58
TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT:
VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE
Tiranë, 2015 VETËCENSURA NËMEDIANSHQIPTARE TË MBYLLËSH NJËSYNDAJLAJMIT: Tiranë, 2015
1 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE 2 6. Shembuj të vetëcensurës 5. 4.3.4 Zinxhiri ivendimmarrjes përshmangienelajmeve. 4.3.3 .. Lajmet/ngjarjetqëshmangenmëshpesh. 4.3.2 Shpeshtësia evetëcensurës mesprofesionistëve të medias 4.3.1 . Shpeshtësia dheshembujtevetëcensurës 4.3 .. Roli ipolitikës editoriale nëmbuliminelajmeve. 4.2.5 .. Prezantimi mepolitikën editoriale. 4.2.4 Aktorët kryesorë qëformësojnë politikën editoriale. 4.2.3 .. Faktorët qëndikojnë politikën editoriale nënjëmedia 4.2.2 Prania epolitikave editoriale të shkruara. 4.2.1 ... Sfidatmetë cilatpërballen gazetarët. Perceptimi mbindikimineklimëssëmediasnëpolitikat editoriale. 4.1.3. 4.2 ... Faktorët dheaktorët kryesorë qëndikojnë cilësinëemediasnëShqipëri 4.1.2. .. SituataemediasnëShqipëri. 4.1.1 4.1.Perceptimi iprofesionistëve të mediasmbiklimënenëShqipëri GJETJET–RRËNJËT, SHKAQET DHESHEMBUJTEVETËCENSURËSNËSHQIPËRI 4. 3. Presionet nga tregu: Roli ireklamave shtetërore. 2.2.6 Qëndrueshmëria financiare dhepërqendrimi imedias 2.2.5 Profesionalizmi dhemungesaepolitikave dhekodeve të qartaeditoriale . 2.2.4 Kushtet elojësmbipërndjekjenpenaledhecivile përshpifjendhefyerjen 2.2.3 Kërcënimet dhengacmimet kundër gazetarëve. 2.2.2 PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE. Lënda Kushtet epunës,mungesakontratave dheshqetësimet nëlidhjemeKodin ePunës 2.2.1 Rrënjët evetëcensurës nëmedianshqiptare. 2.2 Përkufizimi iVetëcensurës: Shembujndërkombëtarë . 2.1 2. 1.
BIBLIOGRAFIA REKOMANDIME METODOLOGJIA. RISHIKIM ILITERATURËS. HYRJE 1.1 Qëllimi dheobjektivat ekëtij raporti...... 47 46 56 53 49 44 44 42 40 36 37 34 34 30 26 24 20 23 23 18 17 16 15 15 14 14 11 10 11 5 8
3 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE 4 tjetër, i me rritja pasojë dekadave Profesionistët shqiptare. të nga në Për shqiptare bazuarnësugjerimet evetë profesionistëve të përfshirë nëkëtë studim. dhe të ndërkombëtare sekondare të gazetarë, Intervistat Pyetësori dhe cilësore të mbledhura nëterren përmespyetësorëve dheintervistave të thelluara. bazuar në studimi rrisin të bazuar përzgjodh dhe e ndaj së të vetëcensurës grupohen Mbështetur tjera të vendit. shpërndarjen Ky PËRMBLEDHJE EKZEKUTIVE kuadrit shprehjes cilat hapura secilës faktorëve mëparshme çështjet këtyre raport zhvillimin profesionistët hartimin mekanizmat organizatës të e nivelin ata
ajo numrit në e pavarur paraqiten redaktorë, censurës i pas media; ligjor të në ka perceptimin studime mund vlerave nuk në dhe përdorur e e në organizuara të dhe gazetarisë tre për thelluara e mënyrë rënies në e e gjeografike e të literaturën ndryshëm e primare. ndërgjegjësimit mbi medias që këtij për përfshirë kategori të mediatike; të mediave perceptojnë gazetarinë cilësinë qëllim 3) e hedh në nga e shfaqet të nevojshëm dhe publikut. kryeredaktorë, këtë Shpeshtësia së median, për medias; deritanishme. raporti të tre e regjimit online, vetë u dhe dritë tillë vetëcensurës të Kështu, mbledhjen profesionistëve në
të seksione fenomen të e realizuan të dhe në së në ofrojë presioni mëdha: gazetarisë lirisë 5 ndërlidhur tyre, shqiptare që shkruara gazetarët. studim mbi 2) u pavarësisht kontekste Gjithashtu, fusha median studimet pakësimi që komunist mbi të përdor Perceptimi nga dhe përkufizimet së një duke përfaqësonte duhen kryesore: në drejtorë presioni kryesore e Nga anatjetër, me praninë shtypit. i njëra njohin ndjerë panoramë të format dhe në median që profesionale dhe përfshirë ndërkombëtare, me Në një dhënave të 22 i të ngritur të sulmeve Shqipëri ky shkaktohen se ndryshme, anë audiovizive kësaj ekzistencën përputhje të profesionistë tilla si metodologji zhvillimet i brenda Grupi i dhe 1) e dhe studim shpeshherë ndikimit jashtëm dhe formave raporti dhe shqiptare, vetëcensurës drejt Perceptimi si sa fushe. sasiore ndikimin për profesionistë u përfaqësues krijimi fizike i raporti shkaqet aktualisht më realizua profesionistëve organizatës me raportin por ofron të i përmbledh në pozitive me të nga të Në drejtpërdrejtë me e faktorët luftuar ndaj qëllim përmban e dhe kësaj vetëcensurës i vend, plotë të gjetjet të prezanton kushtet një e këto gërshetuar, e presioni të i me disa madh vetëcensurës, fushës mes paimplementuar. klimës gazetarëve, ofron të hapësire mes cilat të nga të klime diversifikimi të 121 informimin vetëcensurën mediatike; tre dhe shoqërisë pavaruar e rekomandime profesionistëve medias një shkaqeve 14 e të grave këtij një shfaqet Tirana të gazetarë mungesës së kategori së shkaqet politik gjetjet primare pyetje vetëcensurës në rishikim ose përfshirë panoramë në gazetarisë mediatike bazuar gazetarisë studimi politikat si dhe shqiptare jo median si dhe dhe dhe civile dhe kjo sa të dhe i dhe dhe i e dhe burrave drejtpërdrejtë gjetjet formave në mbyllura vetëcensurës së të më Por përvetësimit tre në përmirësimi objektive, vetëcensurë në mbi me formave rrënjëve synojnë gazetarinë ekonomik, literaturës studimeve redaktorë. të pluraliste, të editoriale shqiptare shqiptare përfshirë të rajone studim të në nga gjatë situatës përvojë medias sasiore e mjetet dhëna si drejtë lirinë të këtij dhe dhe ana saj në dy të të të si u
5 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE pamjaftueshmëria financiare, mungesa e profesionalizmit dhe etikës, si dhe mosrespektimi i të drejtave të gazetarëve. Disa nga gjetjet kryesore të studimit lidhur me aspektet e mësipërme të cilët ndikojnë negativisht• situatën e medias në vend dhe hedhin rrënjët e vetëcensurës, janë: Klima mediatike në Shqipëri raportohet të jetë nën presionin e fortë të faktorëve të jashtëm, të cilët ndikojnëpresionet në mënyrënga institucionet të drejtpërdrejtë publike” dhepresionet negative përmes në cilësinë reklamave e saj. Pavarësishtshtetërore” dhese mbi “presionet 50% e etë reklamuesve anketuarve tëraportojnë mëdhenj” ndikimin e fortë që kanë mbi median shqiptareinteresat “ ekonomike të pronarëve të medias”,, “ “lidhjet e pronarëve me politikën” dhe “pamjaftueshmërinë financiare” , sërish 75% e të anketuarve i konsiderojnë “ si faktorët më me ndikim në këtë • aspekt. sigurinë eLidhur pagës medhe sfidat të punës kryesore mbrojtjenme të cilat e përballen të drejtave profesionistët e medias në vend, më shumë se 80% e të anketuarve vlerësojnë negativisht ose shumë negativisht “ kushtet e punës motivimin” dhe e “zhvillimin profesional”. ” të gazetarëve dhe redaktorëve. Po kështu më shumë se gjysma e tyre vlerëson negativisht ose shumë negativisht “ • ” dhe “ Faktorët e mësipërm vlerësohen si shumë të rëndësishëm dhe në formësimin e politikës editoriale që ndjekin organizatat mediatike. Më shumë se gjysma e të anketuarve raportojnë“interesat seekonomike media për dhe të politikecilën ata të punojnëpronarit” nuk“presioni/ndërhyrjet ka një politikë të tillënga tëjashtë” shkruar,“vlera ndërkohë e lajmit” që dhe linja “konkurrenca editoriale është për audiencë” lehtësisht. e ndikueshme nga faktorë të 6 ndryshëm, si , • , Pavarësisht se e pashkruar, politika editoriale e mediave, e perceptuar si anësi politike, raportohet se është e njohur nga ana e gazetarëve që përpara se ata t’i bashkohen medias specifike, ose u përcillet përgjatë punës në mënyrë informale, përmes urdhrave ose sinjaleve nga ana e pronarëve ose redaktorëve, censurës së lajmeve, apo • sugjerimeve nga kolegët. “shmangien e Këtolajmeve presione të caktuara” brenda“mbulimin organizatës e njëanshëmmediatike, tënë lajmeve” zbatim të“mbulimin linjës editoriale pozitiv/reklamues të vendosur ngatë partnerëve pronari i medias, politikë raportohen ose financiarë” se ndikojnë në mënyrë“mungesën të rëndësishme e gazetarisë kritike dhe investigative”. , , , si dhe •
Bazuar në perceptimet e gazetarëve mbi format e vetëcensurës së shfaqur dhe shpeshtësisë së saj, gjetjet tregojnë se vetëcensura është një fenomen i shumëpërhapur • në median shqiptare. Mbi 70% e profesionistëve të përfshirë në studim besojnë se gazetarët në Shqipëri shmangin mbulimin e lajmeve të caktuara. Pothuajse gjysma“ngjarje e gazetarëve politike” të pyetur “kriminraportojnë e organizuar” se ata vetë kanë shmangur“ekonominë” lajmin disa herë ose shpesh gjatë praktikës së tyre. Lajmet më shpesh të shmangura janë ato që lidhen me (70%), • (60%) dhe (50%). “interesat Faktorët kryesorë që shtyjnë gazetarët të vetëcensurohen raportohen të jenë Profesionalizmi dheetika: Kushtet epunës dhembrojtja egazetarëve: Gjetjet Rekomandimet nga profesionistët dheekspertët emediasshqiptare pjesëmarrës nëkëtë studim. kufizimin të Pronësia dhefinancimi imedias: media; 2)kushtet epunësdhembrojtja egazetarëve; dhe3)profesionalizmi dheetika. kryesore jashtëm • • • • • • • • • • • Mbështetje Trajnime të vazhdueshme përgazetarët. Përmirësimi ikurrikulës universitare. Kod etike dhe politikë editoriale eshkruar. profesional të gazetarit. nënraportuara. Themelimi lejeve mjekësore përgazetarët. dhe Integrimi Rritja etransparencës përreklamat esponsorizuara nga shteti. mundësohen medias, të punës” ekonomike dhe politike të pronarit të medias” Zbatimi dhe reklamave. Rritja fuqisë sëpronarëve të mediastradicionale. financiarisht Zhvillimi Promovimi imediave nënpronësinë etë punësuarve/gazetarëve. sasiore të e që në identifikuara vetëcensurës e lidhen kohë, të gjë më kontrollit . kryesore i detajuara i dhe që medias i mediave për mirë të si investimet mund me fuqizimi dhe pavarura, gazetarinë i nga rrënjët në dhe kodit të në në të respektim median vendase ky
identifikuara përfshijë këtë internet transparencës i të studim organeve serioze dhe gjë punës raport investigative shqiptare shkaqet që në të edhe si janë dhe nga mund pushimeve, një vetërregulluese ilustrohen përgjigje nga grupuar media, interesat vetëmjaftueshmëri së treg e fokusohen të saj financave pjesëmarrësit dhe funksionojë më , në gjë “pasiguria fizike” dhe ndaj dhe në pagesës
e kontekst që raportimi të tyre fushat: me dështimit përfshin e kryesisht gjerë të sindikatave të shembuj mediave së tjera si 1) më në mediatik financiare kohës një financimi për pagesën këtë të të në të faktor konkretë palidhura gjerë. zonat luftën medias dhe dhe shtesë studim “pasiguria e vendit në e forcimi përmes dhe të balancues Rekomandimet pagave ndaj dhe mënyrë pronarëve në për të pronësia me lidhur raportuar punë faktorëve grupet i median. të shitjeve statusit të që plotë qenë drejt dhe me në të të e
7 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE 1. HYRJE
Gjatë regjimit komunist, media në Shqipëri ishte nën pronësinë e institucioneve shtetërore, të kontrolluara nga Partia e Punës dhe bashkimet profesionale, të cilat censuronin në mënyrë rigoroze produktin redaksional nën udhëzimet politike. Pas rënies së regjimit në vitin 1991, liria e shprehjes u garantua me ligj dhe përgjatë dy dekadave që vijuan, teksa Shqipëria kalonte një periudhë tranzitore drejt demokracisë, në vend u zhvillua një treg i larmishëm mediatik, me qindra publikime në shtyp, online dhe dixhitale.
periodike.Për një vend1 me vetëm 2.8 milion banorë, Shqipëria sot numëron më shumë se 25 gazeta të përditshme, më shumë se 100 kanale televizive, 36 revista të përmuajshme dhe 69 publikime Megjithatë, pavarësisht pranisë në treg të një numri të madh mediash, Reporterët2 Situata pa Kufij (Reporters Without Borders) e renditën Shqipërinë në vendin e 85-stë ndër 173 vendet e vlerësuara në raportin e tyre “Indeksi i Lirisë së Shtypit” për vitin 2014. paraqet një rënie të ndjeshme nga viti 2003, kur Shqipëria renditej në vendin e 34-rt dhe vlerësohej si vendi me performancën më të mirë në Ballkanin Perëndimor. Pavarësisht se trendi në rënie i ka prekur të gjithë vendet e rajonit, përkeqësimi i Shqipërisë në këtë drejtim është shumë më i madh sesa në vendet fqinje. 3 Në mënyrë të ngjashme, Freedom House në raportin e saj mbi lirinë e shtypit të vitit 2014 e vlerëson Shqipërinë si “pjesërisht të lirë”. Megjithëse censura shtetërore e hapur nuk 8 është më e pranishme në median shqiptare, fenomeni i vetëcensurës është një praktikë4 e gjithëpërhapur, e cila haset si në median nën pronësi private ashtu edhe në atë në pronësi shtetërore, dhe përbën një nga sfidat më të mëdha me të cilat përballet tregu i medias sot. Vetëcensura ndodh kur vetë gazetarët parandalojnë publikimin e një informacioni. Gazetarët e praktikojnë vetëcensurën për shkak se kanë frikë nga ajo që mund të ndodhë5 nëse ata e publikojnë një informacion të caktuar – ata kanë frikë se do të dëmtojnë veten apo familjet e tyre, kanë frikë nga padi ligjore apo i druhen pasojave të ndryshme ekonomike. Kjo formë e censurës ka një ndikim të drejtpërdrejtë negativ në aksesin në informacion dhe në lirinë e medias, të cilat konsiderohen si elementë me rëndësi jetësore për sistemet që i lejojnë njerëzit t’i mbajnë qeveritë përgjegjëse në arritjen e rritjes ekonomike, barazisë shoqërore dhe qëndrueshmërisë mjedisore. Vetëcensura nuk u shfaq në Shqipëri menjëherë pas rënies së regjimit komunist dhe me shfaqjen në treg të enteve mediatike të pavarura dhe jo nën pronësi shtetërore. Dekada 1990 u karakterizua më së shumti nga përballja mes medias dhe qeverisë apo aktorëve politikë.
1. Besar Likmeta, “Big Advertisers Subvert Albanian Media Freedom,” Balkan Insight (website), 20 December 2013 2. Reporters Without Borders, Freedom of the Press Index, 2014, http://rsf.org/index2014/en-index2014.php 3. Freedom House, Freedom of the Press Report, 2014, https://freedomhouse.org/report/freedom-press/2014/albania 4. Self Censorship as a reality in the Albanian media, Ramadan Çipuri, http://www.academia.edu/8234767/Self- censorship_as_a_reality_in_the_Albanian_media 5. Global Self-Censorship Struggles: Lebanon, Mexico, China, Hong Kong and Slovakia. http://www.salzburg.umd.edu/ media-innovation/journalism-self-censorship e Njeriut Raporti private medias transparencës vulnerabël Një ushqejnë vetëcensurën. cilat, autoritetet 11. Axel Kronholm, Press Freedom Relations andMedia.www.ijc.md/Publicatii/resurse/Labor_Relations_and_Media.pdf10. Labor Balkan Media 9. editoriale problemet Freedom . Albania 7. 8. raportit Raportin . Albania: 6. Në Kufijtë “Është dhunë” duke Harta shkruar të pavarur dhegazetarët raportojnë seatapraktikojnë vetëcensurën”. Megjithëse ligjore dheshpërndarjen jotransparente të reklamave shtetërore. veçanërisht se shqiptarë Shqipëri, dukje vetëcensurën I pronarëve të mediasdhetë aplikojnë vetëcensurën. shumëllojshme, përdorin vetmi secilës US htm#wrapper VNQE4CwYFrg documents/2014/20141008-albania-progress-report_en.pdf shumica dekadën studim State së nënvijëzuar e faktin
e Medias ekonomike –
studim në gjë dhe media mbi bashku
vetëcensurën e House, qartë media,” Freedom temat, përfshirë Department
nuk për
Progresit ndaj Shqipëri në e
që Progress i gjatë e kushtetuta përkatësisë Vendin që taksave Map.http://www.kas.de/wf/en/71.13549/ vitit se në gazetarëve
lidhje mbi i në tezën në është
që
se bën shumica pushimeve pasoi,
mungesa me
pronësia Shqipëri garave of çështjet
Shqipëri Ballkan shkruan 2007
ofron gazetarët se financimin ndërsa the 8 redaktorët,
ndikimin reporterët Human të
i me e krijuar dhe thekson Report, Departamentit “presioni Press
përplasja Shqipërisë për
tij
elektorale mbi
e e në së lirinë
9 diskriminim
që u
e
apo
e mediave
të inAlbania,University ofGothenburg (2013)
mungesa e vijon “t’iu Report,
Kronholm.
Right Shqipërisë arbitrare medias realizua Konrad një tyre të marrëdhëniet tërësisht ai diplomimit shqiptarë
European e e gjithashtu njerëzit
drejtave përshtatur e
intervistoi të farë medias reklamuesve të Report, të politik politike, mes 2014. medias
në apo mendohen përdoret
në prirur në
Adenauer e nga mase
nga vitin
të zbatimit
Shqipëri
11 qeverisë https://www.freedomhouse.org/report/freedom-press/2014/albania#. tensioneve Shqipëri dhe në 2013.http://www.state.gov/j/drl/rls/hrrpt/humanrightsreport/index.
garanton
që mbetet po të dhe Axel Shtetit Edhe
Commission, puna në vijuan epërsinë
shpërndarjen por
2014 drejt interesave informacion janë punës treguan se punojnë
në si Universitetin mungesa Kronholm,
të mjet dy Stiftung
mediat pse zakonisht
të punë dhe shfaqin
nuk 7 një dhe për përshtatjes , “të mëdhenj
në të Komisioni
herë dhe në lirinë
vetëcensura për
vetëcensurës. sfidë
e
drejtave është për vitin formën paprekshëm” aktorëve në në
fenomenit politike media mosmarrëveshjeve p.52 e
para vëren njëanshmëri të e
të media
pavarura një histori e i madhore
e promovuar
janë 2013 cili financimeve transparente buxhetit
nga thelluar e
shtypit
se Europian mjedis http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_ të e së i se intervistoi
Goteborgut. dhe mediatikë bën
presioneve shumë të sektori punës në në mbi punës “dhune është mes
angazhohen të
median Europën përballen për – shumicën
se e
të biznesit që Praktikat dhe
ndryshojnë
reklamave interesat
mes
praktikuesve
nënvijëzoi fortë të pse lirinë raportuar i së
ka ushqen dhe apo telekomunikacioneve një
qarta u të
publikimet tyre shqiptare gazetarëve Kronholm gazetarët ekonomike, penguar
pakësua;
dhe larta Juglindore numër
organet
e të kërcënimesh me
e shprehjes.
e në politike pronarëve”. me
për janë gazetarëve vetëcensurën.
të
politike. shtetërore, se presione vazhdimisht në investigime. Drejtave
interesat gazetarësh mungesa reporterët
të partizane, mediatike median pavarësia aplikojnë
varësi gjithsesi,
i shkruan
10 janë dhe bën medias padive
vë Sipas Sipas 6 nga
për
ato Në ata në në të të të të
e e e
9 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE si një nga problemet që prek lirinë e informimit dhe të medias në Shqipëri, deri tani nuk ka pasur studim të mëparshëm në mënyrë që të eksplorojë rrënjët dhe format e vetëcensurës. 1.1 Qëllimi dhe objektivat e këtij raporti
Ky studim përqendrohet te shkaqet dhe format e vetëcensurës në Shqipëri, të cilat kanë ndikim negativ në lirinë e medias dhe kufizojnë aksesin e publikut në informacion. Gjetjet e këtij studimi synojnë të rrisin vetëdijen mbi problemin si dhe të identifikojnë rekomandime se si duhet të trajtohet me efikasitet ai në mënyrë që të përmirësohet gjendja e lirisë së shprehjes dhe të informacionit përmes medias më të pavarur e pluraliste, përmes fuqizimit të raportimit të gazetarëve, në kushte të sigurta, mbi çështje të interesit publik dhe rrjedhimisht të rritet aksesi i publikut në informacion. Ky raport përfshin një rishikim të literaturës, e cila përmbledh kërkimet e mëparshme të ndërmarra në vende të ndryshme, të cilat u përdorën për të identifikuar faktorët kryesorë që shtyjnë gazetarët drejt vetëcensurës në një treg të caktuar mediatik. Raporti analizon gjithashtu praninë e këtyre faktorëve në kontekstin shqiptar, bazuar në të dhëna dytësore të mbledhura nga studimet e mëparshme mbi situatën e medias në Shqipëri. Raporti prezanton më tej gjetjet e nxjerra nga të dhënat e veta primare mbi rrënjët dhe shkaqet e vetëcensurës në Shqipëri, të mbledhura përmes instrumenteve cilësore dhe sasiore të kërkimit. Të dhënat primare u mblodhën përmes 22 intervistave të thelluara me persona kyç, përfshirë përfaqësues të organizatave të shoqërisë civile që punojnë në sektorin e zhvillimit të medias, redaktorë dhe gazetarë që punojnë në media të ndryshme 10 si dhe gjithashtu, përmes 121 pyetësorëve që u plotësuan nga redaktorë dhe gazetarë që punojnë në median kombëtare apo atë lokale. Të dhënat e mbledhura ofrojnë njohuri mbi shpeshtësinë e fenomenit në median shqiptare, faktorët që e ushqejnë atë, sektorët e medias ku ai është më i pranishëm, mënyrën se si shfaqet në redaksinë e lajmeve, si dhe eksperienca të shumta personale të vetëcensurës. Në fund raporti prezanton një seri rekomandimesh në mënyrën se si duhet të përballet problemi i vetëcensurës në median shqiptare, të cilat janë të bazuara në sugjerimet e marra nga gazetarë, redaktorë dhe persona kyç të intervistuar si pjesë e këtij studimi si dhe konkluzione të nxjerra nga autorët bazuar në të dhënat parësore dhe dytësore të mbledhura. Megjithëse këto gjetje janë pjesë e studimit mbi praktikat e medias në Shqipëri, ato vlejnë gjithashtu edhe për kontekste të tjera mediatike, veçanërisht në Europën Juglindore, ku mediat veprojnë në kushte të ngjashme të presionit ekonomik dhe politik. Në përgjithësi, raporti kërkon të nxisë debatin dhe të kontribuojë në fuqizimin e lirisë së shprehjes dhe të aksesit të publikut në informacion, jo 12vetëm si një drejtë e rëndësishme, por edhe si një mjet thelbësor për përmbushjen e të drejtave të tjera të njeriut që mundëson një sistem qeverisjeje llogaridhënës dhe të qëndrueshëm.
