Geopolitical Consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns Geopolityczne Konsekwencje Rusoﬁlstwa Rusinów Karpackich

1S[FHMŕE/BSPEPXPžDJPXZ3FWJFXPG/BUJPOBMJUJFTtOS /t World of Slavs / Świat Słowian *44/9 QSJOU t*44/ POMJOF t%0*QO

Przemysław Mazur* Pedagogical University of Cracow, Poland / Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie

Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns Geopolityczne konsekwencje rusoﬁlstwa Rusinów Karpackich

Keywords: Carpatho-Rusyns, Lemkos, Rusophi- Słowa kluczowe: Rusini Karpaccy, Łemkowie, lism, Russia, Geopolitics rusoﬁlstwo, Rosja, geopolityka

e concepts from the title are so ambig- Pojęcia z samego tytułu są na tyle wielo- uous and controversial that they can be- znaczne i kontrowersyjne, że mogą stać come the basis for extensive discussion. się podstawą do szerokiej dyskusji. By jed- However, as if that was not enough, the nak tego było mało, autor całą tę sytuację author intends to complicate this whole zamierza jeszcze bardziej skomplikować situation even more by extending mean- przez poszerzenie znaczeń, zwłaszcza na ings, especially on the level of understand- płaszczyźnie rozumienia pojęcia rusofil- ing of the concept of Rusophilism, and stwa, by następnie zawęzić zakres badań then narrowing the scope of research to the do casusu Rusinów Karpackich. Choć i ten case of the Carpathian Rusyns. Although termin może okazać się trudny i niepre- even this term may be difficult and im- cyzyjny. Przynajmniej cel jest dość pro- precise. At least the goal is fairly simple sty w swym założeniu − pokazać, jak roz- in its premise, to show how the develop- wój pewnej ideologii, myśli nie tylko miał ment of a certain ideology, thought has in- wpływ na kształtowanie się tożsamości fluenced the shaping of identity and pol- i polityki w pewnym rejonie świata, ale itics in a certain region of the world, but i jaki wpływ ma i może nadal mieć. Pierw- also what influence it has and may have. szym pojęciem, które zostanie zoperacjo- e first term that will be operationalized nalizowane, jest ostatnie z tytułu. Przez is the latter term of the title. By the Car- Rusinów Karpackich rozumieć będziemy pathian Rusyns we will understand the ludność zamieszkującą Karpaty, mówią- people living in the Carpathians, speaking cą językiem wschodniosłowiańskim, za- the Eastern Slavonic language, inhabiting mieszkującą niegdysiejszą Galicję, głów- former Galicia, mainly its eastern part and nie jej wschodnią część i Bukowinę. Po Bukovina. Aer World War II, the popu- II wojnie światowej ludność ta znalazła

* Correspondence address: Instytut Bezpieczeństwa i Edukacji Obywatelskiej, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN w Krakowie, ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków, e-mail: [email protected]. Przemysław Mazur lation was within the borders of Poland, się w granicach Polski, Ukraińskiej So- the Ukrainian Soviet Socialist Republic cjalistycznej Republiki Radzieckiej (i tym (and thus the USSR, and today Ukraine), samym ZSRR, a dzisiaj Ukrainy), Czecho- Czechoslovakia (today the Slovak Repub- słowacji (dzisiaj Republika Słowacka), ale lic), but also to a lesser degree in Hunga- także w mniejszym stopniu na Węgrzech, ry, Romania and even Vojvodina. e Pol- Rumunii, a nawet Wojwodiny. Polska gru- ish group of this population is called the pa tej ludności zwana jest Łemkami, po Lemkos, on the southern side of the Car- południowej stronie Karpat Łamakami, pathians the Lamakas, and as a whole they a jako całość nazywani są Karpato-Rusi- are called Carpatho-Rusyns, Carpathian nami, Rusinami Karpackimi itd. Szczegól- Rusyns, etc. e Lemkos and the inhabit- nie interesującymi będą dla nas Łemko- ants of the Ukrainian part of the Carpathi- wie i mieszkańcy ukraińskiej części Kar- ans, i.e., the Subcarpathian region (espe- pat, czyli regionu przykarpackiego (patrząc cially from the perspective of Kiev, which z perspektywy Kijowa, a o tych perspekty- we will say much yet) 1. wach jeszcze dużo powiemy) 1. Yet, defining geopolitics is much more Zdefiniowane geopolityki jest już difficult. Of course, the first thing to do is znacznie trudniejsze. Pierwszym proble- to take a stance on the essence of the sub- mem jest oczywiście zajęcie stanowiska co ject and its relevance to science. ere is do istoty przedmiotu i jego przydatności a very popular belief in the lack of scien- dla nauki. Istnieje bardzo popularne prze- tific quality of this activity because it does konanie o braku naukowości tego zajęcia, not explain the intricacies of this world, it gdyż nie tłumaczy ono zawiłości tego świa- does not even have the capacity for pre- ta, nie ma choćby zdolności predyktywno- dictability, and theories oen do not fit ści, a i teorie często nie przystają do rze- into reality. Leszek Moczulski, to whose czywistości. Leszek Moczulski, do którego book we will be referring, defines geopol- książki jeszcze będziemy się odwoływać, itics as the use of history, geography and definiuje geopolitykę jak wykorzystanie many other sciences to explain the spati- geografii historii i wielu innych nauk do otemporal relationships between states and wyjaśnienia relacji czasoprzestrzennych, their groups 2. is interdisciplinarity caus- występujących między państwami i ich es that it is a very intriguing activity on the zgrupowaniami 2. Ta interdyscyplinarność one hand, and thus fashionable, but at the powoduje, że z jednej strony jest to zajęcie same time very difficult. e overlapping bardzo intrygujące, stąd i modne, ale jed-

1 See more about the origins of the ethnonyms 1 Więcej na temat genezy etnonimów tej grupy of this group: H. Duć-Fajfer, Literatura łemkowska np. w: H. Duć-Fajfer, Literatura łemkowska w dru- w drugiej połowie XIX w i na początku XX wieku , giej połowie XIX w i na początku XX wieku , Kraków Kraków 2001, p. 16; W. Strumynśkyj, Nazwa ljudej 2001, s. 16; por. W. Strumynśkyj, Nazwa ljudej i kra- i kraju , [in:] Łemkiwszczyna. Zemla – ljudy – istory- ju , [w:] Łemkiwszczyna. Zemla – ljudy – istoryja – ja – kultura , edit. B. Struminsky, part 1, New York- kultura , red. B. Struminsky, cz.1, Nowy Jork-Paryż- Paris-Sydney-Toronto, pp. 11-22. Sydney-Toronto, s. 11-22. 2 L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie 2 L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni , Warszawa 1999, p. 30. i przestrzeni , Warszawa 1999, s. 30.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns / Geopolityczne konsekwencje rusofilstwa Rusinów Karpackich of political science, economics, demog- nocześnie bardzo trudne. Nakładanie się raphy, and even natural sciences such as na siebie politologii, ekonomii, demogra- geography, creates very serious problems fii, a nawet nauk przyrodniczych jak geo- of methodological nature, but also the re- grafii powoduje bardzo poważne problemy searcher is required to take into account so natury metodologicznej, ale też i wyma- many factors that it may lead, additionally ga od badacza brania pod uwagę tak wielu in the absence of his methodological the- czynników, że prowadzić to może, dodat- ory, even to abuses. e latter has also be- kowo przy braku własnej teorii metodo- come the cause of a certain odiousness of logicznej, do przeoczeń czy nawet nad- geopolitics, especially aer World War II, użyć. To ostatnie stało się też przyczyną when German geopoliticians were charged pewnego odium geopolityki, zwłaszcza po with servility towards Nazism and expan- II wojnie światowej, gdy zarzucano nie - sionism 3. To this day geopolitics has been mieckim geopolitykom służalczość wo- perceived as a form of seeking alibi for bec nazizmu i ekspansjonizmu 3. Do dziś the greed of imperialism. However, it has geopolityka jest postrzegana jako forma a direct impact on politics and, as such, is szukania alibi dla zachłanności imperia- an interesting subject of research. It is dif- lizmów. Tymczasem ma ona bezpośredni ficult today to reject the influence of the wpływ na politykę i jako taka jest cieka- geopolitical school represented by Henri wym przedmiotem badań. Trudno dzisiaj Kissinger and Zbigniew Brzezinski on the odmówić wpływu na postępowanie Sta- behavior of the United States. Even aer nów Zjednoczonych na skutek szkoły geo- the collapse of the USSR it was still contin- politycznej reprezentowanej przez Henre- ued by the new generation, as it is seen in go Kissingera i Zbigniewa Brzezińskiego, Madeleine Albright’s politics (Brzezinski’s nawet po upadku ZSRR nadal była konty- PhD student) 4. is school 5 assumed a fun- nuowania przez już nowe pokolenie, wi- damental premise, still taken by Haliford dać to choćby w polityce Madeleine Albri- Mackinder and transformed by Nicholas ght (doktorantki Brzezińskiego) 4. Szkoła 5 Spykaman, about the need to master the ta wychodziła od pewnego fundamental- area around Hartland, that is, generalizing nego założenia, powziętego jeszcze przez the landlocked part of Eurasia and part of Haliforda Mackindera, a przetworzonego the Arctic Sea watershed. Anyone who is przez Nicholasa Spykamana, o konieczno- able to stop Hartland can give the world ści opanowania terenów dookoła Hartlan- peace. is idea was also known in Russia du, czyli generalizując części bezodpływo-

3 Such allegations were directed at Karl Hausho- 3 Takie zarzuty kierowano choćby wobec Kar- fer and the Institute of Geopolitics in Munich (see: la Haushofera i monachijskiego Instytutu Geopo- L. Moczulski, op. cit. , p. 31, footnote 86). lityki (zob. L. Moczulski, op. cit. , s. 31, przyp. 86). 4 See more: M.K. Albright, B. Woodward, Pani 4 Więcej: M.K. Albright, B. Woodward, Pani Sekretarz Stanu , Warszawa 2005. Sekretarz Stanu , Warszawa 2005. 5 See more about the US geostrategy and its 5 Więcej na temat amerykańskiej geostrategii implementation in politics: Z. Lach, J. Skrzyp, Geo- i jej wykorzystania w polityce: Z. Lach, J. Skrzyp, polityka i geostrategia , Warszawa 2007, pp. 46-78. Geopolityka i geostrategia , Warszawa 2007, s. 46-78.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 ! Przemysław Mazur and gained much recognition. Firstly, be- wej Euroazji i części zlewiska Morza Ark- cause it can give you an understanding of tycznego. Ten kto jest w stanie Hartland US policy, especially aer World War II. powstrzymać, może zapewnić światu po- Secondly, Russia was de facto in the heart kój. Idea ta znana była również w Rosji of Hartland, so this doctrine elevated Rus- i zyskała spore uznanie. Po pierwsze dla- sia’s importance to world order, but more tego, że dawać to może zrozumienie po- importantly, it was in the centuries-long lityki Stanów Zjednoczonych, zwłaszcza conviction of this meaning and the simul- po II wojnie światowej. Po drugie, to Ro- taneous danger of the West. sja była de facto w sercu Hartlandu, więc doktryna ta podnosiła znaczenie Rosji dla porządku światowego, ale co ważniejsze wpisywała się w wielowiekowe przekonanie o tym znaczeniu i jednoczesnym za- grożeniu ze strony Zachodu.

Central Europe – a geopolitical pivot Europa Środkowa – sworzeń geopolityczny Geopolitics is also understood very nar- Geopolityka rozumiana jest również bar- rowly as merely an attempt to understand dzo wąsko, jako jedynie próba zrozumienia the influence of geography (or geograph- wpływu geografii (czy dokładniej środo- ic environment) on politics, including its wiska geograficznego) na politykę, w tym extension in the form of war 6. en it can na jej przedłużenie w postaci wojny 6, wte- be treated as a sphere of strategic mili- dy można traktować ją jako dziedzinę zaj- tary use, also called geostrategy in this ap- mującą się przestrzennymi aspektami wy- proach 7. Of course, in a broader sense, the korzystania strategicznych możliwości geographic factor remains at the center of militarnych, inaczej zwana też w tym uję- the issue as an invariant element around ciu geostrategią 7.Oczywiście w szerszym which variable systems of power are go- aspekcie czynnik geograficzny nadal po- ing on 8. In this sense, Central Europe oc- zostaje w centrum zagadnienia, jako ele- cupies a particularly prominent place in ment niezmienny, wokół którego zachodzą world politics, because here we are deal- zmienne układy sił 8. W takim rozumie- ing with a few boundaries. Mackinder not- niu Europa Środkowa zajmuje szczegól- ed that the area between the Adriatic, Bal- nie istotne miejsce w polityce światowej, tic and Black seas is a particularly impor- to tutaj bowiem mamy do czynienia z kil- tant area, and the independent states of the koma granicami. Sam Mackinder zauwa- area, called the Intermarium or the ABC żył, że rejon między morzami: Adriaty- zone (from the first letters of the seas), kiem, Bałtykiem i Czarnym jest miejscem

6 C. von Clausewitz, O wojnie , Kraków 2006. 6 C. von Clausewitz, O wojnie , Kraków 2006. 7 L. Moczulski, op. cit ., p. 78. 7 L. Moczulski, op. cit ., s. 78. 8 Ibidem , p. 75. 8 Ibidem , s. 75.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns / Geopolityczne konsekwencje rusofilstwa Rusinów Karpackich may be the buffer for possible aggression szczególnie ważnym, a niepodległe pań- from Hartland 9. History shows that Asia stwa tego rejonu, zwanego Międzymorzem has had a major impact on Europe, but at lub strefą ABC (od pierwszych liter nazw the same time it is clear that Asia itself has mórz) mogą stanowić bufor dla ewentual- never been strong enough to get Europe, nej agresji ze strony Hartlandu 9. Historia only when it was able to cooperate with pokazuje, że Azja miała zasadniczy wpływ its periphery it constituted a major threat. na Europę, jednocześnie jednak widać wy- e periphery is Central Europe and Ger- raźnie, że sama Azja nigdy nie była na tyle many is particularly important. e com- silna, by Europę zdobyć, jedynie gdy była bination of German and Russian forces w stanie kooperować ze swoimi obrzeża- can cause political upheaval on a global mi, to stanowiła istotne zagrożenie. Tymi scale. It is just enough to mention the end obrzeżami jest właśnie Europa Środkowa, of the First World War. e United States a szczególnie istotne są Niemcy. Połączenie joined it primarily because of the agree- siły niemieckiej i rosyjskiej może powodo- ment between Germany and Russia, re- wać zachwianie ładu politycznego w skali sulting in the so-called Treaty of Brest of światowej. Wystarczy wspomnieć końców- 3 March 1918. kę I wojny światowej − Stany Zjednoczo- Seizing Central Europe has several ne włączyły się do niej przede wszystkim meanings for Russia. First, it increases its z powodu porozumienia Niemiec z Rosją, potential and gives the opportunity to pre- w wyniku tzw. traktatu brzeskiego z 3 mar- pare an effective offensive, but it also has ca 1918 r. a geostrategic importance. Looking at the Opanowanie Europy Środkowej ma physical map we see that the area of pre- kilka znaczeń dla Rosji. Po pierwsze, jest sent-day Poland is a gateway to the West, zwiększeniem jej potencjału i daje moż- where the great Central European Plain (in liwość przygotowania skutecznej ofensy- Polish formerly Niż Środkowoeuropejski 10 ) wy, ale ma też znaczenie geostrategiczne. is situated. is is a very convenient place Patrząc na mapę fizyczną, dostrzegamy, for a possible offensive to Europe. It is not że teren dzisiejszej Polski stanowi swoistą surprising, therefore, that this was the di- bramę na Zachód, tu rozpościera się wiel- rection of Russia’s expansion, first in the ka Nizina Środkowoeuropejska (dawniej 18 th century, then in the Bolshevik War of Niż Środkowoeuropejski 10 ). Jest to bardzo 1919, and finally building there a block of dogodne miejsce do ewentualnej ofensy- socialist states aer 1945. But the acqui- wy na Europę. Nic zatem dziwnego, że

9 H.J. Mackider, Democratic Ideals and reality , 9 H.J. Mackider, Democratic Ideals and reali- London-New York 1919, p. 154, cited from: L. Mo- ty , London-New York 1919, s. 154, za: L. Moczuls- czulski, op. cit ., p. 17. ki, op. cit ., s. 17. 10 Protokół 48. posiedzenia Komisji Standary - 10 Protokół 48. posiedzenia Komisji Standary - zacji Nazw Geograﬁcznych poza Granicami Rzeczy- zacji Nazw Geograﬁcznych poza Granicami Rzeczy- pospolitej Polskiej , p. 5, za: http://ksng.gugik.gov.pl/ pospolitej Polskiej , s. 5, za: http://ksng.gugik.gov.pl/ pliki/protokol_ksng/protokol_ksng-48_posiedze- pliki/protokol_ksng/protokol_ksng-48_posiedze- nie.pdf [access on: 1.10.2016]. nie.pdf [dostęp: 1.10.2016].

