen maar goed.’ idee December 2019 colofon

Marthe Hesselmans is onderzoeker bij de Wetenschappelijk Raad voor het Regeringsbeleid.

redactie N0 206 Merel Kahmann is onderzoeker Joost Röselaers jaargang 40, nummer 3 Auteurs bij het Verwey-Jonker Instituut. (hoofdredacteur) oktober 2019 Milan Assies Aan dit nummer Willemijn de Koning is journalist en Duane van Diest idee verschijnt 4× per jaar werkte als correspondent in Marokko Angélique van Drunen ISSN 0927-2518 werkten mee Piet van Mourik tot 2019. Gosse Vuyk Asis Aynan is schrijver en docent. uitgave en administratie Nina ter Laan is onderzoeker aan redactieraad Mr. Hans van Mierlo Stichting Joris Backer is Eerste Kamerlid de Universiteit Utrecht. Mark van Ostaijen Lange Houtstraat 11 namens D66. (voorzitter) 2511 cv Den Haag Peter van den Besselaar telefoon 070 356 60 66 Fouad Laroui doceert Franse letterkunde Ellen Bijsterbosch PJ Beers is onderzoeker bij DRIFT. aan de Universiteit van Amsterdam. Han Entzinger [email protected] Mendeltje van Keulen mrhansvanmierlostichting.nl Abdelkader Benali is schrijver en Paolo De Mas was directeur van Han Polman programmamaker. het Nederlands Instituut in Marokko Sabine Verschoor Ad van Vugt abonnementen (NIMAR). idee verschijnt 4x per jaar Kathya Berrada is senior project aan dit nummer Jaarabonnement €36,— manager bij het Arab Center for Herman Obdeijn was universitait werkten mee Studenten-abonnement €21 ,— Scientific Research and Humane Studies. hoofddocent migratiegeschiedenis Asis Aynan Tablet-abonnement €21,— en geschiedenis van Noord-Afrika Joris Backer Voor reguliere abonnees is het PJ Beers tablet-abonnement gratis Sietske de Boer is arabist en werkte aan de Universiteit Leiden. Abdelkader Benali als correspondent in Marokko. Kathya Berrada Het abonnement gaat per Erkan Ilyas Özşen is Talent & Knowledge Sietske de Boer direct in. Er geldt een opzeg- Hassnae Bouazza is journalist, Management professional. Hassnae Bouazza termijn van 1 maand. columnist en programmamaker. Léon Buskens Losse nummers op aanvraag. Boris Dittrich Jan Paternotte is lid van de Tobias van Elferen lezersbijdrage Léon Buskens is directeur van het Tweede Kamer namens D66. Astrid Elfferich Lezersbijdragen zijn welkom. NIMAR in Rabat. Gert Jan Geling Inlichtingen over voorwaarden Jan Jaap de Ruiter is als arabist Hoba Gull en redactiebeleid kunt u Boris Dittrich is Eerste Kamerlid werkzaam bij Tilburg University. Marthe Hesselmans opvragen bij de redactie. Merel Kahmann [email protected] namens D66. Willemijn de Koning Marietje Schaake werkt aan de Nina ter Laan Tobias van Elferen is fractievoorzitter Universiteit Stanford op het gebied Fouad Laroui fotografie voor D66 in de gemeenteraad van van technologie, beleid en bestuur. Paolo de Mas Herman Wouters Nijmegen. Herman Obdeijn Erkan Ilyas Özşen ontwerp Joost Sneller is Tweede Kamerlid Jan Paternotte Wilmar Grossouw Astrid Elfferich werkt als onderzoeks- namens D66. Jan Jaap de Ruiter assistent bij de Hans van Mierlo Stichting Marietje Schaake druk op het project Kansengelijkheid. Marty Smits is een sociaal ondernemer. Joost Sneller Drukkerij van Deventer Marty Smits Han Vijlbrief Gert Jan Geling is promovendus aan Han Vijlbrief is voorzitter van de Sjors Wijlhuizen de Universiteit Leiden. Eurogroup working group in Brussel.