12. http://www.article19.org/pages/en/freedom-of-expression.html media, Për perspektivën eorganizatës mediatike, standardet dheanësinëesajpolitike. kritikonin Pekinin, ndërkohë qëveten eperceptonin mëtë guximshëmnëkëtë drejtim. siguruar nga socializimit me gazetarët disa vlerave të caktuara organizative nga gazetarët. drejtpërdrejtë 15. Press mediatike, e e Në lajmeve. Ky proces njihetshpeshedhesi‘socializimbrenda redaksisë.’ që 14. Press vlerësuar House 13. Justifying e Kultura cila Në Organizata 2.1 Përkufizimii Vetëcensurës: Shembujndërkombëtarë 2. me vetëcensura – rrënjët, format dhe shkaqet në kultura të ndryshme mediatike. debatueshme,’ përzierja tyre lejueshme jo të sagepub.com/cgi/content/abstract/3/2/55 sagepub.com/cgi/content/abstract/3/2/55 praktikë, marrin eksperiencat kalimin procesin RISHIKIMILITERATURËS shembull, kompania ndodh vetëm gjithë profesionale. në për Self-Censorship Self-Censorship organizative ndere. e mënyrë Self-Censorship: mjedisin kanë organizatës në kur nga kur vetëcensurës ndërkombëtare shkak të vetëcensura e dhe është e Shqipëri normave kohës dorëzimi apo për ka për ka redaktorët, tendencën Në socializimit atë personale presion të të në presion shkak media Në të mediatik and and këto që në përpjekjeve herëpashershme kanë përgjithësi një shmangur A mediatike. por Political Political në nuk një Perspective i mund kushte me se klimë Hong ku brenda redaksi media të tendencën edhe të të të është shenjat ky punojnë tregues brenda në drejtpërdrejtë Transition Transition qëndrojnë mbikëqyrjes gazetarëve, të fenomen specifike Kongut raportet shumë një në ndodhë from të shpesh mbulimin brenda një nënkupton Në rang medias apo fenomen Ethiopia, të për organizate përgjithësi redaksisë, e in in të Kinës tjerë gazetarë identifikojnë kërkon Honk-Kong, Honk-Kong, mediatike si praktikat ndërkombëtar. brendësohet përvetësohen shkak brenda organizatës e ka në së tyre për http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1742843 e apo të relativisht se nivel i ushqeu medias një vështirë lirisë pak se kërkime të vjetore mediatike të redaktorët ka menduan kufijve The The individual teme ata shmangur 14 e gazetarët tërthortë gazetarë tri ndryshme së Harvard Harvard vetëcensurën mediatike nga si një me kategori për si mbi pak medias Për IREX, të të që vetëcensurë kalimin gazetarët norma t’u thelluara apo caktuar, se më Journal Journal literaturë janë vendet. shpesh të ndiejnë mund të presionin Reporterët dokumentuar, kolegët 13 gazetarit për tepër jashtëm e që kryesore përmes vendosur bën e profesionale. of of ofrohen si shkak në kohës e të por Press/Politics Press/Politics Gjithsesi, se cilësore përthithin është një ‘vlefshmërinë normat teorike e të përdorin janë detyrues ashtu urdhrave tyre mbi shumicën gjithëpërhapur tregues të pa të kanë argumentuar subjekt për vetëcensurës, në përvetësimit shpesh Kufij, për një kishin dhe dhe dhe për 1998 1998 përvetësuar redaksinë Ky atë ta, organizatë të ose urdhra kyç eksplicitë në praktikat empirike Freedom shkak proces që e kuptuar censure kufij http://hij. http://hij. frikë i e nivelin lidhur për për kohës është saj 15 në që se se të të të të të të e e i
11 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE Për shkak të procesit të ‘socializimit’ brenda redaksisë së lajmeve apo në mjediset më të gjera mediatike, si dhe të normave apo praktikave të organizatave, përkufizimi i vetëcensurës nuk është i lehtë, sepse përzgjedhja dhe mospërzgjedhja e lajmeve nga reporterët dhe redaktorët është pjesë e rëndësishme e praktikave gazetareske. Gjithsesi, kur lajmi shmanget për shkak të presioneve të jashtme, rregullave të brendshme të organizatës mediatike ose për shkak të pritshmërive kulturore të gazetarëve apo redaktorëve në çështje të caktuara, atëherë mbajtja e materialit gazetaresk merr natyrën e vetëcensurës, gjë që bie në kundërshti me vlerat e lirisë së shprehjes dhe misionit të medias për të informuar dhe edukuar publikun. Megjithëse në përgjithësi pranohet se vetëcensura është karakteristikë e mjediseve mediatike që nuk janë të lira, ndryshe nga treguesit e tjerë si incidenca e censurës zyrtare, sulmet ndaj gazetarëve, burgosja e punonjësve të medias apo ligjet kufizuese ndaj medias, ajo është e vështirë që të kuantifikohet. një set veprimesh editoriale që variojnë nga heqja, shtrembërimi apo ndryshimi i shprehjes, te zgjedhja e mjeteve Nëtë retorikës vendet ku nga është ana studiuar e gazetarëve, vetëcensura, organizatave shpesh të ajo tyre është apo përkufizuar e gjithë bashkësia si ‘ mediatike që parashikon shpërblim dhe shmang ndëshkimin nga strukturat e pushtetit’.16
Në përgjithësi vetëcensura është e pranishme në një klimë mediatike kur ka ligje që kufizojnë lirinë e medias. Ligjet kundër shpifjes apo për çështje të sigurisë kombëtare si kryengritja apo tradhtia supozohet të jenë shpesh faktorët kyç të jashtëm që i shtyjnë reporterët, redaktorët apo organizatat mediatike drejt vetëcensurës. Faktorët që shtyjnë gazetarin drejt vetëcensurës mund të jenë publikë, privatë apo, në raste të caktuara, të lidhur ngushtë me njëri-tjetrin. Ligjet e ashpra për sigurinë kombëtare shpesh shoqërohen me ndëshkime të 12 ashpra dhe në disa raste edhe me dënim me vdekje; gjithsesi, mundësia e akuzës apo paditjes për shpifje mund të jenë po kaq kërcënuese për gazetarët. Frika ndaj akuzave penale bazuar në ligjet për sigurinë kombëtare është identifikuar shpesh si një pengesë për praktikimin e gazetarisë dhe si një faktor i jashtëm që cyt gazetarët drejt vetëcensurës në Afrikë, veçanërisht në mjediset e mbirregulluara mediatike. Në këtë kontekst, Uganda citohet shpesh si shembull. Atje kodi penal mbart dënime të rënda për materialet shpifëse ose trazuese. Megjithëse këto ligje dhe dënime përdoren rrallë kundër gazetarëve, ato gjithsesi kanë një ndikim të madh mbi mbulimin nga media të korrupsionit dhe shkeljeve të qeverisë. Gjithsesi, vetëcensura është gjithashtu e zakonshme në vende si Shtetet e Bashkuara, të cilat kanë media të lirë dhe ligje liberale mbi17 shpifjen. Atje faktorët që ndikojnë gazetarët për të shmangur lajmet janë të ndryshme. Një studim i kryer nga Qendra Kërkimore Pew dhe Universiteti i Kolumbias në vitin 2000 , me 300 gazetarë dhe drejtues lajmesh zbuloi se një e katërta e të intervistuarve shmangnin me qëllim ngjarje të vlefshme për lajme. Një e katërta tjetër e profesionistëve të medias, pjesë e studimit, pranoi se zbuste tonin e lajmeve kur e perceptonin si diçka në të mirë të organizatës së tyre mediatike apo kompanisë mëmë, ndërsa 41 për qind e të intervistuarve tha se qe përfshirë në të dyja praktikat. I njëjti studim zbuloi se presioni i reklamave dhe i konkurrencës shkakton një shqetësim mjaft të përhapur te gazetarët amerikanë.
16. Press Self-Censorship and Political Transition in Honk-Kong, The Harvard Journal of Press/Politics 1998 http://hij. sagepub.com/cgi/content/abstract/3/2/55 17. Self-Censorship: How Often and Why, Columbia Journalism Review. Self-Censorship: How Often and Why Vetëcensura statusin etyre sigazetarë apokarrierën etyre nëpërgjithësi. ekzistencën dhe si një të Në reklamuesve. është korporativë dheprivatë të cilatnukrregullohen nga shteti. apo mërzitshme gazetarët vetëcensurë Një e tyre nëLindjeneMesme. mbulimin lidhur drejtpërsëdrejti megazetarin. Për ndryshme. përgatitjes duke prezantojë Në vlefshme përlajm. nga kryesore nëtë cilat vetëcensura shfaqet nëorganet mediatike vendase. 19. Silent karikaturat mediatike 18. Justifying Rishikimi Sipas të cilat gazetarëve e i një numërfaktorësh e jashtëm medias, vetëcensurës ashpra shmangë pssr/article/view/4303/3905 një raste mënyrë gjenocidi faktor institucioneve kompaninë studimet shtyjnë argumentuar përqendrimi studimit temë Assault: të shmangnin kundër por e Self-Censorship: i ndërkombëtare tjetër që së një Studimi tjera, mbi studimeve që ngjarjeve, e e mbulimin apo shpesh gazetarët me ndaj tabu gazetarëve i censurës profetit edhe Multilevel dhe të rishikim cyt mund të frekuencën i mëmë. motive tepër vetëcensura vlerësojë jashtëm shpifjes temave Qendrës se për i raportet të gazetarët shqetësimet pronësisë vë lidhet të jashtëm të pranishëm nëtregun emedias, një veta lajmet të Muhamed Censorship të të A e të të me në gazetarët. Gjithsesi, etnike Perspective të cilat lajmeve veprim dhe mbrohet shmangin komplikuara, mëparshme
i apo dhe me me dukje këtyre shumë natyrën sensitive, identifikuar Kërkimore e e për ata profesionalizmit drejt bazë mund pritshmëritë vetëcensurës mëparshëm, në për vetëcensurën më as për besonin i shkak të pas from se treg. 18 Media tillë vetëcensura faktorëve nivele, 1994, nga sigurinë
në vetëcensurës, dhe mbulimin caktuara. Vetëcensura vetëcensura sigurinë të Ethiopia, sulmeve pasi SHBA mund mbi Tregjet Repression pikëpamja ose bashkëjetojë se si format Pew, shumica se shembull, e nxitës besonin cila vetëcensurën organet shmangnin kulturore kombëtare, do por justifikuan të http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1742843 në të e dhe Për presioni e që të ndaj gazetarëve kombinon jashtëm të përbëjë manifestohej tregun e in ngjarjeve gjithashtu i tyre. kanë dëmtonin manifestohej vetëcensurës e është organizatave karrierën shembull the shpesh etike. se
mbulimit një pjesëemirë egazetarëve shmangnin gazetës mediatike me Philippines, të audienca Gjithsesi, përqendrim kërcënim e lajmet i vendimet në presionin gazetarëve lidhur censurën Për tregut medias tregon censurën që që i median 19 do marrëdhëniet satirike në shoqëruar si edhe në shembull, të vjen që dhe http://journals.upd.edu.ph/index.php/ të Ruanda, mund përvetësojnë në të në konfliktit në gjithashtu kushte në se serioz në mund e masë medias përfshirë praninë eligjeve nga nga tradicionale, për Shqipëri, raste përgjithësi pritshmëritë shqiptare, tyre të nga të praktika SHBA franceze Shqipëri, medias cilat t’i presioni tregjet, shkak të për shteti për me një të vendi edhe të konsideronte etnik drejt e tjera dëmtonin caktuara është mund me korrespondentët të numër tyre shumë ky shoqërohet mund të shqetësimet përmes Charlie mos siç perceptimin përqendrimin që si në konsiderohet vetëcensurës nga do studim mungesën duke me faktorëve kulturore dhe faktori ta vlerësohen qe mediat të publikuar organesh interesat forma cysin burimet, të praktika skenë median ishin krijuar format Hebdo ligjeve sjellin ato do kyç me atë ku të të të të të të e e e e
13 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE 2.2 Rrënjët e vetëcensurës në median shqiptare
Siç u diskutua më sipër, prania e vetëcensurës në median shqiptare është raportuar në raporte të ndryshme ndërkombëtare dhe kombëtare mbi gjendjen e medias në vend dhe është konstatuar si fenomen i gjithëpërhapur. Studime të ndryshme mbi vetëcensurën të kryer në mjedise të ndryshme mediatike, nga Afrika në Hong Kong, nga Shtetet e Bashkuara në Filipine, sugjerojnë se prania e vetëcensurës në një klimë të caktuar mediatike shoqërohet me një numër faktorësh, të cilët variojnë nga ligjet apo rregullat kundër shpifjes ose fyerjes, te shqetësimet për sigurinë dhe karrierën e gazetarëve, qëndrueshmëria financiare e organeve mediatike dhe presionet nga tregu të lidhura me konkurrencën dhe përqendrimin e pronësisë, apo ndikimi i reklamuesve të mëdhenj. Profesionalizmi i gazetarëve konsiderohet gjithashtu një faktor i rëndësishëm. Këto faktorë janë identifikuar nga studime të ndryshme si të pranishme në mjedisin mediatik shqiptar në shkallë të ndryshme dhe ky seksion do të prezantojë një përmbledhje të shkurtër të formave të tyre mbi median shqiptare. 2.2.1 Kushtet e punës, mungesa e kontratave dhe shqetësimet në lidhje me Kodin e Punës
Siç e tregoi studimi i Pew i kryer në Shtetet e Bashkuara, shqetësimi për karrierën mund të ndikojë drejtpërsëdrejti vendimin e gazetarëve dhe redaktorëve për të shmangur mbulimin e një ngjarjeje të vlefshme për lajm. Pasiguria në punë dhe dhunimet e vazhdueshme të Kodit të Punës janë dy nga problemet më shpesh të identifikuara nga gazetarët dhe profesionistët e medias në Shqipëri si faktorë me ndikim në punën e tyre. Disa vlerësojnë20 se këto dy arsye janë mekanizmat kryesorë që qëndrojnë pas vetëcensurës së gazetarëve, e cila, sipas ekspertit të 14 medias Lutfi Dervishi, “është absolute dhe e çimentuar tashmë.” Sipas një studimi të vitit 2012 të Unionit të Gazetarëve të Shqipërisë, nga një kampion prej 291 gazetarësh të intervistuar, 42% deklaruan se kishin nënshkruar një21 kontratë të rregullt për të gjithë periudhën e përfshirë në studim (2008 – 2011), 26% kishin një kontratë për një pjesë të kësaj periudhe, ndërsa 32% nuk kishin asnjë lloj kontrate. Në të njëjtën kohë, shumica (80%) e gazetarëve që gëzonin kontrata pune vlerësonin se ata nuk kishin22 mundësi të negocionin kushtet thelbësore të kontratës me punëdhënësit e tyre, për shkak se kontratat që u detyruan të firmosnin bazoheshin në kushte të përgatitura nga punëdhënësi. Ekzistenca e një kontrate pune nuk nënkupton patjetër që respektohen të drejtat e tyre 23të punës. Kjo kuptohet edhe nga fakti se 65% e gazetarëve raportuan se vitet që ata kishin punuar me kontratë nuk përputheshin me numrin e viteve që kishin punuar në media. Gazetarë të tjerë raportuan se edhe pse punëdhënësit e tyre mund të kenë nënshkruar kontratë me profesionistët e medias, ata jo gjithmonë paguajnë kontributet e duhura shoqërore. Probleme janë raportuar gjithashtu në lidhje me pagesën në kohë të pagave mujore. Në shtator
2013, Unioni deklaroi se gjatë gjashtëMedia muajve integrity të matters fundit – pagat Reclaiming e gazetarëve public service qenë values vonuar in media andnë journalism 20. South East European Media Observatory, , 2014, available at http://mediaobservatory.net/sites/default/files/media%20integrity%20matters_za%20 web_FINAL.pdf The chapter on Albania, prepared by IldaLondo, is available at http://mediaobservatory.net/sites/ Informal Labour Practices in Albanian Media, default/files/albania%201.pdf The quote is mentioned at page 101. 21. Albanian Union of Journalists, October 2012, available at http://www.fes- tirana.org/media/publications/pdf-files/2013/pub-130617-media-employment__eng.pdf, page 24. 22. Ibid, page 26. 23. Ibid, page 23. thirrje tjetër umbajtpengpërkohësisht nga njerëz të paidentifikuar. gazetarëve mbetet idobët”. se identifikuar vendosin njerëz tyre 24. Quoted Rezoluta fyerjen 2.2.3 Kushtetelojësmbipërndjekjenpenaledhecivilepërshpifjen e Shqetësimi 2.2.2 Kërcënimetdhengacmimetkundërgazetarëve 75% pamjet nga Asambleja gëzojnë e Shqipëri 26. See 25. European 27. Available at http://assembly.coe.int/main.asp?Link=/documents/adoptedtext/ta07/eres1577.htm Shqipëri tension për këtë çështje. Eksperienca vetëcensurës nëmedianshqiptare rritet gjithashtu. të që se nisën tij Hoxha se nuk mediave ndryshme tija mbi në dhjetëvjeçar documents/2014/20141008-albania-progress-report_en.pdf ,page43. Council, the and 8.10.2014, Parliament European the to Commission the from Communication and journalism rls/hrrpt/2011/eur/186322.htm punësimi vrau vendi. mund të të atë among ndonjëherë publike me akuzën deklaroi punës: Vendeve e mediave të gjithashtu një in protestës kanë ditë duken 1577 standardin South lartë maska Atij drejt të Commission, others Parlamentare SWD(2014) nga për asnjë dhe, e i konsiderohet u page100. , 2014,op.cit., se sipas e gazetarëve tri ngritur iu East keqtrajtua (2007) në se politik, demonstruesit; tij sigurinë më Anëtare vetëcensurës. US të kombëtare Ened Janina, dha më gazetarëve dhunues. ndërsa ndonjë katër u mbështetjen State shtëpi shtënat European së Raportit së hap në e 21 në Commission 304 shpesh Department, shumti rëndësishmja, Drejt Dekriminalizimit të Shpifjes, të Dekriminalizimit Drejt periudha fushën ditë një fund janarit të luan po hetim një
final dhe nga e Media kishin 25 Në e garantojnë për hetim, mbulonin Këshillit të pas pas rastësishme zarf redaktor ipolitikës nëgazetën epërditshme Shekulli, azil provisoire, shqetësimet të gjithashtu një Aksidentet redaktorëve të Progresit e e Observatory, për mbi ai Staff periudha njëjtën 2011 transmetimit, vrasjeve dekriminalizimit sindikatave gjatë rralla, ardhur me politik oficer raportohet duket të këto Working Human tri se të cilat së një se available ditë, ose policie plumba sa nga në se të Europës akuza. një cilave, Media integrity matters – Reclaiming public service values in media in values Reclaiming service – public matters integrity Media që të që nuk e operacion Rights thuhet e liri BE-së deri nuk Document, dhunshme Belgjikë. ndoshta përleshjeve gazetari varionin Garda tyre incidente të rol se do u in njerëz ndërsa fuqishme 26 Reports: në kryhet sipas mori të brenda. jepet
Në English për për të se të (PACE), ditën e madh ketë tregojnë qershor Republikës shpifjes. lai 21 Pors Rpr acmayn the accompanying Report Progress 2014 Albania I Fatos mbeten policor nga mënyrën vitin kërcënime të studimeve fundit, atyre Albania, mbulonte të dhe në at të panjohur e 27 Nuk që abuzim tilla dy që shkrimit Mahmutaj http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_ e 2014, bazë 21 është presionet duhet për në miratuar në available mund 2014 të gazetari se Në është ndodhin janarit se gjashtë paraportuara. Lazarat, si dhe të kryerjen rezolutën me demonstratën. të “kapaciteti me një si i vdiq të gazetarët meritave. COM(2014) të kishin mëparshme e t’i at punësohen ai vdekje luftojnë u 2011 përndjekjen këtij qartë kundër http://www.state.gov/j/drl/ nga Artan më shtyjë u plagos gjatë një muaj. detyrua ndërsa e dorëzuar 4 raporti instrumentet nga e janë nëse detyrave. pas Hoxha tetor i periudhave 700 saj, 24 u për Gazetarët sindikatave profesionistët gazetarëve nga
Por, sulmuan protestuesit. Gazetarët deklaratave një Pavarësisht incidenca nga final, një PACE të autoritetet të një nuk 2007 penale largohet gjithsesi drejtat deklaroi publikoi ilustrim djalit gazetar mediat Brussels, plumb Duket është i bëri nuk nga nga me në në që të të të e e
15 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE shpifjes. Në të njëjtën kohë Shteteve iu kërkua, që në përputhje me ligjet e tyre, të sigurojnë se personat e përndjekur për shpifje të kenë mjete të përshtatshme për të mbrojtur veten; kështu, profesionistëve të medias duhet t’iu lejohet të ndërtojnë të vërtetën e konkluzioneve të tyre ose të argumentojnë se puna e tyre qe në interes të publikut të gjerë. Shtetet u nxitën gjithashtu të vendosin limite të arsyeshme dhe proporcionale për dëmshpërblimet në rastet e shpifjes në mënyrë që qëndrueshmëria e medias së akuzuar të mos vendoset në rrezik. Për më tepër, sistemet e tyre ligjore duhet të sigurojnë garanci të përshtatshme ligjore kundër dhënies së dëmshpërblimeve dhe interesave disproporcionale me dënim moral të pësuar nga akuzuesi.