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 " Przemysław Mazur sition of Poland itself does not solve the był to kierunek ekspansji Rosji, najpierw problem of Russia, because it borders with w wieku XVIII, a potem w ramach wojny strong Germany and possible exploration bolszewickiej od 1919 r. i wreszcie zbu- is very difficult. Hence, Russia must gain dowania tam bloku państw socjalistycz- more space in the rest of Central Europe. nych po 1945 r. Ale samo zdobycie Pol- One of the reasons is access to the sea and ski i tak nie rozwiązuje problemu Rosji, further the ocean. e separation of the gdyż tutaj graniczy z silnymi Niemcami continental empire from the ocean, de fac- i ewentualna eksploracja jest bardzo trud - to , separates it from the possibility of fur- na. Stąd też Rosja musi zdobyć większą ther development towards a real empire. przestrzeń w dalszej części Europy Środko- e world has been ruled by those who wej. Jednym z powodów jest dostęp do mo- ruled the seas: Ancient Rome, Spain, Eng- rza i dalej oceanu − odseparowanie konty- land and finally USA. Meanwhile, while nentalnego mocarstwa od oceanu de facto Russia remained on its ethnic lands, this odcina go od możliwości dalszego rozwo- access was very difficult. In fact, at the be- ju w kierunku rzeczywistego imperium, ginning, it was only the Baltic Sea and in światem rządzili przecież ci, którzy rzą- a very narrow part. Moreover, the Baltic dzili na morzach: Starożytny Rzym, Hisz- Sea is a closed sea. Hence the expansion pania, Anglia, wreszcie USA. Tymczasem towards Crimea and the founded Novo- Rosja, pozostając na swoich etnicznych rossiya with access to the Black Sea. is ziemiach, ten dostęp miała bardzo utrud- is also, however, a sea closed by the Bos- niony. W rzeczywistości na początku był phorus Strait, which also had to determine to tylko Bałtyk i to w bardzo wąskim za- the policy of Russia. kresie, do tego Bałtyk będący morzem za- e beginning of Russia’s departure mkniętym. Stąd też ekspansja w kierunku from Hartland is half of the 18 th century. Krymu i założona Noworosja z dostępem Russian troops reach Berlin in 1759 and do Morza Czarnego. To również jednak 1760, making the Republic of Poland de- jest morzem zamkniętym przez Cieśniny pendent on Russia, breaking down among Bosforskie, co też musiało zdeterminować others the Confederation of Bar. ey then politykę Rosji. directed their expansion towards the Black Początek wyjścia Rosji z Hartlandu to Sea, defeating Turkey (1768-1774). Cathe- połowa XVIII w., wojska rosyjskie osią- rine II Great played an important role con- gają Berlin w 1759 i 1760, uzależniają od sistently striving for her goal of getting to siebie Rzeczpospolitą, gromiąc m.in. kon- the Balkans, occupying the Central Euro- federację barską. Następnie kierują swo- pean Plain and ultimately capturing Istan- ją ekspansję w kierunku Morza Czarne- bul. Even by choosing the names of their go, pokonują Turcję (1768-1774). Olbrzy- grandchildren, she revealed her goals di- mią rolę odegrała tutaj caryca Katarzyna rectly. Konstantin was to become the rul- II Wielka, konsekwentnie dążąca do swo- er of Constantinople (Istanbul), and Alex- jego celu, jakim było wyjście na Bałkany, ander was to be the Tsar of Russia formed zawładnięcie Niziną Środkowoeuropejską

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns / Geopolityczne konsekwencje rusofilstwa Rusinów Karpackich # as a result of great conquests. At the turn i docelowo zdobycie Stambułu. Nawet do- of the eighteenth and nineteenth centuries bierając imiona swoich wnuków, wyjawi- the expansion was continued, the Com- ła swoje cele w sposób bezpośredni. Kon- monwealth was seized, the Swedish threat stanty miał zostać panem Konstantynopola was diminished (1808) and thus Russia (Stambułu), a Aleksander carem Rosji po- settled better on the shores of the Bal- wstałej w wyniku wielkich podbojów. Na tic and defeated Turkey (1792 and 1812), przełomie wieku XVIII i XIX kontynuowa- Russian troops even reached Italy (1798- no ekspansję, zajęto Rzeczpospolitą, od- 1799), but most of all Napoleon was defeat- dalono zagrożenie szwedzkie (1808) i tym ed, and Tsar Alexander graciously did not samym usadowiono się lepiej na brzegach burn Paris (1814). Russia thus conquered Bałtyku, pokonano Turcję (1792 i 1812), a large part of the Central European Plain, wojska rosyjskie dotarły nawet do Włoch but could not conquer all of Central Eu- (1798-1799), ale przede wszystkim rozbi- rope, thus encountering the German ele- to Napoleona, a car Aleksander łaskawie ment in the form of Prussia and Vienna. nie spalił Paryża (1814). Tym samym Ro- Aer these events, Russia weakened and sja podbiła znaczną część Niziny Środko- its importance in Europe gradually de- woeuropejskiej, nie mogła jednak podbić clined, the most important was the defeat całej Europy Środkowej, natrafiając tutaj na in the Crimean War, which made it more żywioł niemiecki, w postaci Prus i Wied- difficult to conquer and control the Bal- nia. Po tych wydarzeniach Rosja osłabła kans and the Black Sea. ese failures were i jej znaczenie w Europie stopniowo spa- made up for expansion in Central Asia and dało, najważniejsza był porażka w wojnie the Far East. e end was the war with Ja- krymskiej, co znacznie utrudniło opano- pan (1904-1905) and the establishment of wanie i kontrolowanie Bałkanów i basenu a border with China, while new conquests Morza Czarnego. Te niepowodzenia po- had a very important impact on the ethnic wetowano sobie ekspansją w Azji Środko - and civilizational situation of Russia. e wej i Dalekim Wschodzie. Kresem okaza- next wave of Hartland expansion occurred ła się wojna z Japonią (1904-1905) i usta- only during World War II. is was also nowienie granicy z Chinami, jednocześnie possible thanks to a significant increase in nowe podboje miały bardzo ważny wpływ the industrial potential achieved through na sytuację etniczną i cywilizacyjną Ro- the slave industrialization. sji. Do kolejnej fali ekspansji Hartlandu is weakening aer the first phase of doszło dopiero w czasie II wojny świato- expansion, which dates back to at least wej. Było to też możliwe dzięki znaczne- 1825, i.e. the rebellion of the Decembrists mu zwiększeniu potencjału przemysło- and the rule of the new Tsar Nicholas, as wego osiągniętego dzięki katorżniczej in- evidenced by the Polish uprising in No- dustrializacji. vember, did not change Russia’s interests To osłabienie po pierwszej fazie eks- and geopolitical plans. e state still had pansji, które możemy datować od przy- the goal to take control over Intermari- najmniej 1825 r., czyli buntu dekabrystów

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 $ Przemysław Mazur um and securing the Bosphorus. In this i rządów nowego cara – Mikołaja, czego place the opponents were, theoretically najlepszym dowodem było polskie powsta- friendly, Austria and above all Turkey. e nie listopadowe, nie zmieniło jednak in- southern part of Intermarium is the Dan- teresów i planów geopolitycznych Rosji. ube-Balkan macro-region, and its central Ta nadal za cel stawiała sobie zapanowa- part is the extensive Pannonian Basin. e nie nad Międzymorzem i zabezpieczenie Pannonian Basin is the best-developed de- Bosforu. Tutaj przeciwnikami była, teore- fensive bastion in Europe 11 , and there are tycznie przyjazna, Austria i przede wszyst- just a few entrances to it. From the north, kim Turcja. Południowa część Między- the Vienna Gate, the lowering of the area morza to makroregion dunajsko-bałkań- between the Carpathians and the Alps, ski, a jego centralną częścią jest obszerny in the center of which the Danube flows. basen panoński. Basen panoński to naj- e Moravian Gate, a pass between the lepiej ukształtowany naturalnie bastion Beskids and the Sudetes, leads to it. e obronny w Europie 11 , wejść do niego jest second entrance is through the Moldavian zaledwie kilka. Od północy wiedzie Bra- Gate, which stretches from the Black Sea ma Wiedeńska, obniżenie terenu między to the Carpathian arch, leads to the low- Karpatami i Alpami, środkiem którego lands of Romania and Bulgaria, but get- przepływa Dunaj, prowadzi do niej Bra- ting to the Pannonian basin you still have ma Morawska, czyli przełęcz między Be- to break through the Iron Gate, the area skidami i Sudetami. Drugie wejście wie- between the Carpathians and the Balkans dzie przez Bramę Mołdawską, czyli odci- (Serbian Carpathians), or the Wallachi- nek od Morza Czarnego do łuku Karpat, an Plain. Finally, the last entrance is the daje on wejście na niziny Rumunii i Buł- Kosovar Gate leading from essaloni- garii, ale do samego basenu panońskie- ki to Belgrade. ere are also several oth- go należy jeszcze sforsować Żelazną Bra- er entrances, from the North they are the mę, teren między Karpatami a Bałkanami Dukla, Uzhok, and Yablunytskyj passes, (Góry Wschodnioserbskie), czyli Nizinę and even further the Brasov Depression Wołoską. Wreszcie ostatnim wejściem jest (Transylvania). e Pannonian Basin re- Brama Kosowska prowadząca z Salonik do sembles a peculiar bastion surrounded by Belgradu. Ponadto jest jeszcze kilka innych natural fortifications made by the moun- wejść: od północy to Przełęcze Dukielska, tains, and what is more important, form- Użocka i Tatarska, a jeszcze dalej Kotlina ing a whole defense system. e only pos- Braszowska (Siedmiogród). Basen panoń- sibility of further expansion is first of all ski przypomina swoisty bastion otoczo- gaining control over strategically impor- ny naturalnymi umocnieniami w postaci tant passes. e seizing of this basin offers gór, co jeszcze ważniejsze tworzącymi cały tremendous opportunities for expansion system, na którym można oprzeć obronę. in the Balkans, to Istanbul, but above all Jedyną możliwością dalszej ekspansji jest

11 L. Moczulski, op. cit ., p. 169. 11 L. Moczulski, op. cit. , s. 169.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns / Geopolityczne konsekwencje rusoﬁlstwa Rusinów Karpackich % through the Vienna Gate and the Czech przede wszystkim zdobycie kontroli nad Republic it opens the way to the West, and strategicznie ważnymi przejściami. Zdo- even Talleyrand claimed that the ruler of bycie tego basenu daje olbrzymie możli- Prague controls Europe 12 . wości ekspansji na Bałkany, Stambuł, ale przede wszystkim przez Bramę Wiedeń- ską i Czechy otwierające drogę na Zachód, a już nawet Talleyrand stwierdził, że kto włada Czeską Pragą, to włada Europą 12 .

Carpathians the gate to the world Karpaty bramą na świat As a result of the resolutions of the Vien- W wyniku postanowień Kongresu Wie- na Congress, Russia did not receive any of deńskiego Rosja nie otrzymała żadnego these sensitive geostrategic passes. anks z tych newralgicznych geostrategicznie to the wide arch of the Carpathians, Aus- przejść. Austria dzięki szerokiemu łuko- tria was protected very well from Russia. wi Karpat w bardzo dogodny sposób była Also, Moldova was under Turkish rule, zasłonięta przed Rosją. Również Mołda - then Bulgarian or Romanian, and only wia była pod panowaniem to Turcji, to Russia’s Bessarabia bordered with the Mol- później Bułgarii czy Rumunii, a Rosja je- davian Gate, getting to the Danube. e dynie swą Besarabią graniczyła z Bramą Russians were well aware of the impor- Mołdawską, dochodząc do linii Dunaju. tance of these places, Galicia was especially Rosjanie zdawali sobie znakomicie spra- important. Equally distant from the Baltic wę ze znaczenia tych miejsc, szczególnie Sea and Black Sea, there is a trans-divid- ważna była Galicja. W równej odległości ing junction in Lvov. e Baltic and Black od Morza Bałtyckiego i Czarnego znajdu- Sea catchment areas and drainage basins je się transdziałowe węzłowisko lwowskie. of the Vistula, Dniester, Dnieper and even Łączą się tam zlewiska bałtyckie i czarno- the Danube are connected there. All this morskie oraz dorzecza: Wisły, Dniestru, causes Lvov to become the center of nat- Dniepru, a nawet Dunaju. Wszystko to ural routes leading to the Baltic Sea (Prze- powoduje, że Lwów staje się centrum na- mysl, Brest), Czarne (Kamianets, Cher- turalnych dróg prowadzących nad Mo- nivtsi) to the east (Kiev), west (Kraków) rze Bałtyckie (Przemyśl, Brześć), Czarne and ﬁnally to the Danube via Uzhgorod or (Kamieniec, Czerniowce), na wschód (Ki- Mukachevo. Taking control over the inter- jów), zachód (Kraków) i wreszcie nad Du- change is therefore of strategic importance. naj przez Użhorod lub Mukaczewo. Opa- e road to the Pannonian Basin leads nowanie tego węzła ma zatem znaczenie through well-accessible Carpathian basins. strategiczne. Droga w stronę basenu pa- e ﬁrst road leads through the Uzhok nońskiego wiedzie przez dobrze dostęp- Pass (852 m above sea level) towards the ne kotliny karpackie. Pierwsza droga wie-

12 Ibidem , p. 174. 12 Ibidem , s. 174.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 & Przemysław Mazur river Tisza, or through Łupków Pass (640 dzie przez Przełęcz Użocką (852 m n.p.m.) m above sea level, from the 1887 railway w kierunku rzeki Cisy lub poprzez Prze- connection) or the Verecke Pass. e sec- łęcz Łupkowską (640 m n.p.m. – od 1887 r. ond route is the route through Przemyśl, połączenie kolejowe) czy Warecką. Drugą then the Lupków Pass or the Verecke drogą jest trakt przez Przemyśl i następ- Pass, or even further towards the the Low nie Przełęcz Łupkowską lub Warecką (tzw. Beskids and the Dukla Pass (504 m over Ruska Brama) lub jeszcze dalej w kierun- sea level) and a network of smaller passes ku Beskidu Niskiego i Przełęcz Dukielską in the region. Seizing Lvov and then Prze- (504 m n.p.m.) oraz sieć pomniejszych mysl gives you the opportunity to take the przełęczy tego regionu. Opanowanie Lwo- direction of the Carpathian Pass. To il- wa i następnie Przemyśla daje możliwość lustrate how important the passes are it obrania kierunku na Przełęcze Karpackie. is enough to notice that from the Duk- By zobrazować, jak ważne są to przejścia, la Pass to Kosice it is only 120 km, and wystarczyć może fakt, że od Przełęczy Du- then the straight road to Eger, Miskolc, kielskiej do Koszyc jest zaledwie 120 km, Budapest and the Balkans or Vienna. e a dalej już prosta droga na Eger, Miszkolc, second (though more difficult to achieve) Budapeszt i Bałkany lub Wiedeń. Druga Łupków Pass (or Komancza Pass) leads to (choć trudniejsza do osiągnięcia) Przełęcz Humennė, and this is about 70 km. Łupkowska (czyli okolice Komańczy) wie- e Russians first appeared in this re- dzie do Humennė, a to ok. 70 km. gion during the pacification of the Bar Rosjanie pierwszy raz w tym rejonie po- Confederation. e fighting took place in jawili się jeszcze podczas pacyfikacji konfe- 1770, General Ivan Drawicz smashed Pol- deracji barskiej. Do walk doszło w 1770 r., ish troops commanded, among others, by generał Iwan Drawicz rozbił wówczas od- Kazimierz Pulaski at Grab, Izby and Wyso- działy polskie dowodzone m.in. przez Ka- wa in the Lemkivshchyna region 13 . But zimierza Pułaskiego pod Grabiem, Izbami more important was the appearance of the i Wysową na Łemkowszczyźnie 13 . Ale istot- Russians more than half a century later. niejsze było pojawienie się Rosjan w ponad en (1849) Field Marshal Ivan Paskevich pół wieku później. Wówczas to (1849) feld- hastened to relieve the Habsburgs in Hun- marszałek Iwan Paskiewicz śpieszył z po- gary, passing through the Dukla Pass and mocą Habsburgom na Węgry, przejeżdża- Bardejov, Presov. At that time, the Rus- jąc przez Przełęcz Dukielską i dalej Barde- sians saw with their own eyes the poten- jów, Preszów (Presov). Wtedy to Rosjanie tial of this region. Despite this apparent naocznie przekonali się o potencjale, ja- proximity, the passage was not easy, the kie dawało opanowanie tego rejonu. Mimo

13 W. Konopczyński, Kazimierz Pułaski , Kra- 13 W. Konopczyński, Kazimierz Pułaski , Kra- ków 1931; M. Śliwa, Zaginiony obóz konfedera- ków 1931; M. Śliwa, Zaginiony obóz konfedera- tów barskich , “Almanach Muszyny” 2007, pp. tów barskich , „Almanach Muszyny” 2007, s. 95- 95-102; В. Хыляк, Повісти і оповіданя, Том 1, 102; В. Хыляк, Повісти і оповіданя, Том 1: Шыбеничний Верх , Gorlice-Kraków 2013. Шыбеничний Верх , Gorlice-Kraków 2013.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns / Geopolityczne konsekwencje rusoﬁlstwa Rusinów Karpackich '

Dukla Pass seemed the most comfortable. tej pozornej bliskości przejście wcale nie e route from Vistula to the Dunajec Riv- było proste, najdogodniejsza wydawała er Valley and to the Biala River from the się Przełęcz Dukielska, od północy wiodła north, the route from the east led through tam wprost od Wisły dolina rzeki Duna- Lvov and Przemysl, and the infrastruc- jec i dalej Białej, od wschodu droga wiodła ture was very convenient. Austria, how- przez Lwów i Przemyśl, infrastrukturalnie ever, did not intend to facilitate this at all, trasa bardzo dogodna. Austria jednak nie so even the Przemysl fortress 14 , but above zamierzała wcale tej drogi ułatwiać, stąd all even in the lowest Low Beskids, where choćby twierdza Przemyśl 14 , ale przede the average relative height is sometimes wszystkim nawet w najniższym Beskidzie only 300 m, and the average height is 600 Niskim, gdzie średnia wysokość względ- to 700 m over sea level, but still these are na to czasami ledwie 300 m, a przeciętna the mountains 15 . ey were very good for wysokość to 600-700 m n.p.m., to jednak fortified frontiers, especially thanks to the góry 15 . Nadawały się świetnie na umoc- formation of parallel chains, which allowed nione rubieże, głównie dzięki ukształto- for the creation of a specific chain of for- waniu w równoległe pasma, dzięki temu tified positions that supported each oth- można było stworzyć swoisty łańcuch po - er. Art of war knows the notion of “po- zycji umocnionych, wspierających się wza- litical accessibility of the theater”, i.e. the jemnie. Sztuka wojenna zna pojęcie „poli- attitude of the population to the fighting tycznej dostępności teatru”, czyli stosun- armies 16 . It is nothing but the favorability, ku ludności do walczących wojsk 16 . To nic or at least the neutrality of the population innego jak przychylność lub przynajmniej living in the area of warfare, which con- neutralność ludności zamieszkującej rejon cerns the whole theater of action, not just działań wojennych, dotyczy to całego te- the place of direct military clashes, but also atru działań, czyli nie tylko samego miej- the supply network, for example, freedom sca bezpośrednich starć militarnych, ale of movement and logistical security. Ac- również zaplecza, co zapewnia np. swo- tivities in hostile environments are more bodę poruszania się, zabezpieczenia logi- difficult, require more personal effort, and stycznego. Działania na terenie całkowicie oen involve asymmetric struggles, such wrogo nastawionym są trudniejsze, wyma- as diversion from the unfavorable popula - gają większych nakładów osobowych, czę- tion. e Russians were well aware of their sto dochodzi tam do walki asymetrycznej, strategic goals and knew very well that czyli np. dywersji ze strony ludności nie-

