(PDF) Sipi Ng Lumbay Ng Dila

FICTION IDEYA: Journal of the Humanities 10.2 (2009): 47-67

Sipi mula sa Nobelang Ang Lumbay ng Dila

1 kong maniwala sa muling pagkaluntian ng bukid. Hindi niya ito naipagpapatuloy. anghaling-tapat ngayon. Kalagitnaan ng Tumunog ang kanyang cellphone. Isang Hunyo.Taong 2007. T breaking news ang mensahe na kaagad din narinig Nakatayo siya — si Sadyah Zapanta Lopez — ng buong baryo sa Bombo Radyo. Ito rin ang sa isang burol sa kanilang baryo, ang Barasanan, bumati sa kanya sa Inquirer7.net. at Philstar.com. sa bayan ng Dao. Nasa dulong timog ito ng Antique, Nasisiguro niyang ito rin ang ibinabalita sa mga isang probinsya sa Panay na ayon sa isang paring istasyon ng TV. Marahil may nakatatak pang musikero nito, ay ang lugar kung saan nagtatagpo eksklusibo. ang dagat at bundok. Lupa at dagat sa pinggan Antique former Assemblyman Marcelo N. naman ito para sa isa niyang babaeng makata na Lopez, acquitted after 21 years of trial! kasalukuyang nasa Amerika. Nakilala niya ang pagkamangha, higit kaysa Nasa dibdib niya ang alinsangan ng tag-init, nasa pagkabigla, na lumukob sa kanya. May anyo ng talampakan ang lamig ng tag-ulan. kaligtasan. Sinuklay niya ng mga daliri ang lampas-balikat na buhok. Inamoy ang bango nito. Isang pag- aanyaya sa banal sa kanyang paligid na dumapo 2 sa kanyang ulo. Katulad kaninang umaga. Umaaso-aso ang kanin na sinandomeng. Nakalapag ito sa mesa sa iya si Sadyah Zapanta Lopez. Apat na taon kanyang gilid katabi ang pinggan ng piniritong Sang nakararaan, nauso ang Friendster. Sumali danggit, nilagang itlog, tortang talong. Nagbu-brew siya at naitatak niya sa bahaging Who Do You Want sa French Press ng Starbucks ang House Blend. To Meet ang magkatambal niyang pagnanasa: My Sa kanyang laptop, nagsisimulang bumukas sa grandfather Marcelo Nones Lopez and my Capricorn ang www.horoscope.com. Naririnig na mother Teresa Checa Zapanta-Lopez. niya ang “Love’s Divine” ni Seal sa video na Natunaw ang kanyang akala na naiwan niya ito pinadala sa kanya ni Priya sa YouTube. Alaala sa paliku-likong kalsada ng Antique nang ng Pagkabasa. Ito ang pamagat ng kanyang blog makatapos sa kolehiyo sa UPV. Naitapon sa Multiply. Naisulat niya ang ganito: Isang maging ang huling hibla ng lungkot nito sa tubig ang alaala na humahagunos sa tamang daungan ng Iloilo nang makasakay sa barko panahon. Katulad ngayong umuulan at gusto patungong Manila.

Nabuwag ng font na Garamond ang kanyang Dito nabuo, sa kanyang buhay-pag-ibig, ang hiya. Napalitan ng tapang ng Bold at bighani ng pagkamangha na naramdaman niya kaninang Italics ang kanyang panliliit. Umangkin ng tatag umaga. Kasukob ang pinaniniwalaan niya ngayon: ng karaniwang font size 12 ang kanyang pag- Ang pag-ibig ay isang distansya. aalinlangan. Na para bang ang tayo nito sa pahina Sa simula, sa pagitan ng magkaharap na ng website ay may integridad ng ganda at lakas balkonahe nila ni Priya sa magkatambal na gusali. niya ngayon sa edad na 28. Ang liwanag ng ilaw ay isang bintana. Ang hangin Nagulantang siya. May pagkamangha. Parang na dumadaan ay naglalakbay mula sa isang pinto tulad noong una niyang masaksihan bilang Assistant papasok sa elevator, pababa, para umakyat, sa Instructor ang nagliliparan, nagkikislapan, at isa pang elevator, tungo sa kabilang pinto, kung nakakatuliling flash animation sa Powerpoint saan ang katok ay ka-pangalan ng cold shower at presentation ng kanyang mga estudyante sa La pillow talk ng mga libro, musika, paglalakbay. Salle. At ngayon, ito ay ang pagpapalaot nila online. May intensidad ng unang danas niya ng Sa kanyang Filipino-English na tunog Kinaray-a. pakikipagniig sa edad na 20. Kay Stephen, ang Sa Indian-inflected English ni Priya. Sa dati niyang mangingibig na Tsinoy. Napakabilis ng pinagtutugma nilang oras ng Manila, Philippines, mga daliri ng binata sa pag-abot-tanggal ng hook at Munich, Germany. ng kanyang bra. Sa mga labi’t palad nito, Ang lumbay ng dila. nakalimutan niyang maliliit ang kanyang mga suso. Nasundan niya ang pagluslos nito ng puting briefs. Hindi tumagal ang pagbuhos ng ulan. Hindi rin Hanggang sa makawala sa mga paa nito at tuluyang umaraw. humimlay sa sahig. Natulala siya sa isang Isa-isa niyang isinasara ang website. Sunod- napakagandang tanawin—ang bantayog sa pagitan sunod na pinindot ang mga hakbang sa ng mga hita ni Stephen. Hindi na niya namalayan pagpapahinga ng laptop. kung sa pitaka ba o sa bulsa ng pantalon nito Nakabukas ang bintana. Napasulyap siya. hinugot ang strawberry-flavored condom. Nang Nagkikiskisan sa hanging Hunyo ang mga dahon lumipat ang mga bibig nito sa naglalagablab niyang ng punong atis. May liwanag na tumatagos sa kandungan, napaigtad siya’t napahiyaw, dahil para pagitan ng paglalapit at paglalayo ng mga tangkay. bang nag-aamoy-dila ito sa whipped cream ng café Mga kamay ng Diyos, naisip niya. Nagbibigay- mocha. daan sa liwanag na makararating sa kanyang utak, May sindak nang hapong iyon na nadaanan nila magniningning sa kanyang mga mata at mukha, ni Ishmael, ang dati niyang nobyo na Muslim, ang magpapahinahon sa kanyang boses. pagsusunog ng mga aktibista sa mga mukha nina Inubos niya ang almusal. Sinimot ang isang George Bush at Gloria Macapagal-Arroyo sa tasang kape. Saka binitbit ang isang bote ng harapan ng US Embassy. Animo’y lumundag ang mineral water palabas ng bahay. lahat ng poot sa mga mata at lalamunan ng mga Anim na kabitbahay ang kanyang nadaanan. aktibista. Mga bola ng apoy na nagpagiling-giling May malalaking puno ng akasya, mga puno ng sa kalsada at nahabol sila ni Ishmael. Hanggang sa sinegwelas at saging sa magkabilang gilid ng kalsada sumuot-gumapang ito sa buo niyang katawan. na nilalatayan ng linya ng kuryente, mga halaman Naging isang higanteng virus na kumakatkat sa na hindi na niya nakikilala ngunit natatandaan niyang kanyang mga kalamnan at buto. namumulaklak. Pinamimitas niya ito noong bata; Pinagtagpo niya ang mga daliri nila ni Ishmael sinisipsip ang katas ng mga talulot. sa pagsisitayuan ng kanyang mga balahibo. Niyanig Sinuyod ng kanyang tsinelas ang mga mumunting siya ng panginginig at may lindol na dumagundong bato sa kalsada. Hinayaan niyang kumapit ang sa kanyang isipan: “Ano ang tutoo, Marcelo? Ano alikabok sa naka-shave na mga binti sa suot na ang tutoo, Teresa?” shorts na maong. At parang mga hanay ng maliliit SIPI MULA SA NOBELANG ANG LUMBAY NG DILA GENEVIEVE L. ASENJO 49 na pulang langgam na gumapang sa kanyang loob Nagtatanim sila ng mga madre de cacao na ang sundot na umakyat sa burol na ito. magsisilbing firebreak sa ipinapatayo niyang nursery ng mahogany. Itong burol ang nagsisilbing watchtower ng higit Pangalawang araw na ito. Magkasama sila walong-hektaryang nakapalibot sa kanya. Pamana kahapon. Nangalay ang kanyang likod. Lalo na ang ng kanilang apoy Ati Bulalakaw. Makikita mula rito kanyang kanang braso. Natulog siya kagabi sa kung may mangangahas pumutol ng kahoy o kung lambot ng paghilot ng mga kamay ni Nene. Sa talab may sunog. ng pinagmamalaki nitong Betet, isang gamot- Malayo ang dagat sa kanila. Nasa kabila ng pampahid na mabibili sa botika sa bayan. Bundok Aliwliw kung saan tumatalbog ang kanyang Ipinagdiriwang ng mag-asawa sa lupang ito paningin. Saan nakatayo ang sattellite dish ng isang ang balita sa kanilang suot na kamisetang may network ng cellphone. Sa kalawakan, natatandaan manggas. Nauna silang umalis ng bahay, bitbit niyang leksyon noong Grade 4 sa pampublikong ang pala at piko mula sa pagkakasandal sa puno paaralan sa kabilang baryo ang ulap na nakalutang: ng atis. Cumulus. Pansamantala, para itong naging balloon Marahil tulad ng mga punla ng mahogany at mga na naglalaman ng utos, nagsusulputan kasabay ng puno ng madre de cacao, nangangako ang araw nagkikislapang pana sa ulo ng diyablo na na ito ng mas taas-noo nilang paglalakad sa mga kailangang patayin upang maka-abante sa laro sa kalsada sa bayan ng Dao at San Jose, ang kapital kompyuter na Ragnarok. ng probinsya. Lalo na nina Joshua at Angela, pito Naglaro sila ni Priya nito isang gabi. at apat na taong gulang nina Nene at Nonoy. Sa paanan ng bundok, parang kabuteng Pagdating ng sarili nilang pagkakamalay sa nagsusulputan ang mga yerong bubong ng mga kasaysayan ng kanilang angkan. kongkretong bahay. Isang bahaghari sa kanilang Nakita siya ng mag-asawa. Kumaway ang mga iba’t ibang kulay. Isang talaan ng Bangko Sentral ito. Gumanti siya. ng Pilipinas sa palitan ng mga pera sa kanilang iba’t Binuwal ng hangin ang nasimot niyang bote ng ibang laki at taas. mineral water at napatalikod siya. Sa di-kalayuan, isang malawak na palayan. Isa uling malawak na palayan. Ngayon, hagdan- Napalunok siya ng laway. Nakadadaloy lamang sa hagdan, paakyat sa bundok na walang gubat. Sa buong baryo ang pag-asa ng mga magsasaka sa kabila nito, ilang baryo na mga Kawasaki at masaganang ani, sa tuloy-tuloy na pagbuhos ng Yamahang motorsiklo lang ng mga ahente ng gamot ulan. at trucking ng mga negosyante ng hayop ang Papalapit, ang hilera ng mga punong niyog at nakakapasok. Ilang eleksyon na, hindi pa rin kawayan sa magkabilang gilid ng pampang. nagkakakuryente. Naikuwento sa kanya ni Nene Nakikilala niya pa ang mangilan-ngilang puno na na may generator ang ilang may-abrod. nagkukubli ng sapa roon: kaimito, lumboy, Iloilo na sa malayong-malayo. Ang San Joaquin, banaba, kamunsil, madre de cacao, ipil-ipil. ang unang bayan mula Antique. Kung lalakarin, Pagkatapos, isa uling malawak na palayan. maaaring kalahating araw. Sa kanyang kaliwa, ang Sang-ayon sa lakas ng init at ulan saka ihip ng baybayin ng Anini-y, ang kasunod na bayan. Kung hangin, nag-aaruga rin ito ng mais, melon, pakwan, ihahambing sa Manila Bay, para itong postcard sa kamatis, labanos. tingkad nitong asul at sa puting ulap na animo’y Sa paanan ng burol na ito, lumulubog-lutang sa nakatungtong sa abot-tanaw. kanilang sombrerong buri sina Nene at Nonoy. Pang-screensaver. Pinsan niya sa ama si Nene. Dalawang taon ang Sa kanyang kanan, ang hilera ng huling tanda sa kanya. Bana nito si Nonoy, na mukhang nakatala sa Census na 204 kabahayan ng ang artistang si Piolo Pascual na kalbo, lampas kanilang baryo. Dumiretso ang kanyang paningin kuwarenta, sunog ang balat. sa lubak-lubak na kalsada papasok sa bayan 50 IDEYA VOL. 10 NO. 2 ng Dao hanggang sa mga tulay papuntang San 3 Jose. Pagkatapos, tulad ng isang avatar sa natutunan niyang laro sa kompyuter, nagteteleport asasabing nagsimula ang paghawan niya ng siya sa kabundukan ng Panay. Kung titingnan ang Mdaan patungo kay Teresa noong 2000. Nang mapa ng rehiyon, ito ang pumapagitna sa Antique mauso ang pakikipag-chat at siya—si Sadyah sa dalawa pang probinsya, ang Capiz at Aklan. Zapanta Lopez—ay si teresa_gwapa sa Yahoo Narito ang Bundok Madya-as at Bundok Baloy. Messenger o YM. Narito ang kabundukang kumakanlong sa Sulod, Kay Stephen Chua niya lang ito ipinagtapat, si lahi ng pinagmamalaking binukot at babaylan ng superman77. epikong Hinilawod na naitala ng mga iskolar ng Nagkakilala sila sa FilipinoFriendFinder.com. UP. Una silang nagpalitan ng numero, pagkaraan, ng Higit sa lahat, ito ang kabundukan na naging email. Iyon lamang at ipinagkatiwala nila sa isa’t tahanan ng kanyang mga magulang. Ang nagpaulila isa ang kanilang tunay na pangalan. sa kanya. Nagkasundo sila sa MWF @10 ng gabi na Wala pa ito sa Google.earth. iskedyul sa pag-log in sa YM. Kaya dinungaw niya sa unang pagsakay sa Higit isang buwan na silang virtual buddy nang eroplano. Sa unang pag-uwi pagkatapos ng halos magkasundong mag-eyeball. pitong taon. Nitong Abril at siya—si Sadya Biyernes iyon ng gabi, alas nuebe, at Zapanta Lopez—ay isa nang propesora sa De La nagbabadya ng bagyo ang Oktubre. Sa Starbucks Salle University-Manila. sa intersekyon ng kalye malapit sa kanyang tinitirahan. Tanghaling-tapat ngayon. Sumasayaw sa hangin Ask for My Photo. Ito ang kapwa nakalagay ang mga dahon ng talahib, tanglad, makahiya at sa kanilang account sa FFF. Sa YM naman, iba pang damo sa burol na ito kung saan siya puting pusa na nag-gigitara ang avatar ni nakatayo. Isang pagtungtong-lampas sa mga Stephen. Si Tori Amos ang sa kanya. Sa pabalat balakid na nakabalot sa kanyang mga lumang ng album nitong Boys For Pele. Nakaupo sa tanong: Saan ako magsisimula? Paano? silya ang kanyang idolo, sa tablang sahig na Nalalanghap niya ang tubig-balon ng kanyang nakakalat ang mga dayami, litaw ang isang hita sa kabataan sa sapa sa di-kalayuan, ang mga lumot mahabang palda, may putik sa mga paa. Nakalugay na kumakapit sa mga bato roon, ang mga lilang ang mahaba at aluning buhok nito. Kandong ang bulaklak ng banaba na inakyat niya para ipalamuti isang armalite. Sa kanyang tagiliran, nakabitin- sa kapilya sa Flores de Mayo. Maging ang putikan patiwarik ang isang malaking manok. sa unahan nito na animo’y kama kung makahiga Nagising siya nang umagang iyon sa text ang kalabaw habang nakatali ang leeg sa puno ng message ni Stephen na asul na polo ang isusuot at madre de cacao. maong na pantalon. Itim na sapatos. Unti-unti, hindi na lamang isang pagnanasa ang Well-behaved women rarely make herstory. makita sina Marcelo at Teresa. Nahihinog sa Sagot niya, sa mababasa naman nito sa isusuot kasiguraduhan ang dati niyang pananalig sa basi niyang itim na kamiseta. pa lang. Baka pa lang makita na niya sila higit pa Naglakad siya papasok sa unibersidad na may bilang mga naka-JPEG format na attachment sa pananabik sa isipan at katawan. Hindi siya kanyang email. nagutom sa pagitan ng mga klase. Isang tugtog sa kanyang isipan ang ganitong linya ng kanyang Auntie Fely: Ito na ang tamang Lanky. Ito ang salita, parang post-it sa kanyang panahon, Sadyah. Kailangan mo nang isipan, nang iniluwal ang binata ng salaming makipagkita sa iyong ina. Kay Teresa ang pinto. Natandaan niya ang nabanggit nitong taas: tutoong kuwento, wala rito sa Barasanan! 5’10. SIPI MULA SA NOBELANG ANG LUMBAY NG DILA GENEVIEVE L. ASENJO 51