Reformat gjithëpërfshirëse të fundit28 (2012) të ligjit shqiptar29 mbi shpifjen penale dhe civile qenë produkt i lobimit shtatëvjeçar të Institutit Shqiptar të Medias dhe të Iniciativës për Drejtësi të Shoqërisë së Hapur. Ndërsa amendimet janë pozitive dhe në përgjithësi në përputhje me standardet e referuara më sipër, amendimet në kodin penal në veçanti duket se përbëjnë një kombinim interesant të modernizimit dhe regresit. Kështu, ligjvënësit shqiptarë vendosën të mbajnë klasifikimin penal të shkeljes së fyerjes dhe megjithëse dënimi me burg u abrogua, gjobat maksimale u rritën në 3 milionë lekë (afërsisht 21 mijë euro) ndërsa dënimi vendoset në kartelën penale të të akuzuarit; secili prej këtyre elementëve mjafton që të krijojë pasojën e “mbylljes së gojës” ose të “frikësimit” te profesionistët e medias, siç vërehet30 edhe nga Rezoluta mbi Shqipërinë e Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Europës (PACE) e tetorit 2014, e cila arriti në përfundimin se shpifja nuk është dekriminalizuar siç duhet. Duke kaluar tek amendimet e kodit civil mbi shpifjen, megjithëse ato reflektojnë standardet më të reja në këtë fushë, pyetja që nuk ka marrë ende përgjigje është nëse gjykatësit do ta zbatojnë 16 siç duhet atë në praktikat e tyre të përditshme. Në veçanti, mbetet për t’u parë nëse gjykatësit shqiptarë do të respektojnë parimet e reja (dhe më e rëndësishmja, nëse do të përqafojnë rëndësinë e tyre) apo ata do të vijojnë të aplikojnë dhënien e dëmshpërblimeve të larta. Sipas Progresit të Raportit të vitit 2014 të BE-së, “veprime të mëtejshme janë të nevojshme31 për të siguruar zbatimin e duhur të amendimeve mbi shpifjen si dhe udhëzuesit për përcaktimin e dëmshpërblimeve në nivele të arsyeshme, veçanërisht përmes trajnimit të gjykatësve.” 2.2.4 Profesionalizmi dhe mungesa e politikave dhe kodeve të qarta editoriale
Sipas studimeve ndërkombëtare vetëcensura është e pranishme në mjediset mediatike ku ka mungesë profesionalizmi. Kodet e qarta të sjelljes dhe politikat editoriale të organizatave të medias janë identifikuar shpesh si mjete shumë të rëndësishme për të ruajtur standardet dhe profesionalizmin e medias. Në organizatat mediatike shqiptare, një gazetar i sapopunësuar mund të kërkojë më kot Kodin apo Politikën Editoriale të organizatës: kontrata e tij/saj e Running the Marathon: the Effort to Reform Albania’s Defamation Laws
28. See article by Darian Pavli, , April 2013, available in Albanian at http://www.institutemedia.org/Documents/PDF/D.Pavli%20shqip%20follow-up.pdf The honouring of obligations and commitments by Albania 29. An outline of these amendments is provided in Mr. Pavli’s article, ibid. 30. Resolution 2019 (2014), , available at http://assembly.coe. int/nw/xml/XRef/X2H-Xref-ViewPDF.asp?FileID=21294&lang=en , page 2, section 5.4 : “[The Assembly] regrets that defamation has not been decriminalised in its entirety as it can still have a chilling effect on journalists and may lead them to practise self-censorship. It therefore calls on the parliament to fully decriminalise defamation, in line with Albania 2014 Progress Report accompanying the Council of Europe standards.” Communication from the Commission to the European Parliament and the Council 31. European Commission, Commission Staff Working Document, , op. cit., p. 45. “të si pronarit duhet të mbulohen. që ndikon mestë tjerave nërritjenepërqendrimit të medias. zakonisht Në të mbulohet. pronarët evërtetë “riciklohen” nëkompanitë ereja. kundër Lirisë së Shprehjes. me i e konsolidimit gazetarinë epaanshme.” 35. në të e mediatike me 34. South paragraph cit., 8.13. 33. Op. 32. South Njeriut mbi mbi të Në Ekspertët 2.2.5 Qëndrueshmëriafinanciaredhepërqendrimiimedias të rrit Siç punës vendimtar shtetet Standardet mbi Bashkëpunim transferohen medias medias duhet Këshillit shkruar Available athttp://www.osce.org/fom/41439 page77. journalism, 2014,Chapter onAlbania,op.cit., journalism çështjet Bashkuara mund lidhje pronarët ndaluara” një gjasat nivel forma Lirinë Lirinë ka emër të përqendrimit East East (ACHPR), të të gjasa me të nuk përdorin ndërkombëar, e nuk ndërmarrin të në page102. , 2014,op.cit., dhe apo e e medias mbi më të mbulohen. vetëcensurës European imagjinohet European e kenë Shprehjes e tjetër Shprehjes mënyrën të
Europës buta do fushën dhe medias ka (UN) në të delikate, anëtarëve ente elektronike. pronësisë tregun të mos nevojë pavarësi Europë miratuan përpiqen Në dhe ndërsa ligjore një 32 ndërhyjnë Media Media të mbi apo e përmbajë mënyrë mbi se ndryshme parandaluese 1636/2008 Në seri duke i mediatik dhe pronari medias lehtë, 33 për Organizatës Observatory, në Observatory, mes si të Lirinë rregullat në (OSBE), vend në kodet ndërkombëtare editoriale politika metodash Në Aksesit familjes një më përvetësuar të vitin fushën disa gazetarëve. mungesa domethënëse, në rastet qëndrojnë deklaratë të asnjë i në 3 e e medias) mediatike; të punën raste sjelljes shkurt 2010, kësaj, Mbi treguesit e medias në demokraci në medias e treguesit Mbi Opinionit Përfaqësuesi Media e ei itgiy atr – eliig ulc evc vle i mda and media in values service public Reclaiming – matters integrity Media Shqipëri editoriale të një së e në konkurrencës: nga së kur nen me medias, Informacionit e pronarit, aksionerët Shteteve mënyrë vendi. e integrity politikës gazetarët një pronarët Për Raporteri për konsolidime të do 2010 mbi ligjshmëri përditshme larg nuk shprehur
përkundrazi, një politikë të kanë këtë pavarësi dhe iu “ndërgjegjen” me Kështu, tyre, ketë ndalojnë matters elrtn b heë ëcnmt y ndaj Kyç Kërcënimet Dhjetë mbi Deklaratën prej transmetohet që për kompanitë Amerikane editoriale arsye, të e secilin vërejtur – kuptojnë entitete kështu, 34 fjalën medias, i njerëz duke tyre editoriale të të Lirinë Shprehjes, se Posaçëm – editoriale editoriale, të sipas dyshimtë Komisionit Reclaiming Rezoluta cilat tilla entitetet është grup ajo e plotësuar sa aksionet fundit një të të e për dhe mbyllen me (OAS) 35 Rekomandimit çështje që bien për Medias, shkruar atyre, tilla jozyrtare mediatik presioni tendencë shembull, i standardet shpejtësi rrjedhimisht apo Organizata public për e për emër Organizatës në ndesh tregtare të Asamblesë dhe Afrikan gazetarët e dëshirat duhet të do thjesht atë mos të service kompanive dhe Reporteri siguruar nxit Reporteri pas të tregtar shmangur që se se me të se duke ushtrojnë kompromentojnë të të si mbi si të disponon të ofrojnë që: values për për dukshme të ligjin, cilat qartë dhe mbulohen një redaktori e cilëve Parlamentare kenë raportojnë së mbi “organizatat Komitetit redaktorit rënë Të që t’u lajm Siguri i in cilat i mediatike tema Kombeve dukshëm pronarët Posaçëm Posaçëm pronarët Drejtat rregullat është media median, kontroll rihapur fshihen dakord ndikim media duhet lajme drejt (ose janë dhe dhe and që se të / e
17 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE Mbi pluralizmin e medias dhe larmishmërinë e përmbajtjes së medias Ministrave të Këshillit të Europës CM/Rec(2007)2 , shteti duhet të miratojë rregulla që synojnë të “kufizojnë ndikimin e një personi të vetëm, kompanie apo grupi mbi një apo më shumë sektorë të medias si dhe të sigurojnë praninë e një numri të mjaftueshëm entesh të larmishme mediatike.” Sipas Rekomandimit këto rregulla duhet të reflektojnë karakteristikat e veçanta të tregut mediatik të një vendi dhe mund të imponojnë kufizime për një gamë çështjesh si ndarja e audiencës, qarkullimi e me rradhë. Në të njëjtën kohë, Shtetet duhet të krijojnë organizma kompentente për monitorimin dhe ruajtjen e këtyre rregullave si dhe me autoritetin për të ndërmarrë masa kundër përqendrimit të medias në duart e pak enteve tregtare, mes të tjerash, përmes imponimit të sanksioneve, refuzimit të miratimit të kërkesave36 për bashkim kompanish e kështu me rradhë. Shtetet duhet të promovojnë gjithashtu kërkimin mbi fenomenin e përqendrimit të medias dhe debatin publik mbi këtë çështje. 2.2.6 Presionet nga tregu: Roli i reklamave shtetërore
Tregu i reklamave në median në Shqipëri është i vogël, i dominuar nga shumë pak kompani të mëdha telekomunikacioni si dhe nga shteti. Abuzimi me reklamat shtetërore për qëllime politike përbën një formë veçanërisht të urryer të censurimit të butë: autoritetet shtetërore mund të përdorin kontratat për reklama shtetërore në mënyrë që të ndëshkojnë apo shpërblejnë media të caktuara për kritikimin apo lavdërimin e politikave apo zyrtarëve të shtetit. Një formë e tillë censurimi mund të jetë veçanërisht efektive (dhe joshëse për qeveritë) në kohët e krizave ekonomike kur, nga njëra anë, të ardhurat e rregullta të enteve mediatike bien (duke i bërë ato më të varura nga reklamat shtetërore për mbijetesën e tyre 18 financiare) dhe, nga ana tjetër, nevojat për të investiguar, raportuar dhe për të qenë kritik ndaj politikave ekonomike jo efektive të shtetit rritet. Përveç kësaj, në kontrast me format e tjera të censurës së butë (p.sh. ofrimi i incentivave për gazetarët për të mbuluar aktivitetet e qeverisë në këndvështrim pozitiv), reklamat shtetërore në parim janë aktivitet i ligjshëm. Praktika të tilla janë ndjekur edhe në Shqipëri: kështu, më 2013, Balkan Insight raportoi se më 2008 dhe 2010, Televizioni Klan, një televizion privat nën pronësinë e Aleksandër Frangaj, një mbështetës i fortë i ish-kryeministrit Sali Berisha, mori nga Këshilli i Ministrave i Shqipërisë kontrata reklamash për ente shtetërore me vlerë qindra mijëra eurosh në kuadër të një skeme më të gjerë për të promovuar37 median proqeveritare. Gjithmonë sipas Balkan Insight ky lloj “mirëkuptimi” mbeti në fuqi përgjatë tetë viteve të qëndrimit në pushtet të Partisë Demokratike të qendrës së djathtë. Por edhe më herët, gjithsesi, Përfaqësuesja e OSBE-së për Lirinë e Medias raportoi se një nga temat38 e diskutuara gjatë vizitës së saj në Shqipëri qe “... nevoja për të krijuar një sistem transparent të shpërndarjes së reklamave shtetërore për të shmangur favorizimin e njëanshëm.” Në të vërtetë, që në vitin 2002, Human Rights Watch vërente se: “shpërndarja
37. See report Soft Censorship, Hard Impact 36. The Recommendation is available at https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?id=1089699 , produced by the World Association of Newspapers and News Publishers (WAN- IFRA) and the CenterBig Advertisersfor International subvert Media Albanian Assistance Media (CIMA), Freedom, published Balkan Insight, on 2 June 2014, available in English at http://www.wan-ifra.org/articles/2014/06/02/just-published-soft-censorship-hard-impact , page 10. See also article by BesarLikmeta, 20 December 2013, available at 38. 2012 Yearbook of the OSCE Representative on Freedom of the Media http://www.balkaninsight.com/en/article/big-advertisers-subvert-albanian-media-freedom , OSCE, 2013, available at http://www.osce.org/ fom/104366 , page 59. të të madh të të ardhurave përgjatë pesëviteve të fundit.” se Shqipërisë qe 43. 2019(2014), 42. Resolution 39. Human Së Sipas në mediash për e të rëndësia prill-maj 41. Assist.Prof.Dr.YükselKöksal, 40. nga presion mbimediankritike apopërtë ndërhyrë nëlirinëetyre editoriale.” në qeverinë shtetërore. kritikat reklamave përkatësisë gazetave gjitha Shekulli, Panorama, Korrieri, G.ShqipandMAPO. assembly.coe.int/nw/xml/XRef/X2H-Xref-ViewPDF.asp?FileID=21068&lang=en ,paragraph 55. Feb2013/IJSINT_Feb2013_04.pdf Journal Ibid. hrw.org/reports/2002/albania/albania0602.pdf page48. fundmi, PACE, gati gjatë rënie, intervista bashkëbiseduesit shantazh raportit të 30%, Report: e vizitës Rights shitjeve, si ajo e of të ka për tyre reklamave 43 në nga të Science, përditshmet të rritur qe shtetërore gjë të vitet sigurohet Watch, tetor The honouring of obligations and commitments by Albania by commitments and obligations of honouring The monitoruara; të ndaj së të opozita ende veçanta, faktmbledhëse që OSBE-së, tyre ajo drejtpërdrejtë presionin Innovation 2008-2012, i Albania: the Cost of Speech – violations of media freedom in Albania 2014, koalicionit shtyu e ka Thehonouring ofobligations andcommitments by Albania shtetërore vërejtjën politike. rëndësishme: ashtu shpesh që të IldaIsuf, se qe Asambleja kërkuesit ardhurat reklamat në and qeveria , zënë nga për page edhe atë 42 An Analysis of the Printed Newspaper Advertising in Albania in Advertising Newspaper Printed the of Analysis An reklamat qeverisës, New manipulohet se të
pronarët Në si më 4. financiar. nga kohë, kanalizimi Komitetit nga The burim Technology), shqiptare raportin më të tepër, shtetërore Parlamentare sipas other reklamat entet vërejnë të mesatarisht shtetërore të në e larta të six në medias Një ardhurash mediatike Monitorues dhënave mënyrë për newspapers shoqërues i në një Feb 41 reklamave se: nga të dyzinë shtetërore. mënyrë qëllime 2013, gazetë “Edhe mos e
te reklamat zinin Këshillit plot që gazetarët të monitored available pa për i kryeredaktorësh të jepen monitorimit pse të (Koha në politike rutinë shtetërore më anësi 45% , rezolutës, gazetat mund 40 September Koha Shqipëri
të shumë shtetërore Megjithëse at kompanive as e i Jone) dhe Europës përdor page 2. , op.cit, http://ijsint.org/documents/IJSINT_ thanë part hapësirës dhe, të Jone dhe stafi përfitonin 2014, , of te se të 2002, PACE përqindja në në the entet Human nuk media 10% reklamave reklamat me (PACE) editorial qershor survey rastet në available available dhe mediatike 39 vërejti ka së 29,2 , mediatike vitet të IJINT që volumin reklamave Rights were menaxherësh nga të më e i at mbështeste at % për bëri (International 2014, për reklamave që ardhurave gjithashtu për http://www. http://www. G. të reklamat të në Shqiptare, pasuan të Watch, të këqija, thirrje totalit muajt më erdhi bazë bërë ulur disa në të
19 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE 3. METODOLOGJIA
Me qëllim eksplorimin më të thellë të nivelit, faktorëve dhe mekanizmave të vetëcensurës në median shqiptare, ky raport merr përsipër të analizojë faktorët që krijojnë një mjedis nxitës të vetëcensurës bazuar në perceptimet e profesionistëve që punojnë në këtë fushë, përmes metodave kërkimore sasiore dhe cilësore. Në këtë kuadër, autorët e këtij raporti u angazhuan fillimisht në një shqyrtim të thelluar të literaturës ekzistuese. Ky hap ishte i rëndësishëm për të kuptuar më mirë shkaqet, format dhe pasojat e vetëcensurës; për të identifikuar studime të mëparshme në vende të ndryshme për vlerësimin e vetëcensurës; si dhe për të përcaktuar më mirë variablat e lidhur me kontekstin shqiptar. Hapi i dytë i procesit kërkimor ishte hartimi i metodologjisë. Bazuar në literaturën ekzistuese metodologjia e kërkimit u zhvillua përmes detajimit të kampionit të nevojshëm, hartimit të procedurave dhe instrumenteve, si dhe përcaktimit të mënyrës së analizimit të të dhënave të mbledhura. Metodologjia e kërkimit u hartua në bashkëpunim me ekspertë të pavarur dhe vëmendje e veçantë gjatë të gjithë procesit iu kushtua përfaqësimit sa më të drejtë të grave dhe burrave në kampionin e përzgjedhur, si dhe shpërndarjes sa më të gjerë gjeografike të pjesëmarrësve. Studime të mëparshme mbi situatën e medias në Shqipëri së bashku me konsideratat e 20 studimeve ndërkombëtare mbi vetëcensurën të diskutuara më lart ndihmuan në zhvillimin e pyetësorit dhe guidës së intervistave të përdorura për aspektin sasior dhe cilësor të studimit. Pyetësori i hartuar për mbledhjen e të dhënave përbëhej nga katërmbëdhjetë pyetje (përfshirë tre pyetje të hapura), të cilat organizoheshin në pesë blloqe të ndryshme informacioni: klima mediatike në Shqipëri, klima mediatike brenda institucionit mediatik, kushtet e punës dhe të drejtat e gazetarëve në Shqipëri, evitimi i lajmeve në media dhe eksperiencat personale të evitimit të lajmit/vetëcensurës. Pyetjet fillimisht kishin për qëllim mbledhjen e vlerësimeve të pjesëmarrësve mbi klimën e përgjithshme të medias në vend, për të kaluar gradualisht në vlerësimin e situatës në median ku punojnë, dhe më pas të informacionit mbi eksperiencat personale të të pyeturve. Njëkohësisht, duke ndjekur të njëjtat seksione u hartua dhe guida e intervistës. Formati i saj gjysmë i strukturuar, i përbërë nga pyetje të hapura, kishte për qëllim të nxiste diskutimin më në thellësi të çështjeve të lartpërmendura, si dhe të fokusohej dhe më shumë në identifikimin e zgjidhjeve dhe rekomandimeve mbi temën. Gjithsej u mblodhën perceptimet e 121 gazetarëve dhe redaktorëve përmes pyetjeve të hapura dhe të mbyllura të pyetësorit, ndërsa intervistat e thelluara u zhvilluan me 22 profesionistë dhe ekspertë të medias nga organizata të ndryshme që punojnë në këtë fushë në vend. Të dhënat nga pyetësorët dhe intervistat e thelluara u mblodhën gjatë periudhës kohore nëntor-dhjetor 2014. Kampioni pjesëmarrës në anketim ishte gjysmë i rastësishëm, duke përfshirë në të grupe të ndryshme për sa i takon pozicionit të punës, llojit të medias, nivelit të eksperiencës e Njëzet eksperiencë, (Figure 4). janë e kanë punojnë anketim, 44. Ndarja profesionale, vendndodhjen rretheve Rreth se njëllojtë medias(11%),(Figura 2). 1/3 mediash e të drejtorë tyre zotërojnë. intervistuarve e kryesisht më tij dy e punojnë Figura 3:Kombëtare vs. Lokale
e në dy në (32), shumë tre janë mediave të të (22) shtypin kryeqytet, tretat të mediave si Figura 1:Pozicioni korrespondentë (Figura katërtat profesionistë dhe gjeografike në intervista në se lokale kanë e 10 e media ndarjes të shkruar (10), vjet 1). ndërsa anketuarve janë ose mbi Rreth të kombëtare lokale eksperiencë dhe mes të gazetarë gjashtë thelluara me – 50% të një ekspertë të medias gjysma anketuarve, eksperiencë (44), mediave pjesë u e (63%) – përcaktua tyre (88) dhe u (Figura në lokale e zhvilluan të e kampionit punojnë shumë dhe të profesion; punojnë medias kombëtare. bazuar anketuarve dhe duke ¼ në 3). janë mbi Figura 4:Vitet eeksperiencës këtë me në asaj në nga Kjo në qenë punojnë mbulimin gjysma qytete gazetarë 10 redaktorë, kombëtare shoqëria fushë, media ndarje Kështu, punojnë Figura 2:Llojiimedias – se vjet e të e një në tyre ku kombëtare (9), eksperiencë tjera të nuk nga civile median kryeredaktorë dhe pjesë njëkohësisht më anketuarve 44 redaktorë, . reflekton Nga të jo 121 shumë (3). bazuar vendit. e 121 elektronike, të profesionistëve (74), Pjesa në në anketuarit pjesëmarrës se kanë kryeredaktorë automatikisht Pjesëmarrësit llojin këtë në ndërsa dhe më 40% më e 3-10 fushë. e licencës drejtorë ndërsa madhe shumë e 50% 37% tyre vjet 12 në të që
21 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE nga të intervistuarit punojnë në kryeqytet, ndërsa 10 punojnë në rrethe të tjera. Pas fazës së mbledhjes së të dhënave dhe analizimit paraprak të tyre, autorët e këtij raporti organizuan një workshop për validimin e gjetjeve. Në workshop morën pjesë përfaqësues të grupeve kryesore pjesëmarrëse në studim, të cilët ofruan sugjerime dhe rekomandime lidhur me gjetjet, të cilat janë përfshirë në këtë raport final.