14 See more: T. Idzikowski, Twierdza Przemyśl: 14 Więcej: T. Idzikowski, Twierdza Przemyśl: po- powstanie, rozwój, technologie , Krosno 2014. wstanie, rozwój, technologie , Krosno 2014. 15 A. Aksamitowski, Karpaty jako teren działań 15 A. Aksamitowski, Karpaty jako teren dzia- wojennych jesienią 1944 roku , [in:] Tędy szli... Ope- łań wojennych jesienią 1944 roku , [w:] Tędy szli... racja Karpacko-Dukielska – retrospekcja 60 lat póź- Operacja Karpacko-Dukielska – retrospekcja 60 lat niej , edit. W. Wróblewski, Krosno 2004, pp. 58-59. później , red. W. Wróblewski, Krosno 2004, s. 58-59. 16 Z. Parucki, Geograﬁa polityczna i wojenna , 16 Z. Parucki, Geograﬁa polityczna i wojenna , Warszawa 1979, p. 13. Warszawa 1979, s. 13.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 " Przemysław Mazur people there were very similar to them in przychylnej działaniom. Rosjanie dosko- language and even religion. is element nale znali swoje cele strategiczne i dosko- could be used to secure “political accessi- nale wiedzieli, że żyją tam ludzie do nich bility”, especially as these people were al- bardzo podobni, pod względem języka, ienated in many ways by foreigners, and a nawet religii. Ten element można było even hostile, especially in the relations be- wykorzystać dla zapewnienia sobie „po- tween the Christian Balkans and the Mus- litycznej dostępności”, zwłaszcza że lud- lim Turks. ność ta zamieszkiwała państwa im obce pod wieloma względami, a nawet wrogie, zwłaszcza widoczne to było w relacjach po- między chrześcijańskimi Słowianami Bał- kanów i muzułmańskimi Turkami.

The Russian idea Idea rosyjska Already in the first words of this article Już w pierwszych słowach tego artykułu an objection was made to the ambigui- dokonano zastrzeżenia niejasności pew- ty of certain terms, among others, to Ru- nych terminów, w tym i rusofilstwa, do - sophilism. So far, this term has not been tychczas nie był ten termin przedmiotem discussed. It was chosen because of its rozważań. Został wybrany ze względu na popularity, as the article will focus main- jego popularność − ponieważ mowa bę- ly on the events of the turn of the nine- dzie tu głównie o wydarzeniach z przeło- teenth and the twentieth centuries, the mu XIX i XX w., dobór tego jest jak naj- choice is most correct. Nevertheless, with bardziej poprawny. Niemniej przy czekają- the contemporary commentary it can al- cym nas komentarzu współczesnym może ready raise our concerns. erefore, other już budzić zastrzeżenia. Dlatego też poja- concepts are used for better defining the wiają się inne terminy mające za zadanie ideology or political thought 17 that is be- lepsze dookreślenie ideologii czy też myśli ing discussed here. e first such a “skele- politycznej 17 , o której tu jest mowa. Pierw- ton key” word is the concept of ‘moskalo- szym takim „wytrychem” słownym jest po- filstwo’ and ‘moskwofilstwo’ (both mean: jęcie moskalofilstwa czy moskwofilstwa, Rusophilism or Moscophilism ). e first tym pierwszym posługuje się choćby ba- one is used by the Lemko scholar Jaro- dacz Łemkowszczyzny Jarosław Moklak 18 . slaw Moklak 18 , to draw attention to the Ma to na celu zwrócenie uwagi na zasadni-

17 See: A. Heywood, Ideologie polityczne. Wpro- wadzenie , Warszawa 2007, pp. 16-17. 17 Por. A. Heywood, Ideologie polityczne. Wpro- 18 For instance: J. Moklak, Łemkowszczyzna wadzenie , Warszawa 2007, s. 16-17. w drugiej Rzeczpospolitej, zagadnienia polityczne 18 Np. J. Moklak, Łemkowszczyzna w dru giej i wyznaniowe , Kraków 1997, but C. Partacz also Rzeczpospolitej, zagadnienia polityczne i wy znaniowe , writes about Rusophilism, idem , Od Badeniego do Kraków 1997, ale o moskaloﬁlstwie pisze też C. Par- Potockiego Stosunki polsko-ukraińskie w Galicji w la- tacz, Od Badeniego do Potockiego. Stosunki polsko- tach 1888-1908 , Toruń 1997. -ukraińskie w Galicji w latach 1888-1908 , Toruń 1997.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns / Geopolityczne konsekwencje rusoﬁlstwa Rusinów Karpackich " principal author of this idea, Moscow, not czego autora tej koncepcji, Moskwy, czyli even a nation, ethnic group, but a political nawet nie tyle narodu, grupy etnicznej, ile project, imperialism 19 . e second term is pewnego projektu politycznego, imperiali- quite a new concept of “Russian collective zmu 19 . Drugim określeniem jest dość nowe imperialism” 20 , in other words a collection pojęcie „rosyjskiego imperializmu wspól- of certain beliefs that diﬀer in terms of cer- notowego” 20 , czyli zbiór pewnych różnych tain assumptions, but generally construct- przekonań różniących się co do pewnych ing the notion of a wider Russian commu- założeń, ale w zasadzie konstruujący po- nity consisting of various ethnic groups, jęcie szerszej wspólnoty rosyjskiej, w skład but above all the three Rus nations (Be- której wchodzą różne etnicznie grupy, lecz larusians, Ukrainians, Russians – the All- przede wszystkim wszystkie trzy narody Rus nation) 21 . Finally, there is also a broad ruskie (Białorusini, Ukraińcy, Rosjanie – concept called the Russian Idea (written in naród ogólnoruski) 21 . Wreszcie jest rów- capital letters), which is actually the same nie szeroka koncepcja zwana Ideą Rosyj- as the previous ones, but without the pe- ską (pisaną wielkimi literami), właściwie jorative sound 22 . taka sama co poprzednie tylko bez pejo- The first significant idea was Mos- ratywnego wydźwięku 22 . cow as “ird Rome”, whose creator was Pierwszą istotną ideą była Moskwa Philotheus a monk from the monastery of jako „Trzeci Rzym”, twórcą był mnich Pskov, who in the sixteenth century rec- z pskowskiego monasteru Filoteusz, któ- ognized that aer the fall of Constantin- ry w XVI w. uznał, że po upadku Kon- ople the only heir of true Christianity and stantynopola jedynym spadkobiercą praw- divine anointing was the prince of Mos- dziwego chrześcijaństwa i boskiego po- cow and his Orthodox people (Pan-Slav- mazaństwa jest książę moskiewski i jego ic movement 23 ). Later, the movement put prawosławny lud (ruch pansłowiański 23 ).

19 See: A. Nowak. Od imperium do imperium: 19 Por. A. Nowak, Od imperium do imperium: spojrzenia na historię Europy Wschodniej , Warsza- spojrzenia na historię Europy Wschodniej , Warsza- wa 2004; and idem , Rosja i Europa Wschodnia: “im- wa 2004; oraz idem, Rosja i Europa Wschodnia: „im- periologia” stosowana = Russia and Eastern Europe: periologia” stosowana = Russia and Eastern Europe: applied imperiology , edit. A. Nowak, Kraków 2006. applied „imperiology” , red. A. Nowak, Kraków 2006. 20 R. Radzik, Rosyjski imperializm wspólnoto- 20 R. Radzik, Rosyjski imperializm wspólnoto- wy. Trójjedyny naród ruski w badaniach socjologicz- wy. Trójjedyny naród ruski w badaniach socjologicznych , Lublin 2016. nych , Lublin 2016. 21 A. Wierzbicki, Nacjonalizm i geopolityka 21 A. Wierzbicki, Nacjonalizm i geopolityka w Europie Wschodniej , [in:] Geopolityka w stosun- w Europie Wschodniej , [w:] Geopolityka w stosunkach polsko-rosyjskich , edit. S. Bieleń, A. Skrzypek, kach polsko-rosyjskich , red. S. Bieleń, A. Skrzypek, Warszawa 2012, pp. 97-98. Warszawa 2012, s. 97-98. 22 Moskalofistwo ( Rusophilism , or Moscophi- 22 Moskalofistwo utworzone od słowa Moskal, lism ) created from the word Moskal (citizen of the może mieć w Polsce taki wydźwięk, tak pisał o za- country of Moscow), the word used colloquially may borcach choćby Adam Mickiewicz, słowo używa- have such a negative meaning in Poland. ne potocznie głównie miało znaczenie negatywne. 23 See more: M. Romanowska, Słowianofile i sta- 23 Więcej: M. Romanowska, Słowianofile i sta- roobrzędowcy. Próba interpretacji , “Studia z Dzie- roobrzędowcy. Próba interpretacji , „Studia z Dziejów jów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, War- Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej”, Warszawa szawa 2008, vol. 42, pp.61-74; A. Walicki, W kręgu 2008, t. 42, s. 61-74; A. Walicki, W kręgu konserwa-

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 "! Przemysław Mazur a greater emphasis on the people, accusing Później ten ruch położył większy nacisk na the elites of “infecting” themselves with the lud, zarzucając elitom „zarażenie” się Za- West, especially aer the reign of Peter I 24 . chodem, zwłaszcza po okresie rządów Pio- is idea involves two important geopolit- tra I 24 . Z tą ideą wiążą się dwie ważne geo- ical issues. First, there is the sense of justi- polityczne kwestie, po pierwsze poczucie fication and the necessity of Western ex- usprawiedliwienia i konieczności ekspan- pansion (messianism), hence the notion of sji w kierunku zachodnim (mesjanizm), “collecting the Rus lands” (at least from the stąd też pojęcie „zbierania ziem ruskich” reign of Ivan III the Terrible, 1462-1505), (przynajmniej od rządów Iwana III Groź- i.e., the recovery of possession from times nego, 1462-1505), czyli odzyskania stanu of Kievan Rus. e religious dimension is posiadania z czasów Rusi Kijowskiej. Bar- very important here, which is obviously dzo istotny jest tu wymiar religijny, co jest understandable because of the subordina- oczywiście zrozumiałe ze względu na pod- tion of the church to the ruler (tsar). An- porządkowanie Cerkwi władcy (carowi). other very important element is the feel- Drugim bardzo ważnym elementem jest ing of a siege, the West, the Latin people poczucie oblężenia. Zachód, łacinnicy to are apostates of the legitimate faith, whose odstępcy od prawowitej wiary, których ce- purpose is to destroy Moscow and Ortho- lem jest zniszczenie Moskwy i prawosła- doxy beginning with the struggle of Alex- wia, począwszy od walk Aleksandra New- ander Nevsky. ese assumptions make skiego. Te założenia powodują, że Rosja- the Russians have a different culture and nie mają inną kulturę i religię niż Zachód, religion than the West, that is only true, it ta jedynie jest prawdziwa, należy ją ocalić must be saved and then carried forward. i następnie zanieść dalej. Jedną z przeszkód One of the obstacles is Poland, which since jest Polska, która od wieku XV konkuru- the 15 th century has been competing with je z Rosją (czytaj Moskwą), jest katolicka Russia (understand Moscow), is Catholic (Zachodnia) i dokonuje się to na terenie (Western) and it is done in Ruthenia (the Rusi (dawne księstwa Rurykowiczów), to former Duchy of the Rurik dynasty), it też czyni Polaków zdrajcami sprawy 25 . Te also makes Poles traitors 25 . ese two as- dwa założenia, oblężonej twierdzy i mesja- sumptions, the besieged fortress and the nizmu dziejowego, będą podstawą wszyst- historical messianism will be the basis of kich kolejnych idei. all subsequent ideas. Pierwszym w miarę spójnym zbiorem e first pretty consistent set of the con- koncepcji było słowianofilstwo, ruch wy- cepts was Slavophilism, a movement that wodzący się o dziwo głównie z Niemiec. Zapoczątkował go Johann Gottfried Her- konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego słowianofilstwa , Warszawa 1964. tywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego sło- 24 See more: D. Romanowski, Trzeci Rzym, Roz- wianofilstwa , Warszawa 1964. wój rosyjskiej idei imperialnej , Kraków 2013, pp. 18 24 Więcej: D. Romanowski, Trzeci Rzym, Roz- and following. wój rosyjskiej idei imperialnej , Kraków 2013, s. 18 i n. 25 See: A. Walicki, Rosja, katolicyzm i sprawa 25 Por. A. Walicki, Rosja, katolicyzm i sprawa polska , Warszawa 2002, p. 104. polska , Warszawa 2002, s. 104.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns / Geopolityczne konsekwencje rusoﬁlstwa Rusinów Karpackich " originated surprisingly from Germany. It der zainteresowany różnorodnością kul- was initiated by Johan Gottfried Herder in- turową i czystością kultury zachowanej terested in the cultural diversity and puri- wśród ludu (volk), w tym u Słowian 26 , po- ty of culture preserved among the people tem te założenia rozwijała szkoła ideali- (volk) including the Slavs 26 . Later on, these stów niemieckich (Johann Gottlieb Fichte, premises were developed by the school of Fryderyk Schelling, Jerzy Wilhelm Fryde- German idealists (Johann Gottlieb Fichte, ryk Hegel). Z czasem ideologia ta ewolu- Frederick Schelling, Georg Wilhelm Frie- owała i poszła dalej niż tylko do zaurocze- drich Hegel). Over time, this ideology nia Słowiańszczyzną, a do przekonania, że evolved and went beyond just the enchant- zachowana w ludzie prawda, czystość de- ment of the Slavonic, and to the conviction terminuje Słowian do pewnej misji dzie- that the truth preserved in the people, puri- jowej, tu pojawia się już panslawizm. Co ty determines the Slavs to a certain histor- ciekawe, jednymi z twórców byli „zdraj- ical mission, this is where Pan-Slavism ap- cy” Słowian, czyli Polacy, choćby Stani- pears. Interestingly, some of the artists were sław Staszic 27 czy Kazimierz Brodziński. “traitors” of the Slavs, i.e. Poles, Stanisław Andrzej Walicki tak słusznie pisze: 27 Staszic and Kazimierz Brodziński. An- Dziewiętnastowieczny prorosyjski pansla- drzej Walicki writes so rightly: wizm – nie mglista idea kulturalnej „wzajem- ności słowiańskiej”, lecz polityczny program e nineteenth-century pro-Russian Pan- panslawizmu – zrodził się więc w Polsce, i to Slavism – not a faint idea of cultural “Slavic znacznie wcześniej niż w samej Rosji 28 . reciprocity”, but a political program of Pan- Slavism – was born in Poland, much earlier Choć tak naprawdę prekursorem był than in Russia 28 . Chorwat, Juryj Kryżanicz (Juraj Križa- Although the precursor was Cro- nič)29 , ksiądz i teolog. W 1646 r. wyjechał at, Juraj Križanič 29 (also known as Yuriy do Rosji, gdzie z 18 lat 15 przebywał na Krizhanich or Iurii Krizhanich), priest zesłaniu w Tobolsku. Pojęcia panslawi- and theologist. In 1646 he went to Russia, zmu po raz pierwszy użył Czech J. Her- where out of 18 years, he spent 15 in ex-