Ipinakita ng ngiti nito ang suot na braces. Kinapa niya sa isipan kung paano. Nakabitbit ito ng malaking payong. Abuhin. May Napansin niya na walang nababakanteng marka ng isang kilalang bangko. May pagkatiyak, mesa. Sa unahan, nagtuturo ng Ingles ang isang na siya nga si Sadyah Zapanta Lopez, sa pagsukbit kolehiya na naka-uniporme ng puti sa hindi niya nito sa silya sa kanyang harapan. mawari kung Taiwanese o Koreanong dalaga. Katulad din ng kanyang pagkatiyak sa iginanting Chinese, Korean, Taiwanese—magkakamukha ngiti at kaway. May kasabay na kapanatagan, sa silang lahat sa kanya. Sa likuran, grupo ng hindi guwapo ngunit hindi rin pangit na mukha ni estudyante. Magkakadikit ang mga laptop kung Stephen; may mumunting isla ng taghiyawat. saan nagliliparan ang iba’t ibang animation effects Matangos ang ilong. sa dinidesenyong Powerpoint presentation. “I love your shirt. Well-behaved women rarely Maingay ang trapik sa labas. Nakikipagbangayan make herstory.” sa kuwentuhan, tawanan, at tugtog sa loob ng 32-A ang kanyang dibdib. coffee shop na ito. Ikinamangha niya na maraming “20 pesos, ukay-ukay,” sagot niya. tao ang nagbabasa rito, nagtatrabaho, Natawa sila. Hindi siya sigurado kung naniwala nagkakaintindihan. Walang pakialam sa nakikita’t ang kaharap. Ngunit tutoo ito at gusto niya ang naririnig. Walang pagrereklamo. lapat nito. Gayundin ang laki at haba. Tamang-tama “Sadyah with an ‘h.’” Patong ni Stephen sa sa kanyang low-waist na maong, bootleg na Levis. dalawang order ng mocha frappucino. Orihinal naman ito. “That means happy sa Kinaray-a at “Unique naman ng name mo, Sadyah with an h.” Hiligaynon.” “Unique din kasi ako.” Kumunot ang noo ng binata. Uminom. “Mukha nga.” May isang email si Stephen na nagdala sa kanya Muli silang natawa. Hanggang bumaling si sa archive ng isang newspaper kung saan Stephen sa nakapaskel na listahan ng nakapaskel ang pagiging topnotcher nito sa mapagpipiliang inumin. May pagtigil, isang pag- nakararaang board exam ng Mechanical aatubili, na lalong nagpapanatag sa kanya. Engineering. 98.77%. Pinalagatok niya ang mga daliri. Kilala niya Napag-alaman din niya sa Internet na ngunit wala pa sa alaala ng kanyang dila ang cafe valedictorian ito ng St. Stephen’s at magna cum latte, ang cappuccino, ang café mocha. Hindi pa laude ng UST. First-year law student ngayon sa kaibigan ng kanyang ilong ang espresso. Napalunok San Beda. Tulad ng pagpapakilala nito sa YM. siya ng laway. Lalong wala siyang malasahan sa Gusto sana niyang sabihin na nasa Kinaray-a kung anong magkaibang hagod mayroon sa ang talas ng kanyang bibig. Ito ang sinasalita sa lalamunan ang robusta at arabica. buong Antique at sa maraming probinsya sa “Ano’ng sa’yo?” Baling ni Stephen. Iloilo. Maging sa Palawan at Mindanao. Katulad “Ikaw.” na lamang sa Kidapawan at Koronadal sa “Mocha frappucino?” Cotabato. Ito ang itinuturo ng mga iskolar na “Sige.” wikang-nanay ng Hiligaynon, na mas kilala Tumayo si Stephen, hugot ang itim na pitaka sa bilang Ilonggo, ang sinasalita ng mga taga-Iloilo likurang bulsa ng pantalon. Pumila. at taga-Negros Occidental. Gayundin ng mga taga- Ipinatong niya ang mga siko sa mesa. Capiz. Ng simbahan sa buong isla ng Panay. Nakakuyom ang kanyang mga palad. Ngunit tumunog ang “Sway” na versyon ni Sa couch sa kanyang kanan, nagbubuklat ang Michael Bublé. Naalala niya na wala siya sa klase isang estudyante ng Cosmo Magazine. Nabasa bilang Assistant Instructor ng Philippine Literature. niya rito ang 101 Dating Tips; sa nakabukas na O estudyante ng Master of Fine Arts in Creative kopya sa National. Natatandaan niya na dapat Writing. witty and sweet. “I thought you were a Muslim.” Si Stephen. 52 IDEYA VOL. 10 NO. 2