22 medias; osepërvetësim ivlerave të caktuara organizative nga vetë gazetarët. këto 45. Press Rishikimi Shqipëri në medias e klimën mbi mediasprofesionistëve tëi Perceptimi 4.1. përfshijnë: Rrënjët, 4. Me e këtij studimijanëtë ndara nëtriseksione kryesore: të VETËCENSURËS NËSHQIPËRI e medias bazuara sagepub.com/cgi/content/abstract/3/2/55 ) Shpeshtësia 3) ) Perceptimet 1) ) Ndikimi 2) qëllim GJETJET–RRËNJËT, SHKAQET DHESHEMBUJTE aspekte dhe profesionistëve të grupuar editoriale; mbulimin elajmeve. dhe për faktorët në sfidat kryesore metë cilatpërballen gazetarët shqiptarë. janë mbi në përmbledh përmbledh Shqipëri; Self-Censorship shkaqet medias; brenda i lidhje lidhje eksplorimin literaturës në shmangien presione mediat të grupuar shembujt të të përvetësimit që rëndësishme, në me i dhënat b) dhe me një d) perceptuar b) ndikojnë perceptimin perceptimet në katër e faktorët and dhe faktorët të prezantimi në faktorët lajmet/ngjarjet profesionistëve shembujt vendi mbi vend. e jashtme e të Political e e pesë shembujt lajmit; vetëcensurës perceptimeve medias nënseksione: mbledhura shembujt specifik politikën Gjetjet dhe e të nënseksione: në Transition e presionit i e të vlerave e e dhe presionit me klimës vetëcensurës këtë aktorët që profesionistëve profesionistëve drejtpërdrejta e janë politikën e luan marrin d) të vetëcensurës që përmes editoriale; vetëcensurës kapitull in medias shembuj për a) të të të së shmangen Honk-Kong, grupuar kryesorë një brenda profesionistëve jashtëm shpeshtësia caktuara a) medias pjesë shkak rol editoriale; pyetësorëve janë prania janë mbi c) apo të të në të të në The medias që aktorët
përmbledhur të nëpër – klimën të vetëcensurës të më rëndësishëm mbi medias medias tri indirekte të këtë Ky e Harvard drejtpërdrejtë ndikojnë ndara ndikimit e shpesh; politikave nënseksione: medias dhe seksion vetëcensurës politikat botë
studim dhe të për kryesorë e medias që në që Journal e) medias konfirmon mbi intervistave të roli tri në morën morën c) nga të gjetjet në mes përmbledh në cilën editoriale kategori of zinxhiri cilësinë median; editoriale i faktorëve në që dhe politikës praninë Press/Politics lidhje gazetarët. shqiptare a) gazetarëve pjesë pjesë Shqipëri formësojnë mes ata sasiore situata jo gjerësisht në e me i të kryesore, presione punojnë. profesionistëve 45 vendimmarrjes të në në medias; dhe perceptimet editoriale drejtpërdrejtë terren.
– të shpeshtësinë shkruara; në dhe 1998 e – këtë këtë Gjetjet Ky Ky medias përhapjen mësipërm shqiptarë. lidhje politikën se cilësore http://hij. seksion seksion brenda studim studim të Gjetjet Gjetjet dhe klima cilat janë mbi me në b) c) e
23 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE e vetëcensurës. Në përgjithësi vetëcensura lidhet me një klimë mediatike që nuk është e lirë, ku ka ligje që kufizojnë lirinë e medias në lidhje me fyerjen, shpifjen apo ligje të ashpra mbi sigurinë kombëtare. Frika e përballjes me akuza penale si pasojë e një ligji të rreptë mbi sigurinë kombëtare citohet si një nga shkaqet që i çon reporterët dhe redaktorët drejt vetëcensurës në shumë vende jo demokratike. Gjithsesi, vetëcensura nuk është e pranishme vetëm në vendet ku ka regjime autoritare, të cilat kufizojnë lirinë e medias. Ajo dokumentohet si e mjaft e përhapur edhe në vende si Shtetet e Bashkuara, të cilat kanë një demokraci funksionale dhe një treg mediatik të lirë dhe të gjallë, si dhe ligjet mbi shpifjen janë liberale. Vetëcensura është e lidhur gjithashtu me kërcënimet dhe presionet ndaj gazetarëve, me përqendrimin e pronësisë mbi median, presionet tregtare dhe kushtet e vështira të punës për profesionistët e medias. Mbështetur në të dhënat dytësore mbi situatën e medias në Shqipëri, në disa raste më shumë se në të tjerat, këta faktorë negativë janë pjesë e klimës së medias. Gjithsesi, për shkak se vetëcensura është e lidhur me eksperiencat personale të gazetarëve, perceptimet e tyre mbi sfidat kryesore me të cilat përballet media dhe faktorët makro që kufizojnë lirinë e saj janë shumë të rëndësishme. Për këtë arsye, në mënyrë që të identifikohet perceptimi i gazetarëve dhe redaktorëve shqiptarë mbi këta faktorë cytës të jashtëm drejt vetëcensurës, ky studim renditi opinionet e tyre mbi situatën e përgjithshme të medias në Shqipëri, faktorët dhe aktorët kryesorë që ndikojnë në klimën e medias, si dhe perceptimin e tyre mbi sfidat me të cilat përballen gazetarët. 4.1.1 Situata e medias në Shqipëri
24 Në mënyrë që të identifikohej perceptimi i profesionistëve mbi klimën e medias në Shqipëri, pjesëmarrësve në anketim dhe personave kyç të intervistuar, iu kërkua përmes një pyetjeje të hapur që bazuar në panoramën e përgjithshme të situatës së medias në vend, të rendisin ato që ata i konsideronin si problemet apo sfidat më të rëndësishme me të cilat përballet media në ditët e sotme. Opinionet e mbledhura përmes kësaj pyetjeje qenë të larmishme, veçanërisht vlerësimet e tyre mbi cilësinë e medias në Shqipëri, ku pjesëmarrësit u përqendruan më së shumti në identifikimin e sfidave me të cilat përballet sektori i medias dhe faktorëve që kanë ndikim negativ mbi të. Gjithsesi, në disa raste pjesëmarrësit identifikuan një numër faktorësh pozitivë që kanë ndihmuar në zhvillimin e skenës mediatike në Shqipëri përgjatë dy dekadave të fundit. Në këtë kuadër, pavarësisht shumë problemeve me të cilat përballet media sot në Shqipëri, disa pjesëmarrës theksuan progresin e arritur përgjatë dy dekadave të fundit pas rënies së regjimit komunist. Pjesëmarrësit e lidhin zhvillimin e medias së lirë përgjatë dy dekadave të fundit me tranzicionin e trazuar të vendit drejt demokracisë, duke theksuar se progresi në skenën mediatikeSituata në ështëmedian i lidhur shqiptare ngushtë i përgjigjet me progresin nivelit e dhe klimës cilësisë socio-politike së shoqërisë dhe në ekonomike përgjithësi. në Jetojmë vend. në një kohë ku kemi vetëm pak vite që kemi hedhur pas krahëve tranzicionin [për në demokraci]. Si në çdo vend që kalon në tranzicion, si pasojë, shoqëria dhe media janë pak kaotike. Kështu është edhe media shqiptare, kaotike, në përpjekje të dëshpëruar për të vendosur rregulla. Por padyshim që është më e mirë nga sa ka qenë. Media në Shqipëri është më profesionale dhe më medias mediatik Megjithëse prej këtyre ligjeve nukzbatohet mepërpikmëriinstitucionale.–EkspertiMedias Po të shohësh tregun shqiptar të medias vëren se legjislacioni është i rregulluar mirë, por asnjë mbrojtjes sëtë drejtave të gazetarëve. raportuar lirshëm aspektet të fjalë mundësi përmirësimi investigative krah këndvështrimeve, Analiza medias nëShqipëri. Shqipëri kuadri Gjithashtu, e vuaninformalitetin dhecensurën. –EkspertiMedias e krijimin dhe modeleve të thelluarqenësishme brenda bashkësisë së gazetarëve në e median zyrtare dhe kësaj skene që raportimin inkurajon Kjo investigative. gazetaria është siç cilësor zhanër një implementon po cila e online, medias të ose virtuale medias të hapësirë një kemi Sot shkruar.të shtypit të pronarë edhe e gazetarë, edhe kapërcyellinnjëherazi ishin gazetarët në ku ’90, vitevepavarur të apo lirë së medias të fillimit e historinë njëherë edhe po rikthejnë gazetarët nga kryesisht krijuara e Blogjet sociale. medias e zhvillimin me shpresë një Ka diversitet nëpikëpamje. –EkspertiMedias dhe qeveria se nënkupton opozitakanëe nuk përgjysmë),median këtëshoh e nuk unë (qësërish njësi problem. Ka dhe larmi fundmi, së ndryshuar ka balanca se Pavarësisht vet. e pjesën kanë palët dyja të se qeverisë’,mendoj kundër apo ‘pro mediat konsideratë në marrim Nëse konvencionale qëtë gërmojëmëthellëmbingjarjet. viktimë larmishmëria përqendrimin 46. Për mungesa Faktorë Është proces ipashmangshëmevolucioni. –Kryeredaktor, Tiranë demokratike se më parë. Ndoshta është më me hile se më parë, por kjo është rrjedhojë e pjekjes. redaktor, kryeredaktor, ekspert imedias)janë përdorur nëgjininëmashkullore, pavarësisht seksit të personit kyç. ndryshme. për për arsye rregullator sociale e e të opinionet si negative për pikëpamje shkak e shqiptar, në përgjigjeve të vetëcensurës sulmeve aspektet jo tjerë aspekt mosidentifikimit
dhe mënyrë nga të të e Ndërkohë, e shihet madhe rritur të pavarur, medias që plotësimi një që pjesëmarrësit kushteve në shumica dhe fizike tjetër e përmenden të numër objektive prekin përmendura të përgjithësi larmishmërinë nga e kundërta audiovizuale në qëndrimet, formateve tyre si të në me pozitiv gazetarët i pasojë personave median i kuadrit e të këtë një mediave motive tregon pjesëmarrësve ngjarjet, pranishme theksojnë si perspektivë sektor politike konsiderohet e më i aspekte të kyç, ligjor konvencionale. presioneve theksuar politike profesionistë të se dhe medias. sipër e në si por këndvështrimeve cilat profesionistët kur dhe internet të dekriminalizimi apo në se është janë medias pozitive lehtësisë iu kundër do tjetër, klimën në media Rritja raportim nga kërkohet politike identifikuar si anketim e të shihen i detyruar si në të dhe, Gjithsesi, pazbatuar shpërthimi e mund gazetarëve në të një socio-ekonomike. lexim, numrit anketuarit e dhe klimës Shqipëri në të të gjithashtu mundësi perceptojnë të si i të një veçanti, japin të shpifjes. të ekonomike, si shprehura, dhe gjithë të pavarësisht jetë me censuroheshin 46 apo ngjarjeje së përgjatë mediave i nuk të një referencat efekt medias e e dhe medias i ligjet si intervistuarit njëanshme shtuar Gjithsesi, panoramë paplotë është një aktualisht pozitiv personat Raportimet kryesisht pamjaftueshmërisë viteve nga identifikohet mbi shtysë ndaj në larmishmërisë në e për pavarur në pikëvështrime internet pronësinë burimeve Shqipëri raportohet në apo të dhe të të për kuptimin median kontekstin fundit kyç kur theksojnë klimës shprehur të të cilësore median (gazetar, mbajë për bëhet është dhe si binin janë dhe dhe një në së së se të e i
25 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE financiare, mungesës së profesionalizmit dhe etikës profesionale, si dhe dhunimit të të drejtave të gazetarëve. Pjesëmarrësit besojnë se të gjithë faktorët e përmendur më sipër shtyjnë gazetarët të përballenKur kam qenë me censurën gazetar jamose të ndeshur ushtrojnë me vetëcensurën. dhjetëra herë me censurën e redaktorëve të mi për lajmet që çoja në gazetë apo TV. Jam ndeshur me dhjetëra herë, si redaktor, me dëshpërimin e gazetarëve të mi, pasi u kam censuruar një lajm. – Kryeredaktor, Tiranë. Ka disa raste kur është e dukshme se media e ka humbur pavarësinë e saj. Kjo ndodh për shkak të lidhjeve që mund të ketë drejtori ose pronari i medias me politikanët, për shkak të vartësisë financiare të tij/saj ndaj tyre. Shumë pronarë mediash, por dhe drejtorë kanë marrëdhënie kontraktuale me shtetin ose marrëdhënie financiare indirekte dhe kjo e bën median që të humbasë pavarësinë e saj. Ky është problemi kryesor që çon gazetat apo drejtuesit e redaksive drejt censurës dhe vetëcensurës. – Kryeredaktor, Tiranë
Të gjithë këta faktorë negativë besohet se kanë shtuar mosbesimin e publikut ndaj medias. Shumica e pjesëmarrësve në këtë studim theksojnë se për shkak të problemeve të përmendura më sipër, media shqiptare nuk po e përmbush misionin e saj për të informuar dhe edukuar, si njëBesoj nga se shtyllat mediat enë një Shqipëri shoqërie janë demokratike. të lira, por nuk janë të pavarura. Janë të lira të thonë atë që mendojnë, por nuk janë të pavarura për të qenë objektive. – Kryeredaktor, Tiranë
Pavarësisht rëndësisë së perceptuar të faktorëve negativë mbi cilësinë e përgjithshme të medias, 26 të gjithë faktorët negativë të identifikuar përmes kësaj pyetjeje nga profesionistët e medias do të jepen në detaje në seksionet e mëposhtme të këtij kapitulli, ku pjesëmarrësve u kërkohet të vlerësojnë në mënyrë sasiore dhe cilësore ndikimin e secilit prej këtyre faktorëve në kontekstin mediatik, si dhe rolin e tyre në ekzistencën e vetëcensurës në kontekstin shqiptar. 4.1.2. Faktorët dhe aktorët kryesorë që ndikojnë cilësinë e medias në Shqipëri
Në mënyrë që të vlerësohet më thellë roli i faktorëve dhe aktorëve të identifikuar përmes pyetjes së hapur, pjesëmarrësve në studim iu kërkua të vlerësojnë nivelin e ndikimit të një numri treguesish kyç, të cilët u identifikuan përmes rishikimit të literaturës. Pjesëmarrësve iu kërkua të vlerësojnë ndikimin mbi cilësinë e medias të: i) lidhjeve të pronarëve me politikën, ii) interesave47 ekonomike të pronarëve, iii) presionit nga reklamat shtetërore, iv) presionit nga institucionet publike, c) presionit nga reklamuesit e mëdhenj dhe vi) pamjaftueshmërisë financiare. 48 Niveli i ndikimit u vlerësua në një shkallë me pesë pikë, nga ‘asnjë ndikim’ (1) te ‘shumë ndikim’ (5). Rezultatet tregojnë se shumica dërrmuese e të anketuarve vlerësojnë të gjithë këta faktorë si me ndikim, me ‘pikë’ mesatare që variojnë nga 3 deri në 4.3, dmth. mes ‘ndikojnë disi’ dhe ‘ndikojnë shumë’.
47. Ndërsa disa nga këta faktorë janë nënkategori të llojeve të ndikimit, sërish u përfshinë për të marrë informacion më të thelluar mbi mekanizmat e ndikimit politik apo ekonomik që gazetarët i shohin si më të rëndësishëm. 48. Kini parasysh që të intervistuarve nuk iu kërkua të rendisin ndikimin e secilit faktor. gjendje Sipas si të rëndësishëm, poredhetë lidhurmenjëri-tjetrin. aoaa kitee raiei mdai sqpa ëhë tlë k në js e jtv të mjeteve e pjesë një ku tillë, e komunikimit masiv mbështesin ështëtë majtën dhe një shqiptar pjesë tjetër të mediatik djathtën. Përse ndodh realitetitkjo? Sepse e ekzistuese Panorama Tiranë. Media, Drejtor – informimit. i mjet një më jo dhe pasurimit i mjet një është sot media Kështu, tjera biznesi,mediatsërishvaren nga reklamat publike aposponsorizimetpërtë mbijetuar. nga të të ekonomike e intervistat ndikim oseshumë(Figura 5). Një politikën Gjithsesi, anketuarve cilësinë financiare ekonomike politikën. me lidhjeve dhe medias të mediave cilësisë kontrolluara Figura ndikon 5:Sa seciliprej këtyre faktorëve nëcilësinëemediasShqipëri? vështrim ndërhyrjet të të e intervistuarve, vlerësohen theksi së gjenerojë medias, me e të ia besojnë të medias. medias i pronarëve, detyrojnë personat ngjashëm dhe nga është pronarëve, ku presioni i të si dhe Këta se njëjti te më ardhura faktorët kyç, media mbi shpesh këto ekzistencën financat e pronarëve e financat lidhjet faktorë shumë pronar. të politik. faktorët pamjaftueshmëria tri cilët për kyç shqiptare në e perceptohen faktorë se pronarit industri rendisin Në që të Edhe që 75% transfertave mbuluar Interesat ndikojnë këtë ndikojnë në u k pvrs financiare pavarësi ka nuk kanë e tepër rast tri me ato të nga faktorët kostot pak media të cilësinë financiare të rregulluara, raste intervistuarit e të e veta, sipërpërmendur tilla e ku medias pronarët gjë të janë gjë bëra që që në në të do i këtë nga lidhura Shqipëri nuk bën të
dhe thotë si biznese studim kanë ata përcaktues nuk me të shfaqet se interesa prekshëm interesat është jo shumica të vetëm tjera nga kyç në të
27 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE në kohën kur media shqiptare lulëzoi, pronarët kishin interesa ekonomike të lidhura me partitë në pushtet. Pothuajse të gjitha mediat në Shqipëri kanë shërbyer si mbështetje për biznese të tjera, si për shembull ndërtimi, transporti, karburantet, ushqimet, kafeja, pijet alkoolike, etj. Të tjerë që nuk kanë këtë akses janë përpjekur të lidhen me qeverinë për të siguruar reklama dhe sponsorizime për të mbijetuar. Nga ana tjetër politika ka ushtruar presion mbi mediat që ato të vihen në shërbim të interesave të tyre. – Gazetar, Elbasan
“trekëndëshi i Bermudeve” Në pothuajse gjysmën e rasteve dhe pavarësisht pozicionit të tyre në hierarki, të intervistuarit janë eksplicitë sa i përket të ashtuquajturit : politika-biznesi- media, ku zhduket gazetaria. Shumë përgjigje ndaj pyetjes mbi problemet kryesore të medias përqendrohen te instrumentalizimi i medias nga bizneset dhe politika për t’i shërbyer qëllimeve të tyre. Dy drejtimet kryesore të presionit përshkruhen ose të ndarë ose të kombinuar me njëri-tjetrin: 1) bizneset hapin media si një mënyrë për të marrë licenca koncesionesh apo kontrata publike duke i ofruar atyre në pushtet mbulim të favorshëm ose duke i kërcënuar ata me fushata baltosjeje, dhe/ose 2) partitë në pushtet nënshtrojnë mediat dhe lirinë gazetareske përmes abuzimit me pushtetin (koncesione, kontrata publike, autoritetetAjo që kemi fiskale, parë në etj). vitet e fundit është përhapja e modelit biznesmen/pronar i medias, i cili ka dhe interesa të tjera. Nga mënyra se si funksionon shoqëria shqiptare, automatikisht për të përmbushur këto interesa ai lidhet ngushtë me politikën dhe në këtë rast media është thjesht një levë ose mjet shantazhi për të arritur këto interesa ekonomike. – Ekspert i Medias Media është arma e pronarit, ndërsa gazetarët janë plumbat e tij. –Redaktor, Tiranë
28 Gjetjet e mësipërme përputhen në përgjithësi me atë që ekspertët e medias dhe studimet e mëparshme e kanë vënë në dukje si mungesë e ndarjes së qartë mes medias, biznesit dhe politikës; mes politikës partiake dhe përdorimit të burimeve shtetërore për të ndikuar publikun përmes përdorimit të medias si një mjet propagande. Në të vërtetë është pranuar gjerësisht nga studimet e mëparshme49. se pronarët e medias kanë interesa biznesi me përmasa të konsiderueshme dhe të larmishme jashtë fushës së medias, të cilat në përgjithësi subvencionojnë biznesin e medias pronësisë së medias. Përplasja e raportuar e interesave politike dhe ekonomike me lirinë e medias gjen mbështetje në një analizë të strukturës dhe regjimit ligjor të Ndonëse nuk ka kufizime mbi pronësinë e shtypit, partitë politike, autoritetet shtetërore, bankat dhe institucionet ekonomike janë të ndaluara me ligj nga pronësia e medias vizive. Gjithsesi, sipas intervistave me aktorët kyç, më pak se pronësia, është mungesa e transparencës në financat eMungesa medias problemie financimit kryesor dhe moszbardhja që ndikon mbi e burimeve cilësinë e mediasfinanciare në Shqipëri.të drejtuesve të medias është një ndër problemet kryesore që ndikon, jo vetëm në profesionalizmin, por dhe në gjendjen e saj. Për shkak të financimit, media në Shqipëri është e sunduar nga politika, qeveria apo dhe nga kompanitë e mëdha tregtare, që diktojnë politikën e saj editoriale. Çdo ditë e më shumë, po shohim një media që vetëm bëhet pasqyrë e interesave të personave që, qoftë direkt apo indirekt sponsorizojnë ekzistencën e saj. – Redaktor, Tiranë
Media integrity matters – Reclaiming public service values in media and journalism 49. Media Sustainability Index 2014, Albania, op. cit., page 13 and South East European Media Observatory, , 2014, op. cit., pages 72 – 76. vlerësohet kuptimin Kështu, median kombëtare. u Përveç Kryeredaktor, Shkodër shkuara.– e vitet në publike bërë janë që raste shumë në qeveritarendodhur ka Kjo tatimore. sulmet reklamaveapo i mosdërgimi televizive, ftesave ndaj bojkoti si ndryshme, të forma në Ka raste të presionit politik, zakonisht kur partia në pushtet e ushtron ndikimin e saj mbi median shtetërore sipërtacytur ashtuedhepërtadetyruarmedian. autoritetet Duhet përqindje të vogël në treg dhe kështu kompanitë kanë më shumë ndikim. – Ekspert i Medias kurpërdoren si shantazh për të kërkuar reklama. Sipas të dhënave, reklamat shtetërore zënë një kompanitë.thjeshtpastërpërmarketingPërkundrazi, iartikuj negativë,ka rastevepërveç nuk për të qenë në rregull me mbulimin e tyre. Kjo përkthehet shpesh në artikuj dhe mbulime që janë media në këmbë. Gjithsesi ato nuk e kanë problem të shpërndajnë disa reklama në secilën media, disambajnë atomegjithëseperceptimmedia,secilën shpenzojnë njëkrijuarseështë në sa apo Ne nuk kemi të dhëna të verifikueshme se sa shpenzojnë kompanitë private për reklama në media shërbimeve apoprodukteve të tyre pandikuar nëpolitikën editoriale nëtërësi. të e por të mbi Ashtu të matjes Enjëjta sëtirazhit. gjë ndodhedhemeTV… -EkspertiMedias tre në shpërndaheshin të duhet mediat më të mëdha, por shtetërorenë Shqipëri nuk ka mënyrë për ta matur këtë. reklamat Nuk ka mënyrë të saktë se thoshte që VKM një doli vitesh disa para shembull, Për duhet. siç zbatohet nuk ai rregullator,i kuadri është ekziston shtetërorekur reklamatEdhe paqartë. me lidhje në rregullator kuadri që është re vënë kemi ne që Ajo institucionet dheagjencitë publike. mungesa private, raste lartë, Pavarësisht mund të ketë nga reklama shtetërore. të Ndikimi se perceptohet mëdhenj identifikuan lidhura cilën pronarit. këta mjaftohen cilësinë por përdoren si rëndësisë thënë faktorë tregu reklamuesit rezultoi dhe i e më e ngushtë perceptuar në tatimore, në ndikimit një kësaj, Sipas e se presioni nga institucionet publike institucionet nga presioni i nivel gjithashtu i raportimit Shqipëri ulët reklamave dallime me është kanë kuadri si se së mjet personave shumë me mungesën të sesa faktorëve ajfusmra financiare pamjaftueshmëria shtetërorë, duke mbi ndikim ngjashëm e biznese i të të rëndësishme, presioni zakonisht tri tri se të cilësinë nga qartë është rëndësishme mbështetur faktorët medias, faktorëve presioni ose të kyç e të të me edhe përmendur mbulimit më rregullator intervistuarit për tjera kanë që e nuk presionin nga institucionet publike por i e medias reklamuesit korporativë u censurë madh mbi mëparshëm. por jo të ndikojnë shumë shqetësimin intervistuan sërish mes mediatike tjerë interesat negativ politikën dhe më lokale mbi ndikimit ndaj më ndikim. raportojnë elmv sttrr, elmt mëdha e reklamat shtetërore, reklamave sipër më të shpërndarjen pak apo u në Së mediave. gjithë që