26 A.D. Smith, Nacjonalizm. Teoria, ideologia, 26 A.D. Smith, Nacjonalizm. Teoria, ideologia, historia , Warszawa 2007, p. 86. historia , Warszawa 2007, s. 86. 27 Especially in the book Ród ludzki , S. Staszic, 27 Zwłaszcza w książce Ród ludzki : S. Staszic, Ród ludzki: wersja brulionowa po raz pierwszy ogło- Ród ludzki: wersja brulionowa po raz pierwszy ogło- szona drukiem według zachowanego rękopisu , Vol. 1, szona drukiem według zachowanego rękopisu , t. 1, Warszawa 1959; See more: T. Matlęgiewicz, Program Warszawa 1959; więcej: T. Matlęgiewicz, Program słowiański Stanisława Staszica po postanowieniach słowiański Stanisława Staszica po postanowieniach kongresu wiedeńskiego , “Przegląd Nauk Historycz- kongresu wiedeńskiego , „Przegląd Nauk Historycz- nych” 2011, R. 10, No. 1, pp. 187-204, E. Kołodziej- nych” 2011, R. 10, Nr 1, s. 187-204, E. Kołodziejczyk, czyk, Słowianoﬁlstwo Warszawskiego Towarzystwa Słowianoﬁlstwo Warszawskiego Towarzystwa Przy- Przyjaciół Nauk (1800–1832) , “Świat Słowiański” jaciół Nauk (1800-1832) , „Świat Słowiański” 1909, 1909, Vol. 58, No. 9, p. 207. R. 58, nr 9, s. 207. 28 A. Walicki, Idea narodu w polskiej myśli oświe- 28 A. Walicki, Idea narodu w polskiej myśli oświe- ceniowej , Warszawa 2000, p. 80. ceniowej , Warszawa 2000, s. 80. 29 See: M. Helcer. Historia Imperium Rosyjskie- 29 Zob. M. Helcer. Historia Imperium Rosyjskie- go , Warszawa 2000, pp. 285-290. go , Warszawa 2000, s. 285-290.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 "" Przemysław Mazur ile in Tobolsk. e concept of Pan-Slavism kel w 1826 r. 30 Panslawizm bardzo szybko was first used by Czech J. Herkel in 1826 30 . przeistoczył się w rusofilizm, tzn. uzna- Pan-Slavism quickly turned into Russoph- no, że zjednoczenie Słowian, które jest je- ilism. In other words, it was accepted that dynym ratunkiem dla tych ciemiężonych the unification of the Slavs, which was the przez Turcję czy Austrię, może odbyć się only salvation for those oppressed by Tur- tylko pod berłem Romanowów i władz- key or Austria, could only take place under twem Rosji. Do prekursorów tego nur- the Romanov dynasty rule and the author- tu można zaliczyć: gen. R.A. Fadiejewa, ities of Russia. We can include to the pre- N. Danilewskiego, M. Bakunina 31 , Al. He- cursors of this stream such persons as gen. rzena, M. Rajewskiego i M. Pogodina 32 . R.A. Fadieyev, N. Danilevsky, M. Bakun- Ruch nie był oczywiście jednorodny, moż- in 31 , A. Herzen, M. Rajewski and M. Po- na wyróżnić choćby ruchy lokalne, kon- godin 32 . e movement was not uniform, centrujące się na interesach małych oj- of course, e.g. local movements focused czyzn, ale wywodzące się ze słowiano- on the interests of small homelands, but filstwa, a nawet panslawizmu. W Galicji derived from Slavophilism and even Pan- był to ruch staroruski 33 , na Bałkanach ili- Slavism. In Galicia, this was the Old Rus- ryzm (L. Gaj – ok. 1835) i jugosławianizm sian movement 33 , in the Balkans the Illyri- (J.J. Strosmayer), który postulował zjedno- an movement (L. Gaj - c. 1835) and Yugo - czenie Słowian południowych. W obrębie slavianism (J.J. Strosmayer) postulated the iliryzmu można wyróżnić ruchy: wielko- unification of the Southern Slavs. Within chorwacki i wielkoserbski. Naczevtanije the Illyrian movement, we can distinguish było kontrpropozycją Serbów na chorwac- the Great Moravian and the Greater Sibe- ki iliryzm (Ilia Gavasanin) − zjednoczenie rian movements. Naczevtanije was a coun- ziem Serbów, Chorwatów, Bośni, Herce- ter-proposal of the Serbs to the Croatian gowiny, Dalmacji i Czarnogóry w odrębne

30 J. Herkel, Elementa universalis linguae Slavi- 30 J. Herkel, Elementa universalis linguae Slavi- cae (Zaklady vseslovanskeho jazyka) , Vienna 1826. cae (Zaklady v seslovanskeho jazyka) , Vienna 1826. 31 See: M.A. Bakunin, Pisma wybrane , vol. 1 31 Por. M.A. Bakunin, Pisma wybrane , t. 1 i 2; and 2; wyboru dokonała, wstępem i przypisami opa- wyboru dokonała, wstępem i przypisami opatrzy- trzyła H. Temkinowa; Warszawa 1965; A. Leśniew- ła H. Temkinowa; Warszawa 1965; A. Leśniewski, ski, Bakunin a sprawy polskie w okresie Wiosny Lu- Bakunin a sprawy polskie w okresie Wiosny Ludów dów i powstania styczniowego 1863 roku , Łódź-Wro- i powstania styczniowego 1863 roku , Łódź−Wrocław cław 1962; See more: Bakunin Bibliography , http:// 1962; więcej: Bakunin Bibliography , http://dward- dwardmac.pitzer.edu/Anarchist_Archives/bakunin/ mac.pitzer.edu/Anarchist_Archives/bakunin/Ba- Bakuninbiblio.html [access on: 1.10.2016]. kuninbiblio.html [dostęp: 1.10.2016]. 32 See: K.I. Arsenew , `e statistical sketches of 32 Por. K.I. Arsenew , `e statistical sketches of Russia , Edinburgh 1856. Russia , Edinburgh 1856. 33 See more: P.R. Magocsi, Old Ruthenianisam 33 Więcej: P.R. Magocsi, Old Ruthenianisam and and Russophilism: A New Conceptual Framework Russophilism: A New Conceptual Framework for Ana- for Analyzing National Ideologies in Late 19 th Centu- lyzing National Ideologies in Late 19 th Century Eastern ry Eastern Galicia , [in:] Literature, Poetics, History , Galicia , [w:] Literature, Poetics, History , red. P. De- edit. P. Debreczeny, American Contributions to the breczeny, American Contributions to the Ninth In- Ninth International Congress of Slavists , Kiev 1983, ternational Congress of Slavists , Kiev 1983, Colum- Columbus 1983, pp. 305-324. bus 1983, s. 305-324.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns / Geopolityczne konsekwencje rusoﬁlstwa Rusinów Karpackich "#

Illyrian movement (Ilia Gavasanin) the niepodległe państwa. Największe wpływy unification of the lands of Serbs, Croats, ideologia ta miała w Czechach i na Słowa- Bosnia, Herzegovina, Dalmatia and Mon- cji, gdzie działał jej bodaj najwybitniejszy tenegro into separate independent states. przedstawiciel Jan Kollar (1793-1852) 34 . e greatest influence of this ideology was Rusofilizm z czasem jednak zaczął być in the Czech Republic and in Slovakia, dysfunkcjonalny. Pierwszym powodem where perhaps the most eminent repre- były zmiany zachodzące w obrębie samej sentative Jan Kollar (1793-1852) worked 34 . Rosji, która z każdym kolejnym podbo- Rusophilism over time, however, be- jem na Syberii czy Azji Środkowej, Kau- gan to be dysfunctional. e first reason kazie stawała się coraz to mniej słowiań- was the changes taking place within Rus- ska i coraz to mniej europejska. Kolejnym sia itself, which with each subsequent con- powodem była nowa filozofia zapożyczo- quest in Siberia, Central Asia, or the Cau- na z Niemiec, czyli komunizm. Tutaj do- casus became less and less Slavic and less szło do poważnego zgrzytu pomiędzy na- and less European. Another reason was rodowym wyzwoleniem uciśnionych a wy- the new philosophy borrowed from Ger- zwoleniem proletariackim. Paradoksalnie many, or communism. Here, there was se- jednak komunizm, w postaci marksizmu- rious clash between the national liberation -leninizmu, dobrze zaadaptował funda- of the oppressed and the proletarian liber- mentalne założenia tego ruchu, czyli me- ation. Paradoxically, communism, in the sjanizm i poczucie oblężonej twierdzy. form of Marxism-Leninism, well adapt- Tymczasem emigracja na tej samej bazie, ed the fundamental assumptions of this ale tym razem już odchodząc od funda- movement, that is, the messianism and mentu etnicznego, wykreowała nową kon- sense of the besieged fortress. Meanwhile cepcję zwaną eurazizmem. Do głównych the emigration on the same base, but this przedstawicieli tej szkoły możemy zali- time leaving the ethnic foundation, creat- czyć: N. Trubeckiego, P. Suwczyśnkiego, ed a new concept called Eurasianism. e G. Florowskigo, P. Suwczyńskiego, P. Sa- main representatives of this school include: wickiego. Ten pierwszy nową doktrynę N. Trubetzkoy, P. Suwczyśnki, G. Florows- zdefiniował jako odrzucenie kultury eu- ki, P. Suwczyński, P. Sawicki. is first one ropejskiej i stworzenie własnej oryginal- defined the new doctrine as the rejection nej, nieodrzucającej spuścizny Azji, w tym of European culture and the creation of its Czingis-chana 35 . Szkoła ta była niejedno- own original, non-rejecting Asian herit- rodna i szargana wieloma animozjami oso- age, in this Genghis Khan 35 . However, this bistymi, można jednak wyodrębnić pew- school was heterogeneous and plagued ne główne nurty, pierwszy okres od 1921 do 1928 r., drugi zaczynający się wyda- 34 See: H. Wereszycki, Pod berłem Habsbur- gów. Zagadnienie narodowościowe , Kraków 1986, 34 Por. H. Wereszycki, Pod berłem Habsburgów. pp. 44-46. Zagadnienie narodowościowe , Kraków 1986, s. 44-46. 35 Z. Brzeziński, Wielka szachownica. Główne 35 Z. Brzeziński, Wielka szachownica. Główne cele polityki amerykańskiej , Warszawa 1998, p. 137. cele polityki amerykańskiej , Warszawa 1998, s. 137.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 "$ Przemysław Mazur with many personal animosities. Howev- niem czasopisma „Eurazja”, a zakończo- er, one can distinguish some main streams, ny śmiercią Trubeckiego (Trubeckoja) the first period from 1921 to 1928, the sec- w 1938 r. i wreszcie odrodzenie się szkoły ond one starting with the magazine “Eur- po 1991 r. 36 Bodaj najwybitniejszym przed- asia” and ending with the death of Tru- stawicielem neoeurazjanizmu jest Alek- betzkoy in 1938 and finally the revival of sander Dugin 37 , filozof, politolog, geopoli- the school aer 1991 36 . Perhaps the most tyk, profesor Moskiewskiego Uniwersytetu outstanding representative of neo-Eura- Państwowego (MGU) 38 . Do współczesnych sianism is Aleksandr Dugin 37 , a philoso- zwolenników tego nurtu zaliczyć może- pher, political scientist, geopolitical schol- my: Aleksandra Sołżenicyna, Eligza Po- ar, professor at the Moscow State Universi- zdniakowa, Gejdara Dżemala, Hoż-Ah- ty (MGU) 38 . e current supporters of this med Nuhajewa, a także polityków, takich stream are Aleksandr Solzhenitsyn, Eli- jak Gienadij Ziuganow, Jewgienij Prima- gaz Pozdniakov, Geydar Dzhemal, Hozh- kow, Władimir Żyrinowski, Aleksander Ahmed Nukhaev, as well as politicians Mitrofanow czy Natalia Narocznickaja 39 . such as Gennady Zyuganov, Yevgeny Pri- Jak widać, wszystkie te ruchy mają makov, Vladimir Zhirinovsky, Aleksandr pewne wspólne założenia i cel, dlatego też Mitrofanov and Natalya Narochnitskaya 39 . można uznać za słuszne mówienie o Idei As it can be seen all these movements Rosyjskiej, czyli syntezie samodzierżawia, have some common assumptions and ob- caropapizmu prawosławia, słowianofil- jectives, therefore, it is possible to speak of stwa, panslawizmu, eurazizmu czy nawet the Russian Idea, that is, the synthesis of marksizmu-leninizmu; na pierwszy plan Tsarist autocracy, tsaropapism of Ortho- wysuwa się tu przekonanie o misji cywi- doxy, Slavophilism, Pan-Slavism, Eurasian- lizacyjnej Rosji 40 , niemniej w tym artyku- ism or even Marxism-Leninism. e most le będziemy używać pojęcia rusofilzmu 41 . important here is a conviction about the civ- ilization mission of Russia 40 , but in this article, we will use the term “Rusophilism” 41 .

36 I. Massaka, Eurazjatyzm, Z dziejów rosyjskie- 36 I. Massaka, Eurazjatyzm, Z dziejów rosyjskiego misjonizmu , Wrocław 2001, s. 37-43. go misjonizmu , Wrocław 2001, pp. 37-43. 37 Więcej: B. Gołąbek, Lew Gumilow i Aleksan- 37 See more: B. Gołąbek, Lew Gumilow i Alek- der Dugin. O dwóch obliczach Eurazjatyzmu w Rosji sander Dugin. O dwóch obliczach Eurazjatyzmu po 1991 roku , Kraków 2012. w Rosji po 1991 roku , Kraków 2012. 38 L. Sykulski, Rola paradygmatu geopolityczne- 38 L. Sykulski, Rola paradygmatu geopolitycznego w rozwoju neoeurazjanizmu we współczesnej Rosji , go w rozwoju neoeurazjanizmu we współczesnej Ros- [w:] Między historią, literaturą a polityką , red. T. No- ji , [in:] Między historią, literaturą a polityką , edit. dzyński, Częstochowa 2009, s. 151 i n. T. Nodzyński, Częstochowa 2009, pp. 151 and fol- 39 Ibidem , s. 160. lowing. 40 L. Moczulski, op. cit ., s. 514-515. 39 Ibidem , p. 160. 41 Dla wydarzeń z przełomu XIX i XX w. jest 40 L. Moczulski, op. cit ., pp. 514-515. on jak najbardziej zasadny, dla obecnego ruchu ze 41 For the events of the turn of the nineteenth względu na odwoływanie się przez jego ideologów and twentieth centuries, it is most well-founded for do jego tradycji.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns / Geopolityczne konsekwencje rusoﬁlstwa Rusinów Karpackich "%

Rusophilism in the Carpathians Rusofilstwo w Karpatach It is difficult to say clearly when the Rus- Trudno jednoznacznie określić, kiedy ruch sophile movement appeared in the Car- rusofilski pojawił się w Karpatach i szerzej pathians and throughout Galicia. e first całej Galicji. Pierwsze takie oznaki mo- such signs can be found in the sixties of the żemy odnaleźć w latach 60. XIX w., gdy nineteenth century, when Denis Zubryt- Denys Zubrzycki (Zubryćkyj), co ciekawe sky (Zubryćkyj), an interesting co-crea- współtwórca „Ruskiej Trójcy” 42 , intensyfi- tor of “e Ruthenian Trinity” 42 , intensi- kował swoją działalność. Początków jego fied his activity. e beginnings of his in- zainteresowania Rosją można szukać już terest in Russia can be traced back in the w połowie lat 30., gdy poznał Michaiła mid-thirties when he met Mikhail Pogo- Pogodina. Nie ulega wątpliwości, że jego din. ere is no doubt that his activity was działalność była wspierana również finan- also financially supported by Moscow, al- sowo z Moskwy, choć raczej na niewielką beit on a small scale 43 . However, the emer- skalę 43 . Pojawienie się rusofilstwa ma jed- gence of Rusophilism has its geopolitical nak swoje uwarunkowania geopolitycz- determinants. It is a period of consolida- ne, jest to okres wzmacniania się ruchu tion of the Ukrainian movement in Dnie- ukraińskiego w Ukrainie Naddnieprzań- per Ukraine (mainly Kiev and Kharkov), skiej (głównie Kijów i Charków), czego the final result of which was the Ems Ukaz efektem będzie ukaz emski z 1876 r. Ko- of 1876. Another issue is the defeat of the lejną kwestią jest porażka Austro-Węgier Austro-Hungarian Empire Battle of König- pod Sadową (1866), osłabienie Habsbur- grätz (Sadova) in 1866, the weakening of gów, które bezwzględnie wykorzystali Po- the Habsburgs, which the Poles utterly ex- lacy dla swoich interesów. Chcieli również ploited for their interests, and the Ukrain- Ukraińcy, ale przede wszystkim dało to ians also wanted, but above all it gave Rus- Rosji nadzieję na udaną rywalizację. Tym sia hope for a successful rivalry. Especially bardziej, że po klęsce w wojnie krymskiej that aer the defeat in the Crimean War (1853-1856) jej „grecki plan” na razie był (1853-1856) the Russian “Greek plan” for niewykonalny. Zdobycie przedpola Har- the time being was unworkable. e ac- tlandu mogło zatem odbyć się kosztem quisition of the pre-frontier area of Hart- Austrii. Rosja mogła jednocześnie usta- land could therefore take place at the ex- nowić przeciwwagę dla ruchu ukraińskie- pense of Austria. At the same time, Russia go, będącego dla Austrii korzystnym stąd też wspieranym u siebie, ale i podtrzymać the present movement, because of the references of imperialne nadzieje. „Kamieniem milo- its ideologists to its tradition. 42 W. Mokry, “ Ruska Trójca”: karta z dziejów życia literackiego Ukraińców w Galicji w pierwszej 42 W. Mokry, „Ruska Trójca”: karta z dziejów ży- połowie XIX wieku , Kraków 1997. cia literackiego Ukraińców w Galicji w pierwszej po- 43 B. Wojtowicz-Huber, Ojcowie narodu. łowie XIX wieku , Kraków 1997. Duchowieństwa greckokatolickie w ruchu narodow- 43 B. Wojtowicz-Huber, Ojcowie narodu. Ducho- ym Rusinów galicyjskich (1867-1918) , Warszawa wieństwa greckokatolickie w ruchu narodowym Rusi- 2008, p. 67. nów galicyjskich (1867-1918) , Warszawa 2008, s. 67.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 "& Przemysław Mazur could set a counterweight to the Ukrain- wym” dla tego ruchu był manifest poli- ian movement, which was also favorable tyczny księdza greckokatolickiego Iwana for Austria, and because of that support- Naumowycza z 8 sierpnia 1866 r. Zarzu- ed at home too, but to support imperi- cił on Rusinom zbytnią bierność, zwłasz- al hopes as well. e “milestone” for this cza w obliczu sytuacji słabnięcia Austrii, movement was the political manifesto of widział on szansę na uniknięcie poloniza- the Greek Catholic priest, Ivan Naumov- cji dzięki zbliżeniu z Rosją 44 . W 1870 r. po- ich of 8 August 1866. He accused the Ru- wstała Ruska Rada, nawiązująca do dzia- thenians of being excessively passive, es- łającej w 1848 r. Hołownej Rady Ruskiej, pecially in light of Austria’s weakness, see- jej głównymi organami prasowymi były ing a chance to avoid polonization due to pisma: „Nauka” i „Słowo” 45 , mimo tego rapprochement with Russia 44 . In 1870 the ruch ukraiński rozwijał się nadal dyna- Ruthenian Council was established, which micznie, również dzięki przychylności Po- referred to the Supreme Ruthenian Coun- laków . Efektem była konwersja (zwana też cil, which was active in 1848. Its main press schizmą) w Hniliczkach. W 1882 r. lud- bodies were “Nauka” and “Słowo” 45 , but the ność wsi Hniliczki Małe (koło Tarnopola) Ukrainian movement continued to devel- przeszła na prawosławie, władze uznały to op dynamically, thanks to the Poles’ favor. za prorosyjską dywersję. 12 czerwca 1882 r. e result was a conversion (also called odbył się proces, głównym oskarżonym był schism) in Hniliczki. In 1882, the pop- ks. Naumowycz oraz Adolf Dobrjanśkyj, ulation of the village of Hniliczki Małe choć przeszedł on do historii jako sprawa (near Ternopil) transformed into ortho- Olgi Hrabar. Zarzucano im zdradę stanu, doxy, and the authorities recognized it as szpiegostwo w starych fortyﬁkacjach w Za- a pro-Russian sabotage. On 12 June 1882, leszczykach, ale przede wszystkim chęć the trial was held, with the main accused przyłączenia do Rosji Bukowiny, Galicji being Fr. Naumovych and Adolf Dobran- i Węgierskiej Rusi. Ostatecznie skończyło skyj, though it is known as Olga Hrabar’s się na 8 miesiącach pozbawienia wolno- case. ey were accused of treason, espi- ści dla Naumowycza i mniejszych karach onage in old fortiﬁcations in Zaleszczyki, dla pozostałych. Węgierski dziennik „Pe- but above all the desire to incorporate Bu- ster Lloyd” podsumował: „nie Adolf Do- covina, Galicia and Hungarian into Rus- brjanśkyj i Iwan Naumowycz są oskar- sia. Eventually, it ended with 8 months of żeni w tym procesie, ale rząd moskiew- imprisonment for Naumovych and small- ski. Nie zwalnia to nas od czujności. Nie er penalties for others. e Hungarian dai- ma państw w Europie, które nie musiało- ly Pester Lloyd concluded: “neither Ado- by strzec się przed Rosją” 46 . Sprawa ta jed-