“How come?” Nones Lopez.” Ngunit nakatingin lang ito sa kanya, “Your name.” naghihintay ng karugtong. Naisip niya na siguro “I see. Isyu ba ‘yon?” nga, mas magiging magaling itong inhenyero kaysa “Makakapag-date ka ba naman?” abogado. “Bakit hindi?” “Namatay ang kalaban niya sa politika, si Gov. “Di ba bawal ‘yon?” Edgardo Villavert Salazar . . . The Don Quixote of “How about sa inyo, bawal pa rin ba ang the Impossible Dream.” huanna?” Napasandal siya at napatingin sa mga daliri. Nalaman niya ito sa pagbabasa ng Chinese- Malinis ang kanyang maiiksing kuko. Filipino Literature. Dapat witty na sweet, Sa Antique, nakatayo sa plaza ng San Jose ang bulong ng kanyang isip. Pinalagutok niya ang rebulto ni Gov. Edgardo Salazar. Lilok ng isang mga daliri. National Artist for Visual Arts na anak ng Napasandal si Stephen. “Panganay kasi ako probinsya. Noong kabataan niya, katumbas ng kaya preferably Chinese. But I also want to do pagtugtog ng “Impossible Dream” ang panunukso things my way.” sa kanya ng mga kaklase. Naging isang malaking “Strict parents mo?” kahihiyan ang pagiging apo ni Marcelo N. Lopez. “My Dad, sobra. Kaya nga nag-law ako, e. May isang sulat siya noong hayskul. Hindi niya ito For the good of the family daw. Nasa copra naipadala sa Binirayan Hills kung saan nakapiit ang trading kasi kami. Nanghihinayang nga mga matanda. friends ko, kakalawangin daw pagka-engineer Binuhat niya ang kanyang mocha frap at tuloy- ko. But I’m thinking I can do both naman. What tuloy na ininom. do you think?” Inayos niya ang hapit ng kamiseta sa likod. “May kilala akong lawyer na theater actor. May Ibinaba. Hindi siya nakasinturon. nabasa akong banker na chef din. You love law “So Tita mo si Gov. Isabel Lopez-Chan, the naman, di ba?” President of Governor’s League.” “Yes . . . partly because of idealism. Saka I “Na model din ng sinamay and patadyong would like to venture rin in politics someday.” gowns. No . . . I mean, hindi kami magkaka- “Talaga?” kilala.” “Wala ba sa mukha ko?” “Kaya pala misteryosa ka, ang dami’ng intriga “Hindi naman. Naalala ko lang Lolo ko. sa buhay mo.” Abogado rin kasi siya. Former Assemblyman ng “Kaya nga attracted ka sa akin, e.” province namin. Naging Asst. Majority Floor Humalakhak si Stephen. Leader siya sa Batasan at sabi nila, kahit si Marcos Sinimot niya ang mocha frap. bilib sa galing niya sa pakikipag-debate.” “How about ‘yung Kapamilya?” “Wow, big time ka pala. Buhay pa siya?” “No relation whatsoever.” “Nakabilanggo.” “Pero doon din sila galing, di ba?” Uminom siya. Tuloy-tuloy. “Sa Iloilo. Sa Jaro. ‘Yung alam ko, lumipat sila Sergio Mendez ang sumunod na tugtog. dito sa Manila noong NPA na ang pumalit sa mga Nagustuhan niya ito, nakilalang isang jazz, bagamat HUK.” hindi siya pamilyar. “Grabe. Sa amin sa Pagadian, nangongolekta “He was accused as the mastermind sa pa rin sila ng revolutionary tax. Kaya nga mercenary Guinsang-an Bridge Massacre noong 1984. Five na talaga.” years old ako.” “Alam mo bang NPA ang mga magulang ko?” Inasahan niyang babanggitin ni Stephen ang Isa uling halakhak. Lalong naningkit ang mga tipong “Case Number blah-blah-blah, People of mata ni Stephen. Bigla, ikinatuwa niya ang braces the Philippines vs. Former Assemblyman Marcelo nito. SIPI MULA SA NOBELANG ANG LUMBAY NG DILA GENEVIEVE L. ASENJO 53

“I know this is too heavy for an eyeball. Pero Union Building (CUB) saan naroon ang kantina at seryoso . . . kaya nga teresa_gwapa ang handle post office. Marahil dahil sa sipol ng hangin mula ko, e. She’s my mother, Teresa Zapanta Lopez sa mga puno ng kamunsil o sa kalam ng kanyang alyas Kumander Rafflesia. Si Kumander Pusa sikmura, naisip niya na kahit 15.00 na batchoy ang naman ang tatay ko, si Leandro.” kanyang tanghalian, masuwerte pa rin siya: Nakatitig sa kanya si Stephen. Dinadakip ang nakapasa siya sa UPCAT. Sumakay na rin siya ng katotohanan sa kanyang mga mata. dyip. Hinawakan niya ang itim na bag sa katabing Bumalik bilang isang nakakabuwisit na tunog silya. Pagkatapos ipinatong ang mga siko sa mesa. ang mga islogan at sigaw ng mga aktibista. Parang Saka pinalagutok ang mga daliri. pag-drill ng dentist sa mga butas sa kanyang ngipin Lumulusot sa bintanang salamin ang kanyang sa infirmary. Nagpatuloy ito hanggang dito sa paningin; lumalampas sa trapik, lumulutang sa Manila. Parang jologs na ringtone na biglang kalawakan ng Manila pauwi sa Antique, lumapag tumunog sa gitna ng panonood ng palabas sa CCP. sa tulay ng Guinsang-an sa Hamtic—ang bayan sa “Nakapunta ka na ba ng Iloilo?” pagitan ng Dao at San Jose. Umiling-iling si Stephen. Hindi lamang bangkay ni Edgardo Salazar ang “E, sa China?” binuhat mula sa tulay na ito noong 1984. Dito “Hongkong, several times. Saka Taiwan. I can nagwakas ang pagiging ilahas ng kanyang amang speak both Mandarin and Fookien.” si Leandro. At wala siyang puntod, maging isang “Ni hao ma?” hukay, na madadalaw. Pinaniniwalaang nakaligtas Napangiti si Stephen. “Pa’no mo nalaman ang kanyang ina, si Teresa, ngunit walang balita. ‘yan?” “Hindi ko nahalatang aktibista ka.” “Mga Tsinoy karamihan sa mga estudyante “Kasi isinumpa ko sa harap ng Oblation na hindi namin, di ba?” ako magiging NPA.” “Magkano na ba’ng tuition d’yan?” “Kelan?” “Alam ko depende sa course, e. Full load ata “Nung una kong punta sa UP. Nung nag-confirm tumatakbo mula 30 thou. Would you believe 49.50 ako ng slot at nag-apply ng STUFAP.” pesos lang binayaran ko kada semester hanggang “At never kang na-engganyo? Kahit sa rally?” maka-gradweyt.” “Once lang. Nung 1996, froshie ako. Nag- “Suwerte mo.” caravan kami mula Miag-ao hanggang city campus “Nasa Bracket 1 kasi ako, ang mga sa Molo. Mga 50 kilometers ‘yon. Gusto kasi ng pinakamahirap na iskolar ng bayan. ‘Yong naka- congressman na ibalik sa city government ang lupa tsinelas lang hindi dahil uso kundi dahil wala dahil marami naman daw idle assets ang UP. Saka talagang pambili ng bagong sapatos. Alam mo, napakalawak ng Miag-ao, kaya lumipat na lang; maraming beses na pumapasok ako sa klase na pag-isahin na doon. Nasa city campus kasi ang hindi nakakain. May mga araw na kahit kinse pesos College of Management. Saka High School at ang na batchoy, pinaghahati-hatian pa namin ng dalawa maraming opisina. E, hindi nga maipaayos ang mga sa mga naging kabarkada ko. Kahit gustong-gusto sirang bilding kahit sa Diliman, di ba. Palagi ngang kong uminom ng Coke nun kailangan kong tiisin late dumating allowance, e. May naging prof ako para maipong pandagdag sa badyet para sa na binigyan lang kami ng reading list saka “see you kompyuter. And I’m not talking here of at the end of the sem for the exam” na ang nangyari. pagbababad sa Internet, ha, kundi para sa pag-e- Kasi busy sa pagra-raket sa riserts. Nag-enrol ka encode at pagpi-print ng mga papel sa mga klase. sa kanya kasi magaling siya pero ‘yon nga, kung Lalo na nung nagte-tesis na. Grabe. Kaya galit ako hindi riserts, conference naman sa kung saan-saan.” sa alyansa ng student orgs, lalo na ‘yung mga Bumababa siya noon sa library nang makita ang political parties, na gustong i-eradicate ang napupunong pila ng mga dyip sa harapan ng College STUFAP. Oo nga, maraming butas sa bracketing 54 IDEYA VOL. 10 NO. 2 dahil kailangan na ring baguhin. Panahon pa ni “Ikaw nga rin, e.” kupong-kupong ito, e. Pero hindi nila alam na may “Kaya nga magkasundo tayo.” mga grantee, katulad ko, na ito lang ang inaasahan. “Marami ka na bang naka-chat at naka- Kaya subsob ako sa pag-aaral para hindi rin maalis eyeball?” sa Category A ng Bracket 1, ‘yong mataas ang “Ikaw pa lang.” GPA. Kaya 49.50 pesos lang binabayaran ko: “Pastilan! Kuyawa Steph, uy. I think, bagay miscellaneous fee.” nga sa ’yo maging abogado.” “Naranasan ko rin nga ‘yong hirap na “Marunong ka palang mag-Bisaya.” pinagdaanan ng parents namin. Wala kaming “Konti. Marami kasi akong naging kaklaseng kouryente nun sa Pagadian. My Dad was 17 when Cebuano, lalo na ‘yong mga taga-Mindanao.” he supported his many brothers and sisters. Some “Tutoo. Maraming naka-chat pero mostly of them finished college, some hindi. S’yempre foreigner. Saka, di ba, I was busy then sa pagre- may mga tamad. Dad ko tumigil na rin kasi at that rebyu para sa board, so kahit taga-rito, wala ring time, my Lolo was physically incapable of nangyari. Lalo na kapag hindi nami-maintain ‘yong maintaining the newly found business—‘yong copra momentum.” trading. Kaya ‘yon, since then, naiahon niya mga “Buti na-maintain natin sa’tin.” kapatid niya. Full force pa sila noong araw. “Iba ka kasi.” Nagtutulungan until after quite a number of years, “Bakit?” nagkanya-kanya sila. Pero dahil sa kanilang frugality “Ewan . . . basta . . . si Sadyah ka kasi—with at hardwork, we’re okey na. Okey kasi sangkatutak an ‘h.’” kaming magkakapatid. Gastos dito, gastos doon.” Natawa sila. Naikuwento ni Stephen sa YM na nakatira sila “Siguro Sadyah ang ipinangalan nila sa akin kasi sa 3-bedroom condo unit sa Binondo. Silang apat that means happy nga. Siguro pinaniwalaan nila na na magkakapatid, puro lalaki. Dalawa ang kanilang ‘your name is your destiny’ and with Sadyah, I’ll katulong. Nasa Pagadian ang kanilang mga grow up fine. Kahit pagkapanganak sa’kin sa magulang. Dito sila pinapag-aral simula bundok, iniuwi nila ako kay Auntie Fely, ‘yong nag- elementarya dahil sa paniniwala ng mga magulang iisa at bunsong kapatid ng tatay.” na mas magaling ang pagtuturo sa mga paaralan sa “Wow. Kaya pala naughty ka.” Manila. “What’s the relation? Magkapareho ba sila?” “Malaki naman ata suweldo mo ngayon.” “Sa akin . . . oo. If you’re naughty, you’ll be “Assistant Instructor pa lang ako.” happy. That is, if magka-jive ang concept natin ng “Libre ang masters mo?” ‘naughty’ at ‘happy.’” “Faculty Development.” Natigilan siya. May kislap ang mga mata ni “So pag may masters ka na, ano na’ng magiging Stephen ng braces nito. rank mo?” Nanuot ang lamig ng aircon sa kanyang balat. “Assistant Professor.” Sa dulo ng kanyang dila. Sa kanyang mga palad. “Malaki na suweldo nun . . . sigurado.” Sa kanyang beywang sa pagitan ng kanyang “Contractual ako. Saka publish o perish. pantalon at kamiseta. Sa kanyang mga buko-buko Palaging may form na humihingi ng updates sa at kuko sa bukas na sandal. publication at riserts.” Nagtatapos sa mwaah ang kanilang palitan sa “Ba’t sa La Salle ka nagturo?” cellphone. Ganuon din sa YM. Nabanggit ni “Bakit hindi?” Stephen na gusto niya iyong tutoo. Nagpapadala “I mean, from Antique pumunta ka dito at nag- ito ng mga ‘naughty’ na picture message. Saka apply?” jokes. Lalo na kapag Linggo. Hal. 2 patients r “I was hired.” taking sperm count. D nurse masturbates P#1 but “Wow. Galing naman.” sucks P#2. P1: Ba’t blow job sa kanya eh sa akin SIPI MULA SA NOBELANG ANG LUMBAY NG DILA GENEVIEVE L. ASENJO 55 handjob lang? Nurse: Cash ito, syo “Nasaulo mo naman?” PHILHEALTH. Minsan, text pa nito: What is the “Pati cheers sa UAAP. Animo Lasalle!” square root of 69? Meron ba nun? Sagot niya. “Palagi na lang kayong champion sa Hanggang Math 101 lang siya sa UP ngunit basketball.” natatandaan niya sa Algebra sa hayskul na 68 lang “S’yempre.” ang mayroon. Oo, sagot nito. Kung hindi pa raw Muling napatingin si Stephen sa kanyang niya ito alam, ituturo nito sa kanya. cellphone; hawak-hawak ang payong. Doon at kinutuban siya. Nahimasmasan. Binitbit na rin niya ang bag. Putcha, sabi niya, parang cunnilingus na una niyang Nagkatanguan sila at tumayo. narinig sa lalaking kaklase sa kolehiyo, sa COM “Hatid na kita.” 102. Akala niya kung ano na naman itong bagong “Huwag na. Malapit lang ako . . . di pa naman sulpot na pagkain o hindi kaya inumin. Katulad ng umuulan.” shawarma at zagu. Bastos, sagot niya. Humingi “Ayaw mo yatang malaman ko kung sa’n ka naman ng paumanhin ang binata. Nagbibiro lang nakatira, e.” daw. Toxic daw kasi ang mga pinag-aaralan niya Naramdaman niya ang pagkapit ng alinsangan at may pagsusulit sila kinabukasan. Gusto lamang sa kanyang batok. May boltahe ng tuwa sa daw niyang makatawa. kanyang mga hakbang palabas sa pag-isip na gusto “Nagbibiro ka na naman,” simangot niya, muli siyang makita ni Stephen. “Salamat,” ngiti niya pinaglalaruan ang straw. sa guwardiya. “Sinusubukan lang kita.” Magkasabay sila pakanan, paliko sa kalye “Tingin ko nga.” diretso sa kanyang tinitirahan. Ngunit tinuro-hila Nagtama ang kanilang mga mata. May ilang siya ng binata sa parking lot sa unahan sa sandali, at ibinaling nila sa paligid ang pagkahiya, kabilang kalsada. Hindi niya inaasahan na may na nagpatahimik sa kanila. dala itong kotse dahil sa pagbibitbit nito ng Hinawakan ni Stephen ang kanyang payong. payong. Saka hinugot ang cellphone sa bulsa ng pantalon. Kinilig siya sa pagsagi ng kanilang mga braso “May bibinyagan kami before 12.” habang tumatawid; isang pag-alalay ang paghawak Binuhat niya ang kanyang itim na bag sa ng binata sa kanyang beywang, na inalis nito nang katabing silya. Kinandong niya ito. Hinintay niyang makalampas na sila sa gitna ng kalsada. magpatuloy ang binata. Isang puting Nissan Patrol ang minamaneho ni “Nasabi ko bang I’m a Protestant? Part-time Stephen. Pinindot nito ang stereo at boses ng isang pianist ako noong college. Di ko rin nakaya nung DJ ang pumagitna sa kanila, na sinundan ng “It patapos na. Ikaw, do you attend church?” Might Be You.” “Hindi na.” Naupo siya nang tuwid. Ito ang unang “Bakit?” pagsakay niya sa magarang kotse, at silang dalawa “Basta.” lang ng isang binata. “Sige na.” Dalawang bloke ang layo ng kanyang kuwarto “Ang kulit mo.” na nirerentahan. Sa pangalawang palapag ito ng “But you’re a Catholic?” isang lumang gusali. Isang liko. May madadaanan “Sa mga madre ako nag-hayskul.” na Jollibee, Chowking, Pizza Hut, 7-11, tatlong “Maraming nagiging atheist sa UP.” karinderya, dalawang beauty parlor, isang Internet “Baka nga isa ako dun.” café, at terminal ng padyak. Ibinaba siya ni Stephen “But La Salle is a Christian university, right.” sa harapan mismo ng pulang bakal na tarangkahan “Oo. Alam mo bang ang una kong ginawa after nito. ng orientation for new faculty—ang pagsaulo ng “Thanks . . . good night,” sabi niya, bukas sa mga prayers.” pinto ng kotse. 56 IDEYA VOL. 10 NO. 2