ekonomike i
për vlerësua arsyeja editoriale është mbi larmishëm. paku krahasim ata sesa të mbulimi Kjo përdorimin cilësinë tyre prodhimin kanë se sugjeron një interesat gjysma pas Presioni reklamat nga në
konsiderohen faktor nga të e sesa e me kësaj Për e median reklamave marrëdhënieve pjesëmarrësit pronarëve medias, e reklamuesit politik median se ekonomike me pjesëmarrësve shkak redaksional më i është shtetërore reklama shtetërore reklama tillë
përfitimet të lokale i tilla gjatë të se rëndësishëm favorizohet kombëtare, që shtetërore se të institucioneve mediat si kanë medias reklamuesit intervistave dhe gjithashtu dhe e policia të publike në që mëdhenj besojnë medias, politike ndikim shumë atij media lokale janë dhe nga nga për në në të i
29 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE kanë treg të kufizuar reklamash, presioni nga institucionet dhe faktori politik perceptohet si shumë më i lartë, veçanërisht presioni që vjen nga qeveria vendore, e cila kufizon pavarësinë eKa këtyre një dallim mediave. mes mediave lokale dhe atyre kombëtare, që është se mediat lokale janë de facto të falimentuara. Ka një indiferencë publicitare në nivel lokal dhe mungesë të mbështetjes nga donatorë të ndryshëm. Asnjë media lokale nuk është rentabël. – Gazetar, Elbasan Në Shkodër janë tre deputetë që mbajnë në punë tre media lokale. Që do të thotë se ndikimi i politikës mbi mediat lokale është shumë i fortë. – Kryeredaktor, Shkodër. Ndërhyrja e krerëve të institucioneve lokale (për shembull e kryetarit të bashkisë, prefektit dhe të tjerëve) falë lidhjeve të tyre me pronarët, ka një ndikim negativ mbi politikën editoriale dhe në shkrimin e lajmit. – Gazetar, Shkodër
4.1.3. Sfidat me të cilat përballen gazetarët
Faktorët që u identifikuan më sipër lidhen në përgjithësi me veprimtarinë e gjithë sektorit të medias dhe zakonisht interpretohen si faktorë përbërës të klimës ‘së jashtme’ që ndikon në punën e përditshme të gazetarëve dhe redaktorëve. niveli i profesionalizmit dhe etikës së profesionistëve të medias, dheSiç u redaktorëve. nënvijëzua më sipër, reputacioni dhe cilësia e medias vlerësohet se ndikohet edhe nga konkretisht të gazetarëve
Gjithsesi, mungesa e profesionalizmit dhe etikës në median shqiptare në përgjithësi shihet 30 nga personat kyç në këtë studim si pasojë e ndërthurjes së faktorëve të jashtëm si presioni ekonomik e politik; kushtet e vështira të punës apo mungesa e sigurisë fizike e sigurisë në punë;Problemi dhunimi kryesor i të drejtave në media të sotgazetarëve është pagesa dhe mungesa mujore e e mbrojtjes atyre që së punojnë tyre prej në institucioneve. media. Sipas studimeve të besueshme, 90% e gazetarëve në TV dhe gazeta nuk paguhen ose paguhen me vonesë për punën që bëjnë. Ky është problemi kryesor, mbijetesa. Një gazetar që nuk paguhet, do bëjë gazetari të keqe. Media është një profesion, por gjithashtu edhe pasion. Megjithatë një gazetar nuk mund t’i ushqejë fëmijët me pasion. Maksimumi mund të ushqejë iluzionin e tij e rrjedhimisht zhgënjimin. – Kryeredaktor, Tiranë
Për të hetuar më tej faktorët e lidhur drejtpërsëdrejti me kushtet e punës së gazetarëve në Shqipëri, gazetarëve dhe redaktorëve të anketuar iu kërkua të vlerësojnë situatën e medias në vend bazuar në eksperiencën e tyre. Të anketuarve iu kërkua të vlerësojnë: profesionalizmin; pagën dhe sigurinë e punës; kushtet e punës (ngarkesa në punë dhe burimet ekzistuese); motivimi dhe zhvillimi profesional; siguria fizike dhe integriteti profesional; të drejtat e gazetarëve dhe mbrojtja e tyre – në një shkallë me pesë pikë nga ‘shumë pozitive’ te ‘shumë negative’. Rezultatet e nxjerra nga kjo pyetje paraqet një situatë shumë të keqe për profesionin e gazetarëve. Më shumë se 80% e të anketuarve vlerësojnë se ‘paga dhe siguria e vendit të punës’ dhe ‘mbrojtja e të drejtave’ janë në gjendje negative ose shumë negative. Situata në lidhje me ‘kushtet e punës’, ‘motivimin e zhvillimin profesional’ dhe ‘integritetin dhe sigurinë fizike’ shihen si negative ose shumë negative nga më shumë se gjysma e të anketuarve. Mes deklaratave identifikojnë profesionalizmit, kyç ose Ndërsa në gjendjenaktualetë mediasnëvend. më pyetësorit, e që punës’ së të të vlerësimit Në profesionalizmit Figura 6:Sievlerësoni jusituatën aktualetë mediasshqiptare nëlidhjemeaspektet
anketuarit ndryshme, të të mënyrë të nuk e i drejtave’ vlerësojnë vogël. intervistuarve ndajnë dhe profesionalizmi vlerësohet të ‘motivimit intervistat të Të
përgjithshëm në vetëm dhe profesionalizmin ngjashme, përgjigjet gjithë
tërësi të atë ndërsa
‘sigurinë gazetarëve
profesionalizmi pozitivisht. negativisht të flet e vlerësojnë e zhvillimit anketuarit të është thelluara ‘mesatarja’ në për të profesionale tjerët
secilit dy në nivel i
Të Figure 7:Pikët mesatare median në profesional’ dhe ‘pagesën grupe. vetmi ose e intervistuarit
me faktor. vlerësohet vlerësojnë përgjigjet e e mëposhtme? të nuk etikën vlerësimit personat
shqiptare dhe tregues ulët Gjysma dhe Siç flasin fizike’ shihet paraqitet
të sigurinë pozitiv, si profesionalizmin e
mund si si
gjithashtu negativ shumë
ku e në
të vendit vetëm Figurën
përdoret apo negative. si
të shumë 21 negative, si punës’,
as 7, % si pozitiv
rezultatet Situata e
negativ.
një vlerësojnë krahas por tregues dhe e në
(Figura ‘kushteve tregojnë një ‘mbrojtjes as
nivelin negativ shkallë tjetër
6). se të
e i
31 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE tipare të rëndësishme të gazetarëve që i rezistojnë presionit nga pronarët e redaktorët dhe përNë këndvështrimin rrjedhojë nuk e tim ushtrojnë ka disa gazetarëvetëcensurën. që e kanë kuptuar misionin që ka gazetari dhe jetojnë si të tillë. Këta gazetarë janë më pak të ekspozuar ndaj vetëcensurës dhe më pak të ekspozuar ndaj ndikimeve që ka në redaksi interesi i pronarit/botuesit apo drejtorit të medias. Por është një grup tjetër gazetarësh që e shohin gazetarinë si një vend pune duke lënë në plan të dytë misionin që ka gazetari. Ky është një problem për gazetarinë, sepse nëse ka presion nga lart poshtë, ky lloj gazetari është më i ekspozuar ndaj presionit. Një gazetar i formuar profesionalisht, që ka etikën dhe misionin e gazetarisë në fokus, është më i prirur t’i rezistojë presionit nga drejtuesit e medias e të mos pranojë vetëcensurën. – Kryeredaktor, Tiranë
numrin e vogël të gazetarëve të aftë Personat kyç i konsiderojnë pronarët e medias si përgjegjës për në median shqiptare, duke argumentuar se gazetarët e dobët censurohen ose cyten drejt vetëcensurës më lehtë. Të intervistuarit japin arsye të shumta për nivelin e ulët të profesionalizmit, duke e lidhur atë mbi të gjitha me zgjedhjen që bëjnë pronarët. Të intervistuarit thonë se atyre nuk iu interesojnë profesionistët; se të rinjtë dhe gazetarët pa eksperiencë zgjidhen qëllimisht në krahasim me profesionistët e medias për shkak se ata bëhen më lehtë “ushtarë” – ka më shumë gjasa të durojnë pagesën e ulët dhe të konformohen mëMendoj lehtë se me profesionalizmi kërkesat e pronarëve. sërish lidhet me pronarët e medias. Media është një biznes dhe pronarët nuk kërkojnë gazetarë të mirë, cilësorë, të kualifikuar, të cilëve vështirë se mund t’iu kërkosh llogari, t’i urdhërosh dhe t’i pushosh nga puna. Pra, pronarët nuk kërkojnë cilësinë dhe nuk ka ente që t’i kërkojnë llogari për sa më lart. – Ekspert i Medias Është në interesin e pronarëve të mediave që të mos kenë gazetarë profesionistë, jo vetëm se 32 duhet t’i paguajnë mirë, por për nivelin që ka media e tyre, nuk u intereson një profesionist. – Kryeredaktor, Tiranë
ofertën e keqe të arsimit në gazetari mungesën e aktiviteteve të zhvillimit Arsyeprofesional të tjera dhe të identifikuara motivimit. nga personat kyç për nivelin e ulët të profesionalizmit përfshijnë si dhe Mungesa e një tradite të gjatë të medias së lirë identifikohet gjithashtu si problem. Disa nga të intervistuarit thonë se gazetaria ende nuk është një profesion i respektuar. Të intervistuarit identifikojnë gjithashtu si problem mungesën e trajnimit profesional për gazetarët e medias lokale jashtë Tiranës. Edhe nëse trajnime të tilla zhvillohen, të intervistuarit thonë se ato shpesh janë të shkëputura nga realiteti me të cilin përballenPër sa i përket gazetarët traditës çdo dhe ditë. profesionalizmit në gazetari, ne kemi shumë mangësi të trashëguara kryesisht nga komunizmi, kur nuk kishte gazetari, por propagandë. Gjithashtu shkolla e gazetarisë, që u mbyll në vitet ’70 dhe u rihap në vitet ’90, nuk ka ndjekur një rrugë strikte, pavarësisht përmirësimit të kurrikulës. Ne jemi ende në fazën embrionike dhe duhet të punojmë shumë për të ndërtuar imazhin dhe traditën e një profesioni të respektuar. –Ekspert i Medias Gazetarët që kemi nuk janë të gjithë të kualifikuar profesionalisht. Në qytetin e Shkodrës mungojnë shumë konferencat dhe trajnimet për gazetarët dhe e vetmja mënyrë është të mësuarit nga gazetarët e vjetër dhe kryeredaktori i medias sonë. – Gazetar, Shkodër Trajnimet janë shumë të rëndësishme për gazetarët dhe ata janë shumë të interesuar. Megjithatë, ato paraqesin situatë laboratorike, larg situatave reale. Kur gazetarët kthehen në dhe Një media të cilës ishërbejnë aponga pronarët.–Kryeredaktor, Shkodër nga lartë” të më “interesin për lehtësisht braktisen Ata përballen. cilat të me presioneve ndaj pambrojturzezë, tëtë në rastevepunojnë të qind për 80 gazetarëtnë sepse zbatohet, nuk ligji ndërsa profesionin, për “statusi” mungon siç mungojnë, punë në siguria dhe punës e Kushtet Shumë ditët e pushimeve nuk janë 21 ditë në vit siç parashikohet në Kodin e Punës. – Gazetar, Tiranë zbatohetnukPunësqë fare. Punojmë festavegjashtë javë, paguhemi,ditët enëditënuk ndërsa ështëngarkesë madhe,shumëeçka ndikon cilësinë nëdhepunës, foluremostë përKodinpër e Mendoj se gazetarët shqiptarë janë të mbingarkuar. Të mbushësh dy faqe gazete në ditë me lajme Kryeredaktor, Shkodër – zëvendësojë.të të dhe gazetarie student një marrë të mund ai vendos, pronari nëse ditë, Një tillë. të bëjnë ta vendosin pronarët sepse por meriton, e ai/ajoNjë sepse tillë i gazetarët. është tenuk gazetar ndikojnë normalisht probleme Këto takon. të që ditën për para merr nuk sëmurë je kur dhe parashikuar të pushimi ditë asnjë ke ndërsa nuk Ti dorë. siguracionet), në marrin e (përfshirë tjetër pjesën minimale rrogën me paguhen zyrtarisht se thotë të do Kjo të vonuara, të pasigurtadhenga mungesaekontratave të punëssipaskërkesave të ligjit. punës që Përveç shumë pakinvestigime. Presioni ikohës është vendimtar përgazetarin. –Gazetar, Tiranë Afërmendsh që shumë lajme shmangen. Media shqiptare ka shumë pak shkrime të thelluara, ka lajmet investigative sidhelajmetnga zonatevështira përt’uarritur. kushtet të në Gjithashtu, punën epërditshme, përballen metë njëjtën situatë. –EkspertiMedias Pjesëmarrësit prej ndokënd që t’i mbrojë të drejtat. Ka raste kur evitohen lajme sidomos nëse gazetari mendon se i gazetari sidomos kur raportohen pika të nxehta dhe gazetari ekspozohet mjaftueshëm, pa pasur njëprofesionalizmin performancëne dhe tjetërfaktorul fizikeështënjë që sigurisë Mungesae dhe biznesi janë të lidhur ngushtë dhe nëse godet një hallkë, reagon një tjetër. – Gazetar, Elbasan interesat e tyre. Puna e gazetarit është e vështirë për shkak se krimi i organizuar, pushteticënuarjanë politiksefaktin për vetëmgazetarëve shkarkiminpuna, ngamediavepëre pronarëte te ndërhyrë kanë politik ndikim me njerëz apo pushtetarë që ndodhur ka Shpesh shërbejnë. ku gjatë kërcënohen Ata rrethe. nëushtrimit detyrës,të veçanërisht nukmbrohen ngapoliciamadje ngae punës,drejtorëtas apopronarët mediavee e vendin për siguri kanë nuk Gazetarët mbrojtjeje nëkëtë drejtim. të pushuar lidhur kronikën shfaqet faktor shmangie lajmit vlerësohen nga mungesës e drejtpërsëdrejti presionit nga pronarët dhe politikanët, tjetër që pothuajse të nga në e intervistuarit ata të pretendojnë zezë, intervista, puna që lajmit ndjekin, gjerësisht së prek në sigurisë gazetarët të që gjithë profesionalizmin lajmet me përfshirë është veçanërisht se vlerësojnë se së kushtet e këqija të punës të këqija e kushtet të ka janë që politike i intervistuarit vendit kushtueshëm presion kanë në zyrtarët gjendje se të – prekur dhe është është megjithëse të punës, drejtpërdrejtë ata dhe e të mungesa e burimeve interesat e për konsiderojnë që pamundur politikanët, mjerë, pasiguria fizike pasiguria t’u dhe punojnë jo ndjekur. kushtet të vetëm e që karakterizuara tyre. apo ofron të në dhe nivelin mbetesh Në kërcënime shumë Nuk – media kërkesa sektori nga mënyrë është e raportohet
gjë ulët gazetarët të lokale profesionist që një këqija nga ndaj i të tipike nga medias. sjell profesionalizmit shqetësim pagesa jashtë pronarëve ata të mbingarkesë për kjo që punësimit. që Kushtet asnjë i përfshin punojnë Tiranës. të mirë preken ulëta, tjetër për lloj në e
33 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE cenohet siguria. Në raste të tjera gazetari ka vështirësi të arrijë lajmin dhe ta raportojë atë për shkak të mungesës së infrastrukturës. – Redaktor, Elbasan
mungesës së Sipasmekanizmave personave vetërregullues kyç të intervistuar për këtë studim, ajo pjesë e problemit që lidhet me profesionalizmin dhe etikën si dhe me sigurinë fizike është rezultat i , organizatave të gazetarëve apo sindikatave në sektorin e medias. Pjesëmarrësit raportojnë se edhe pse janë bërë shumë përpjekje përgjatë viteve të fundit për të krijuar mekanizma vetërregullues, ato kanë dështuar si pasojë e mungesës së solidaritetitKomuniteti i gazetarëvedhe motivimit në Shqipëri mes gazetarëve. ka individë me cilësi profesionale dhe standarde, megjithatë këta individë nuk formojnë dot një bashkësi dhe nuk kanë një entitet që të reagojë profesionalisht për çështje të vetërregullimit dhe të zyrtarizimit në media. Kjo buron nga mungesa e besimit se profesionalizmi mund të tejkalojë autoritetin e pronarëve të medias. – Ekspert i Medias
4.2 Perceptimi mbi ndikimin e klimës së medias në politikat editoriale
Seksioni i parë i këtij kapitulli përmbledh perceptimet e gazetarëve, redaktorëve dhe personave kyç mbi klimën e medias në përgjithësi në Shqipëri, në mënyrë që të identifikohet prania e presionit të jashtëm, që shpesh është e lidhur me vetëcensurën. Ky seksion përqendrohet në perceptimet mbi mediat specifike ku punojnë pjesëmarrësit në këtë studim. Pyetjet e bëra synojnë të mbledhin informacion mbi faktorët dhe aktorët që ndikojnë në 34 politikat editoriale të medias si dhe mbi përmasat në të cilat politika editoriale përcakton format e mbulimit apo shmangien e lajmeve. Në fund është mbledhur informacion mbi dokumentet e shkruara udhërrëfyese editoriale apo kontratat e punës për të vlerësuar se si përdoret e komunikohet politika editoriale dhe nëse kontratat e punës janë ‘pjesërisht informale’ (kontrata që nuk reflektojnë kushtet reale të punës). Faktorët me të cilët gazetarët dhe redaktorët përballen brenda medias ku punojnë janë tregues të rëndësishëm të vetëcensurës, për shkak se vetëcensura ndodh jo vetëm në nivel individual të gazetarit apo redaktorit, por edhe në kontekstin e një mediaje të tërë. Praktika e vetëcensurës brenda medias lidhet me presionin e ushtruar mbi gazetarët për të shmangur lloje të caktuara lajmesh apo temash, si dhe me brendësimin e vlerave të caktuara të organizatës nga profesionistët e medias. Përmes sinjaleve dhe urdhrave të drejtpërdrejtë apo tërthortë, gazetarët me kalimin e kohës brendësojnë atë që lejohet dhe atë që ndalohet të raportohet në media të caktuara, një proces i cili shpesh njihet si ‘socializim brenda redaksisë’. 4.2.1 Prania e politikave editoriale të shkruara
Media në Shqipëri nuk duket se vepron e bazuar mbi politika të shkruara editoriale. Më shumë se gjysma e të anketuarve (65%) nuk kanë dijeni për ekzistencën e ndonjë politike editoriale të shkruar në median ku punojnë. Edhe të intervistuarit bënë të qartë se nuk ka politika të shkruara editoriale. lartë të shtetit dheqeverisë nukke mënjë politikë editoriale.– Kryeredaktor, Tiranë të zyrtarëve të shërbim në median vë e që momentin Në editoriale. politikën përbën zgjedh që ne politika e vetme është mbështetja e qeverisë. Mënyra se si ti e mbron këtë interes dhe skema editorale. Politikë editoriale do të thotë mbrojtja e interesave të ndërkohë publikut, që këtu tek Unë mendoj se shumica e gazetave dhe e mediave që janë aktualisht në treg kanë ‘zero’ politikë përkufizimin editoriale duke që shumica e e te Para të ketë linja editoriale të shkruara...– EkspertiMedias. kanë ‘gabuar’ dhe e kanë mësuar gjatë rrugës ose një kombinim i të dyjave. Unë nuk kam dijeni orientimin editorial. Ka nga ata që qartëe dinë përpara se tëtë punojnë në një kamedia dhe ka nga e ata që publiku vetë edhe por gazetarët vetëm jo politike, çështjet në të mediave të pozicionimeve qarta të shkak politika për shpesh arsye, Megjithatë, këtë transparente. Për aq dhe etj. është politikë, nuk në editoriale ndryshimet pronarit, e interesat nga varet se qenë të duke intervista qartë, të dhe nga shkruar të editoriale politikë por kanë nuk mediat drejtim,kryer, kemi ne këtëqë ndryshme në mëparshëm të studim asnjë ka nuk time, dijeninë Në Kjo 50. South përcillet zonave ‘të ndaluara’ të asajqëmundtë mbulohetdhesimundtë mbulohet. lajmeve, pashkruar, profesionistët journalism ndikojnë gjetje se anashkaluar
të East e në prezantohen konfirmon pjesëmarrësve page102. , 2014,op.cit., nga është European mënyrë politikën Figure 8:Akamedia ku punonipolitikë editoriale të shkruar? dhe është pjesëmarrësit e thelbësore rolin aspektet medias, e Media të të rëndësishme editoriale, e në drejtpërdrejtë, dhënat politikës Observatory, si mënyrë si e e rëndësishme të lidhur dhe në e prezantohet kanalet mëparshme rolin editoriale këtë të vetëm ei itgiy atr – eliig ulc evc vle i mda and media in values service public Reclaiming – matters integrity Media të detajuar nënvijëzojmë e por studim. politikës dhe me të më në lidhura përkufizimi përzgjedhjen procedurat gjetjet se një së Përmes politika editoriale shumti media me e se tjera cilësinë politika editoriale i intervistave e në kuptohet asaj e në përdorura në kontekstin këndvështrimit lidhje mbulimin që dhe editoriale nënkuptohet rrallë standardet përmes me në për shqiptar, faktorët herë apo këtë prezantimin 50 perceptohet politik . identifikimit mosmbulimin shkruhet seksion e me dhe raportimit. megjithëse të politikë aktorët lajmit, e mbi apo nga saj të
35 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE 4.2.2 Faktorët që ndikojnë politikën editoriale në një media
Përmes pyetësorit pjesëmarrësit në këtë studim u pyetën në mënyrë të drejtpërdrejtë mbi politikën editoriale të medias ku ata punojnë dhe faktorët që e formësojnë atë. Analizimi i të dhënave të mbledhura tregon se gazetarët pretendojnë se ndikimi i interesave ekonomike dhe politike të pronarëve, si dhe presioneve nga jashtë në politikën editoriale është i lartë. Gjithashtu rëndësia e lajmit dhe konkurrenca për audiencë perceptohen si faktorë me rëndësi në vendimin e medias për të mbuluar një lajm apo për të shmangur mbulimin e një tjetri. Pjesëmarrësve iu kërkua të vlerësojnë ndikimin e një numri faktorësh në politikën editoriale të medias së tyre në një shkallë me pesë pikë nga ‘asnjë ndikim’ te ‘ndikojnë shumë’. Faktorët u grumbulluan në pesë kategori: 1) interesat ekonomike të pronarëve, 2) interesat apo anshmëria politike e pronarit, 3) rëndësia e lajmit, 4) konkurrenca për audiencë dhe, 5) presioni/ndërhyrjet nga aktorët e jashtëm. Ndikimi i të gjithë këtyre faktorëve vlerësohet nga pjesëmarrësit si shumë i lartë. Pikët mesatare tregojnë se vlerësimi, nga më shumë se 50% e pjesëmarrësve, i të gjithë faktorëve varion nga ‘ndikojnë disi’ në ‘ndikojnë shumë’ (Figura 9).