44 J.-P. Himka, Religion and Nationality in West- 44 J.-P. Himka, Religion and Nationality in West- ern Ukraine: `e Greek Catholic Church and the Ru- ern Ukraine: `e Greek Catholic Church and the Ru- thenian National Movement in Galicia, 1867-1900 , thenian National Movement in Galicia, 1867-1900 ; Montreal-Kingston-Londyn 1999, s. 24-26. Montreal-Kingston-London 1999, pp. 24-26. 45 C. Partacz, op. cit. , s. 33. 45 C. Partacz, op. cit ., p. 33. 46 Ibidem , s. 39.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns / Geopolityczne konsekwencje rusofilstwa Rusinów Karpackich "' lf Dobranskyj nor Ivan Naumovych are nak miała wielkie znaczenie, po pierwsze accused in this process, but the Moscow zdymisjonowano metropolitę lwowskiego government. It does not release us from Josefa Sembratowicza, Łemka pobłażliwe- alertness. ere are no states in Europe go dla ruchu rusofilskiego, zreformowa- that would not have had to guard against no zakon Bazylianów, teraz mający dbać Russia” 46 . e case, however, was of great o „kondycję duchową” grekokatolików, ale significance. Firstly, the Metropolitan of przede wszystkim Polacy, obawiając się Ljubljana, Joseph Sembratovych, a Lemko podzielenia losu rodaków z zaboru ro- lenient for the Russophile movement, the syjskiego, zawarli wiele porozumień z ru- Basilian order was reformed, now was to chem ukraińskim (choćby układ Badeni- take care of the spiritual condition of the -Romańczuk z 1888 r.). Greek Catholics, but first of all the Poles, Ruchu rusofilski utracił swoją pozycję being afraid of sharing the fate of their na scenie politycznej do pierwszych lat compatriots from the Russian Partition, XX w. Trochę inaczej wyglądało to w przy- made a number of agreements with the padku Cerkwi. Tutaj mamy kolejny cieka- Ukrainian movement (even the Badeni- wy wątek, swoistej geopolityki religijnej 47 . Romanchuk agreement of 1888). Rzeczpospolita była rejonem, gdzie do- e Russophile movement lost its po- chodziło do zderzenia się dwóch konfe- sition on the political scene until the early sji – prawosławnej i łacińskiej (rzymsko- 20 th century. It was a bit different in the case katolickiej). Uznawano to za realne zagro - of the Orthodox Church. Here we have an- żenie dla państwa, stąd też pomysł unii other interesting thread of a specific reli- brzeskiej (1596), co miało też na celu wy- gious geopolitics 47 . e Commonwealth trącenie Moskwie argumentów dla dal- was an area where two confessions – Or- szej ekspansji (zbierania ruskich ziem) 48 . thodox and Latin (Roman Catholic) – col- Bezpośrednie powiązanie władzy świec- lided. is was considered a real threat to kiej i duchownej w Rosji d awało jej moż- the state, hence the idea of the Union of liwość wykorzystania prawosławia jako Brest (1596), which was also aimed at de- narzędzia polityki. O ile administracyj- molishing Moscow’s arguments for fur- nie Polska choć trochę oddaliła prawosła- ther expansion (gathering the Rutheni- wie od swoich ziem 49 , o tyle ludność ruska an lands) 48 . e direct link between secu- 47 Geopolitykę religii możemy zdefiniować jako sposób myślenia o przestrzeni, służący jej uporząd- 46 Ibidem , p. 39. kowaniu i symboliczno-emocjonalnej ewaluacji 47 Geopolitics of religion can be defined as z wykorzystaniem religii, za: A. Curanovič, Geo- a way of thinking about space, serving its order- polityka religii w stosunkach polsko-rosyjskich , [w:] ing and symbolic-emotional evaluation using reli- Geopolityka w stosunkach ..., s. 124. gion, from: A. Curanovič, Geopolityka religii w sto- 48 To pęknięcie „odziedziczone” dziś przez sunkach polsko-rosyjskich, [in:] Geopolityka w sto- Ukrainę świetnie pokazuje S. Huntington, Zderze- sunkach ..., p. 124. nie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego , War- 48 Samuel Huntington shows well this rupture szawa 1997, s. 243. “inherited” today by Ukraine, S. Huntington, Zderze- 49 Przykładem takiej geopolityki religijnej było nie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego , War- niszczenie cerkwi po 1918 r., a już symbolicznym szawa 1997, p. 243. zburzenie soboru Aleksandra Newskiego w War-

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 # Przemysław Mazur lar and clerical power in Russia gave it the nadal czuła się w pewien sposób prawo- opportunity to use Orthodoxy as a tool sławna i nie dostrzegała specjalnych róż- of politics. While on the administration nic. Nikogo zatem nie dziwiły pielgrzymki terms Poland slightly reduced Orthodoxy do prawosławnej ławry w Poczajowie czy to its lands 49 , the Ruthenian population określanie siebie w liturgii słowem „pra- still felt somewhat Orthodox and did not wosławni”. Kler w dużej mierze widział za- see any special differences. Hence nobody grożenie polonizacji w obrządku grecko- was surprised by the pilgrimage to the Or- katolickim, dlatego występowały u niego thodox Pochayiv Lavra, or defining them- liczne sympatie proprawosławne, a siłą rze- selves in the liturgy with the word “Ortho- czy prorosyjskie. Takie wykorzystywanie dox”. Clergy was largely aware of the dan- wiary do polityki nie było stosowane tyl- ger of polonization in the Greek Catholic ko przez samą Rosję. Na Zakarpaciu do- rite, and for this reason there were many datkowo bardzo silne były wpływy węgier - pro-Orthodox and pro-Russian sympa- skie 50 , w Galicji bardziej rosyjskie, do tego thies. Such use of faith in politics was not seminaria opuszczała często młodzież już used by Russia alone. In Carpathian Ruthe- proukraińska. Rusofilizm wśród Rusinów nia there were also very strong Hungarian Karpackich nie był jednak wynikiem tylko influences50 , more Russian in Galicia, and agitacji rosyjskiej, nakładało się na to wie- seminars were oen le by pro-Ukrainian le czynników. Po pierwsze była to ludność youth. Rusophilism among the Carpathian słabo wykształcona, w postawach bardzo Ruthenians, however, was not the result of konserwatywna, co było formą kulturo- only Russian agitation, but many factors wej samoobrony przez wieki, by nie ulec overlapped. First of all, it was a poorly ed- polonizacji czy madziaryzacji. Wreszcie ucated population with very conservative to struktura społeczna miała na to wiel- attitudes, which was a form of cultural self- ki wpływ, elity były bardzo nieliczne i do defense for centuries, so as not to become tego głównie związane z rodami księżow- Polonized or Magyarization. Finally, the skimi, niezainteresowane rewolucją na- social structure had a significant impact cjonalistyczną 51 . on this, the elites were very few and were Na początku XX w. doszło do odrodze - nia się ruchu rusofilskiego. W wymiarze

49 An example of such religious geopolitics was szawie, ten z kolei był dla Rosjan symbolem opano- the destruction of the Orthodox churches aer 1918 wania Warszawy w czasie zaborów. Do dziś Rosja- and the already symbolic demolition of the Alexan- nie „oznaczają” swoje terytorium, stawiając choćby der Nevsky Cathedral in Warsaw. is, in turn, was krzyże czy kapliczki w najodleglejszych rejonach a symbol of subordinating Warsaw for the Russians Arktyki, np. na wyspie Kołgujew (por. A. Curano- during the Partitions. To this day, Russians “mark” vič, op. cit. , s. 134), za czasów ZSRR być może taką their territory, placing crosses, or shrines in the far- funkcje pełniły „pałace kultury i nauki”. thest regions of Arctic , such as the Kolguyev Island 50 B. Wójtowicz-Huber, op. cit. , s. 175. (see: A. Curanovič, op. cit. , p. 134), in times of the 51 Więcej: P. Mazur, Sukcesu nurtu rusoﬁlskiego USSR, perhaps “palaces of culture and science” had i starorusińskiego wśród Łemków w kontekście teorii the same function. elit VilfrefoPareto , „Rocznik Ruskiej Bursy 2014”, 50 B. Wójtowicz-Huber, op. cit ., p. 175. Gorlice 2014, s. 85-100.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns / Geopolityczne konsekwencje rusofilstwa Rusinów Karpackich # mostly connected with priest families, not politycznym zdecydowanie się on zrady- interested in the nationalist revolution 51 . kalizował, poseł Dmytro Markow w par- At the beginning of the twentieth cen- lamencie posługiwał się językiem rosyj- tury, the Russophile movement was re- skim, a nawet żądał uznania go za oficjal- born. In the political dimension, it by far ny język krajowy 52 . Natomiast ciekawym radicalized. Deputy Dmytro Markov used zjawiskiem było powstawanie kolejnych the Russian language in the parliament „ośrodków misyjnych” prawosławia i ru- and even demanded that it was recog- sofilstwa zarazem. Możemy mówić przy- nized as an official national language 52 . On najmniej o trzech takich ośrodkach: Cieląż the other hand, the interesting phenom- (okręg Sokalski), Załucz (okręg Śniatycz) enon was the emergence of more “mis- i Grab (Łemkowszczyzna) 53 . Szczególnie sion centers” of Orthodoxy and Rusoph- ciekawa jest kwestia Łemkowszczyzny, tu- ilism at the same time. We can point at taj posługę pełnił ojciec Maksym Sando- least at three such centers: Cieląż (Soka- wycz, prawosławny pochodzenia łemkow- lsk district), Załuch (Śniatycz district) and skiego kształcony w Rosji. Osobą równie Grab (Lemkivshchyna) 53 . Particularly in- ważną był ksiądz Mychajło Jurczakewycz teresting is the question of Lemko, where ze wsi Czarne, zagorzały rusofil, działacz Fr. Maksym Sandowycz, Lemko educated społeczny, propagator prawosławia i za- in Russia, was a priest. Equally important łożyciel organizacji oświatowych. „W ten was Father Mychajło Jurczakewycz from sposób przygotował ksiądz Jurczakewycz the village of Czarne, fierce Russophile, grunt do opanowania i zbałamucenia social activist, Orthodox promoter and u tych włościan, którzy wróciwszy z Ame- founder of educational organizations. “In ryki przesiąkli ideą państwowości rosyj- this way, Father Jurczakewycz prepared the skiej i prawosławia” 54 . Konwersjom sprzy- ground for taking over and seducing those jało kilka czynników, po pierwsze pomoc peasants who having returned from Amer- Rosji (to tam byli kształcenie misjona- ica were permeated by the idea of Russian rze), po drugie przychylność polskich par- state and Orthodoxy” 54 . Conversions were tii konserwatywnych i narodowców (rzą- facilitated by several factors, firstly Russian dzących od 1908 r.), po trzecie nieudolna assistance (there were missionary educa- agitacja kościoła greckokatolickiego 55 , po- tion there), secondly the favor of the Polish stępująca ukrainizacja cerkwi i obrządku, conservative and nationalist parties (rul- migracja powrotna z USA (często prze-

51 See more: P. Mazur, Sukcesu nurtu rusoﬁlsk- iego i starorusińskiego wśród Łemków w kontekście 52 C. Partacz, op. cit. , s. 207, więcej: B. Wójto- teorii elit Vilfrefo Pareto , “Rocznik Ruskiej Bursy wicz-Huber, op. cit. , s. 66-68. 2014”, Gorlice 2014, pp. 85-100. 53 B. Wójtowicz-Huber, op. cit. , s. 181. 52 C. Partacz, op. cit ., p. 207, więcej: B. Wójto- 54 CDIAL (Centralnyj derżawnyj istorycznyj wicz-Huber, op. cit ., pp. 66-68. archiw Ukrajiny u m. Lwowi), 146/4/122, NN, za: 53 B. Wójtowicz-Huber, op. cit ., p. 181. B. Wójtowicz-Huber, op. cit. , s. 187. 54 CDIAL (Centralnyj derżawnyj istorycznyj ar- 55 Np. zakaz kształcenia alumnów rusoﬁlów chiw Ukrajiny u m. Lwowi), 146/4/122, s.n., from: w Przemyślu, nałożony przez bp. Konstatyna Cze- B. Wójtowicz-Huber, op. cit ., p. 187. chowycza w 1909 r.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 #! Przemysław Mazur ing since 1908), thirdly the inadequate ag- chodzili na prawosławie), wreszcie zwy- itation of the Greek Catholic Church 55 , the kłe zatargi o charakterze lokalnym (nie- progressive Ukrainianization of the church chęć do kleru greckokatolickiego z przy- and rite, the return migration from the czyn osobistych). USA, and last but not least, ordinary lo- Sytuacja polityczna jednak zaczęła się cal disputes (aversion to the Greek Cath- drastycznie zmieniać, władze polskie 56 za- olic clergy for personal reasons). częły poważnie brać pod uwagę agresję Ro- e political situation, however, began sji, jedną z pierwszych reakcji było skaso- to change drastically, the Polish authori- wanie ruchu rusofilskiego. W maju 1914 r. ties 56 began to take seriously the aggression doszło do aresztowań, pierwsze odbyły się of Russia, one of the first reactions was the już w 1912 r., pojmano wówczas Maksy- eradication of the Russophile movement. In ma Sandowycza i innego księdza prawo- May 1914, arrests took place, the first ones sławnego Ignacego Hudymę. Tak doszło already appeared in 1912 when then Mak- do drugiego procesu „schizmatyków”, tym sym Sandowycz and another Orthodox razem zwanego „procesem Bendasiuka” 57 , priest Ignacy Hudyma were arrested. is ale i tym razem nie udowodniono zdra- was the second process of “schismatics”, dy stanu. this time called the “Bendasiuk’s process” 57 , Okres I wojny światowej to seria prze- but this time no treason was proven. śladowań rusofilów. Nie tylko działa- e First World War period is a series cze, ale i zwykli ludzie, na których padł of persecutions of Russophiles. Not only cień podejrzenia, byli wysyłani do obo- the activists, but also ordinary people who zów w alerhofie, Grazu, eresienstadt were under a cloud were sent to camps in i Mukaczu, łącznie ocenia się, że zniewo- alerhof, Graz, eresienstadt and Mu- lono około dziesięciu tysięcy ludzi, głów- kacz. It is estimated that about ten thou- nie z Bukowiny i Łemkowszczyzny 58 . Mak- sand people were arrested, mainly from sym Sandowycz został rozstrzelany bez Bukovina and Lemkivshchyna 58 . Maksym sądu 6 września 1914 r. Przypuszcza się, że w pierwszych miesiącach wojny w Ga- 55 For example, the ban on the educating of the licji i Bukowinie rozstrzelano około ty- Russians in Przemysl, imposed by bishop. Konstan- tin Czechowicz in 1909. 56 56 Polish in the ethnic sense. Polskie oczywiście w sensie etnicznym. 57 57 See more: M. Bołtryk, Sąd nad świętym Więcej: M. Bołtryk, Sąd nad świętym Mak- Maksymem , “Przegląd Prawosławny” 2004, No 7, symem , „Przegląd Prawosławny” 2004, nr 7; A. Ry- A. Rydzanicz, Na wierność narodowi , “Przegląd dzanicz, Na wierność narodowi , „Przegląd Prawo- Prawosławny”, No . 10 (220) Białystok 2003, also sławny”, nr 10 (220) Białystok 2003, również on- on-line: http://www.przegladprawoslawny.pl/articles. -line: http://www.przegladprawoslawny.pl/articles. php?id_n=482&id=8 [access on: 1.05.2016]. php?id_n=482&id=8 [dostęp: 1.05.2016]. 58 P. Stefanowski , Łemkowie w Talerhofie , “Magu- 58 P. Stefanowski , Łemkowie w Talerhofie , „Ma- ry’82”, Warszawa 1982, pp. 41-48; T.A. Olszański, gury ’82”, Warszawa 1982, s. 41-48; T.A. Olszański, Krótko o Talerhofie , “Magury ’82”, Warszawa 1982, Krótko o Talerhofie , „Magury ’82”, Warszawa 1982, pp. 49-56. To commemorate Talerhof “Talerhof- s. 49-56. Dla upamiętnienia Talerhofu wydawany skyj Almanach” (“Talerhowski Almanach”) is is- jest „Talerhofskyj Almanach” („Talerhowski Alma- sued, http://www.ukrstor.com/talergof/ [access on: nach”), http://www.ukrstor.com/talergof/ [dostęp: 1.10.2016]. 1.10.2016].