Naramdaman niya ang paglapat ng kamay ni ng limang buwan na pagbubuno ng buhay-syudad. Stephen sa kanyang balikat. Napalingon siya— Hindi lamang mahirap ang maging matalino’t may panginginig sa maliliit na tambol sa kanyang magaling, malungkot din. Siya, dahil isang dibdib. Nangyari ang dala nitong mensahe: isang mahirap na ulila. Si Stephen, dahil panganay—lalo halik sa labi. na at isang Intsik. Ito, at ang kanilang alaala ng Sandali lang. Dahil kumalas siya nang probinsya, at pagkilala hindi lamang sa talino ng maramdaman ang dila nito. Isang kapangahasan isa’t isa, kundi ng bugso ng puso’t puson bilang na bagama’t pinagpantasyahan niya sa maraming mga normal na dalaga at binata. gabi bago ang pagkikitang ito, hindi niya inaasahan. At ang paghaharap na iyon ang nagpakita sa Kinakapa niya sa bulsa ng bag ang susi habang kanya na ang tipo ni Stephen ang maaari niyang itinutulak ang pinto ng sasakyan. ibigin: matangkad, balingkinitan, at ang “Ingat,” narinig niyang sabi ni Stephen nang kaguwapuhan ay iyong parang siya lamang ang muntik na siyang madapa pababa. nakakahuli. Tulad noon, sa paniningkit ng mga mata Nahakbang niya ang kanal bago napalingon. nito, at sa tuwing may namumuong ngiti sa mga Mula sa bombilya sa harapan ng gusali at sa labi. Nagustuhan niya ang kapanatagang pumagitna liwanag galing sa mga bukas na tindahan, nakita sa kanila habang iniinom nila ang kanilang mocha niyang nakapatong ang kanang siko ni Stephen sa frappucino: lumuluwang ang pagbubukas niya ng pinto ng sasakyan. Nakaturo ang hintuturo nito sa sarili. Higit sa lahat, naramdaman niya ang pag- sentido, hawak ng isang kamay ang manibela, at akyat ng tiwala sa sariling ganda sa bagsak at tigil nakatingin sa kanya. Para bang gusto nitong ng mga tingin ni Stephen. makasiguro na ito ngang tarangkahan ang kanyang Natulog siya ng gabing iyon na mas malapot pa papasukan at walang kidnaper na hahablot sa kaysa iba’t ibang timpla ng kape ang panaginip. kanya. “Ikaw rin,” sagot niya, kumakaway. 4 Iyon ang itinuturing niyang pinakaunang kuwarto sa loob ng 20 taon. Lumaki siya na kahati si Nene inuksan niya ang pulang tarangkahan ng sa isa sa tatlong kuwarto sa kawayang bahay ng Bgusaling iyon kay Stephen pagkalipas ng kanyang Auntie Fely sa Barasanan. Ngunit kay tatlong araw. Dumating ang pinaghandaang ulan ng Nene naman talaga iyon. Dahil isang karton payong nito. Isang bagyo. Bumaha at kanselado lamang, sa ilalim ng katre, ang kanyang mga ang klase sa lahat ng antas. gamit. Nag-aatubili siyang galawin ang mga Si Stephen ang kauna-unahan niyang bisita sa nakapatong sa harap ng salamin ng tokador: kuwartong iyon. At sa paglipas ng mga taon na Mimi na pulbo na mukhang chalk lalo na kapag natagpuan niya ang sarili sa isa na namang bagong ikinukuris ni Nene sa mukha bago matulog. Para tirahan, naging mapagmatyag siya kapwa sa raw pumuti siya na parang si Janice de Belen. panganib at pangakong ligaya na nakalukob sa May isang bote rin ng malaking pabango na pagpapahatid pauwi sa isang lalaki—sa sarili man winiwisik lamang ng pinsan sa buong katawan nitong sasakyan o pagko-commute. Higit sa lahat, kapag may binayle. Bata ka pa, sasabihin sa kanya sa pagtanggap dito sa loob ng bahay, lalo na kapag ni Nene tuwing pinapanood niya ito. Kinaiinisan ito ay isang kuwarto lamang, anuman ang laki nito’t niya iyon. lawak. Nang gabing iyon, sa tablang sahig ng Brown-out nang magising siya. Hindi siya kuwartong iyon kung saan nakahiga siya sa isang makakapagsaing sa maliit na rice cooker na single foam at nakatalukbong ng kumot na lila si nakapatong sa isang mesa sa sulok. Ubos na ang Bugs Bunny, naintindihan niya ang kalungkutang nakaimbak niyang de-lata ng pineapple chunks. higit isang buwan na pinalaot sa Internet sa loob Wala rin siya kahit biskwit. SIPI MULA SA NOBELANG ANG LUMBAY NG DILA GENEVIEVE L. ASENJO 57