36
Figura 9: Sa ndikojnë faktorët e mëposhtëm mbi politikën editoriale të medias ku ju punoni?
Rezultatet janë të ngjashme në përgjigjet mbi faktorët që ndikojnë tregun e përgjithshëm mediatik në vend, duke sugjeruar se pjesëmarrësit nuk e konsiderojnë median e tyre të jetë e ndryshme apo që funksionon në kushte të ndryshme nga pjesa tjetër e tregut mediatik. Bazuar në standardet e gazetarisë rëndësia e lajmit dhe konkurrenca për audiencë duhet të jenë faktorët kryesorë që formësojnë politikën punojnë, Panorama të mëdhadhemëtë pasura. qartë Në të interesave të biznesit. e tij politike”. mediat apo formësimin forcat në me ata kërkua apo me aksese në sektorë të tjerë me të cilat pronarët e mediave janë të lidhur. Ndaj aktori Ndaj lidhur. qëkryesor katë ndikimmbimediatnëShqipërimbetet faktori politik.–Gazetar,janë Elbasan mediave e pronarët cilat të me tjerë të sektorë në aksese me apo reklama, me favorizuar e duke kontroll nën vendosur dhe nënshtruar ta për medias të dobësi këtë shfrytëzon e Politikafinanciare. motivet janë editoriale politikën në ndikojnëFaktorët që pra median, zotëron që atij –EkspertiMedias pronarit. të interesave përmes atë realizon e por median, mbi presionin Së pari është presioni që bën ekonomia dhe politika, pasi politika nuk e bën më drejtpërsëdrejti – ministri. ndonjë i Kryeredaktor takim një apo qeverisë i investim një normalisht përparësi ka lajmeve e shërben i aktualisht ynë mazhorancës televizioni pasi Prapronari ështëka. deputet ai i që kësaj ekonomike mazhorance dhe dhe politike në linjën të gjitha me edicionet natyrisht lidhet dhe Në rastin konkret të medias ku unë punoj ndikimi është vetëm i pronarit, me aq sa kam njohuri, pak raste të raportuara të pronësisë direkte të mediasnga politikanët. politikanëve si rastet pamjaftueshmërinë aktorëve të Për 4.2.3 editoriale interesat Gjithsesi, reklamat. dhe po presionin konkurrencës mediat mënyrë në pesë aq më e vetëmjaftueshmëri dyta mbi e pushtet përshkruhet Aktorët kryesorëqëformësojnë politikën editoriale të përdoren të shumë konkurrencës pikë është specifikë e rëndësishëm. tregojnë të të që kontrollin me lokale masive, pronarit e direkt për një nga politikës shfaqet dhënat Në përshkruhen nevojën njohuri më mediaje, të shumicën për ‘asnjë ushtrohen, jashtë mbi komplekse. përfituar se nga dhe si financiare të dhe në e çfarë i e dhe editoriale. mbi mbështetur për politikën ndikim’ parezistueshëm, medias politika pavarësisht Ndikimi të lidhje nxjerra Tiranës. përkatësia ku rëndësia e të medias. mekanizmat mendojnë si favore rasteve e të rritur shërbim para Përgjigjja me të te nga anketuarve mbi editoriale Këta nga mediave, kaq Një ‘ndikojnë këtë interesat për apo lidhet pozicionit audiencën interesat Shkurt, lidhjet median, politike klimë dy vrojtimi i ata ndaj bizneset çështje, cilësia madh dominuese për përmes faktorë se me të gjë politike ambicieve shumë’). iu mediatike, “varësia ekonomike shkak e ashtu medias si politike misionin të e që i kërkua përcakton e për sugjerojnë dhe e lajmit këtyre duket për të tyre identifikohet tyre.
të të cilave të edhe është Lista të presionet në politike” në pronarëve cilën politike pamundësisë dhe nuk gjithashtu kanë Ka gjeneruar e me faktorëve jo të hierarki, medias lajkat politikën interesat gjithashtu e “interesatlidhjetpronaritdhe e mediatike të mund cilën aktorëve një se personave më biznesit. të përdoret nga brenda si treg shumë e ata përshkruhen vetë për të të pronarëve të e të mund politike, editoriale zakonshme, kenë faktorët punojnë ardhura për intervistuarit të vlerësojnë pak të specifikë pronarit. të rëndësi kyç Presioni pronarëve vogël mediave informuar pavarësi raste për të të të njëjtën ekonomike shpjegohet e të nga (në intervistuar reklamash, të në si përbëhej kur Gjithashtu jashtëm në medias rëndësinë në veçanërisht në përshkruar një median shitjet tregjet financiare shqiptare, të lajkat shprehen publikun peshë funksion të medias, shkallë gjitha ndaj janë nga: dhe dhe për më me ku ku në ka iu e
37 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE shteti/institucionet publike, partitë politike, krimi i organizuar, reklamuesit e mëdhenj dhe konkurrenca për audiencë. Sërish mendimet e shprehura mbi aktorët që ndikojnë politikën editoriale të medias ku punojnë gazetarët janë në përputhje me mendimet e mbledhura mbi faktorët që formësojnë klimën e medias në përgjithësi. Në mënyrë të ngjashme konkurrenca dhe partitë politike shihen si më të rëndësishmit, pasuar nga institucionet shtetërore/publike dhe reklamuesit e mëdhenj. Ndërsa ndikimi i drejtpërdrejtë i krimit të organizuar mbi politikën editoriale perceptohet si i rëndësishëm nga më pak gazetarë. Vlerësimi i krimit të organizuar si aktor më pak i rëndësishëm që formëson politikën editoriale vjen edhe për shkak të faktit se interesat e një aktori të tillë nuk lidhen me mbulimin e përgjithshëm të lajmeve nga një media, por vetëm me raste specifike ku mund të jetë përfshirë vetë aktori. Gjithashtu presioni i ushtruar mbi median nga krimi i organizuar raportohet të ketë për shënjestër specifike gazetarët dhe redaktorët e kronikës së zezë, gjë që shpjegon edhe peshën më të ulët të krimit si faktor për pjesën më të madhe të gazetarëve –kampion i këtij studim. Në të njëjtën linjë me krimin e organizuar, reklamuesit e mëdhenj janë identifikuar si aktorë më pak të rëndësishëm se sa partitë politike në ndikimin e tyre në politikën editoriale për shkak se ato zakonisht janë të shqetësuar vetëm në shmangien e mbulimit negativ dhe sponsorizojnë vetëm publikimin e artikujve promovues të produkteve dhe shërbimeve të tyre, gjë që më së shumti lidhet me presionin e ushtruar mbi redaktorët dhe gazetarët e ekonomisë sesa mbi të gjithë stafin e medias.
38 Në tërësi, nisur nga pikët mesatare që i dha grupi i të anketuarve, të gjithë faktorët, me përjashtim të krimit të organizuar ‘ndikojnë disi’ ose ‘ndikojnë shumë’ në politikën editoriale ku gazetarët punojnë. Afërsisht dy të tretat e të anketuarve besojnë se institucionet publike, partitë politike (përfshirë partitë politike në opozitë), reklamuesit e mëdhenj dhe reklamuesit së paku ‘ndikojnë disi’ në politikën e medias së tyre, ndërsa gjysma beson se këta aktorë ‘ndikojnë mjaftueshëm’ ose ‘ndikojnë shumë’ (Figurareklamuesve 10). të mëdhenj Megjithëse përmes vrojtimit ndikimi i në formësimin e politikës editoriale konsiderohet më i vogël se sa ai i partive politike dhe konkurrentëve të tjerë të medias, në intervistat me personat kyç u raportuan më shumë raste specifike të presionit nga reklamuesit në krahasim me presionin nga konkurrentët për audiencë apo lexues. Reklamuesit e mëdhenj identifikohen si një burim i madh i shmangies së lajmeve si dhe i presionit për të publikuarReklamuesit materiale e mëdhenj promovuese kanë një ndikimnë vend në të politikënlajmeve. editoriale të stacionit televiziv. Ne nuk raportojmë lajme që shkojnë kundër interesave të tyre dhe në shumë raste prodhojmë lajme që nuk përfaqësojnë me saktësi cilësinë e produkteve të tyre. – Kryeredaktor, Tiranë
Ndërsa disa media lokale, të cilat jo domosdoshmërisht kanë akses te reklamuesit e mëdhenj, nuk raportohet të ndikohen nga ata në politikën e tyre editoriale, gjë që i bën të përqendrohen të e të Rreth këtij takon i që skandal një institucioni. –Gazetar, paraqitur reklamë Tiranë mos një duke jep shpërblejmë ia institucion ne një punojmë, ku Nëse median favorizime. në bëhen të mund reklamave të këmbim Në Elbasan Redaktor, – përjashtohet. ai atëherë politik, rivali një të tij e media nga përjashtimin kërkon pronariNëse kahpolitik. atë mban atëherëmedia politikisht, pozicionuar ështëi pronariNëse medias. e pronarët me lidhura të interesa kanë që ata apo pronarët janë kryesorë Aktorët tij. të interesave ndaj reklamues dhe mbrojtës është medias i roli politizuar, i është pronari Nëse Reklamat shtetërore renditen gjithashtusinjëfaktor qëformëson politikën editoriale. mbështeten gjetje politikën Në tëe tyre përditshme. –Gazetar, Vlorë jetën njerëzitdhe me bëjnë tëkanë gjëraveqë e raportimin përqendroheminë ndaj audiencës, politika kur vjen Dukekonsideruar jemise një biznes, politika jonë editoriale është drejtorientuar e nevojave të madh i më ndryshimi dhe përfshihet në ngjarje të mëdha si zgjedhjet ose raste të tjera situatavereforma që prekin direkt publikun. sipas ndryshon editoriale Politika te nevoja përaudiencëmëtë gjerë. Figura mendonisendikojnë 10:Sa aktorët emëposhtëm mbipolitikën editoriale të politikës veta faktorëve intervistat përforcojnë 30% nga editoriale e editoriale interesat nga pjesëmarrësve të me sipërpërmendur, përkatësia personat sugjerimet vlerësohet e në tjera media. kyç, besojnë ekonomike politike e në mëparshme ndikimi Ndërsa duhet nivel medias ku jupunoni? se dhe krimi i organizuar i të partive politike të theksuar këto nga ngjashëm pronarëve se shifra media institucionet se me janë i për nxjerr dhe atë dhe i më shkak nga
së të shtetërore një të institucioneve shtetërore paku reklamuesve bizneset pjesë ulëta të ‘ndikon natyrës të sesa në jo mirë mediatike, raste për disi’ të së të mëdhenj. organizatave pjesën të në të ardhurave formimin caktuara. të tjetër Këto cilat mbi
39 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE të krimit, ky lloj perceptimi nënkupton kufizimin e suksesshëm që i bën ky faktor lirisë së shtypit. Në intervista, pjesëmarrësit theksuan se presioni i ushtruar nga krimi i organizuar nuk synon të ndikojë mbi politikën editoriale, por më së shumti mbi gazetarë të caktuar, gjë qëKa raportohetpasur raste shpeshkur krimi në ka mediat ndikuar lokale direkt jashtë në bllokimin Tiranës. apo shfaqjen e një lajmi, ndërkohë nuk kanë munguar rastet kur gazetarët janë kërcënuar në mënyrë individuale për shkak të shfaqjes së një lajmi për persona të caktuar me të shkuar kriminale. – Redaktor, Shkodër Përveç arsyeve politike dhe linjës editoriale të vetë medias, shoh se jemi në fazat e para të evitimit të një lajmi për shkak të krimit të organizuar, i cili për momentin po përpiqet të futet në radhët e politikës. – Drejtor Media, Tiranë
interesave politikeNë tërësi, dhe vlerësimi financiare i ndikimit të pronarëve të aktorëve të medias të jashtëm në politikën editoriale është më i ulët sesa ndikimi i ‘faktorëve’ të vlerësuar nga pyetjet e mëparshme. Kjo sugjeron se roli i është forca kryesore udhëheqëse në formësimin Politikae politikës nuk editoriale besoj se në luan secilën një media, rol primar, gjë që sepse përkthehet pronarët në censurë e medias dhe nuk vetëcensurë. janë të lidhur me politikën. Janë të lidhur me biznesin që ushtrojnë. Fatmirësisht unë punoj në një media që është e shkëputur nga politika. Kemi atë ndikimin e vogël nga disa institucione, por politika editoriale nuk ndikohet shteti. Megjithatë për çështje të biznesit të pronarit ne mund të bëjmë favorizime; bëjmë një vesh shurdh e një sy qorr. – Gazetar, Tiranë
4.2.4 Prezantimi me politikën editoriale
40 Gjatë intervistave të thelluara, personave kyç iu kërkua gjithashtu të detajojnë politikën editoriale të medias ku ata punojnë dhe mënyrën se si kjo politikë editoriale iu prezantohet atyre në mungesë të një dokumenti të shkruar. Të gjithë pjesëmarrësit e intervistuar si pjesë e këtij studimi raportojnë se e kanë “mësuar” politikën editoriale të medias ku punojnë përgjatë muajve të parë të punësimit të tyre, përmes sinjaleve të tilla si ‘kjo nuk është koha e duhur për këtë’ apo pas mospublikimit ose mostransmetimitDalëngadalë gazetari të lajmit. njihet me politikën editoriale, pavarësisht se e pashkruar dhe e palexuar, por e njeh. Mundohem që në fillim t’iu them se jemi më afër opozitës, pavarësisht se kemi lajme nga të dyja krahët. – Kryeredaktor, Shkodër Nga eksperienca ime personale, gazetari prezantohet me politikën editoriale të medias ku ai punon përmes punës konkrete, ai e mëson atë kur i kthehen ose ndryshohen lajmet si dhe nga udhëzimet e pronarit apo kryeredaktorit. – Gazetar, Vlorë
Në disa raste, të intervistuarit thonë se e njohin politikën editoriale të një mediaje të caktuar që para se të fillojnë punë atje, gjë që besohet se i cyt shumë gazetarë dhe redaktorë drejt vetëcensurësPër media të caktuara që në fillim ka dhe të punës. raste që gazetarët e njohin politikën editoriale para se të punojnë atje. Kjo ndodh kur pronari i televizionit është i përfshirë vetë në politikë dhe normalisht gazetari e ka parasysh si duhet t’i trajtojë kronikat politike në mënyrë që të mos prekë forcën politike të pronarit të tij. – Gazetar, Vlorë ë j mnr m prits K nohr ë aeaëe ’ km hn q poai medias i pronari që asnjë mbyllur.pasur ështëka diskutimi kaq Nuk me thënëdhe çështje, këtë me merresh të që do kem nuk t’u gazetarëve që ndodhur Ka përciptas. më mënyrë një në nuk do të preket, apo dhe këtë çështje harroje. Gazetarëve të mi këtë politikë ia kam komunikuar person ky që troç thonë e ata herë shumë kumbledhje në diskutohetKjopronari. vetë dhe apo Kjo politikë asnjëherë nuk bëhet e ditur me shkrim, por në bisedat që kemi me eprorët si drejtori vënë redaktorëve politikë Përveçse Aftësia epërzgjedhjes dheseleksionimit të lajmitështë nëplantë dytë. –Redaktor, Tiranë Për fat të keq ne nuk i pyesim gazetarët për lajmin, por i caktojmë atyre të shkojnë në një ngjarje. Redaktor, Tiranë medias.- të editoriale politikën mënyre farë një në zbulon fokusohen të duhet ku se orientimi këtë linjë editoriale. Ajo gjithmonë nënkuptohet. Shpërndarja e gazetarëve nëpër aktivitete dhe Nuk besoj se ka një drejtues në media që i thotë gazetarit apo dhe kryeredaktorit që ne mbajmë Pavarësisht identifikojnë gjithashtunivelin elartë të vetëcensurës qëmbartpozicioniiredaktorit. interesat duan përmes politike, Mënyra redaksi ijepen direktiva sita raportojë lajmin.–Kryeredaktor, Tiranë televizionit. Gazetarit asnjëherë nuk i thuhet të që të mos editoriale e ndjekë linjën një aktivitet, kuptojëpor kur kthehettë në tërthorazi ose intuitë me duhet i Atij drejtpërdrejtë. të mënyrë televizionitpolitikëntënë editoriale për dijeni në gazetariqëvihet asnjëherë tëndodh Jo, nuk përcillet. që pasi Gjithsesi, mbulimit kryeredaktorët Redaktorët nga dijeni në vihet Kryeredaktori drejtori, porasnjëherë kjo nukbëhet meshkrim.–Kryeredaktor, politikë. Tiranë këtë cënojnë nuk që ngjarjeve atyre për direktiva e jepen mbulimin u gazetarëve përditshme, e mbledhjet Në televizionit. i drejtori dhe apo drejtues bordi nga përcaktuar të editoriale linjës e zbatimin ndjek që ai kryeredaktori Është hequr lajmetqë lidhenmepartinëpolitike të cilënnenukembulojmë.–Gazetar, Shkodër pas disa muajsh punë, ndërkohë që nuk mungojnë rastet kur kryeredaktori ndërhyn vetëkuptohetdirekt Pra, duke djathta. e ne nga anojmë se fakt në mbledhje por politike, partive në mes balancë thuhet një ruajmë Na editoriale. politikën edhe sqaron na cili i kryeredaktori Është për sakohë nukkanë ndryshuar interesat.
ata
pronarët
në të
i
japin
mbulojnë diskutim përcaktimit
editoriale, e
duke E
të
e në
dytë redaktorët para
lajmeve e pronarëve
faktit ndiqen
lajmit shumicën intervistuar,
minimizuar ia
është dhe dhe
besojnë udhëzimet
si
se udhëzimet apo
nga
më të dhe në
drejtorët përmes mund
përshkruhen detyrave
hapësirën dhe përgjithësi gazetarët, e e
mbulimin
atyre raportuar rasteve
duke në
konformohen
e të ndërhyrjeve
këtë marra e
e
ketë ta
për pranuar pronarëve medias
ose identifikojnë
nga përcjellin
mënyrë nga e
mbulimin
në lajmeve këndvështrime pasi
gjerësisht kohën
gazetarët
gazetarët të
janë rolin
të ndiejnë
cilën
me
aftësinë dhe tyre
që
atë investigative
zbatuesit
e e dy
i presionet
në drejtorëve aktiviteteve, politika alokojnë tyre te
nga
dhe pa mënyrat se
përmbajtjen gazetarët
e
janë diskutim.
të
si pjesëmarrësit redaktorët gazetarëve
filtër
ndryshme kryesorë
editoriale
të lajmit
e kryesore ose
të pasigurtë jashtme,
konferencave
mes dhe medias
me Në
e të
lajmit
për
e caktuar. shumë të këndvështrim interesave
të
mbi në përcillet intervistuar sigurohen
kësaj
në si të deklaratat
që të
që
përzgjedhur atë vendet cilën
censurues
shpërndahen
raste, raportohet,
për politike
se te
të politika
shtyp gazetarët
çfarë gazetarët e se pronarëve
raportohet kritik.
e tyre ata mësipërme të që
të editoriale lajmin është
nuancave të i
heshtur, përmes
binden partive
ruajnë punës.
është nuk
dhe një
që se
i
41 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE reagim për sa kohë që unë e kam ditur shumë mirë që gazetarit i është dashur më së pari rroga për të ngrënë bukë sesa etika e gazetarisë. – Kryeredaktor, Tiranë Politika editoriale në mediat shqiptare zbatohet për mrekulli. Duke qenë një media monokontroll, funksionon parimi: urdhri zbatohet, nuk diskutohet. Gazetarët i qëndrojnë besnik politikës editoriale dhe vonesa e pagave me 3 apo 4 muaj, ua shton besnikërinë. – Kryeredaktor, Tiranë
4.2.5 Roli i politikës editoriale në mbulimin e lajmeve
Pjesëmarrësve në këtë studim iu kërkua gjithashtu të vlerësojnë rëndësinë e politikës editoriale mbi vendimet në lidhje me çfarë duhet të mbulojnë dhe në ç’mënyrë. Kjo pyetje synoi të vlerësojë nëse të anketuarit mendojnë se politika editoriale qëndron pas mosmbulimit të lajmeve të caktuara, mbulimit të njëanshëm apo partizan të lajmeve, mbulimit pozitiv/ promovues për partnerët politikë apo financiarë dhe mungesës së gazetarisë kritike e investigative. Vlerësimi u bë sipas një shkalle me pesë pikë, nga ‘asnjë ndikim’ (1) te ‘ndikon shumë’ (5). Vlerësimi mesatar paraqitet në tabelën e mëposhtme. Rezultatet sugjerojnë se shumica beson se politika editoriale është së paku në një farë mase shkak për mosmbulimin e lajmeve të caktuara, për mbulim partizan/ të njëanshëm të lajmit, për mbulim pozitiv/promovues për partnerët politikë apo financiarë si dhe për mungesën e gazetarisë kritike/investigative. Vlerësimi 42 është gjithashtu shumë i ngjashëm për të gjitha këto fenomene, duke sugjeruar se këto forma të mbulimit të lajmeve apo shmangies së lajmeve ka gjasa të jenë gjerësisht të pranishme njëkohësisht dhe vështirë të dallohen nga njëra-tjetra.