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns / Geopolityczne konsekwencje rusoﬁlstwa Rusinów Karpackich #

Sandowycz was shot without trial on 6 Sep- siąca cywili. Ponadto dochodziło do sa- tember 1914. It is believed that in the first mowolnych mordów prowadzonych przez months of the war in Galicia and Bukovi- żołnierzy (szczególnie brutalni byli Wę- na, about one thousand civilians were shot. grzy), choćby 30 osób w Kuźminie, po- In addition, there were arbitrary murders wieszenie w Turce przeszło 70, wreszcie carried out by soldiers (especially the Hun- zmasakrowanie przez żołnierzy węgier- garians were brutal), for example, 30 peo- skich i tłum na ulicach Przemyśla konwo- ple in Kuźmin (Cuzmin), hanging of more ju aresztantów. W masakrze tej 15 sierpnia than 70 in Turka, finally the massacre of 1914 r. z 46 więźniów ocalały tylko 2 oso- convoy of prisoners by Hungarian soldiers by 59 . Wszystko to działo się w poczuciu and a crowd in the streets of Przemyśl. In „ruskiej zdrady”, która to miała tłumaczyć the massacre of 15 August 1914, only two olbrzymie postępy wojsk rosyjskich w Ga- persons of 46 prisoners survived 59 . All this licji i szybkie osiągnięcie grzbietu Karpat happened in the sense of “Russian betray- w tym Przełęczy Dukielskiej 60 . al”, which was to explain the enormous ad- Od 4 września 1916 r. do 17 lutego vances of Russian troops in Galicia and 1917 r. w Wiedniu toczył się już trzeci quick reaching the ridge of the Carpathi- wielki proces rusofilów. Przed sądem sta- ans in this the Dukla Pass 60 . nęło 22 oskarżonych, w tym 10 z Gali- From 4 September 1916 to 17 Febru- cji Zachodniej (Łemkowszczyzna), 9 ze ary 1917, the third great Russophile pro- Wschodniej a 3 z Bukowiny. 16 usłysza- cess was underway in Vienna. ere were ło wyrok śmierci, te nie zostały wykonane 22 defendants in the court, including 10 tylko ze względu na wstawiennictwo cara from Western Galicia (Lemkivshchyna), 9 Mikołaja II. Skazanym zarzucono upo- from the Eastern Galicia and 3 from Bu- wszechnianie idei rusofilskiej i dążenie kovina. 16 or them were sentenced to the do oderwania Galicji, Bukowiny i Zakar- capital punishment, and they were not ex- pacia od Austrii 61 . ecuted only because of the intercession of Tsar Nicholas II. e sentenced were accused of disseminating the Russophile idea and seeking to break Galicia, Bukovina and Transcarpathia from Austria 61 .

59 59 T.A. Olszański, Austriackie represje w Gali- T.A. Olszański, Austriackie represje w Gali- cji i obóz w àlerhofie , http://www.stowarzyszenie- cji i obóz w àlerhofie , http://www.stowarzyszenie- lemkow.pl/new/modules/publisher/item.php?itemi- lemkow.pl/new/modules/publisher/item.php?itemi- d=100&lang=polish [access on: 1.10.2016]. d=100&lang=polish [dostęp: 1.10.2016]. 60 A. Walc, Militarne i polityczne znaczenie 60 A. Walc, Militarne i polityczne znaczenie Ope- Operacji Gorlickiej w działaniach wojennych I wo- racji Gorlickiej w działaniach wojennych I wojny świa- jny światowej , materials of Międzynarodowej Ses- towej , materiały Międzynarodowej Sesji Naukowej, ji Naukowej, Gorlice 5-6.05.1995, Gorlice 1995; Gorlice, 5-6.05.1995, Gorlice 1995; K. Bańburski, K. Bańburski, J. Kozioł, Wielka wojna: Tarnów-Gor- J. Kozioł, Wielka wojna: Tarnów-Gorlice 1915 , Tar- lice 1915 , Tarnów 2005. nów 2005. 61 B. Wójtowicz-Huber, op. cit ., p. 231. 61 B. Wójtowicz-Huber, op. cit. , s. 231.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 #" Przemysław Mazur

Consequences for Poland Konsekwencje dla Polski e first consequence of the strong Russo- Pierwszą konsekwencją silnego ruchu ru- phile movement among the Lemkos was sofilskiego wśród Łemków było powstanie the rise of the Ruthenian 62 People’s Repub- Ruskiej 62 Republiki Ludowej (1918), która lic (1918), which was created by Russophiles była tworzona przez rusofili pragnących wishing to link it with Russia (including Ju- jej połączenia z Rosją (w tym zwolniony rchykevych, released in 1917) 63 . Russia was w 1917 r. Jurczykewycz) 63 . Rosji już jedno longer as such, hence the idea of connect- nak jako takiej nie było, dlatego pojawił ing with the compatriots on the southern się pomysł połączenia z rodakami po po- side of the Carpathians appeared. is con- łudniowej stronie Karpat. To zaniepoko- cerned the Polish authorities that carried out iło polskie władze, które przeprowadzi- the pacification. Russophile moods were still ły pacyfikacje. Rusofilskie nastroje nadal very popular, and longing for Orthodoxy miały się bardzo dobrze, a tęsknota do was not over. Because the Greek Catholic prawosławia nie minęła. Ponieważ hie- hierarchy, not only continued its policy, but rarchia greckokatolicka, nie dość że kon- even tightened it up, and this caused even tynuowała swoją politykę, to nawet ją za- greater opposition from the Lemkos, so it ostrzała, co wywoływało jeszcze więk- ended with the so-called “Tylawa schism” szy sprzeciw Łemków, a to zakończyło and mass conversions to Orthodoxy 64 . e się tzw. schizmą tylawską i masowymi Poles made significant use of it, and with the konwersjami na prawosławie 64 . Polacy to help of the Vatican there was a very profit- znakomicie wykorzystali i z pomocą Wa- able use of religious geopolitics. Almost all tykanu doszło do bardzo korzystnej za- Lemkivshchyna was excluded from the ju- grywki geopolityki religijnej. Praktycz- risdiction of Przemysl and entered the Ap- nie cała Łemkowszczyzna został wyłączo- ostolic Administration of the Lemko region, na spod jurysdykcji Przemyśla i weszła thus separating the Lemkos from Ukrainian w skład Apostolskiej Administracji Łem- propaganda to a large extent. Russophilism kowszczyzny, w ten sposób odizolowano

62 I.e. Russian. 62 Czytaj: rosyjskiej. 63 See more: B. Horbal, Działalność polityczna 63 Więcej: B. Horbal, Działalność polityczna Łemków na Łemkowszczyźnie, 1918-1921 , Wrocław Łemków na Łemkowszczyźnie, 1918-1921 , Wrocław 1997; T.A. Olszański, Ruska Republika Ludowa Łem- 1997; T.A. Olszański, Ruska Republika Ludowa Łem- ków. Nowe spojrzenie w przededniu osiemdziesiątej ków. Nowe spojrzenie w przededniu osiemdziesiątej rocznicy , “Magury ’98”, Warszawa 1998, pp. 25-36. rocznicy , „Magury ’98”, Warszawa 1998, s. 25-36. 64 See more: A. Krochmal, Stosunki między gre- 64 Więcej: A. Krochmal, Stosunki między gre- kokatolikami i prawosławnymi na Łemkowszczyźnie kokatolikami i prawosławnymi na Łemkowszczyź- w latach 1918-1939 , [in:] Łemkowie w historii i kul- nie w latach 1918-1939 , [w:] Łemkowie w historii turze Karpat , edit. J. Czajkowski, vol. 1, Rzeszów 1992; i kulturze Karpat , red. J. Czajkowski, cz. 1, Rzeszów B. Prach, Apostolska Administracja Łemkowszczyzny , 1992; B. Prach, Apostolska Administracja Łemkowsz- [in:] Łemkowie w historii ..., p. 301; S. Stępień, Życie czyzny , [w:] Łemkowie w historii... , s. 301; S. Stę- religijne społeczności ukraińskiej w Drugiej Rzecz- pień, Życie religijne społeczności ukraińskiej w Drugiej pospolitej , [in:] Polska-Ukraina 1000 lat sąsiedztwa , Rzeczpospolitej , [w:] Polska − Ukraina 1000 lat sąsiedz- vol. 1, Studia z dziejów chrześcijaństwa na pogranic- twa , t. 1, Studia z dziejów chrześcijaństwa na pograni- zu etnicznym , edit. S. Stępień, Przemyśl 1990, p. 216. czu etnicznym , red. S. Stępień, Przemyśl 1990, s. 216.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns / Geopolityczne konsekwencje rusofilstwa Rusinów Karpackich ## had yet another meaning: the political one. w dużym stopniu Łemków od propagan- ese communities were eager to cooperate dy ukraińskiej. Rusofilizm miał jeszcze with the Polish authorities, and these were jedno znaczenie, polityczne. Te środowi- willing to make some concessions, as long ska chętnie współpracowały z polskimi as it kept the Lemkos far from the Ukraini- władzami, a te były chętne do pewnych ans 65 . e best example is cooperation with ustępstw, tak długo jak pozostawiało to BBWR (e Nonpartisan Bloc for Cooper- Łemków z dala od Ukraińców 65 . Takim ation with the Government) and founding najlepszym przykładem jest współpraca Lemko-Soyuz. Russophile, or at least, anti- z BBWR i powstanie Łemko-Sojuza. Po- Ukrainian attitudes and loyalty to the state, stawy rusofilskie, a w każdym razie an- also resulted in cooperation with the Pol- tyukraińskie i lojalnościowe wobec pań- ish underground during the occupation. stwa skutkowały też współpracą z pol- Right aer it, the Lemko region was quite skim podziemiem w czasie okupacji. Tuż hostile to the Ukrainian Insurgent Army, po niej z kolei Łemkowszczyzna była dość which at first could not count on cooper- nieprzyjaznym terenem dla działań Ukra- ation, recruitment, and even the Lemkos ińskiej Powstańczej Armii, która w po- fought against the UPA by cooperating with czątkowym okresie nie mogła liczyć na the authorities. Living in such a geostrate- współpracę, werbunek, a nawet często gic location, however, had a devastating ef- Łemkowie zwalczali UPA, współpracu- fect on the Lemkos themselves. First Lem- jąc z władzami. Zamieszkiwanie tak waż- kivshchyna was severely destroyed during nego pod wzglądem geostrategicznym the First World War, mainly as a result of miejsca miało jednak dla samych Łem- the so-called Gorlice battle. A large part of ków zgubne skutki. Najpierw Łemkowsz- the population was repressed by the Austri- czyzna została poważnie zniszczona pod- ans. In World War II, the Germans imme- czas I wojny światowej, głównie w wyniku diately “cleared” the passes by closing the tzw. bitwy gorlickiej, spora część ludno- Russophiles in Auschwitz and then intern- ści była represjonowana przez Austria- ing on the eve of the Dukla offensive. But ków. W II wojnie światowej Niemcy od a very reasonable assumption appears that razu „oczyścili” przełęcze, zamykając ru- the strategic location of this place and the sofilów w Auschwitz, a następnie internu- desire to secure the borders became one of jąc w przededniu ofensywy dukielskiej. the causes of another misfortune that was Ale powstaje bardzo uzasadnione przy - the “Vistula” operation. Considering that puszczenie, że strategiczność tego miej- the Communists knew perfectly well the sca i chęć zabezpieczenia granic stała się military significance and territorial claims jedną z przyczyn kolejnego nieszczęścia of Khrushchev 66 , and also the ethnic struc- jakim była akcja „Wisła”. Biorąc pod uwa- ture, there is no question of mistake or hasty gę, że komuniści doskonale znali i znaczenie militarne, i roszczenia terytorialne 65 See: J. Moklak, op. cit. , pp. 181-183. 66 See: Z. Zaks, Stosunki polsko-radzieckie w świetle francuskiej dokumentacji dyplomatycznej 65 Por. J. Moklak, op. cit. , s. 181-183.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 #$ Przemysław Mazur action. e “Vistula” operation was super- Chruszczowa 66 , jak i strukturę etniczną, vised by Władysław Gomułka (whom the nie ma mowy o pomyłce czy pochop- Lemkos hid during the war), but also Ostap nym działaniu. Akcję „Wisła” nadzoro- Steca, coming from Komańcza, a general of wali choćby Władysław Gomułka (które- the Red and Polish Army. It can therefore go Łemkowie ukrywali podczas wojny), be considered that an ethnic cleansing of jak i Ostap Steca, pochodzący z Komań- the borderland from the non-Polish popu- czy generał Armii Czerwonej i Polskiej. lation (in this area also Gypsies were reset- Można zatem uznać, że w interesie geo- tled) was in the geopolitical interest of Po- politycznym Polski było etniczne oczysz- land. Such a policy was not strange to the czenie terenu przygranicznego z ludno- Communists. It is enough to recall the reset- ści niepolskiej (w tej akacji przesiedla- tlement of Chechens (safeguarding the bor- no też choćby Cyganów). Taka polityka der with Iran) or the people of Crimea (Ta- nie była niczym dziwnym dla komuni- tars, Greeks, Germans, etc.), of which effects stów, wystarczy przypomnieć przesiedle- are visible today. Let’s be honest, Stalin 67 by nia Czeczenów (zabezpieczenie granicy his “ethnic engineering” replaced the people z Iranem) czy ludności Krymu (Tatarów, of Crimea with the Russians, and the effect Greków, Niemców itd.), czego skutki do- was apparent only recently when ethnically strzegalne są dzisiaj. Nie ma się co oszu- Russian Crimea returned without a single kiwać, Stalin 67 przez swoją „inżynierię shot to Russia. It is difficult to expect, how- etniczną” wymienił ludność Krymu na ever, that in today’s Poland there may still Rosjan, a efekty tego było widać niedaw- be some sort of aermath of Rusyns’ Rus- no, gdy etnicznie rosyjski Krym bez jed- sophilism, perhaps pro-Russian motives are nego wystrzału wrócił do Rosji. Trudno rather the domain of the Polish national- jednak spodziewać się, by dzisiaj w Pol- ists referring to Roman Dmowski’s ideolo- sce można było jeszcze znaleźć jakieś po- gy. Certainly, the consequence of Russoph- kłosie rusofilizmu Rusinów, ewentualne ilism is the division of the contemporary wątki prorosyjskie raczej są domeną pol- Ruthenian society, of course, it is impossi- skiej endecji odwołującej się choćby do ble to decide whether or not Russophilism ideologii Romana Dmowskiego. Z całą contributed to the inability to develop only pewnością konsekwencją rusofilizmu jest the Ukrainian identity. Or did Ukrainophil- podział współczesnej społeczności Rusi- ism not face friendly environment and Rus- nów, oczywiście niemożliwe jest rozstrzy- sophilism was the result of the unattractive- gnięcie, czy to rusofilizm przyczynił się ness of the Ukrainian offer and in fact gave do niewykształcenia się wyłącznie tożsa- the community a chance to look for an- mości ukraińskiej, czy też ukrainofilizm other national identity. e Ukrainian en- 66 Por. Z. Zaks, Stosunki polsko-radzieckie w świetle francuskiej dokumentacji dyplomatycznej 1944 roku [styczeń- lipiec 1944] , „Dzieje Najnowsze”, 1944 roku (styczeń-lipiec 1944) , „Dzieje Najnowsze” No. 3, 1987, p. 122. 1987, nr 3, s. 122. 67 See: K. Grygajtis, Józef Stalin oraz sowiecka 67 Por. K. Grygajtis, Józef Stalin oraz sowiecka geopolityka i geostrategia lat 1924-1953 , Nysa 2011. geopolityka i geostrategia lat 1924-1953 , Nysa 2011.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns / Geopolityczne konsekwencje rusofilstwa Rusinów Karpackich #% vironment, however, still believes that this nie trafił na podatny grunt i rusofilizm był current has had a destructive effect on the wynikiem nieatrakcyjności oferty ukra- identity of today’s Lemkos and is still dan- ińskiej i tak naprawdę dał tej społeczno- gerous. us, Bohdan Huk who on the pag- ści szanse na poszukanie innej tożsamości es of the “Łemkiwska storinka” accuses the narodowej. Środowiska ukraińskie jednak activists of the Ruska Bursa of spreading nadal uważają, że ten nurt miał destruk- Russophilism and anti-Ukrainian activi- cyjny wpływ na tożsamość dzisiejszych ties, in other words pro-Russian. He prob- Łemków i wciąż jest niebezpieczny. Tak ably sees in this a “Putin’s column” which widzi to choćby Bohdan Huk, który na is to hit Ukrainity 68 . stronach „Łemkiwskiej Storinki” zarzuca działaczom Ruskiej Bursy szerzenie rusofilstwa i działania antyukraińskie, czytaj prorosyjskie, widząc w tym zapewne ja- kąś „putinowską kolumnę” mającą ude- rzyć w ukraińskość 68 .