Bumaba siya bitbit ang pitaka. At napatulala sa ang pagdungaw niya sa bintana. Naging confetti kahulugan ng bagyo sa Manila: isang maitim na ilog ang Sun Flower ni Van Gogh. Lumulundag-lundag ang tatawirin niya palabas ng tarangkahan. ang maraming Bugs Bunny. Sa tutuong ilog nag-uumapaw ang baha sa Naka-park ang puting Nissan Patrol ni Stephen Antique. Hindi sa kalsada. sa kabilang gilid ng kalsada, na sa mga ordinaryong Nandiri siyang lumusong para lamang makitang araw, ang puwesto ng isang matabang mama sa sarado ang lahat ng mga tindahan. kanyang kaha ng mga sigarilyo’t kendi. Bumalik siya. Dalawang bar ang natitira sa Nagsuklay siya, gamit ang salamin ng kanyang kanyang cellphone. Kinumbinsi niya ang sarili na Johnson compact face powder. Inilugay niya ang walang masama sa pagsubok. Nag-text siya kay lampas-balikat na buhok, sa wash and wear na Stephen: am dying of hunger. care 2 bring me gupit. Nagpahid siya ng kaunting pulbo at nagwisik food? thnx. mwwaaahh. ng cologne. Kaagad sumagot ang lalaki: OK . . . give me Naka-shorts siya at naka-kamiseta ng mapusyaw 15 mins. na dilaw, Penshoppe. May extra padding ang Thanks. Ingat. Mwuuaah. Saka isinara niya kanyang bra. ang cellphone sa kaba na baka hindi na siya At ngayon, handa siyang lumusong sa baha sa makakatanggap ng mensahe ng binata sakaling pagsalubong kay Stephen. Mag-aatubili kaya ito tuluyang mawalan ito ng baterya. Kinimkim niya sa pandidiri? Hindi siya isang malupit na diyosa na sa pagbibilang mula 1 hanggang 100, makailang lumikha ng pagbahang ito at hindi rin isang diwata ulit, ang tiwala na darating ang binata. Palakad- na makakapagpalit nito sa isang magarang daan lakad siya. Bubuksan niya ang cellphone, baka may dahil papasok ang kanyang prinsipe. Maiinis kaya bagong mensahe, para muli itong isara. sa kanya dahil walang abiso sa ganitong kondisyon Bumalik siya sa pagkahiga. Pabangon-bangon. at maaaring walang baha at hindi brown-out sa Palakad-lakad. Paupo-upo. kanila sa Binondo? Tulad nang natuklasan niya sa Napansin niya ang paninilaw sa alikabok ng mga papel ng ilang estudyante na may mga hindi berdeng kurtina sa nag-iisang bintana. Sumilip siya. pa, at hindi maaaring sasakay ng dyip, kailanman? Tunay na isang maitim na ilog ang kalsada. Lumusong siya, iniisip na putikang palayan ito Nakalutang ang mga basura ng siyudad. May ng Antique—isang magandang bagay dahil mangilan-ngilang nagpapadyak. makakapagtanim na. Inilatag niya ang Bugs Bunny na kumot. Binuksan niya ang tarangkahan at kumaway. Pinagpalit-palit niya ang pagkakasandal ng tatlong Lumusong si Stephen sa shorts nitong maong, throw pillow sa nag-iisang malaking unan. Inayos polo na puti, at Birkenstock. Dalawang supot ang niya ang pagkakapatung-patong ng mga aklat sa kanyang bitbit. Dalawang order ng value meal ng dulong bahagi ng kabayo ng plantsa na nagsisilbing Jollibee, dalawang bote ng Diet Coke at isang study table niya at kainan. Pinadaanan niya ng medium-size na bote ng mineral water. kamao ang pagkakadikit ng 5 x 8 na poster ng Para itong nakalutang sa baha. Naalala ni reproduksyon ng Sun Flower ni Van Gogh sa Sadyah ang paglalakad ni Hesus sa tubig at ang kremang dingding. paghawan ni Moses ng Pulang Dagat. Nagwalis siya at nagwisik ng air freshener. “Nakakahiya, Steph. Thank you talaga, ha.” Nagbilang uli mula 1 hanggang 100, pabalik-balik. “Okey lang.” Kinse minutos. Hawak-hawak ang susi, binuksan Inabot niya ang mga supot. Umakyat sila, niya ang cellphone, nag-iskrol pababa sa Tone at nakahawak si Stephen sa kanyang beywang. Volume, nagbura ng ilang lumang mensahe. “Sexy mo,” sabi nito, tukoy sa bakat na umbok Iyon at nag-miskol si Stephen. Tamang-tama ng kanyang likuran sa suot na shorts. bago namatay ang kanyang cellphone, na naihulog “May reklamo?” Ganti niya, pabiro, at niya sa burol ng mga throw pillow. Isang slow-mo naramdaman ang extra-padding ng kanyang bra. 58 IDEYA VOL. 10 NO. 2

Umiling-iling ang binata. “’Yan ang gusto ko,” basura. May malaking garbage bag sa magkabilang sagot nito. sulok. Mabilis itong mapuno at hindi araw-araw May boltahe ng koryente na gumapang sa ang pagkuha ng kalbong supervisor-collector, kaya kanyang katawan. Tulad noong sa kotse sila at kadalasan nilalangaw ang nagkalat na mga supot bahagya niyang inihilig ang ulo at napapikit sa ng basura. pagsalubong sa goodnight kiss nito. Napapisik siya Binalik ni Stephen ang libro at nagpaalam habang ipinipihit ang seradura ng pinto. lumabas. Lumibot ang mga mata ni Stephen sa kanyang Binilisan niya ang pagsubo. Hindi siya nabubusog kuwarto. Umaabot hanggang sa mga sulok. sa cheeseburger. Binuksan niya ang Chicken Joy. Suwerte na walang lumabas na mga ipis o Nalipasan na siya ng gutom. Umaaso-asong kanin naghahabulang mga daga. at tinola na lutong bahay ang hanap-hanap ng “Magkano renta mo?” kanyang lalamunan. Isinara niya ang Styrofoam “Tatlong libo.” pack, reserba sa hapunan. Nasisiguro niyang “12 x 5,” narinig niyang sabi pa nito. Inilapag mauubos niya ito mamaya—hindi mamimili ang niya ang mga supot sa kabayo ng plantsa. Inilabas kanyang lalamunan—sa muling pagkalam ng tiyan. niya ang cheeseburger at inabot sa binata ang bote Kinukumos niya ang plastic wrapper ng burger ng mineral water para buksan ito. nang bumalik si Stephen. Dumiretso ito sa bintana “Kain ka na,” balik nito sa kanya. para muling silipin ang kanyang Nissan Patrol. Padekuwatro siyang naupo sa nag-iisa niyang Uminom si Sadyah. “Kumusta ang binyagan folding stool at sumubo. n’yo?” Pinukpok ni Stephen ang dingding. “Merong tao “As usual, hintayan. Madaling araw na nga ‘ko sa kabila?” nakauwi. Naghihintay Mommy ko sa sala.” Tumango siya. “Hindi kami magkakakilala.” “Close kayo?” Inalis ni Stephen ang tsinelas at umupo sa gilid “Um . . . okey lang. Minsan lang naman kasi ng foam, nakasandal sa dingding. Nagpatuloy siya kami nagkikita.” sa pagnguya ng cheeseburger. Maya-maya, tumayo “Mabait ba Mommy mo?” si Stephen at sumilip sa bintana. “Safe naman doon, “Grabe. Hindi natutulog hangga’t hindi pa kami di ba?” nakakauwi.” Tumango siya, pero ang tutuo, hindi siya “Kahit nasa province siya?” sigurado. Malay ba naman niya kung kailan aatake “Oo, minsan hindi ka nun titigilan ng miskol.” ang mga karnaper. “Palagi ka bang late umuwi?” Humila si Stephen ng isang libro sa mga “Wala na nga akong social life. Santambak ang nakasalansan sa ibabaw ng kabayo ng plantsa. binabasa namin. Araw-araw may recitation. Sunlight on Broken Stones ni Cirilo F. Bautista Suwerte mo nga may time ako para sa’yo.” ang kanyang nabunot. “Ang dami ko palang utang na loob sa’yo. Hindi “Buti walang baha sa inyo.” Sabi niya. pa naman ako sanay sa ganun.” “Mababa lang.” Patiklop-tiklop ito ng mga Natawa sila. pahina. Binalik niya ito at kumuha uli ng isa. The “Dito ka nga,” yaya ni Stephen. Umusog ito sa Rose ni Li Young-Lee. “May mga lalaki rin dito?” gitna ng foam para makapagtabi sila. “Mga estudyante.” Nakasandal sila sa dingding, kapwa “Saan ang C.R.?” kumakandong ng throw pillow. Maririnig mula sa “Diretso lang paglabas . . . sa dulo.” labas ang pagpasada ng mga sasakyan sa tubig- May walong kuwarto sa palapag. Puro baha. okupado. Tatlo ang C.R. at apat ang paliguan. “Kuwento ka,” sabi niya. Dalawa ang lababo. Palaging nababara. Walang “Ikaw nga ‘tong maraming kuwento, e.” pakialam ang ilan. Nakukunsumisyon siya pati sa “Uumagahin tayo.” SIPI MULA SA NOBELANG ANG LUMBAY NG DILA GENEVIEVE L. ASENJO 59

“Basta katabi ka.” 5 Napanguso siya, kinurot ang binata sa tagiliran. Gumanti ito ng marahang pagpisil sa kanyang ilong. iya si Sadyah Zapanta Lopez. Apo nina Pagkatapos tumayo at sumilip uli sa bintana. “Baka Marcelo Nones Lopez at Anyag Lampasa. mamaya lalakad na lang ako pauwi.” S Anak nina Leandro alyas Kumander Pusa at Sumilip na rin siya at simulang kabahan. Malaki Teresa alyas Kumander Rafflesia ng Coronacion ngang problema kapag nagkataon. Lumabas siya Chiva “Waling-Waling” Command ng Central ng kuwarto. Sumunod si Stephen. Walang katau- Panay. Lumaki siya sa Barasanan, Dao, Antique tao. Ayaw niyang umakyat sa tagapamahala sa ika- sa kanyang Auntie Fely at Uncle Lydio. Itinuring apat na palapag. Hindi siya sigurado na niya na mga kapatid ang mga pinsang sina makakatulong ito. “Alam ko may pay parking doon Bongbong at Nene. sa kabila, sa likod ng Chowking,” nasabi niya. Pitong taong gulang siya noong 1986, noong “Parang may nadaanan nga ako kanina.” EDSA 1. Maliban sa pagnguya ng People Power Nagmadaling bumaba si Stephen. Sumunod siya. na cheese curls na nabibili ng 50 sentimos sa Wala nang baha sa loob ng gusali. Humupa na rin tindahan sa gitna ng baryo, ito ang alaala niya sa maging sa labas. taong iyon: ang kumpol ng kuwento ng kanyang “I’ll be back,” sabi ni Stephen, pagkasara ng Auntie Fely at ang luhang nangilid sa pisngi ng tarangkahan. kanyang Lolo Marcelo. Bumalik siya sa kuwarto at binuksan ang bote ng Coke. Nabilaukan siya nang maalala ang Nagsimula siya sa hilig ng kanyang Auntie at Uncle susi. Nasaan ang kanyang susi? Wala sa sa pagkukuwento. Lalo na bago matulog. O kanyang bulsa. Nabitbit niya pababa at hindi kabilugan ng buwan at nasa tambi sila. Sa di- namalayang nahulog? Wala rin sa ibabaw ng kalayuan, may pagtitipon ang mga alitaptap sa puno plantsa ng kabayo. Napagkamalan ni Stephen na ng akasya. sa kanya at nadala? Paborito niya ang mito tungkol kina Tungkung Ipinahupa niya ang kaba sa bintana, kayakap Langit at Alunsina. Sila ang diyos at diyosa ng ang isang throw pillow; ang kaagad na pagbabalik Panay. Isang araw, nag-away sila matapos ni Stephen ang ipinapanalangin, hindi ng kuryente. madiksubre ni Tungkung Langit ang pag-e-espiya sa kanya ng hangin, sa utos ni Alunsina. Sa halip Nakita nila sa sahig sa paanan ng foam malapit sa na humingi ng kapatawaran o maging miserable, kabayo ng plantsa ang kanyang susi. Natabunan lumayas si Alunsina. Nagdusa sa matinding ng kumot. Malutong ang kanilang tawanan: pangungulila si TL. Kaya naisipan niyang likhain masarap mapatunayan na kaba lang ‘yon - na ang mundo mula sa memorabilia ni Alunsina. manakaw ang sasakyan ni Stephen, na nawala ang Naging araw ang korona. Naging buwan ang kanyang susi. suklay. Naging konstelasyon ng mga bituin ang mga Nakasandal sila sa dingding, kapwa alahas. Ang pagtawag ni TL sa pagbabalik ni kumakandong ng throw pillow. Maririnig mula sa Alunsina ay nagiging kulog. Luha ng kanyang labas ang pagpasada ng mga sasakyan sa tubig- pangungulila ang mga patak ng ulan. baha. Nilulukob ng dilim ang kanyang kuwarto at Nasaulo rin niya sa mga pagkanta ng kanyang liwanag ng Sunflower ni Van Gogh sa dingding at Auntie at Uncle ang Maragtas ng Panay. Noong ng bukas na bintana ang nagsisilbing ilaw. kolehiyo, napag-alaman niyang isinulat ito ng isang “Grabe, brown-out pa rin,” sabi ni Stephen. Pedro Monteclaro. “May nakatago akong lighter at mga kandila.” During the 19th century / according to our “Sige, kuwento ka na.” history / in far away Borneo / may kinagamo “Gagabihin tayo.” didto /. Bangod sa isa ka Sultan / Makatunaw iya “Sige lang. Safe na parking dun.” ngalan / Makatunaw mapintas sa iya sinakpan. 60 IDEYA VOL. 10 NO. 2