Figura 11: Sa ndikon politika editoriale e medias suaj në vendimin për: për katër kategoritë eveprimeve brenda redaksisë, të cilatndikohen nga politika editoriale. Më mbulim pozitiv dhemungesën egazetarisë kritike einvestigative. sipër, të Roli ëë rmco. eo fraetk u fon pkt trsie amcsëe mjekëve farmacistëve, turistike paketa ofrojnë u farmaceutike Depot promocion. bërë të për Shqipëri në këtu interesante shumë formë një Ekziston farmaceutike.farmacistëve depove mjekëve, dhe e lidhjet për diku, deri investigues shkrim një bëj të dashur Kam Mungesa egazetarisëkritike dheinvestigative Gazetar, Tiranë preket të mund ngaatëherëne, aktivitetettëdo transmetojmë nuk ditës,e ato qëlajme – etj. zyrado shtypit, e institucion një që momentin në Por ekzagjerim. në deri pozitive Jo Mbulimi pozitivinjëpartneripolitikose financiar – opozitës. i lajm një sa se pasqyrimi zgjeruar Kryeredaktor, Shkodër të më minutazh dhe pozitive nuanca shumë më ka kronika qeverisë, të politik aktiviteti një e rastin në shembull, në Për përfshirë ngjarje. të personave dhe rastit të varësi në pozitive, apo negative nuanca shtuar i duke politikës Katelevizionit, tëeditorialesipas mbulohet mjaftueshëmrastelajm kurnjë por audiencën, për rëndësi kanë thjesht përtë qenë të ekuilibruar nëminutazh. –Gazetar, nuk Elbasan që elementëve vëmendje kushtuar informative i natyrë duke pasur shpesh të për sa pasqyrohet zakonisht lajmi kundërshtare partive e politike. Evidentohen anët më të mira, arritjet dhe mesazhi që duhet të përcillet. Në takimet force kësaj të aktivitet çdo ndjek gazetari politik, caktuar të kah një mbështet media Kur Mbulimi injëanshëmdisalajmeve dheçështjeve të anashkalohen fare. –Kryeredaktor, Tiranë politikë, drejtuesve të korruptive afera në implikimit të ato sidomos rëndësishme, të ngjarje disa që ndodh Shpeshherë njëanshëm. e raportimin shpesh dhe lajmeve tësaktë e me kryesisht tyre, e drejtuesit e partive kryesore miqësitë politike, janë faktorët kryesorë që dhe ndikojnë në mosraportimin televizion një mbajtur të për financimeve e Mungesa për çdo problem që ata mund të kenë. Dhe ata kanë njëfarë besimi. – Kryeredaktor, Shkodër lajm që mund të jetë aktual. Unë, si kryeredaktor dhe gazetar duhet t’i rri më afër opozitës nuk ka një lidhje racionale … Gjithmonë lajmet pro opozitës janë më të rëndësishme Normalisht qeverisë. sesa sesa një saj afër më gjithmonë Jam opozita. aktualisht dhe dikurshme e Konkretisht në televizionin ku unë punoj prej 3-4 vitesh normalisht ka ndikim mazhoranca ndërmarrë aksione ndajkazinove që kanë qenë të njerëzve –Kryeredaktor të pronarit. janë kur rastet TV në përmendur kemi nuk ne fatit, të lojërave kundër aksioneve gjatë ... Mosmbulimi ilajmeve dhengjarjeve: thelluara poshtë i politikës përfshirë renditen me editoriale mosmbulimin personat një numër në kyç, mënyrën të deklaratash e lajmeve cilat se ofrojnë si të mbulohet të caktuara, nxjerra shembuj lajmi nga mbulimin për intervistat kuptohet të gjitha e njëanshëm edhe me rastet personat përmes e përmendura të një kyç intervistave ngjarjeje, që flasin më
43 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE dhe në këmbim mjekët janë të detyruar të përshkruajnë ilaçe nga depoja farmaceutike që ofron këtë lloj pakete. Pasi u konsultova me redaktorët dhe pasi u bë gati shkrimi për botim, i faqosur i gjithi, në momentin e fundit u vendos që ai nuk do të botohej për shkak të ndërhyrjeve nga ana e Ministrisë së Shëndetësisë. – Gazetar, Tiranë Gazetarëve thjesht u caktohet detyrë dhe u jepet orientimi se si duhet ta shkruajnë lajmin. Ndodh që atyre, iu shkruhet i gjithë lajmi dhe ata vetëm sa e lexojnë. – Kryeredaktor, Tiranë Nga eksperienca më ka ndodhur që përzgjedhja e lajmit që kam bërë nuk është pranuar nga drejtuesit e televizionit, me argumentin që nuk është koha e duhur të merrem me këtë lajm. Po kështu ka ndodhur edhe kur kam përzgjedhur të realizoj në emision një temë që ka të bejë me korrupsionin apo dhe përfshirjen e politikës në afera korruptive, më është thënë që nuk është koha e duhur. Emisioni ka degjeneruar me të ftuar në studio njerëz të përcaktuar nga zëdhënësi i qeverisë apo dhe i forcave politike, mbi një temë në interes të tyre dhe jo të informimit të publikut. – Kryeredaktor, Tiranë
4.3 Shpeshtësia dhe shembujt e vetëcensurës
Siç u tha edhe më sipër, rrënjët dhe shkaqet e vetëcensurës në Shqipëri identifikohen nga gazetarët dhe redaktorët e përfshirë në anketim me një numër faktorësh të jashtëm të pranishëm në klimën e medias, të lidhur me financat e pronarëve të mediave, interesat politike, interesat ekonomike të pronarëve dhe pamjaftueshmërinë financiare të medias. Një 44 panoramë e ngjashme e faktorëve të jashtëm që cysin gazetarët drejt vetëcensurës shfaqet edhe nga intervistat e thelluara me personat kyç, të cilët nënvijëzojnë gjithashtu se këta faktorë janë të lidhur ngushtë me njëri-tjetrin. Opinionet e mbledhura nga gazetarët dhe redaktorët përmes anketimit dhe intervistave të thelluara sugjerojnë se interesat ekonomike të pronarëve janë një burim presioni me pasojë shtrembërimin e politikës editoriale brenda medias. Megjithëse politika editoriale nuk është e shkruar, ajo i përcillet gazetarëve me anë të sinjaleve apo urdhrat e drejtpërdrejtë të redaktorëve dhe drejtorëve. Me kalimin e kohës gazetarët që marrin sinjale ose urdhra nga redaktorët, shenja dhe udhëzime, brendësojnë orientimin editorial të medias përkatëse, duke shmangur mbulimin kritik të politikanëve, institucioneve apo organizatave politike të cilat konsiderohen si të paprekshme. Ky brendësim sjell mungesë mbulimi të disa institucioneve, mbulim të njëanshëm të disa të tjerave, mbulim pozitiv në formën e zëdhënies dhe mungesë të gazetarisë kritike dhe investigative. Në këtë seksion të fundit të gjetjeve, raporti përmbledh perceptimet e profesionistëve të medias mbi shpeshtësinë e vetëcensurës; tipologjinë e lajmit/ngjarjes që shmanget më shpesh; zinxhirin e vendimmarrjes mbi shmangien e lajmit; si dhe shembujt personalë të rasteve të vetëcensurës mes gazetarëve shqiptarë. 4.3.1 Shpeshtësia e vetëcensurës mes profesionistëve të medias
Në mënyrë që të identifikohet shpeshtësia e vetëcensurës në media, të anketuarve iu kërkua gjithashtu të vlerësojnë shpeshtësinë e një fenomeni të tillë në media në përgjithësi, çfarë zhanri lajmi shmanget më së shumti dhe sa shpesh ata vetë i shmangin lajmet. Gjetjet i Vetëcensura ku punojnëvetë aponëpunënetyre. raportojnë 12 ndërsavetëmshqiptarë ishmanginlajmet, 12%mendojnësekjogjënukndodh. tendencën Të thonë seshmangiaelajmeve ndodhshpesh. Këto kanë shmangurdisaherë oseshpeshnjëlajm. e nuk Figura 13:Ju personalishtsaherë keni evituar mbulimin enjëlajminëpunën tuaj? shmangin rasteve anketuarit më e shifra kanë sipër nga kur Figura 12:Amendonisekaraste kur gazetarët evitojnë qëllimisht nivele intervistat mbi shmangur që mbi lajmet, perceptohet u ata pyetën vihet eksperiencën shmangien vetë më shumica re të gjithashtu kanë kurrë mbështesin larta në se shmangur është studimet një e vetëcensure personale dërrmuese lajmeve lajm, mbi e mbulimin enjëlajmi? rezultatin shpeshtë eksperiencën ndërsa ndërkombëtare lajmet/ngjarjet. në të përgjithësi. prej në vetëcensurës në pothuajse tregun e 73% anketës. median e
tyre e e Përgjigjet medias mbi Vetëm të gjysma shqiptare. Në personale janë anketuarve mënyrë vetëcensurën, më 14% në e e tyre përgjithësi të kësaj Kur në e ulëta masive, të lidhje (48%) pyeten besojnë pyetjeje anketuarve sesa ku me të sesa raportojnë nëse ato të intervistuarit shpeshtësinë se konfirmojnë në anketuarit të gazetarët gazetarët thanë median Figurës se se e
45 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE Një panoramë edhe më e zymtë ofrohet nga intervistat e thelluara, ku shumica dërrmuese e të intervistuarve flasin për eksperienca të përditshme të vetëcensurës. Në intervistat e thelluara me personat kyç, shmangia e lajmeve lidhet me një numër faktorësh të tillë si politika editoriale e medias, mungesa e sigurisë fizike për gazetarët dhe mungesa e mbështetjes financiareEkzistojnë ngadisa mediafaktorë ku në gazetari përzgjedhjen punon. dhe mbulimin e një lajmi. Së pari, politika editoriale e medias, së dyti, rrezikshmëria që paraqet lajmi, së treti, faktorët financiarë. Kur bëhet fjalë për lajme investigative ose lajme që kanë të bëjnë me krimin e organizuar, trafiqet, prostitucionin, pronat, etj, lajmi në Shqipëri ka rrezikshmëri të lartë pasi gazetari ndihet i pambrojtur qoftë nga policia, drejtësia apo dhe nga pronarët e medias. – Gazetar, Elbasan Gazetari përzgjedh atë lajm që nuk cënon sigurinë e tij, në radhë të parë, interesat e medias ku punon dhe më pas vijnë faktorët e tjerë. Pra, merr parasysh edhe faktin nëse media ku punon do ta botojë apo jo një shkrim të tillë. Shpesh largësia është shkaku që vetë gazetari e eviton lajmin pasi media ku punon nuk i vë në dispozicion mjetet e duhura. – Gazetar, Elbasan
Arsyet më specifike se pse gazetarët shmangin mbulimin e një lajmi dhe shembujt konkretë kur ata vendosin të shmangin mbulimin e një lajmi dhe e cysin veten drejt vetëcensurës do të detajohen më tej në nënseksionet pasuese të këtij raporti. 4.3.2 Lajmet/ngjarjet që shmangen më shpesh
Kur pyeten mbi zhanrin e lajmit që shmanget më shpesh për shkak të vetëcensurës, të anketuarit vlerësojnë se shmangia është më e shpeshtë në rastet kur lajmi lidhet me 46 politikën apo ngjarjet kriminale, pasuar nga lajmet ekonomike dhe pastaj lajmet mbi çështjet shoqërore. Lajmet kulturore apo lajmet rozë perceptohet se nuk shmangen pothuajse kurrë nga gazetarët. Rezultatet sugjerojnë se më së shumti nuk shmangen lajme të rëndësishme në nivel kombëtar, por lajmet e lidhura me probleme ose çështje lokale.
Figura 14: Llojet e lajmeve/ngjarjeve që shmangen më shpesh ndërsa mbështeten Rezultatet lajmet qëshmangenrrallë osekurrë janëlajmetekulturës dhelajmetrozë. sugjerojnë dhe lajmit politikën të Arsyeja këtyre të gazetarët identifikuar. përmes Rezultate duke ukëshilluar meredaktorët apopronarët. deklarojnë e shmangur Për 4.3.3 Kur cilit caktuar ‘tjetër’. të apo lajmit,
mbështetjes shmangur lajmeve,
iu ‘gjithmonë’. mbulimi shkak pronarët,
në kërkohet
lajmeve Zinxhiri ivendimmarrjespërshmangienelajmeve frika Kur shembujve që mediatike
më
seksionin apo
të pas
e lajmet Figura 15:Vendimi përtë shmangurlajmetzakonisht merret nga: se e se se
mësipërme të
iu gjithashtu shumë ndaj tilla Në shtyn
i një interesat
me funksionojnë një shenjave faktorët
kërkohet anketuarit ndërsa nga
ndodh
të Çështjet shumë
konfirmohen pasigurisë lajm
merret përcaktojnë ngjarje lajmi
redaktorët ekonomik janë gazetarin që se
së edhe gjysma afërsisht
bazuar jepen,
politike raste, mbi dhe shmanget.
të të shoqërore
të
paku nga
krimi, vlerësuan ndryshëm, drejtpërdrejta shpjegojnë
nga zhanrin të personale aktorët
segmenti gazetarët drejt ndodh të
dhe
shpeshtësinë e në gjitha ‘disa
edhe
të
opinionet intervistuarit pjesëmarrësve një ku
udhëzimet pronarëve pronarët. Të
vetëcensurës pasojnë,
përkatësisht e
herë’. e së kanalet që nga se
lajmeve pyetur është
treta
luan paku
ku ‘zinxhirin për shmangia cysin intervistat
e Rreth apo merret
mbledhura shkak
një e ndërsa (28%)
Vetëm e
‘disa
mbi e i shmangies
e që
rëndësishme raportojnë detyrojnë gazetarët mësipërme.
të rol dhëna
në
gjysma
shmangen rreth në
‘zinxhirin tërthorta herë’,
vendimmarrës’, të vendimi
kyç bëhet anketim
16% 86% e këto mungesës e të
më
thelluara në përmes
70%
ndërsa e
e
anketuarve së e
gazetarët
drejt raste më shmangien të
të se të parë
llojeve nuk
Pak më
ose e
anketuarve deklaruan të
anketuarve anketuarve dhe gazetarët
vendimmarrjes’ shpesh
eksplorohet 20% shpesh intervistave është vetëcensurës së është deklarojnë nga pas
me 60%
apo pritshme
ata të
besojnë pronarët personat urdhrave
thonë
e shmangia shmangin gjithmonë
në
seksioneve
si në besojnë e lajmeve se
zgjodhën
duket pasojë marrin beson lajmet vendimi shumicën
të se se procesi
apo se
thelluara, në dhe vendimi
kyç, mbi
se vendimi
nga
ndodh
mbi e
se
se e lajmin të vendimin
e i
vetëcensurës
mendojnë një të
alternativën një
lehtë
shmangia shmangia redaktorët. lidhura perceptuar shmangien merrej megjithëse redaktorët
krimin. përmes ndryshme e klimë konflikti
‘shpesh’
rasteve merret politik,
për të për
cilat
nga për me t’u se të të të
e e
47 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE meShumë interesat shkrime politike nuk botohen dhe financiare sepse ka të marrëveshje pronarëve tëtë medias.caktuara mes institucioneve dhe shefave të medias përkatëse. Ne jemi të paralajmëruar që nuk duhet të merremi me një institucion të caktuar dhe ndaj nuk mundohemi fare të merremi me atë lajm. – Gazetar, Tiranë Na është bërë e qartë që ky institucion dhe ky tjetri nuk mund të preken. Normalisht që kjo na ka frenuar. I evitojmë që në momentin e parë që përballemi me këto lajme. – Gazetar, Tiranë
Në shumë raste të tjera, duket se vendimi për të shmangur mbulimin e një lajmi të caktuar merret nga gazetari, pasi ai/ajo brendëson politikën editoriale të medias në të cilën ai/ajo punonNormalisht apo përkryhet shkak nëpërmjet të pritshmërisë kryeredaktorit, se lajmi jo nuk duke do itë thënë publikohet. direkt pro këtij subjekti apo atij subjekti, por normalisht kemi një linjë të caktuar dhe me kalimin e kohës vetë gazetari njihet me këtë linjë editoriale. Jo më larg se sot, për shembull, një subjekt kishte bërë një deklaratë për zgjedhjet në qarkun tonë… Ishte vetë gazetari që më tha se nuk duhet ta transmetojmë këtë se e di shumë mirë që pronari nuk është dakord. – Kryeredaktor, Shkodër Kjo ndodh edhe në rastet kur stafi editorial nuk i thotë gazetarit çfarë të mbulojë dhe çfarë të shmangë. Është vetë gazetari që e di se çfarë do ose kërkon media në të cilën punon, kështu që ecën në po atë drejtim. Ti e di ku duhet të shkelësh dhe ku jo. Megjithatë ka dhe raste ku redaktori mund të të thotë në mënyrë më të drejtpërdrejtë se çfarë duhet të bësh. Për mua ekzistojnë të dyja. – Ekspert i Medias Gazetarët as që vihen në dijeni për këtë politikë të ndjekur nga pronarët e medias. Zakonisht ata vetëm sa e nuhasin apo dhe e perceptojnë anshmërinë që ka zgjedhur pronari i medias dhe më pas vetëkufizohen, ose gjejnë mënyrat e tjera për të transmetuar lajmet që ata kanë 48 siguruar. – Kryeredaktor, Tiranë
Siç nënvijëzohet më sipër, në mënyrë që të zbatohet politika editoriale e vendosur nga pronari, raportohet se redaktorët janë ata që përballen më shpesh me vetëcensurën, e cila mëNë rolinpas përkthehet tim, fillimisht në më vetëcensurë është dashur për të pjesën jem filtër tjetër për të ruajtjen punonjësve e politikës të medias. editoriale të kërkuar nga pronari i medias: ndryshim tekstesh, prerje të figurës apo edhe heqje të kronikave që bien ndesh me politikën e TV-së. Më pas gazetarët vetëcensurohen. Pronari të komunikon kë nuk do dhe çfarë do të evitohet në median e tij. Ai nuk kërkon shprehimisht reklamimin e punës së tij, por kjo gjë vetëkuptohet. – Redaktor, Elbasan.