Consequences for Ukraine Konsekwencje dla Ukrainy As far as Stalin ethnically organized the O ile Stalin etnicznie zorganizował połu- south of Ukraine, its western boundaries dnie Ukrainy, o tyle jej zachodnie kresy did not undergo the same way and even już nie przeszły tej samej drogi i tak włą- he joined part of Bukovina to the USRR. czył choćby część Bukowiny do USRR. As a result, quite a lot of ethnic confusion W efekcie tego na Zakarpaciu powsta- was created in Carpathian Ruthenia. e ło całkiem spore zamieszanie etniczne. ethnic structure is very complex, 80% are Struktura etniczna jest tam mocno skom- Ukrainians 69 , Hungarians 12%, Romani- plikowana, 80% stanowią Ukraińcy 69 , Wę- ans (2.6%), Russians (2.5%), Roma peo- grzy 12%, ponadto Rumuni (2,6%), Ro- ple (1.1%), Slovaks (0.5%), Germans (0.3), sjanie (2,5%), Romowie (1,1%), Słowa- Belarussians (0.1%), Jews (0.05%), Poles cy (0,5%), Niemcy (0,3%), Białorusini (0.04%), Moldavians (0.04%) 70 . In Cher- (0,1%), Żydzi (0,05%), Polacy (0,04%), nivtsi Oblast, about 50,000 inhabitants al- Mołdawianie (0,04%) 70 . W obwodzie czer- ready have Romanian citizenship, 76% of niowieckim obywatelstwo rumuńskie po- Hungarians live in Berehove region, and siada już około 50 tys. mieszkańców, w re-

68 Б. Гук, Росія: насилытво чи вільний вибір 68 Б. Гук, Росія: насилытво чи вільний ви- Рус(с)кой Бурси? , “Наше Слово” 2015, No. 20 бір Рус(с)кой Бурси? , „Наше Слово” 2015, nr 20 (3014), p. 8. (3014), s. 8. 69 And Rusyns, not included as a separate group. 69 W tym Rusini, nieujęci jako osobna grupa. 70 I. Janina, Mały krok do Wielkich Węgier , 70 I. Janina, Mały krok do Wielkich Węgier , http://www.kresy.pl/publicystyka,wydarzenia- http://www.kresy.pl/publicystyka,wydarzenia- tygodnia?zobacz%2Fmaly-krok-do-wielkich-wegier tygodnia?zobacz%2Fmaly-krok-do-wielkich-wegier [access on: 1.10.2016]. [dostęp: 1.10.2016].

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 #& Przemysław Mazur the Hungarian national anthem is the offi- jonie Berehowa mieszka 76% Węgrów, cial anthem of the local government. a hymn tego państwa jest oficjalnym hym - The first Rusyn organizations in nem samorządu. Ukraine appeared in the 1990s. It was Pierwsze organizacje rusińskie na among others the Society of Carpathian Ukrainie pojawiły się już w 1990 r., było to Rusyns, Alexander Duchnovych Associa- m.in. Towarzystwo Rusinów Karpackich, tion, Cyril and Methodius Society, and Ru - Towarzystwo Aleksandra Duchnowycza, thenian National Education Association. Towarzystwo Cyryla i Metoego i Rusiń- is first organization, on 29 August 1990, skie Towarzystwo Narodowo-Edukacyjne. approved in Uzhgorod a “Declaration on Ta pierwsza organizacja 29 sierpnia 1990 r. the return of the Zakarpattia Oblast to the zatwierdziła w Użhorodzie „Deklarację status of an autonomous republic”, which w sprawie powrotu Obwodu Zakarpac- was in line with the findings of Saint-Ger- kiego do statusu republiki autonomicznej”, main (1919) and Trianon (1920), at the co było zgodne z ustaleniami z Saint-Ger- same time the Firlinger-Molotov agree- main (1919) i Trianon (1920), jednocze- ment 71 was declared invalid. On 1 Sep- śnie uznano układ Firlinger-Mołotow 71 tember 1990, a manifestation was held in za nieważny. W Mukaczewie 1 września Mukachevo with the postulate of a plebi- 1990 r. zorganizowano manifestację z po- scite, and finally the authorities agreed on stulatem rozpisania plebiscytu, ostatecznie a referendum on the creation of a special władze zgodziły się na referendum w spra - self-government zone. In a referendum wie utworzenia specjalnej strefy samorzą- on 1 December 1991, with a turnout of dowej. W referendum 1 grudnia 1991 r., 92%, 78% of the voters were “for”, against przy frekwencji 92%, „za” było 78% gło- 18.4% 72 . In June 1994, the Transcarpathian sujących, przeciwko 18,4% 72 . W czerwcu Rusyns Association established the Provi- 1994 r. Stowarzyszenie Rusinów Zakar- sional Government for Carpathian Ruthe- packich założyło Rząd Tymczasowy dla nia 73 , the main postulate was a plebiscite. Rusi Podkarpackiej 73 , głównym postula- tem było przeprowadzenie plebiscytu. Par- 71 e agreement of June 29, 1945, which trans- ferred Carpathian Ruthenia to the USRR, this was 71 Układ z 29 czerwca 1945 r. przekazujący Za- part of Czechoslovakia, as the third member of the karpacie USRR, ta część wchodziła w skład Czecho- federation (although not included in the name of słowacji jako trzeci człon federacji (choć nie uję- the state), for a short time the Carpathian Ruthenia ty w nazwie państwa), na krótko Ruś Zakarpacka gained independence under the name of Carpathi- uzyskała niepodległość pod nazwą Ukraina Kar- an Ukraine, see more: P.R. Magocsi, è Shaping of packa, więcej P.R. Magocsi, è Shaping of a Natio- a National Identity Subcarpathian Rus’, 1848-1948 , nal Identity Subcarpathian Rus, 1848-1948 , London London 1978, pp. 243 and following. 1978, s. 243 i n. 72 E. Michna, Kwestie etniczno-narodowościowe 72 E. Michna, Kwestie etniczno-narodowościo- na pograniczu Słowiańszczyzny wschodniej i zach- we na pograniczu Słowiańszczyzny wschodniej i za- odniej : Ruch Rusiński na Słowacji, Ukrainie i Polsce , chodniej. Ruch Rusiński na Słowacji, Ukrainie i Pol- Kraków 2004, p. 115. sce , Kraków 2004, s. 115. 73 Domagamy się autonomii, Rozmowa z Tibo- 73 Domagamy się autonomii. Rozmowa z Tibo- rem Ondikem, ministrem spraw zagranicznych tym- rem Ondikem, ministrem spraw zagranicznych tym- czasowego rządu Rusi Zakarpackiej , http://www.lem- czasowego rządu Rusi Zakarpackiej , http://www.lemko.org/rzeczpospolita/rzeczpospolita9.htm [access ko.org/rzeczpospolita/rzeczpospolita9.htm [dostęp:

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns / Geopolityczne konsekwencje rusoﬁlstwa Rusinów Karpackich #'

e Ukrainian Parliament unequivocally lament Ukrainy jednoznacznie potępił ta- condemned this behavior as a manifesta- kie postępowanie, uznając go za przejaw tion of Ukrainophobia, and the Carpathi- ukrainofobii, a Karpatorusini mieli prowa- an Rusyns were to conduct dangerous ac- dzić niebezpieczną działalność, zmierzają- tivities aimed at changing the borders of cą do zmian granic Ukrainy, a wszystko to Ukraine, all for the Russian money and za rosyjskie pieniądze i w interesie Czecho- for the interests of Czechoslovakia, Po- słowacji, Polski i Węgier 74 . W 1996 r. wła- land and Hungary 74 . In 1996, the author- dze opublikowały „Plan rozwiązania pro- ities published “e plan for the solution blemu Rusinów-Ukraińców”, który zakła- of the Ruthenians-Ukrainians problem”, dał wiele działań mających na celu agitację which assumed a series of actions aimed wśród ludności założeń jedności narodo- at agitating among the people on the as- wej z Ukrainą, służyć temu miały działania sumption of national unity with Ukraine. propagandowe, naukowe i kulturalne. Wy- ey wanted to use propaganda, science korzystując osłabienie państwa ukraińskie- and culture activities. On the basis of the go w 2014 r., powróciły żądania autono- weakening of the Ukrainian state in 2014, mii 75 . Również Węgry rozpoczęły dyskusję autonomy demands returned 75 . Hungari- nad interesami swoimi i swoich obywa- ans also began discussions on the inter- teli, węgierski wicepremier Zsolt Semjén ests of their state and citizens. Hungari- ujawnił, że na mocy nowej ustawy poda- an Deputy Prime Minister Zsolt Semjén nia o przyznanie obywatelstwa Węgier zło- revealed that under the new law 750,000 żyło 750 tys. osób 76 , a szef kancelarii pre- people applied for Hungarian citizenship 76 , miera Orban otwarcie mówi o potrzebie and head of the Prime Minister’s Office Or- zapewnienia bezpieczeństwa Węgrom na ban openly talked about the need to en- Zakarpaciu 77 . sure the security of Hungarians in Car- Podejrzenia o inspiracje rosyjskie nie pathian Ruthenia 77 . są całkiem bezpodstawne. Ruch Rusiński on: 1.10.2016], E. Michna says, it was in May 1993: 1.10.2016]; E. Michna podaje, że nastąpiło to w maju E. Michna, op. cit ., p. 115. 1993 r.: E. Michna, op. cit. , s. 115. 74 E. Michna, op. cit ., p. 117. 74 E. Michna, op. cit. , s. 117. 75 A. Zapałowski, Wpływ konfliktu na Ukrainie 75 A. Zapałowski, Wpływ konfliktu na Ukrainie na możliwą destabilizację granic w Europie Środko- na możliwą destabilizację granic w Europie Środko- wo-Wschodniej , “Ante Portas – Studia nad Bezpie- wo-Wschodniej , „Ante Portas – Studia nad Bezpie- czeństwem” 2016, No. 1(6), p. 36. czeństwem” 2016, nr 1(6), s. 36. 76 700 tysięcy kresowych Węgrów otrzymało już 76 700 tysięcy kresowych Węgrów otrzymało już obywatelstwo Węgier , http://www.pch24.pl/kresy-pl- obywatelstwo Węgier , http://www.pch24.pl/kresy-pl- --700-tysiecy-kresowych-wegrow-otrzymalo-juz- --700-tysiecy-kresowych-wegrow-otrzymalo-juz- obywatelstwo-wegier,37159,i.html#ixzz4KyrfaDL9 obywatelstwo-wegier,37159,i.html#ixzz4KyrfaDL9 [access on: 1.10.2016]. [dostęp: 1.10.2016]. 77 Szef kancelarii premiera Viktora Orbána: Nasz 77 Szef kancelarii premiera Viktora Orbána: Nasz wywiad działa na rzecz obrony Węgrów na Ukra- wywiad działa na rzecz obrony Węgrów na Ukra- inie , http://www.kresy.pl/wydarzenia,spoleczenstwo- inie , http://www.kresy.pl/wydarzenia,spoleczenstwo- ?zobacz/szef-kancelarii-premiera-viktora-orbana- ?zobacz/szef-kancelarii-premiera-viktora-orbana- nasz-wywiad-dziala-na-rzecz-obrony-wegrow-na- nasz-wywiad-dziala-na-rzecz-obrony-wegrow-na- ukrainie [access on: 1.10.2016]. ukrainie [dostęp: 1.10.2016].

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 $ Przemysław Mazur

Suspicions of Russian inspirations wywodzi się wprost z ruchu rusoﬁlskiego are not entirely unfounded. e Ruthe- sprzed II wojny światowej 78 . Pod koniec nian Movement is derived directly from października 2014 r. opublikowały one the Russophile movement before World „Apel zakarpackich Rusinów do Władi- War II 78 . At the end of October 2014, they mira Putina”. Samozwańczy liderzy wspól- published “e Appeal of the Carpathi- noty prosili prezydenta Rosji o wsparcie an Rusyns to Vladimir Putin”. e self- ich niepodległościowych aspiracji i obronę appointed community leaders asked the przed „zniewoleniem przez agresywny ga- President of Russia to support their as- licyjski faszyzm”. Moskwa pomogła Rusi- pirations for independence and defense nom w przeszłości, więc musi to zrobić raz against “enslavement by the Galician ag- jeszcze z powodu „humanitarnej katastrofy gressive fascism”. Moscow helped Ruthe- narodu rusińskiego i wszystkich mieszkań- nians to secure in the past, so it must do ców Zakarpacia, którą zgotowano rękami it again because of the “humanitarian ca- galicyjskich nazistów i lokalnych kolabo- tastrophe of the Ruthenian nation and all rantów”. Autorzy apelu wzywali Moskwę the inhabitants of Carpathian Ruthenia, do przeprowadzenia „pokojowej opera- which was caused with the Galician hands cji na krótki okres czasu” na Zakarpaciu of the Nazis and local collaborators”. e i „przywrócenia przedsowieckiego statu- authors of the appeal called on Moscow su Republiki Rusi Zakarpackiej”. Moskwa to carry out “peace operation for a short powinna też naciskać na Kijów, żeby uznał period of time” in Carpathian Ruthenia wyniki referendum z 1991 r., w którym and “restore the pre-Soviet status of the większość uczestniczących zadeklarowa- Republic of Carpathian Ruthenia”. Mos- ła, że „Zakarpacie jest specjalnym, samo- cow should also put pressure on Kiev to rządnym terytorium i podmiotem prawa recognize the results of the referendum of międzynarodowego nie włączonym w ża- 1991, in which most of the participants de- den obecny terytorialno-administracyj- clared that “Carpathian Ruthenia is a spe- ny twór” 79 . Nie do końca też jasne są po- cial, self-governing territory and the entity wiązania liderów ruchu autonomicznego, governed by international law not incor- np. Dymitr Sidor, prawosławny duchowny porated in any current administrative-ter- z Użhorodu (Ukraińska Cerkiew Prawo- ritorial entity” 79 . e bindings of the lead- sławna Patriarchatu Moskiewskiego), były ers of the autonomous movement are not szef Stowarzyszenia Rusinów Karpackich exactly clear, for example, Dmytro Sydor, i przewodniczący Sejmu Podkarpackich Orthodox priest from Uzhgorod (Ukrain- Rusinów jest podejrzany o przyjmowanie ian Orthodox Church Moscow Patriar- pieniędzy od Fundusz Politika, której sze-

78 At least it refers itself to it. 78 A przynajmniej sam się do niego odwołuje. 79 Zakarpacie, czyli o groźbie separatyzmu ma- 79 Zakarpacie, czyli o groźbie separatyzmu mafijnego , https://oaspl.org/2015/12/17/zakarpacie- fijnego , https://oaspl.org/2015/12/17/zakarpacie- -czyli-o-grozbie-separatyzmu-mafijnego/ [access -czyli-o-grozbie-separatyzmu-mafijnego/ [dostęp: on: 1.10.2016]. 1.10.2016].

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns / Geopolityczne konsekwencje rusoﬁlstwa Rusinów Karpackich $ chate), the former head of the Society of fem był Wiaczesław Nikonow, od 2007 r. Carpathian Rusyns and chairman of the szef „Ruskiego Miru” 80 . Sejm of Carpathian Rusyns is suspected of Rosja jest zainteresowana powrotem do accepting money from the Politika Fund, Europy Środkowej i wyjściem z Hartlan- whose chief was Vyacheslav Nikon, since du. Do tego potrzebna jest im najpierw 2007 the head of “Russkij Mir” 80 . Ukraina, którą musi zdestabilizować, a po- Russia is interested in returning to Cen- tem przyłączyć lub ponownie uzależnić. tral Europe and leaving Hartland. For this Wraz z jej bogactwami, ludnością i poło- they need Ukraine ﬁrst, which they must żeniem geostrategicznym Rosja wróciła- destabilize, and then join or subordinate. by do gry, gry o imperium 81 . Pomocne są With its natural resources, population and w tym zwłaszcza „zagraniczne ojczyzny” 82 , geostrategic position, Russia would be back czyli tereny, gdzie są ludzie poczuwający in the game, the game for the empire 81 . Es- się do takiej samej narodowości, w obro- pecially “foreign homeland” 82 are helpful in nie interesów tych mniejszości można po- this, the area where there are people who zwolić sobie na interwencję, co Rosja zro- feel the same nationality, so in defense of biła na Krymie, a do czego zapewnia sobie the interests of these minorities one can prawo 83 . Po rozpadzie ZSRR Rosja przez try to intervene which Russia did in the długi czas odmawiała formalnego potwier- Crimea, and to which the country claims dzenia granicy między oboma państwami, rights 83 . Aer the breakup of the USSR, następnie zaś opóźniała jej delimitacje i de-

80 e Pan-Russian organization, Russkij Mir 80 Organizacja panrosyjska Russki Mir to nie is not only ethnic Russians or Russian citizens, but tylko etniczni Rosjanie czy obywatele rosyjscy, lecz also diaspora in “far and near abroad” countries, im- również diaspora w krajach „dalekiej i bliskiej za- migrants, Russian refugees, but also everyone, who granicy”, emigranci, uchodźcy rosyjscy, ale i wszy- is concerned about Russia's future, the organization scy zatroskani przyszłością Rosji; organizacja zosta- was created by W. Putin, see more: A. Wierzbicki, ła utworzona przez W. Putina, więcej: A. Wierzbic- op. cit ., pp. 103-104. ki, op. cit. , s. 103-104. 81 See: A. Bryc, Wpływ geopolityki na tożsamość 81 Por. A. Bryc, Wpływ geopolityki na tożsa- międzynarodową Polski i Rosji , [in:] Geopolityka mość międzynarodową Polski i Rosji , [w:] Geopoli- w stosunkach... , p. 39. tyka w stosunkach... , s. 39. 82 See more: R. Brubaker, Nacjonalizm inaczej. 82 Więcej: R. Brubaker, Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie narodowe w nowej Eu- Struktura narodowa i kwestie narodowe w nowej Eu- ropie , Warszawa-Kraków 1998, pp. 71-74. ropie , Warszawa-Kraków 1998, s. 71-74. 83 e Russian Federation reserves the right to 83 Federacja Rosyjska „zapewnienia sobie [moż- “ensure intervening in neighboring countries in de- liwość] interwencji w sąsiednich krajach w obro- fense of its own citizens or even if the authorities of nie własnych obywateli czy nawet w sytuacji, gdy- a neighboring country conduct a policy that is con- by władze sąsiedniego kraju prowadziły politykę trary to the interests of Russia”, see: Komorowski po sprzeczną z interesami Rosji”, por. Komorowski po raz kolejny zwołuje RBN. Tym razem pan prezydent raz kolejny zwołuje RBN. Tym razem pan prezydent chce rozmawiać o doktrynie wojennej Rosji , http:// chce rozmawiać o doktrynie wojennej Rosji , http:// wpolityce.pl/polityka/237596-komorowski-po-raz- wpolityce.pl/polityka/237596-komorowski-po-raz- kolejny-zwoluje-rbn-tym-razem-pan-prezydent- kolejny-zwoluje-rbn-tym-razem-pan-prezydent- chce-rozmawiac-o-doktrynie-wojennej-rosji [ac- chce-rozmawiac-o-doktrynie-wojennej-rosji [do - cess on: 1.10.216], and Doktryna Wojenna Federacji stęp: 1.10.216] oraz Doktryna Wojenna Federacji Rosyjskiej , https://www.bbn.gov.pl/p/dok/01/Dok- Rosyjskiej , https://www.bbn.gov.pl/p/dok/01/Dok- trynaFederacjiRosyjskiej.pdf [access on: 1.10.2016]. trynaFederacjiRosyjskiej.pdf [dostęp: 1.10.2016].