Isa itong komposo. Ayon dito, may sampung sa santol sa gilid ng bintana. Naalala rin niya ang datu, sa pamumuno ni Datu Sumakwel, na tumakas mga dahon ng lagundi na pinapakuluan ng kanyang ng Borneo dahil sa kalupitan ni Sultan Makatunaw. Auntie. Ito ang pinapainom sa kanila sa umaga Sakay ng kanilang balangay, namataan nila ang bago sila pumasok sa klase. baybayin ng Malandog sa Hamtic sa Antique. Ngunit kahit sa ganoong murang edad, alam niya Dumaong sila at nabighani sa kagandahan ng isla. na higit pa roon ang Nasuli. Ito ang baryo kung Ito ang tinutukoy ng mga matandang iskolar na saan isinilang at lumaki ang kanyang Tatay at panimula ng Malayan Settlement. Auntie. Dito sa Nasuli, ang huling baryo ng Dao Mga Ati ang katutubo ng Panay, sa pamumuno malapit sa Anini-y, ang huling bayan ng Antique ni Datu Marikudo at ng asawa nitong si kung saan makikita ang isa sa pinakamataas na Maniwantiwan. Masasabing kaagad nabighani sina tuktok, ang Punta Nasug, at ang kilalang Siraan Marikudo at Maniwantiwan, o maaaring Hot Spring at Nogas Island na isang marine mapagtiwala lamang ang mga katutubo sa kabutihan sanctuary, ang balay daku. Ang malaking bahay. ng tao o kaya’y nahirapang umayaw: ipinagpalit Haunted house, ito ang palaging ikinukuwento nila ang buong isla ng Panay sa isang gintong sa kanya nina Bongbong at Nene. Isang taon ang salakot at kuwintas na sumasangyad sa lupa. tanda ni Bongbong kay Nene. Dalawang taon ang Ito ang sinasabi ni Ricaredo Demetillo na Barter tanda ni Nene sa kanya. of Panay. Patpatin si Bongbong, parang walis tingting. Tuwing Binirayan Festival sa Antique, na sa Matangos ang ilong nito at kaagad namumula ang kabataan ni Sadyah ay ipinagdiriwang tuwing huling kutis kapag maarawan. Mestisong pobre, ito ang linggo ng Disyembre, nagbubukas ito sa tawag ng kanyang Auntie tuwing nagrereklamo ito pagsasadula ng pagdaong na ito ng sampung datu sa pagtatali ng kalabaw sa ilalim ng mangga sa dulo at sa naganap na palitan. ng palayan. Noong kolehiyo siya, nagkaroon ng serye ng Masakitin naman si Nene, mahina ang baga. tsismis tungkol sa pagkadiskubre ng sumasangyad Palagi siya nitong kinukurot. Halimbawa kapag na kuwintas ni Maniwantiwan sa isang bundok sa nahamugan ang mga sinampay dahil hindi niya Hamtic. Ganoon din sa isang bundok sa pagitan kaagad napunpon dahil sa pagkawili sa paglalaro. ng Antique at Capiz at sa Siwaragan River sa San Sinisigawan siya nito tuwing nakikita na nagbabasa Joaquin, Iloilo. Nagkandarapa ang marami sa ng komiks habang nagbabantay ng sinaing. paghahanap ng gintong salakot. Ngunit naging Mabubulag daw siya sa pag-aagawan ng liwanag hanggang kuwento lamang din iyon. Sa panahong at dilim. Ito raw ang dahilan kung bakit malabo iyon, matunog ang usapan sa nakaw na yaman ng ang mga mata ng mga manok pagdating ng mga Marcos. takipsilim kaya ito ang magandang oras para mahuli sila. Pinagsasabihan din siya ni Nene kapag Nagpatuloy siya sa bakasyon na iyon na pinasama kumakanta. Hindi raw siya makakapag-asawa, o siya sa Nasuli. Pitong taong gulang na raw kasi di kaya’y mapupunta sa pilay o bungi. siya, Grade 1. Makakaya na niya ang mahabang Sisitahin naman ni Bongbong si Nene. Mag- lakaran, akyatan, at babaan. aaway ang dalawa. Pagagalitan sila ng kanilang Gustong-gusto niya kapag nanggagaling sa mga magulang. Pagkatapos hindi sila Nasuli ang kanyang Auntie at Uncle. Marami silang magkakabatiang tatlo. Hanggang sa babasagin ito dalang prutas at gulay. Kung tag-kaimito, tag- ng isang utos o puna. O hindi kaya, tulad minsan, kamunsil, tag-bayabas, tag-sinigwelas, tag- ng pagkahinog ng mga sinigwelas sa harapan ng makopa. Doon din nanggaling ang mga bulaklak bahay at nag-unahan silang umakyat. na birds of paradise na tumutubo sa likuran ng Ginagawa nila siyang taga: taga-saing, taga- kanilang bahay at ang come down my love na walis, taga-igib, tagahugas-pinggan, taga-abot ng umaabot sa banggerahan mula sa pagkakapit nito kung ano-ano mula rito, mula roon. SIPI MULA SA NOBELANG ANG LUMBAY NG DILA GENEVIEVE L. ASENJO 61

Nang araw na iyon, sumabay sila sa pagbangon itong ritwal para sa kasaganaan ng lupa. Hindi sa banig sa tilaok ng mga alagang manok. nakayanan ng kanyang katawan ang lakas ng iba’t Nagkamiseta at nag-shorts, tuck-in. Naka-tsinelas. ibang espiritu na sinugo’t sumanib sa kanya. Nagbaon ng pinakamagandang damit, iyong kulay Anak sa labas, naulila pa sa murang edad si Itik. dilaw na may laso sa likod. Kapareho kay Nene. Wala itong naging bukambibig kundi ang Kulay-pula naman sa kanya. Doon lang nila ito makalampas sa kabundukan ng Antique upang isusuot, para hindi mapawisan o marumihan. Doon hanapin ang amang paring Kastila. Naririnig ito ng na rin sila magme-medyas at magsa-sapatos. Doon buong baryo tuwing nakasakay siya sa kanyang na rin magpupulbo ng Mimi. kalabaw. Sa kung anong suwerte, may isang Mula sa huling puno ng gumamela sa misyonerong Belgian na napadpad sa kabundukan tarangkahan, isang mahabang palayan ang kanilang ng Dao. Nagkaklase ito sa ilalim ng akasya. Natuto tinawid. Natutuwa siyang naliligo ang kanyang mga si Itik ng konting Ingles. Isang gabing madilim paa sa hamog ngunit kinaiinisan niya ang tusok ng matapos ang isang araw na paglalakad, sumampa makahiya at pagdikit ng mga amorseko sa kanyang si Itik sa barko sa Madrangca sa San Jose shorts. Panay ang pagbunot niya sa mga ito sa patungong Maynila. Namasukan ito bilang pagkati ng kanyang balat. Nahuhuli tuloy siya. muchacho ng arsobispo sa Intramuros. Ngunit hindi Napuno na ni Bongbong ng tubig mula sa balon sa niya nakita ang ama. Ang kanyang nakita ay si sapa ang isang galon nilang baon. Nagpapahinga Matilde, ang pamangkin ng arsobispo na nakatira na si Nene sa lilim ng akasya sa burol sa di- sa palasyo. kalayuan. Papaakyat na rin ang mag-asawa Nagkagustuhan sina Itik at Matilde. matapos makapag-putol ang kanyang Uncle ng Isang gabi na maliwanag ang buwan, nag-alsa- sanga ng madre de cacao na itinutungkod. balutan sila. “Parang di ka apo sa tuhod ni Bulalakaw,” puna Mula sa palasyo ng arsobispo sa Intramuros, sa kanya ng kanyang Uncle. tumungo sila sa Ilog Pasig. Sakay ang maliit na “Parang di ka apo sa tuhod ni Vicente,” dugtong bangka, nakarating sila sa Batangas pagkatapos ng kanyang Auntie. ng tatlong araw. Ngunit sa look pa lang ng Manila, Vicente, Itik. Palagi niya itong naririnig lalo na nahabol na sila ng mga tauhan ng simbahan. kapag lupa ang pinag-uusapan. Lupa ni Itik, Hindi sila naabutan. Dahil bumaba sila sa isang sasabihin nila. bayan sa Laguna. Nagpakupkop sila sa isang “Sino ba si Itik, Auntie?” Tanong niya nang pamilya. Nakapagpalit sila ng damit para maka-akyat. magbalatkayo. Nang makarating sila sa Batangas, Inabutan siya ng tiya ng isang nilagang saging panandalian silang tumigil sa isang baryo at na saba. At sa burol na iyon, habang isang payong nagpalipat-lipat ng tirahan. Sa pagtatago’t ang punong akasya, sinagot siya ng kanyang Auntie pagtatakbong ito ipinagbuntis ni Matilde si na Lolo nila itong si Itik. Marcelo. Iyon at ipinakilala rin sa kanya, sa kanila, ang Nahirapan si Matilde. Pumayag si Itik na iba pang ninuno ng pamilya. bumalik sila sa Intramuros. Ngunit hindi matanggap ng arsobispo ang kanilang relasyon. Nagpakupkop Anak si Vicente “Itik” Lopez ni Guadalupe, isang si Matilde sa isang kumbento ng mga madre. Bawal babaylan na sinasabing pinaka-magaling maghabi si Itik doon kaya wala ring nagawa kundi ng patadyong, sa isang prayle. Ayon kay Manding magpaubaya, alang-alang sa kapakanan ni Matilde Condring ng Estrella Bangotbanwa—ang grupo ng at ng kanilang sanggol. Umuwi siya sa Antique at babaylan at manggagamot na nagtitipon sa burol muling nagpakanlong sa palayan at kabundukan ng Atok, isang sitio sa Gamad na isang baryo sa nito. pagitan ng Barasanan at Nasuli—namatay si Nanganak si Matilde noong Setyembre 30, Guadalupe sa isang pamumuno ng sambayang. Isa 1931. Pinangalanan niya itong Marcelo Lopez. 62 IDEYA VOL. 10 NO. 2