Hoba Gull is Project Officer bij D66 Sjors Wijlhuizen werkt hij als international. consultant in de publieke sector. © 2019 ISSN 0927-2518 idee December 2019 Column

intelligentie, China en in toenemende mate de overlap tussen die twee. Als we zoden aan de dijk willen zetten moeten we Europees en strategisch optreden. Dat betekent ook dat Mensenrechten, vrolijke Nederlandse handelsmissies waarbij handelsbelangen er alleen over contracten en innovatie wordt gesproken, kritischer bekeken moeten en technologie worden. versmelten in China Je zou verwachten dat mensenrechten stee- Met laserstralen en gezichtsmaskers strijden vast op de agenda staan en we in elk geval jongeren in Hong Kong tegen de overal niet actief bij willen dragen aan totalitaire aanwezige camera’s. Ze geven ons een blik in praktijken. Maar voorlopig kan een Amster- de toekomst, en laten zien hoe de strijd voor dams bedrijf dat de frontlinie van gezichts- vrijheid steeds onzichtbaarder en digitaler herkenningstechnologie verder opschuift, gevoerd wordt. Nou ja, toekomst, de meest haar laatste snufjes zonder enig obstakel naar futuristische technologieën worden vandaag China exporteren. Deze technologie herkent al getest op Oeigoeren. In volledig digitaal emoties in gezichtsuitdrukkingen: angst, gemonitorde centra worden naar schattig woede, spanning. Handelshonger regeert. miljoenen mensen ‘heropgevoed’. Ironisch genoeg werd de Belgische handels- missie onlangs getroffen door cyberaanval- We stellen daar vooralsnog bar weinig len in Peking en Shanghai. ‘Dat hadden we tegenover. Ons wordt voorgehouden dat de wel verwacht’, was de lauwe reactie. maatregelen nodig zijn in de strijd tegen het terrorisme. Misschien hebben ze in Beijing Het is goed dat Nederland zich hard maakt ook gezien dat dat argument mensenrechten voor strengere Europese regels tegen de als sneeuw voor de zon doet verdwijnen in export van spionagetechnologie, maar Europa. In de praktijk zitten moslimminder- beginnen met het goede voorbeeld geven heden in gevangen centra opgesloten, ver van kan altijd al vlotter dan de consensus van 28 hun families, zonder proces of perspectief voorschrijft. 17 landen wachten daar alvast op vrijlating. Bijkans verbetert China zo ook niet op. De 17+1 opstelling, waarin sommige de laatste snufjes kunstmatige intelligentie Europese regeringen apart samen komen en gezichtsherkenningstechnologie. Zo is de met Chinese vertegenwoordigers ondermijnt spionagestaat niet alleen een mensenrech- de kans op Europese eenheid. Dat sommige ten-, maar ook een economische kwestie. Europese leiders liever naar Beijing leunen dan naar Brussel is schandalig. Geven de China- en kunstmatige intelligen- tie strategieën die het kabinet het afgelopen Laat Nederland het goede voorbeeld geven, jaar presenteerde ons een handvat voor en mensenrechten vooropzetten. Niet alleen beleid tegenover de digitale muur tussen omdat dat in lijn is met onze principes, maar vrijheid en onderdrukking? Heeft de regering ook omdat mensenrechten, handelsbelan- steun aan de jongeren op de straten van gen en technologie versmelten in de Chinese Hong Kong uitgesproken? Geweld en onder- omgang met kunstmatige intelligentie. drukking tegen Oeigoeren veroordeeld?

‘Den Haag waarschuwt nog een keer!’ Alleen Marietje Schaake omdat we on ons serieus moeten afvragen werkt aan de Universiteit Stanford op het gebied van wat nu precies de Nederlandse relevantie technologie, beleid en bestuur. Van 2009-2019 was zij is als het gaat om China, betekent niet dat Europarlementariër voor D66. we stil kunnen blijven over kunstmatige