Shembujt e ofruar nga intervistat e thelluara por edhe përmes pyetjes së hapur në pyetësor, theksojnë se në shumë raste është gazetari që e merr vendimin për të shmangur lajmin, kryesisht për shkak të arsyeve që lidhen me sigurinë fizike, pamundësinë për të mbuluar kostotUnë personalisht financiare kamapo lidhjetevituar personale lajme… Raste me personatqë kanë të e bëjnë përfshirë me kronikën, në lajm. arrestimet apo edhe aksidentet, pasi më ka ndodhur që në disa raste të kontaktohem edhe nga vetë të arrestuarit për lajmin që kam bërë, ose për shkak të lidhjeve familjare më kërkohet që të mos jepet emri i plotë i personit që ka bërë krimin. – Gazetar, Shkodër Po, kam evituar të shkoj [të mbuloj një lajm] pasi dikush është vrarë dhe media më ka kërkuar të shkoj për të intervistuar familjarët. Kam evituar të shkoj në një fshat të thellë për mungesë në Të shumtë. Gjithsesi, të Të 4.3.4 të vrasjeve, autorët etë cilëve nukishinkapur ende.–Redaktor, Elbasan shpërblen më nuk mjaftueshëm. e Kam evituar dhe kur e kam menduar se shpenzimin kjo më rrezikon jetën pasi ka pasur rastembulon ma nuk ime media se dhe transportit të mjeteve të personat e gazetarëve, Arsyet lajmeve përaudiencënnukështë kurrë oseështë rrallë herë arsye përshmangienelajmeve. të komplekse, Vlerat Figura 16:Nëse po, gazetarët sa shpesh eshmanginlajmin/ngjarjen përshkakse...? gazetarëve interesave medias, dhënat anketim pyetur dhe Shembuj tëvetëcensurës dhe kyç faktorët dhe lidhjet mbi me të më lidhjeve shembujt financiare sugjerojnë besojnë dominuar opinionet frikën së shpeshtësinë personale shumti që apo për gazetarët se e dhe nga që se
frikërave dhënë vetëcensura pasigurinë folën duket vetëcensura u interesave pritshmëritë mblodhën e për arsyeve i gjatë lidhin se që faktorë sjellin fizike kanë. ndodh intervistave për përmes të drejtpërsëdrejti është dhe vetëcensurë shmangies pushtet, të dhe Shumica rrallë lidhur mungesa e frikën pyetësorit përhapur të të për me dërrmuese pasuara së për thelluara në e interesat shkak me mbështetjes lajmeve lidhje gjithandej dhe dëmtimin rastet intervistave nga të me paraqesin beson e interesave specifike, shqetësimet disa e medias në vetëcensurës e editoriale karrierës. detaje median se kompleksiteti të dhe një pjesëmarrësit personale thelluara të për pronarëve panoramë shqiptare. për lajmit Shumica janë siguri. shkak ose me të të i
49 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE në transferimin e lajmit për përgatitje te një koleg. Siç shihet ne Figurën 16 më lart, të anketuarve iu kërkua të vlerësojnë shpeshtësinë e shmangies së lajmit të lidhur me një listë të gjatë faktorësh, sipas një shkalle nga ‘kurrë’ te ‘gjithmonë’. Lista përbëhej nga: a) Faktorë personalë të gazetarit të tilla si: vlerat, lidhjet motivet, efekti në karrierë, siguria fizike personale dhe familjare apo e miqve; b) Faktorë të lidhur me burimet në dispozicion, mbështetja editoriale dhe interesat politike e ekonomike të pronarëve; dhe c) Faktorë që lidhen me natyrën e lajmit. Faktorët e lidhur me interesat e pronarëve të medias besohet se sjellin në shumicën e rasteve vetëcensurë. Rreth dy të tretat e gazetarëve besojnë se interesat ekonomike dhe financiare të medias, mungesa e mbështetjes nga stafi redaksional dhe mungesa e burimeve sjellin vetëcensurë së paku disa herë. Rreth gjysma e të anketuarve besojnë se perceptimi i ndikimit negativ ndaj interesave financiare dhe politike të medias, mungesa e mbështetjes nga redaktorët dhe drejtorët ‘shpeshherë’ dhe ‘gjithmonë’ sjell vetëcensurë. Shumica e gazetarëve, 45-65%, besojnë se vetëcensura ndodh rrallë ose asnjëherë si pasojë e interesave personale të gazetarëve apo lidhjeve personale – veçanërisht sa i përket vlerave dhe lidhjeve miqësore apo farefisnore. Një pjesë e madhe, 35-50%, besojnë se pasiguria fizike dhe kërcënimet ndaj karrierës ‘shpeshherë’ ose ‘gjithmonë’ sjellin vetëcensurë. Fakti se 40% e të anketuarve konsiderojnë 50 se siguria personale është problem, nuk është thjesht alarmues, por ngre gjithashtu pyetjen se nga vijnë e kush i bën kërcënimet që perceptojnë gazetarët. Shumica dërrmuese prej 80% e të anketuarve besojnë se kompleksiteti i lajmit për audiencën nuk është asnjëherë ose është rrallë arsye për të shmangur lajmin. Shembujt e rasteve specifike të vetëcensurës të mbledhura përmes intervistave të thelluara me gazetarët si dhe faktorëve të lidhur me to janë gjithashtu të larmishme. Më poshtë janë renditur disa nga shembujt personalë të vetëcensurës të treguara nga pjesëmarrësit në këtë studim, të organizuara sipas faktorit nxitës. Sërish, është e rëndësishme të theksohet se në shumicën e rasteve shembujt e vetëcensurës janë të lidhur dhe të cytur nga më shumë se një faktor. Faktori më i përmendur në rastet e shmangies së lajmit është dijenia se lajmi nuk do të botohet apo transmetohet për shkak se ai prek negativisht personat në pushtet ose institucionet që pronari mbështet. Këto raportohet se janë në shumicën e rasteve lajme mbi të shkuarën e ndonjë politikani të caktuar në pushtet, korrupsionin, rastet gjyqësore, aktivitetet ekonomike tëVetëcensura pronarit ose e gazetarit njerëzve funksionon të lidhur me në të, ato si raste dhe lajmet kur ai mbie di qëvarfërinë. një lajm nuk do të transmetohet dhe ai as nuk shkon për ta mbuluar. Kjo ndodh në ndjekjen e atyre ngjarjeve që kanë të bëjnë me krahun tjetër politik, që është në kundërshti me linjën editoriale të medias ku punon. – Kryeredaktor, Tiranë Për institucione të caktuara bëhet vetëm reklamim i punës së tyre pa prekur interesat e personave të caktuar, miq të pronarit. Ndërkohë ka institucione që përjashtohen ose kërkohet me Gazetarët për të ndjekur një lajmtë caktuar kështu që aimbetet ipazbardhur. –Gazetar, Elbasan askush që nuk financiare i vë burime në edhe dispozicion. Gazetat madje kanë punë kohë shumë që nuk dhe vënë kohënë dispozicionkërkojnë asnjëinvestigative mjet lajme financiar Shumë evitojë sinëraportim ashtudhenë ndjekjen –Kryeredaktor, etyre. Tiranë politikanëtmbi organizuare krimin apo tëdo nuk transmetohen televizion,në ka bërë që t’i ai investigime si tilla të lajme se dijeni në është tërthortë, të mënyrë në qoftë gazetari, që Fakti raportojë vetëm lajmezyrtare. –Kryeredaktor, Tiranë nga konfirmohet nuk se shkak për të dhe censurojëgazetarinvetvetentë bëjnë e qeveritarë.zyrtarët transmetohetpërsërituraTë të raste tilla të do nuk lajmi se thënë t’i për zakonisht ndiqet që mënyra është kjo dhe burimet pikëpyetje në vihen i shpeshherë mirë, të shumë lajm një redaksi në raporton gazetar një që ndodh kur Edhe njëanshme. të raportime vetëm bëjnë të detyruar të janë editoriale linjës të shkak për por mirë, të shumë gazetarë ka Shqipëri Në gjë qëprek nëveçanti ngjarjetendodhura nëzonatelargëta apogazetarinë investigative. gjithashtu Eksperiencat editoriale pushohennga puna.–Kryeredaktor, Tiranë do të tentojnë të ngrenë zërin apo dhe të kalojnë për botim një shkrim që bie ndesh me politikën ata Nëse situatë. këtë ndryshuar të për dorë në asgjë kanë nuk kryeredaktorët dhe Gazetarët Ato kontratë.kontrata që janë, janë minimale.–Kryeredaktor,një Shkodër ka nuk përderisa rrugëve, katër mes mbetesh dhe pronari jep që urdhrin dhe editoriale linjën me ndesh biesh të mund caktuar të moment një në dhe pune vite shumë kesh të mund Ti medias. i pronari bën çfarë se shumë më është problemi se përshtypjen Kam e sigurisënëpunë. Gjithashtu së Në shprehimisht të sulmohen.–Redaktor, Elbasan shmangie Ka shumë raste të vetëkufizimit të gazetarëve edhe për shkak të sigurisë së tyre. Kjo ndodh Kjo tyre. megazetarëtkryesisht ekronikës. –Kryeredaktor,së Tiranë sigurisë të shkak për edhe gazetarëve të vetëkufizimit të raste shumë Ka kaq. me la u lajmi dhe përfshirë, të ata janë që thanë Më Tiranë. në kriminal grup një për fjalë Bëhej ndiqte. ta frikë pasur kishte se shprehimisht tha më ngjarjeje, një e çështja vijuar kishte Po ju përmend një rast që më ka bërë përshtypje nga sektori i kronikës. Kur e pyeta gazetarin si privatisht duke mëkërkuar llogari psee kam bërë një gjë të tillë.–Gazetar, Shkodër kontaktojnëmë të do lajm në përfshirë e personat ngaqëpresioni.Kjo ndodh apo frika nga kjo jo, apo këtëlajm bëjë ta duhet a mendohet gazetaripolitike,gjithmonë lajm një vrasjeapo një e sigurinë me lidhje gazetarit në në ushtrimin e por profesionit lë mirë, shumë për e të dëshiruar.është Në se rastet kurthuhet ndodh njëtë aksident, mund punoj unë ku median në Situata kronikën, krimineorganizuar, trafiqet dhemosmarrëveshjet përprona. mbështetjes shumë interesat raportojnë raste, në lajmesh një politike/ekonomike shumë personale arsye nga gazetarët redaktorët për tjetër intervista. se arsyeja shkak të raportojnë
për vetëcensurës dhe shmangien të kryesore Në të shanset shqetësimeve një pronarit, se shmangin numër se e e si pakta pse lajmit rrjedhojë pas të ata shmangin për që madh mbulimin udhëzimeve nga lajmi siguri gazetarët rastesh, e do pasigurisë e të – lajmeve mbulimin e publikohet të veçanërisht të është redaktorit, intervistuarit për fizike mungesa shkak apo lajmeve për janë është transmetohet. të e lajmet raportojnë burimeve, mungesës raportuar të mungesa lidhura mbi
51 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE Në një tjetër rast kronike, kur kam publikuar foton e një të shpalluri në kërkim për pjesëmarrje në banda, anëtarët nuk nguruan të vinin e të tregonin dhëmbët pse e nxore ti e të tjerët jo... Të tjera raste ka pasur kur më kanë telefonuar... Të tilla gjëra ndodhin thuajse çdo ditë kur je një gazetar dhe mbulon histori të caktuara. – Gazetar, VlorëKa raste kur gazetari nuk ndihet i sigurt për ndjekjen e një lajmi të diktuar nga kryeredaktori dhe tërhiqet. Arsyet janë të ndryshme si për shembull frika, presioni, siguria e të afërmve apo hakmarrja e personave të cilët janë të përfshirë në lajm. – Redaktor, Shkodër
Në pak raste, të intervistuarit raportojnë shmangie lajmesh për shkak të shqetësimeve personale të gazetarëve, të tilla si lidhje familjare apo miqësore me individët e prekur nga lajmi. Arsyet e lidhura me mungesën e sigurisë fizike në punë janë më të mëdha për gazetarët Jetesaqë punojnë në një për qytet mediat të vogël, lokale, lidhjet apo personale korrespondentët të detyrojnë e mediave të mos kombëtare publikosh njëjashtë histori, kryeqytetit. që do të cënonte integritetin apo sigurinë e një pjesëtari të familjes apo një të afërmi në një pozicion të caktuar pune. – Gazetar, Vlorë
Duhet theksuar se shumica e shembujve janë raste ku konflikti i interesit parashikohet më shumë sesa komunikohet, duke sugjeruar një nivel të lartë vetëcensure. Më e rëndësishmja, kërcënimet e përmendura në përgjithësi iu komunikohen gazetarëve dhe nuk janë thjesht të perceptuara. Në pak raste ato prezantohen si ‘këshilla’ nga personat me ndikim.
52 përmbyset Një Pronësia dhefinancimiimedias Në 5. nën të është intervista ndërmerren Pjesëmarrësit për punënemirë dhepërfitimeve qëatamarrin. kushtet epunësdhembrojtja egazetarëve; dhe3)profesionalizmi dheetika. mediat tërësisht medias. presionit mediave është internet, besojnë alternative gazetarë ndikimit pronarëve Një përgjigjen ndajmediaskonvencionale kur ato të maturohen. tregu ndaj funksionojë si“qensulmi”përinteresat ebizneseve të tjera të pronarit. thelluara, mënyrë • • • • alternativë pronësinë nga vetëcensurës, REKOMANDIME më krijuar aktualisht Promovimi imediave nënpronësinë etë punësuarve/gazetarëve iacaih t pvrr, j q mn t fnsooë i j fko blnus ndaj balancues qenë faktor një të si për funksionojë ndikimit të pronarëve të mediave mediastradicionale të të mund që dështimit gjë ndaj pavarura, përgjigje të financiarisht si internet në medias i Zhvillimi medias, gjë që mundtë përfshijë edheinteresat të etyre tjera të palidhura me median të pronarëve të atyre dhe medias të financave së transparencës dhe kontrollit e Rritja Rritja etransparencës përreklamat esponsorizuara nga shteti që Një se të alternativat kanë të pronësia i mbi si janë sakaq të vogël. reja tendenca mediat në që sugjerim interesave një të në medias. ende gazetarët arritur në internet, prezantuar e të tjetër nga intervistuarve këtë përgjigje punonjësve, ekzistojnë Media po luftohet këtë e një grupe duhet është medias zien e e tjetër Transparenca drejtim. që t’i sugjeruar model vetëcensurës financiarë studim nën dhe si shpëtojnë gazetarësh që sugjerohet të nga fenomeni blogjet ndaj më më nga pronësinë redaktorët për funksionojnë të ku financiar poshtë, radikal Rekomandimet mediat ushqejnë iu rritet pronarët pamjaftueshmërisë presioni pronarët nga kërkua të apo censurës besohet dhe pronarëve mes i pjesëmarrësit transparenca nga të nga vetëcensurës faqet e e funksional nga grupuara redaktorësh punonjësve shpresa te reja, nga gazetarëve të pjesëmarrësit që pjesëmarrësit me gazetarët trekëndëshi të në sugjerojnë dhe kanë interesat një të ketë e në median mbledhura vetëcensurës cilat, të model në për interesa mediat në mbi
ndikim
në mëdha financiare vendës, mund ose 1) dhe këtë një ekonomike median të interesat veprime financimi sociale. në i përmes e biznesi redaktorët krijuar media intervistuarit konvencionale. studim, të të këtij këtë të nga është nga drejtpërdrejtë themelohet tjera përmes shqiptare, të Megjithëse studim modelet transferimit studimi, të të fitimprurës, mes ekonomike aktorët dhe dhe medias në që biznesi. suksesshme mundshme si mënyrë të politikës, pronësia pjesë politikë publikimit është mbështeten besojnë e përmes e në Ata gjatë tradicionale Të medias në medias në e të dhe që mënyrë që në shpërblimeve thonë intervistuarit Shqipëri reduktimin të aksioneve në biznesit intervistave që të në të vend se pronarëve politike krijimit media; kufizohet në reagohet internet, duhet së në ofrojnë mediat se media që re që këto disa nuk dhe dhe në në 2) të të të të të e
53 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE Në mënyrë që të rritet transparenca e financave, duhet të ndërmerren masa që të zbardhet niveli i reklamave të sponsorizuara nga shteti, duke përfshirë ato të institucioneve qendrore dhe lokale, por dhe kompanive publike. Disa nga të intervistuarit kanë sugjeruar se themelimi i një institucioni të pavarur për të matur audiencën e televizioneve dhe lexueshmërinë e gazetave mund të ndihmojë në shpërndarjen e reklamave shtetërore me bazë tregun. Në këtë kontekst, të intervistuarit kanë sugjeruar hartimin e një ligji mbi median, i cili do të adresonte të gjitha• Integrimi aspektet i emediave mësipërme lokale në në një një mënyrë treg më të të integruar. gjerë mediatik në mënyrë që të mundësohen investimet serioze dhe vetëmjaftueshmëria financiare përmes shitjeve dhe reklamave
Në kuadër të reduktimit të pamjaftueshmërisë financiare të medias në Shqipëri - një nga faktorët kryesorë të jashtëm që perceptohet se i ka shtyrë gazetarët dhe redaktorët drejt vetëcensurës - të intervistuarit propozojnë që të ndërmerren hapa që ndihmojnë median lokale të integrohet në një treg më të gjerë mediatik, si pjesë e kompanive shumëkombëshe. Kjo mund të bëhet përmes ristrukturimit të skenës mediatike në Shqipëri përmes një ligji mbi median, i cili duhet të ketë si objektiv të tërheqë investime serioze që do i ndihmojnë mediat vendase të gjenerojnë të ardhura përmes shitjeve dhe reklamave dhe jo përmes favoreve politike dhe trafikut të influencës. Kushtet e punës dhe mbrojtja e gazetarëve • Zbatimi më i mirë i kodit të punës nga media, gjë që përfshin pagesën e plotë dhe në kohë të pagave, si dhe respektimin e pushimeve, pagesën e kohës shtesë në punë dhe lejeve mjekësore për gazetarët
54 Shumica e të anketuarve në studim dhe shumica e personave të intervistuar besojnë se mungesa e kontratave dhe zbatimit të rregullt të kodit të punës për të mbrojtur të drejtat e gazetarëve dhe për të ndaluar abuzimet nga punëdhënësit e tyre janë mes faktorëve kyç që i shtyjnë profesionistët e medias drejt vetëcensurës. Në mënyrë që të veprohet kundër këtij faktori negativ sugjerohet që shoqatat e gazetarëve të përforcohen në mënyrë që të advokojnë për zbatim më të mirë të kodit të punës nga mediat, si dhe të luftojnë e organizohen për nënshkrimin• Themelimi e kontratave dhe fuqizimi kolektive i organeve të punës vetërregulluese me punëdhënësit. e sindikatave, si dhe forcimi i statusit profesional të gazetarit
Shumë nga pjesëmarrësit në vrojtim dhe personat e intervistuar si pjesë e këtij studimi perceptojnë se ka pasur një përkeqësim të statusit të gazetarit si profesion përgjatë dekadës së fundit. Për të përmbysur këtë tendencë, ata sugjerojnë themelimin ose fuqizimin e shoqatave të gazetarëve në mbrojtje të të drejtat e tyre, si dhe ngritjen e organizmave rregullatorë që do të mbikëqyrin zbatimin e standardeve etike dhe profesionale nga anëtarët e medias. Profesionalizmi dhe etika • Kod etike dhe politikë editoriale e shkruar
Shumica e medias shqiptare, si e shtypur ashtu edhe në internet apo TV, nuk kanë kode etike apo politika editoriale të shkruara. Pjesëmarrësit në këtë studim besojnë se mediat duhet të formalizojnë politikat e tyre editoriale, të cilat duhet të kuptohen si një set standardesh profesionale, studim ndihmonte gazetarisë duhet të në investigative Një mediat dhegazetarët llogaridhënës ndajstandardeve të tyre. editoriale vetëcensurës grupeve Pavarësisht trajnimit nëpunëesipër, gjëqërritnjëkohësisht dijetdheaftësitë egazetarëve. Në vendase ashtuedheatë ndërkombëtare. mbi së si të veçanërisht sugjerojnë pamjaftueshmërisë financiare apopresionit nga faktorët ejashtëm. zhvillimin gazetaria lajmeve. reflektuar pakta. një • • • mënyrë nga tema të treg Përmirësimi ikurrikulës universitare bstte ë gztrn ivsiaie h rprii pr oa de rpt e grupet dhe zonat për raportimin dhe nënraportuara investigative gazetarinë për Mbështetje Trajnime të vazhdueshme përgazetarët ia faktorët vijnë vulnerabël, Ata e dhe vënë në të të që Ata rolin medias që në investigative, nivelit
standardet dhe rëndësishme universitete, si vogël sugjerojnë jo është profesionistët kodit sugjerojnë të mediat dhe fajin vetëm e e rritet grupet identifikuar duhet si mekanizmave të niveli kodet është të për Shqipëria, profesionalizmit, përmes lokale etikës niveli dhe se të vulnerabël këtë mbulimi se çka e i e që vijojë mbështetja profesionalizmit vështirë tyre modelet e zhvillimet jashtë do ata i në pjesërisht aktiviteteve nga medias profesionalizmit gjë të e dhe një sugjerojnë vetërregullues, i bënte pjesëmarrësit që etikës kryeqytetit, zonave duhet të e të situatë i medias kanë çon financohen rritet profesionale për pjesëmarrësit mungesës punën me formale, të shumë të trajnime se nevojë tjetër numri në shkrim. mbështeten largëta jofitimprurëse duhet ku në median mes të si gazetarë takimet por përmes nuk i së çdo faktor për cilët më gazetarëve që të gazetarëve, apo Miratimi raportojnë kurrikulës më përmirësohet do trajnime media ofrohen të shqiptare. do të së negativ në reja trajnuese të skemave dhe të nënraportuara shumti që mënyrë raportoheshin më jenë në dhe të përqendrohen redaktorë përmes të pjesëmarrësit cilësore trajnuar. se që skenën transparente Pjesëmarrësit formalizimi edukimit përmes në të dhe disa dhe çon që medias gjendje organizatave konferencat përditësohet drejt të drejt forma për e Trajnime apo aktiviteteve medias, japin për në te studentët komerciale shfaqjes shmangies në të i dhe mbulimi gazetaria vazhdim, mbulimi, shkak politikës mbulim në mbajnë studim të si do këtë janë tilla për për atë së të të të e i
55 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE 6. BIBLIOGRAFIA
Self-censorship and soft censorship in Albanian media.
Albanian Media Institute. 2012. Tirana: Albanian Media Institute. Available at http://mediaobservatory.net/sites/default/ files/Vetecensura-dhe%20-censuraebute.pdfAMI Newsletter (Accessed - January 15 December 2013. Seminar 2014). on Media Freedom and Freedom of Expression. AMI Albanian Media Institute (2013), Available at http://www.institutemedia.org/ newsletter2013.html (Accessed 15 December 2014). Article 19. Available at http://www.article19.org/pages/en/freedom-of-expression.html (Accessed JanuaryPress 10, Freedom 2015). in Albania, Axel Kronholm. 2013. BA Thesis at the Department of Journalism, Media and Communication, University of Gothenburg. Available at https://gupea. ub.gu.se/bitstream/2077/34044/1/gupea_2077_34044_1.pdf (Accessed December 10, 2014). Soft Censorship: How Governments Around the Globe Use Money to Manipulate the Media. Available at Center for International Media Assistance/ Don Podesta. 2009. http:// 56 cima.ned.org/publications/research-reports/soft-censorship-how-governments- around-globe-use-money-manipulate-medi. (Accessed DecemberFreedom 10, 2014). of the Media in Western Balkans European Parliament. Directorate General for External Policies. 2014. . Available at http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/ STUD/2014/534982/EXPO_STU%282014%29534982_EN.pdf. (Accessed December 10, 2014).Nations in Transit Freedom House. . 2014. Albania. Available at https://freedomhouse.org/ report/nations-transit/2014/albania#.VM6e5NLF9IUConcentration (Accessed and January Self-Censorship 25, 2015). in Commercial Media. Germano, Fabrizio & Martin Meier. December 2011. Working Papers 527, Barcelona Graduate School of Economics. https://ideas.repec.org/p/bge/wpaper/527.html.Self-Censorship: Singapore’s Shame. (Accessed December 10, 2014). Gomez, James. 2000. Media integrity matters – Reclaiming public service values in media and journalism. Ilda Londo. 2014. Country Report Albania in South East European Media Observatory, Media Sustainability Index
IREX. . Albania. 2014. Available at https://www.irex.org/projects/ media-sustainability-index-msi-europe-eurasia/(Accessed December 10, 2014). PPSR. Jopson, Teresa Lorena A. (2013). Silent Assault: Multilevel Censorship as Media Repression in the Philipinnes. GlobalVol 65/2.Self-Censorship 2013. Pp.45-72. Struggles: Lebanon, Mexico, China, Hong Kong and Slovakia. Journalism Self-Censorship. Available at http://www.salzburg.umd.edu/media-innovation/ Manara, Likmeta, Office Word Ndrenika, Lee, Skjerdal, Skjerdal, Terje Shemwell, Pew Lani, Union Reporters Chin-Chuan. Research Remzi. Association for of albanian-media-freedom. (Accessed December10,2014). Available Harvard International JournalofPress/Politics. Vol.3. Nr. 55. muaj-pa-marre-rroga-ne-70-perqind-te-mediave/ (Accessed December 10,2014). 130617-media-employment__eng.pdf (Accessed December10, 2014) government Remzi_Lani.pdf (Accessed December10, 2014). pdf/Events/Journalism_Ethics_and_Selfregulation_in_Europe/background_papers/ 1&2, 2011.p.101-121. journalism-self-censorship. (Accessed January10,2015). Available 2014). edu/sites/martindale.cc.lehigh.edu/files/Shemwell.pdf. Report. Final (Accessed December10,2014). Mission Observation Election OSCE/ODIHR Available 2013 June 23 Elections Mediave. regulation. New Media, Old Dilemmas in South East Europe and Turkey. December 10,2014). assets/pdf_file/0006/79971/007WPCC-Vol7-No2-Terje_Skjerdal.pdf. of eu.php Available African Communication Research. Vol. I.Nr2. censorship-how-often-and-why/2/ (Accessed November 1, 2014). why? and often How Serbia’s article_file/WAN-IFRA%20Soft%20Censorship%20Serbia%20Report_0.pdf Kenny. Terje Albanian Journalism Besar. Denion. sans Democratic Carolyn, 2011. S. S. Center Frontiers. 2011. Illyriapress. 2013. 2008. Media. Justifying 1998. at 2013. of at Journalists. Self-Censorship at Balkan and at and Newspaper Ethical Self-censorship http://www.fes-tirana.org/media/publications/pdf-files/2013/pub- for Institutions Big http://www.balkaninsight.com/en/article/big-advertisers-subvert- Press private Gazetarët http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/CI/CI/
Communication. Press Freedom Index Available the Self-censorship: Media: Advertisers http://www.osce.org/odihr/elections/106963?download=true. Available Available Dilemmas People Self-Censorship Informal Labour Practices in Albanian Media. Albanian in Practices Labour Informal newspapers and Në Lost and in at Shqipëri, at the and Among News at Subvert in in Human http://www.wan-ifra.org/sites/default/files/field_ http://illyriapress.com/gazetaret-ne-shqiperi-2-6- Press Norway. http://www.people-press.org/2000/04/30/self- Reporting Transition? the A Publishers. in perspective 2003-2011 News Press. and 2-6 in Tanzania. Rights. Albanian Hong
https://www.westminster.ac.uk/__data/ Muaj Journalists Political Corruption: 2000. in: Kong. eulc f lai Parliamentary Albania of Republic Pa 2013. and from fia ei Review. Media Africa rfsinl oraim n self- and Journalism Professional Media Marrë orait Aodn te News: the Avoiding Journalists Transition http://rsf.org/index2014/en- https://martindale.cc.lehigh. Ethiopia. in Soft-censorship: (Accessed the A Freedom. Rroga comparative Ethiopian in Gimlekollen School Në Hong akn Insight Balkan December Paris: 70 October2012. State Për Vol. analysis Strangling Kong. (Accessed UNESCO. Qind 19, Media. The 10, Nr. Të of .
57 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE 59 TË MBYLLËSH NJË SY NDAJ LAJMIT: VETËCENSURA NË MEDIAN SHQIPTARE