Makalipas ang ilang buwan, hinanap niya si Itik sa Naligo sila sa talon na iyon, sa kanilang Antique. Ngunit hindi niya ito nakita. Sa mga kahubdan. panahong iyon, ayon sa sabi-sabi, isa nang sakada Sinasabing tuluyang nagapos ng Ati ang sa Negros si Itik. kaluluwa ng Donya nang maituro rin nito ang iba’t Nakipagsapalaran si Matilde sa Negros ngunit ibang pangalan ng mga punong kahoy at tanim sa sa kung anong sisteng sitwasyon, walang buong gubat. Lalo na ang mga halamang gamot makapagsabi sa kanya kung saang kampo o doon: luya, oregano, lagundi, alibhon, herba buena, hacienda nagtatrabaho si Itik. Sa gitna ng pagha- lampunaya, mansanilya. hanap na ito, nabalitaan ni Matilde na pumanaw Ngunit tulad ng arsobispo kina Itik at Matilde, ang arsobispo. Iniwan niya ang sanggol sa mga tutol din ang alkalde sa kanilang pag-iibigan. Hindi madre, ang Siervas de San Jose Sisters. Ibinilin lamang langit at lupa ang kanilang pagkakaiba, gabi niya na papag-aralin si Marcelo bilang pari. at araw din. Kape pa at gatas. Bumalik siya sa Espanya na isang sawing puso. Ngunit nagkakasakit ang Donya kapag hindi Lumaki si Marcelo sa piling ng mga paring nakikita ang Ati. Sa maraming gabi, lumulukso ito Millhill sa San Jose. Ngunit hindi siya naging pari. sa bintana ng palasyo patakbo sa kamalig ng Ati Nakalimutan din niya—isinantabi ang pakay— sa Igcaputol. Natuto rin itong mangisda. Sa nang makita si Anyag Lampasa. Katulad nang maraming pagkakataon, sinusundo siya ng mga pagkagayuma ng kanyang amang si Vicente sa tauhan ng alkalde. Sumama lamang ito kapag si mestisang si Matilde, nabihag din si Marcelo ng Bulalakaw na ang nakikipag-usap sa kanya, dahil pambihirang ganda ni Anyag. sa pagbabanta ng alkalde ng pagpapalayas sa Namana ni Anyag ang mukha ng kanyang ina, Igcaputol ng lahat ng Ati. si Donya Maria, na nagbihag naman sa puso ni Ati Ngunit mas makapangyarihan ang pangako ng Bulalakaw. walang katapusang tamis ng pag-ibig kaysa Anak si Donya Maria ng alkalde ng Dao noong anumang banta ng kahirapan. Walang sibat na hindi panahon na sagana ito sa punong dao. Si kayang harangin ni Bulalakaw. Sa huling Bulalakaw naman, siya ang pinuno ng mga Ati sa pagkakataon, isang gabing madilim, lumukso si Igcaputol, ang baryo sa labas ng bayan malapit sa Donya Maria mula sa bintana ng palasyo. dagat. Sinasabing isa itong busalian: may Bumagsak siya sa likod ni Ati Bulalakaw. Tumakbo pambihirang galing, may kagila-gilalas na gahum. sila patungong Barasanan. Naangkin niya raw ito pagkatapos makabunot ng Kung bakit sa Barasanan, pitong kilometro ng gahiblang buhok sa balbas ng isang kapre. agwat sa bayan at malayo sa dagat napili ni Napakabilis ni Ati Bulalakaw: tinatakbo nito ang Bulalakaw na manirahan, ay dahil sagana ito sa dagat sa pangingisda at kaagad din itinatakbo sa baras: buhanging mas magaspang, mas malalaki palengke sa bayan. Pabalik-balik hangga’t gusto kaysa sa buhangin ng tabing-dagat. Mahihipan niya niya, hangga’t may nangangailangan ng isda. Hindi ito sa pagharang-bulag sa mga tauhan ng alkalde ito napapagod. Nakatatakot din ito kapag na sasalakay. Na siya ngang nangyari, hanggang nagagalit. Higit pa sa leon at tigre. sa sumuko ang alkalde: itinakwil niya ang anak na Isang araw, naisipan ni Donya Maria na si Donya Maria. mamasyal sa gubat. Doon sa Punta Hagdan, ang Pinamahalaan ni Ati Bulalakaw ang Barasanan. baybayin ng Dao na may mapuputing buhangin at Ito ang panahon na kapag may nag-a-anunsyong magagandang kuweba. Sa gubat na iyon sila handa nang anihin ang kanyang palayan, nagkatagpo ni Bulalakaw. nakalulusong-gapas ang sinuman sa baryo: ang hati Pinana ni Bulalakaw ang isang bato bantiling. mo ay ayon sa dami ng iyong naani. Ito ang Biglang bumulwak ang tubig, nagkahugis- talon. panahon na maaakyat ng bawat bata ang lahat ng Ganoon din kabilis, kagila-gilalas, ang pagpana punongkahoy na namumunga na walang niya sa puso ni Donya Maria. pangambang pagsisigawan o ipapahabol sa aso. SIPI MULA SA NOBELANG ANG LUMBAY NG DILA GENEVIEVE L. ASENJO 63

Ang panahon na ipinamimigay sa kapitbahay ang Ang pangyayaring iyon ay tila ba naintindihan sobra, hindi ipinagbebenta; hinihingi ang kulang sa ng lahat na nakasaksi na siya rin nilang kahihiyan sariling pamamahay tulad ng asin at asukal, hindi sa pagpasukob sa kapangyarihan ng simbahan. binibili. Kailangang kalimutan: mapanganib para sa Ito ang kinalakhang Barasanan ni Anyag. Kaya susunod na henerasyon. sinasabing kahit mestisa ang kanyang ganda, Kaya nakitaan man ng kakaibang galing si napaka-Ati ng kanyang ugali. Namana nito ang Anyag, lumaki siya na malaya sa anumang bansag pagiging busalian ni Ati Bulalakaw. ng matatanda. May isang kuwento na noong panahon ng Hanggang sa kailangan niyang lumikha ng isa, Hapon, dalagita si Anyag, napasok ng mga Hapon para sa sarili, sa tawag ng kanyang panahon. ang Barasanan. Magkasabay na hinipan ng mag- Kapalaran din nilang magtagpo ni Marcelo. ama ang kani-kanilang hawak na kaha ng posporo Nangyari ito sa Barasanan mismo, sa panahong at naging sundalo ang bawat asugi roon na siyang seminarista ang binata at aktibo sa pagpapatayo inutusan nilang lumaban sa mga kaaway. ng kooperatiba ang mga paring Millhill sa Hindi malinaw sa kanyang Auntie Fely kung pamumuno ni Monsignor Cornelius Dewitt, isang paano namatay si Ati Bulalakaw. Ngunit may sabi- Dutch. sabi na ilang beses itong nabilanggo dahil ayaw Pumunta si Marcelo sa Barasanan para magbayad ng buwis na pinatutupad ng simbahan. ipaliwanag ang mga benepisyong maidudulot ng Palagi raw itong nakalulusot sa pader. Kaya kooperatiba. Nang personal na pinakiusap ito sa binansagan din siya ng mga prayle sa mga sermon kanya ng Monsignor, naintindihan niyang sa misa na isang juramentado. pinapaharap siya ng hinahangaan niyang taong ito Basag-ulo. Hanggang naging katumbas din ito sa mahalagang bahagi ng kanyang pagkatao. ng buyong, na kung tutuusin, sa mga epiko ng Ikinuwento sa kanya ng Monsignor ang kanyang Panay, ay isang pamagat ng kadakilaan at buhay. paggalang sa mga maharlikang dugo. Ngunit May paghihinagpis sa puso ni Marcelo, may naintindihan lamang ito ng karamihan sa isla noong galit kina Matilde at Vicente. Gayunman, alam kalagitnaan ng ika-dalawampung siglo, niyang mapalad siya sa pagkakaroon ng bahay sa magpahanggang sa panahon ngayon ni Sadyah, simbahan, sa pagkakaroon ng mga guro at kaibigan bilang isa ring basag-ulo. Kinatatakutan ito tulad sa mga pari. Lalo na kay Monsignor Dewitt, ang ng salitang aswang na ikinabit din ng mga prayle itinuturing niyang ama. sa mga kauri ni Ati Bulalakaw. Nang mamatay ang mga magulang ni Anyag, Na siyang ikinamatay ni Donya Maria. tumira siya kina Manding Condring. Sa panahong Isang gabi na kabilugan ng buwan, tumakbo ito ito, ang pinuno ng Barasanan. Sa bahay nito tumuloy na tila ipo-ipo mula Barasanan hanggang bayan. isang gabi si Marcelo. Ang kanyang pag-ungol ay isang pag-anyaya sa Nagkita sina Marcelo at Anyag sa banggerahan bawat bahay na nadadaanan na sumunod sa kanya. sa kusina. Pinupuno ni Anyag ang banga ng tubig na Nagising ang buong bayan at nasaksihan nila ang naigib sa balon sa sapa. Katatapos lang ng binata pagtigil ng Donya sa gitna ng plaza, kaharap ang magsalita sa tumpok ng tao sa harapan ng bahay. munisipyo, ang simbahan, ang kanilang palasyo, at Dumiretso siya sa kusina para sa isang basong tubig. ang kanilang buong angkan. Sinunog niya ang Pinaghintay siya ni Anyag. Dahil sa bago niyang sariling katawan, pinaghintay ang buong bayan sa buhos, natinag ang natitirang laman ng banga: paglabas ng itim na ibon sa kanyang bunganga, o kailangang maghintay ang binata ng ilang sandali ng kanyang pagluwal ng itim na bato. para hindi lamang malamig ang tubig na maiinom Naupos siya—isang siga—sa kawalan ng nito, kundi malinis. palatandaan ng pagiging aswang. Ipinagluksa siya Sa pagitan ng muling pagkalinaw ng banga at ng bayan. pagkapuno ng isang basong tubig, nagayuma si 64 IDEYA VOL. 10 NO. 2