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 $! Przemysław Mazur

Russia for a long time refused to formal- markację. Taka postawa wynikała z kilku ize the border between the two countries, powodów. Część elit miała trudność z za- and in the end delayed its delimitation and akceptowaniem nowych granic 84 i uwa- demarcation. is was due to several rea- żała, że obecna Ukraina obejmuje ziemie, sons. Some elites had difficulty accepting które nigdy do niej nie należały: chodzi- new borders 84 and believed that the pre- ło w szczególności o Krym, Donbas i po- sent Ukraine included lands that never be- łudniową Ukrainę (tzw. Noworosję). Nie- longed to it: Crimea, the Donbas, and the uregulowany status granicy miał podtrzy- southern Ukraine (so called Novorossiya). mać w obu społeczeństwach przekonanie e unregulated status of the border was o jej tymczasowym charakterze. Problem supposed to uphold the conviction of its graniczny utrudnia także rozwój współ- temporary character in both societies. e pracy Ukrainy z Unią Europejską; sytu- border problem also hampers the devel - acja taka jest zgodna z interesami Rosji 85 . opment of Ukraine’s cooperation with the Takie „upłynnienie” granic osłabia pozy- European Union. is situation is in line cję Ukrainy, a nawet podważa jej państwo- with Russia’s interests 85 . Such “liquidation” wość 86 , a faktem jest, że Ukraina w dużej of borders undermines Ukraine’s position mierze utraciła kontrolę nad tym rejonem. and even undermines its statehood 86 , and Przykładem są walki oligarchów na ulicach the fact is that Ukraine has largely lost con- Mukaczewa 87 czy bezradność w uszczel- trol of this region. Examples are oligarchs nianiu granicy 88 . fighting in the streets of Mukachevo 87 or Wydaje się, że problemy mniejszości helplessness in sealing the border 88 . Zakarpacia są dość przesadzone, wyni- It seems that the problems of the Car- kają one po pierwsze z aktywnej polity- pathian Ruthenia minorities are quite ex- ki Rosji i Węgier, zarówno przed stu laty, aggerated. ey are, first of all, the result jak i obecnie, pewnej ignorancji Kijowa of the active policy of Russia and Hungary, i słabości państwa ukraińskiego. Rosja jest zainteresowana destabilizacją Ukra- 84 A. Sołżenicyn, Rosja w zapaści , Warszawa 1999, p. 242. 84 A. Sołżenicyn, Rosja w zapaści , Warszawa 85 A. Szeptycki, Ukraina wobec Rosji. Studium 1999, s. 242. zależności , Warszawa 2013, p. 241. 85 A. Szeptycki, Ukraina wobec Rosji. Studium 86 See: G. Jellinek, Ogólna nauka o państwie , zależności , Warszawa 2013, s. 241. Vol. 1-2, Warszawa 1921. 86 Por. G. Jellinek, Ogólna nauka o państwie , 87 Przemyt, Węgrzy i baron z Mukacze- t. 1-2, Warszawa 1921. wa. O co naprawdę chodzi na Zakarpaciu , http:// 87 Przemyt, Węgrzy i baron z Mukaczewa. O co www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/przemyt- naprawdę chodzi na Zakarpaciu , http://www.tvn24.pl/ wegrzy-i-baron-z-mukaczewa-o-co-chodzi-na- wiadomosci-ze-swiata,2/przemyt-wegrzy-i-baron- zakarpaciu,560857.html [access on: 1.10.2016]. z-mukaczewa-o-co-chodzi-na-zakarpaciu,560857. 88 Gubernator Zakarpacia: poniosłem klęskę html [dostęp: 1.10.2016]. w walce z przemytnikami, rząd stracił kontrolę nad 88 Gubernator Zakarpacia: poniosłem klęskę przemytem , http://www.kresy.pl/wydarzenia,bez- w walce z przemytnikami, rząd stracił kontrolę nad pieczenstwo-i-obrona?zobacz/gubernator-zakar- przemytem , http://www.kresy.pl/wydarzenia,bezpie- pacia-ponioslem-kleske-w-walce-z-przemytnikami- czenstwo-i-obrona?zobacz/gubernator-zakarpacia- rzad-stracil-kontrole-nad-przemytem [access on: ponioslem-kleske-w-walce-z-przemytnikami-rzad- 1.10.2016]. stracil-kontrole-nad-przemytem [dostęp: 1.10.2016].

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns / Geopolityczne konsekwencje rusoﬁlstwa Rusinów Karpackich $ just a hundred years ago and now, a certain iny, jej nieszczelne granice blokują integra- ignorance of Kiev and the weakness of the cję z Zachodem, nieuregulowane kwestie Ukrainian state. Russia is interested in the mniejszości narodowych również, ponad- destabilization of Ukraine, its leaky bor- to w tym rejonie znajduje się ważny węzeł ders block the integration with the West, gazowy, co też determinuje politykę Mo- and so do the unsettled issues of nation- skwy. A swoje interesy mogą też ugrać pań- al minorities. Moreover, in this area there stwa, które nie są z zasady antagonistyczne is an important gas node, which also de- wobec Moskwy, jak Słowacja czy Węgry 89 . termines the policy of Moscow. And the Niemniej słowa Władimira Żyrynowskie- states that are not in principle antagonis- go dają dużo do myślenia: tic towards Moscow, like Slovakia or Hun- To były polskie ziemie wschodnie − Łuck, gary their interests can also win their in- Lwów, Tarnopol, Iwano-Frankowsk i Rów- terests 89 . However, the words of Vladimir ne. Obwód zakarpacki − to Węgry. W Użho- Zhirinovsky give a lot to think: rodzie wszyscy mówią po węgiersku. Albo po rosyjsku. Nie ma żadnego związku z Ukrainą. These were the eastern Polish lands – I Czerniowce – w tym wypadku żadnego po- Lutsk, Lvov, Ternopol, Ivano-Frankivsk and rozumienia nie było. Stalin zabrał Czerniowce Rivne. e Zakarpattia Oblast – it is Hunga- dla zaspokojenia apetytu; porozumienia z Hi- ry. In Uzhgorod they all speak Hungarian. Or tlerem nie było 90 . Russian. ere is no connection with Ukraine. And Chernivtsi – in this case no agreement was made. Stalin took Chernivtsi to satisfy his ap- petite; ere was no agreement with Hitler 90 .

Abstract Abstrakt Rusophilism was an alternative for Carpathian Rusoﬁlizm był alternatywą dla Rusinów Karpac- Rusyns, including Lemkos, to Ukrainian nation- kich, w tym Łemków dla ukraińskiego nacjonali- alism. Russia used Interest in this ideology, for zmu. Zainteresowanie tą ideologią wykorzystała which the areas inhabited by Rusyns were geopo- Rosja, dla której tereny zamieszkałe przez Rusi- litically important. Positive attitude of this popu- nów miały znaczenie geopolityczne. Przychyl- lation could help to seize Central Europe and re- ność tej ludności mogła ułatwić opanowanie Eu- alize the imperial interests of Russia. e conse- ropy Środkowej i zrealizować imperialne zamia- quences are visible even today and are being used ry Rosji. Konsekwencje tego są widoczne do dziś to destabilize the situation in Ukraine. i wykorzystywane choćby do destabilizacji sytuacji na Ukrainie.

89 A. Zapałowski, Konsekwencje rozpadu Ukra- 89 A. Zapałowski, Konsekwencje rozpadu Ukra- iny dla bezpieczeństwa Unii Europejskiej , [in:] idem, iny dla bezpieczeństwa Unii Europejskiej , [w:] idem , Ukraina i Europ Wschodnia – geopolityczne wyzwa- Ukraina i Europ Wschodnia – geopolityczne wyzwania dla Polski i Rosji , Częstochowa 2014, p. 161. nia dla Polski i Rosji , Częstochowa 2014, s. 161. 90 Żyrinowski proponuje Polsce udział w roz bio rze 90 Żyrinowski proponuje Polsce udział w rozbiorze Ukrainy . „Zachodnie ziemie są bardziej pol skie” , http:// Ukrainy. „Zachodnie ziemie są bardziej polskie” , http:// www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-sw iata,2/zyrinows- www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/zyrinowski-proponuje-polsce-udzial-w-rozbiorze-ukrainy- ki-proponuje-polsce-udzial-w-rozbiorze-ukrainy- zachodnie-ziemie-sa-bardziej-polskie,408953.html zachodnie-ziemie-sa-bardziej-polskie,408953.html [access on: 1.10.2016]. [dostęp: 1.10.2016].

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 $" Przemysław Mazur

Bibliography / Bibliografia 700 tysięcy kresowych Węgrów otrzymało już obywatelstwo Węgier , http://www.pch24.pl/kresy- pl--700-tysiecy-kresowych-wegrow-otrzymalo-juz-obywatelstwo-wegier,37159,i.html#ixzz- 4KyrfaDL9 [access on: 1.10.2016]. Bakunin Bibliography , http://dwardmac.pitzer.edu/Anarchist_Archives/bakunin/Bakuninbiblio. html [access on: 1.10.2016]. Brubaker R., Nacjonalizm inaczej. Struktura narodowa i kwestie narodowe w nowej Europie, Warszawa-Kraków 1998. Bryc A., Wpływ geopolityki na tożsamość międzynarodową Polski i Rosji , [in:] Geopolityka w stosunkach polsko-rosyjskch , edit. S. Bieleń, A. Skrzypek, Warszawa 2012. Brzeziński Z., Wielka szachownica. Główne cele polityki amerykańskiej , Warszawa 1998. CDIAL (Centralnyj derżawnyj istorycznyj archiw Ukrajiny u m. Lwowi), 146/4/122, NN. Clausewitz C. von, O wojnie , Kraków 2006. Curanovič A., Geopolityka religii w stosunkach polsko-rosyjskich , [in:] Geopolityka w stosunkach polsko-rosyjskch , edit. S. Bieleń, A. Skrzypek, Warszawa 2012. Doktryna Wojenna Federacji Rosyjskiej , https://www.bbn.gov.pl/p/dok/01/DoktrynaFederacji- Rosyjskiej.pdf [access on: 1.10.2016]. Domagamy się autonomii, Rozmowa z Tiborem Ondikem, ministrem spraw zagranicznych tym- czasowego rządu Rusi Zakarpackiej , http://www.lemko.org/rzeczpospolita/rzeczpospolita9. htm [access on: 1.10.2016]. Gołąbek B., Lew Gumilow i Aleksander Dugin. O dwóch obliczach Eurazjatyzmu w Rosji po 1991 roku , Kraków 2012. Grygajtis K., Józef Stalin oraz sowiecka geopolityka i geostrategia lat 1924-1953 , Nysa 2011. Gubernator Zakarpacia: poniosłem klęskę w walce z przemytnikami, rząd stracił kontrolę nad przemytem, http://www.kresy.pl/wydarzenia,bezpieczenstwo-i-obrona?zobacz/gubernator-z- akarpacia-ponioslem-kleske-w-walce-z-przemytnikami-rzad-stracil-kontrole-nad-przemytem [access on: 1.10.2016]. Helcer M., Historia Imperium Rosyjskiego , Warszawa 2000. Heywood A., Ideologie polityczne. Wprowadzenie , Warszawa 2007. Himka J.-P., Religion and Nationality in Western Ukraine: è Greek Catholic Church and the Ruthenian National Movement in Galicia, 1867-1900 ; Montreal-Kingston-Londyn 1999. Horbal B. , Działalność polityczna Łemków na Łemkowszczyźnie, 1918-1921 , Wrocław 1997. Huntington S., Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego , Warszawa 1997. Janina I., Mały krok do Wielkich Węgier , http://www.kresy.pl/publicystyka,wydarzenia- tygodnia?zobacz%2Fmaly-krok-do-wielkich-wegier [access on: 1.10.2016]. Jellinek G., Ogólna nauka o państwie , t. 1-2, Warszawa 1921. Lach Z., Skrzyp J., Geopolityka i geostrategia , Warszawa 2007. Magocsi P.R., Old Ruthenianisam and Russophilism: A New Conceptual Framework for Analyzing National Ideologies in Late 19 th Century Eastern Galicia , [in:] Literature, Poetics, History , edit. P. Debreczeny, American Contributions to the Ninth International Congress of Slavists , Kiev 1983, Columbus 1983. Magocsi P.R., è Shaping of a National Identity Subcarpathian Rus’, 1848-1948 , London 1978. Massaka I., Eurazjatyzm. Z dziejów rosyjskiego misjonizmu , Wrocław 2001. Mazur P., Sukcesu nurtu rusofilskiego i starorusińskiego wśród Łemków w kontekście teorii elit Vilfrefo Pareto , “Rocznik Ruskiej Bursy 2014”, Gorlice 2014. Michna E., Kwestie etniczno-narodowościowe na pograniczu Słowiańszczyzny wschodniej i zachodniej, Ruch Rusiński na Słowacji, Ukrainie i Polsce , Kraków 2004. Moczulski L., Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni , Warszawa 1999.

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017 Geopolitical consequences of Rusophilism of Carpathian Rusyns / Geopolityczne konsekwencje rusoﬁlstwa Rusinów Karpackich $#

Moklak J., Łemkowszczyzna w drugiej Rzeczpospolitej, zagadnienia polityczne i wyznaniowe , Kraków 1997. Olszański T.A., Austriackie represje w Galicji i obóz w àlerhofie , http://www.stowarzyszenielem- kow.pl/new/modules/publisher/item.php?itemid=100&lang=polish [access on: 1.10.2016]. Olszański T.A., Ruska Republika Ludowa Łemków. Nowe spojrzenie w przededniu osiemdziesiątej rocznicy , “Magury” ’98, Warszawa 1998. Partacz C., Od Badeniego do Potockiego Stosunki polsko-ukraińskie w Galicji w latach 188-190 8, Toruń 1997. Parucki Z., Geografia polityczna i wojenna , Warszawa 1979. Protokół 48. posiedzenia Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypo- spolitej Polskiej , http://ksng.gugik.gov.pl/pliki/protokol_ksng/protokol_ksng-48_posiedzenie. pdf [access on: 1.10.2016]. Przemyt, Węgrzy i baron z Mukaczewa. O co naprawdę chodzi na Zakarpaciu , http://www. tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/przemyt-wegrzy-i-baron-z-mukaczewa-o-co-chodzi-na- zakarpaciu,560857.html [access on: 1.10.2016]. Radzik R., Rosyjski imperializm wspólnotowy. Trójjedyny naród ruski w badaniach socjologicznych , Lublin 2016. Smith A.D., Nacjonalizm. Teoria, ideologia, historia , Warszawa 2007. Sołżenicyn A., Rosja w zapaści , Warszawa 1999. Sykulski L., Rola paradygmatu geopolitycznego w rozwoju neoeurazjanizmu we współczesnej Rosji , [in:] Między historią, literaturą a polityką , edit. T. Nodzyński, Częstochowa 2009. Szef kancelarii premiera Viktora Orbána: Nasz wywiad działa na rzecz obrony Węgrów na Ukrainie , http://www.kresy.pl/wydarzenia,spoleczenstwo?zobacz/szef-kancelarii-premiera-viktora- orbana-nasz-wywiad-dziala-na-rzecz-obrony-wegrow-na-ukrainie [access on: 1.10.2016]. Szeptycki A., Ukraina wobec Rosji. Studium zależności , Warszawa 2013. Walicki A., Idea narodu w polskiej myśli oświeceniowej , Warszawa 2000. Walicki A., Rosja, katolicyzm i sprawa polska , Warszawa 2002. Wereszycki H., Pod berłem Habsburgów. Zagadnienie narodowościowe , Kraków 1986. Wierzbicki A., Nacjonalizm i geopolityka w Europie Wschodniej , [in:] Geopolityka w stosunkach polsko-rosyjskch , edit. S. Bieleń, A. Skrzypek, Warszawa 2012. Wójtowicz-Huber B., Ojcowie narodu. Duchowieństwa greckokatolickie w ruchu narodowym Rusinów galicyjskich (1867-1918) , Warszawa 2008. Zakarpacie, czyli o groźbie separatyzmu mafijnego , https://oaspl.org/2015/12/17/zakarpacie-czyli- -o-grozbie-separatyzmu-mafijnego/ [access on: 1.10.2016]. Zapałowski A. , Konsekwencje rozpadu Ukrainy dla bezpieczeństwa Unii Europejskiej , [in:] idem , Ukraina i Europ Wschodnia – geopolityczne wyzwania dla Polski i Rosji , Częstochowa 2014. Zapałowski A., Wpływ konfliktu na Ukrainie na możliwą destabilizację granic w Europie Środkowo- -Wschodniej , “Ante Portas – Studia nad Bezpieczeństwem” 2016, No. 1(6). Żyrinowski proponuje Polsce udział w rozbiorze Ukrainy . “Zachodnie ziemie są bardziej polskie” , http://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/zyrinowski-proponuje-polsce-udzial-w- rozbiorze-ukrainy-zachodnie-ziemie-sa-bardziej-polskie,408953.html [access on: 1.10.2016]. Гук Б., Росія: насилытво чи вільний вибір Рус(с)кой Бурси? , “Наше Слово” 2015, No. 20 (3014).

Article submitted: 13.10.2016; article accepted: 10.01.2017

Przegląd Narodowościowy / Review of Nationalities nr 7/2017