Marcelo sa nakitang malaking nunal sa batok ng Rumoronda, nag-aabang ng mga rebeldeng Pilipino dalaga. Iyon ay nang maitaas ng dalaga ang mahaba na lumilipat ng lugar sa pamamagitan ng pagsakay nitong buhok para ibagsak-himlay sa isang balikat sa balsang kawayan. O nagdadala ng pagkain sa na lumalampas sa malulusog nitong dibdib. Sa mga kasamahan. May nagpaputok, tanda na huwag pagtagpo na iyon ng mga palad ng dalaga sa itaas silang lumihis. Kinutuban sila na napagkamalan silang ng kanyang ulo, naamoy ni Marcelo ang pawisan rebelde. Pinalibutan sila, isang kahandaan ng mga nitong mga kili-kili. Amerikanong sundalo na lumusong at habulin sila sa Nakikita niya ang galaw na iyon, nalalanghap paglalangoy sakaling iyon ang kanilang gagawin. ang amoy na iyon sa pagtulog niya hanggang sa Bigla, sa kanilang unahan, nakita nila ang isang paggising. malaking itlog. Hindi nakalubog, hindi naaanod. Naupo siya sa almusal na inihanda ng dalaga na Nandoon lamang, nakalutang, nakatungtong. Bigla tinatawag ang mga anghel at santo sa rin, hinubad ni Anyag ang kanyang blusa at ginamit pagkakahulihan ng kanilang mga tingin sa bawat ito sa pagdampot ng itlog. pagsubo, sa kanilang matitipid na ngiti sa pag- Hinipan niya ang itlog ng tatlong beses. Iyon at aabutan ng pinggan ng kanin at ulam, sa gitna ng naging mga malalaking bubuyog ito na umatake sa buong mag-anak ni Manding Condring. hanay ng mga Amerikanong sundalo. At kailangan niyang magpaalam sa pagpapatuloy Paglampas ng pampang, may nakita silang ng misyon sa mga kalapit na baryo. Bagamat punong niyog. Inakyat ito ni Anyag. Pagbaba, nasisiguro niya sa mga oras na iyon na babalik at kinatok-katok lamang nito ang niyog, pagkatapos babalik siya sa Barasanan. Hindi lamang dahil ito sinuntok, at bumuka ito’t pinawi ang kanilang uhaw ang lugar ng kanyang ama, kundi dahil kay Anyag. at gutom. Ngunit hindi na niya kailangang maghintay nang Nang araw na iyon, sa pagkatingala ni Marcelo matagal. Inutusan ni Manding Condring si Anyag sa kalangitan ng Nasuli, nagpaalam siya—humingi na samahan siya at ihatid hanggang sa kabilang ng bendisyon—sa paglisan sa simbahan. pampang ng ilog ng Nasuli. Mula roon, malapit na Naitayo nila ni Anyag sa burol sa unahan ng ilog ang Anini-y, ang huling bayan ng probinsya; na iyon, sa tulong rin ng Monsignor at ng buong kailangan niya rin itong mapasok bago bumalik ng Barasanan, ang isang bahay kung saan isinilang sina San Jose. Leandro at Fely. Tinawid nila ang mga palayan at inakyat ang mga burol sa katahimikan. May mga sandali ng Kinilig sila ni Nene sa kuwentong ito. Para silang matatamis na ngitian sa pagtatanong ni Marcelo sa nakikinig sa paborito nilang drama sa radyo. iba’t ibang mga baging at halamang nadadaanan. Lumalakad na sila sa pangunahing kalsada ng May malulutong na halakhakan sa mga pag- Gamad, dinadaanan ang hilera ng kabahayan. Mas uunahan sa pag-akyat. Ngunit mas maraming maraming bahay sa Gamad ang may bubong na katahimikan, na kapwa nila marahang isinisipa sa yero at napinturahang dingding. Nanunundot na ang maliliit na mga bato, sa mahabang kalsada na sikat ng araw. animo’y nasa tuktok sila ng mundo, bago sila “Si Lola Anyag n’yo ang nagkuwento lahat nito,” makababa patungo sa ilog na iyon. sabi ng kanyang Auntie, “noong mga bata pa kami Mataas ang tubig sa ilog. Wala silang at hindi pa siya naging isang Huk.” malalatayang tulay na kawayan. Wala ring naiwang “Ang titinik nina apoy Itik at apoy Bulalakaw,” balsang kawayan na maaari nilang masagwan ng singit ni Bongbong na panay ang pagsipol. mga tangkay ng kahoy sa paligid. Sinasabayan siya ni Nene. Nagpasya silang lumusong, naniniwalang kaagad Siya lang ang hindi marunong. Kahit ilang beses din matutuyo ang kanilang damit. na siyang tinuruan—pinapakita ng mga pinsan ang Sa kalagitnaan, namataan nila ang hanay ng mga pagkapilok ng kanilang mga dila—hindi pa rin niya sundalong Amerikano sa kabila ng pampang. magaya. SIPI MULA SA NOBELANG ANG LUMBAY NG DILA GENEVIEVE L. ASENJO 65

Papasok na sila sa bahagi ng Gamad na watak- kamote, kalabasa naman sa kaliwa at sa unahan, watak ang kabahayan. Naglalakihang marapait, nagtataasang damo kasama ang mga puno ng kumpol ng mga damong-panggamot at crotons, birds of paradise, ang lila at puting nagtataasang punongkahoy na may naglalambiting bougainvillea. mga baging ang nagpapalamuti sa magkabilang gilid Binati sila ng mga paniki mula sa mga butas ng ng batuhing kalsada. kisame’t bubong. May nakita rin silang maliliit na “Saan na ang Lolo?” Tanong niya. Bumababa ahas. Kapag kulay-lupa, hindi raw ito makamandag na sila sa talahiban. Pinapalid ng hangin ang kaya huwag pukulin ng bato, sabi ng tiyo. Hayaan kanilang buhok. Lumalampas na sa kabundukan lang at gagapang din ito papalayo. Ngunit dapat ang kanilang paningin, nagpapahinga sa payapang mag-ingat sa kulay-pula na mala-tatsulok ang ulo. dagat sa malayo kung saan parang nakatungtong Ito ang nanunuklaw. Gayunman, makamandag o ang mga ulap. hindi, pareho itong hayok sa sisiw. At may alam “Makikita n’yo mamaya,” sagot ni Fely. daw na orasyon ang kanyang tiya at tiyo upang “Pati ang Lola Anyag?” hindi matuklaw ng ahas na ito. O makagat ng kahit “Lola Asun n’yo na ang kasama niya.” ano mang insekto at hayop, lalo na ng asong ulol. Parang pagkagat sa nilagang mais ang Malapad na kahoy ang pintuan, iyong katulad pagbigkas dito ng kanyang tiya, bumabaon. ng sa simbahan ngunit hindi ganoon kabigat at Hinaplos nito ang kanyang apple-cut na buhok. maukit sa disenyo. Hinila ng kanyang Auntie at “Bata ka pa, huwag ka munang masyadong mag- Uncle ang lubid, saka itinulak nang malakas ang isip at maaga kang tatanda.” Marahan siya nitong pinto. tinulak upang magpatuloy sa paglalakad, upang Tumambad kay Sadyah ang sahig na bato. bilisan ang mga hakbang. Kulay-lupa. May nakaimbak na mga tabungos, Sa unahan, may nakitang pugad ang mag-ama. iyong iniimbakan ng aning palay. Maraming sako Apat na maliliit na abuhing itlog. Sa maya ito, sabi na may lamang mga binhi at buto ng kung anu- ng tiyo. Hinugot nito ang kulay kake na panyo sa anong tanim. May karosa, kung saan nakapatong bulsa ng shorts. Ibinalot dito ng tiyo ang mga itlog ang mga gamit sa lupa tulad ng piko, pala, bara, saka pinasok sa bitbit na supot. itak. May patong-patong na mga baul. Sa paanan Sa unahan, namimitas si Nene ng mga hinog na nito, kusina at banyo. May mahabang mesang bayabas. Sinalihan nila ito ng tiya. kahoy na may anim na upuan. Maalikabok. Tahimik silang kumakagat ng bayabas pababa Semento ang dingding na parang may bumubulong sa ilog. Nasa kabila na ang malaking bahay, ang na mga kaluluwa. May kataasan ang kisame. Sa haunted house. Nasa bunbunan nila ang araw. gilid, may hagdan. Kataka-takang matibay pa ito. Ibon sa dibdib ang kanyang pananabik. Hindi sila pinaakyat ng tiya. Mamaya na, kung May tulay na kawayan. Sira ito. Ayaw ng bibihis na sila. Maghanda raw muna sila. kanyang Uncle na magbakasakali. Baka raw Naging pananabik ni Sadyah ang malaman kung mapasmo. Kaya tumawid-lukso na lamang sila sa ano ang naroon sa itaas ng bahay. Ngunit natakot nakahilerang naglalakihang bato. din siyang umakyat mag-isa. Baka may multo nga Pinangarap niyang makakita rin ng isang tulad ng banta ng kanyang mga pinsan. malaking itlog na nakalutang sa gitna ng ilog. Naalala niyang inutusan ng kanyang Auntie si Taga-buko-buko lamang nila ang tubig. Bongbong na umakyat ng buko. Sumunod siya. Naghiyawan sila nang mamamataan ang Taga-pulot. Nahirapan siya sa pagbubuhat ng mga mayayabong na mga punong lumilikop sa malaking bukong iyon. Naging lakas niya ang pag-iisip na bahay. Napapalibutan din ito ng nangangalawang may gahum din siya tulad ng kanyang Lola Anyag. na barbed wire. Pagpasok, isang malawak na Adobong manok ang kanilang baon at hardin. Sa kanan, namumukadkad ang manzanilla, napakasarap ng tanghaliang iyon sa bukong herba buena, oregano, lampunaya. Okra, sili, kanilang naging tubig. 66 IDEYA VOL. 10 NO. 2

Magtatakipsilim na noon. Kumukukot siya ng mais Pero ang hindi niya makalilimutan ay ang sa bilao mula sa isa sa mga sakong nakaimbak. malaking larawan pagbungad sa hagdan. Hambog Pang-bubod sa manok sa Barasanan. Naghahanda itong nakasabit sa dingding sa harapan, na parang si Nene ng kingke, iyong ilawang gaas. Si ito lang ang buhay sa lahat ng mga gamit doon. Bongbong naman ng Petromax, tawag nila sa Napakalaki nito at napakabigat kaya hindi naitawid ilawang gasera. May narinig siyang sipol. Tatlong ng ilog at nai-akyat ng mga burol papuntang beses. Sumilip siya sa bintana. Nakita niya ang Barasanan. Ito ang nakakuwadrong black and kanyang Auntie at Uncle na patungo sa white portrait nina Marcelo at Anyag. tarangkahan na kawayan ng bakod na barbed wire. Nangilabot siya. Kahit saang dako siya Binuksan nila ito. pumuwesto, naroon sila’t nakatingin sa kanya. Katamtaman ang taas at laki ng matandang Pakiramdam niya, isang pagkakamali lang niya, lalaking pumasok. May pagtatahip sa kanyang lalabas ang mga ito sa kuwadro at pagsasabihan dibdib, nagsasabing iyon ang kanyang Lolo siya. Hindi niya ito binanggit sa mga pinsan. Ayaw Marcelo. Hawak-kamay nito ang isang magandang niyang magkaroon sila ng dahilan para lalo siyang matandang babae. Naka-purontong. Naka- takutin. bandana. Alam niya ring iyon si Asun. Nagbihis sila ni Nene sa kanilang magandang May mga kasama silang tatlong lalaki, puro damit at nagpulbo ng Mimi habang nag-uusap ang nakahawak ng armalite. matatanda sa ibaba. Hanggang sa tinawag silang Pagkatapos may isa pang babae, dalagita. manaog para sa hapunan. Maganda ito at mukhang artista sa kanyang suot May dalang pagkain ang mga bisita. Inabutan na pantalon at blusa. Walang nabanggit ang silang magpinsan ni Asun ng mga supot ng kanyang Auntie tungkol sa dalagitang ito. Ngunit biskwit. sa tahip ng kanyang dibdib, alam niyang isa itong kadugo. Ipinitik ng kanyang utak ang maraming Natulog sila sa banig, magkakatabi-tabi, sa tanong: Patay na ba ang kanyang Lola Anyag? Saan pangalawang palapag na iyon. Maliban sa tatlong sila nanggaling? Ano ang pakay ng mga ito sa guwardiya sa ibaba sa piling ng karosa at mga sako. Nasuli? Dahil para bang anumang oras, may sasalakay. Inilapag niya ang bilao at nagmano sa Ganito rin ang pagmamatyag na nararamdaman dalawang matanda. Pagkatapos binulungan siya niya sa mga balikwas ng kanyang Auntie at Uncle. ng tiya na umakyat, sumunod kay Nene na may Gayundin ng kanyang Lolo na sa kanyang patagilid dalang kingke at nasa hagdan na. Ipinasok niya na pagkahiga, nakita niyang nakaupo sa tumba- sa sako ang nakukot na mais at inilagay sa isa tumba. Humuhulagpos, sumusuhot ang paningin sa pang sako ang mga natira, kasama ang bilao. Saka mga dingding at bintana; lumalagpas sa ilog at mga umakyat. puno ng Nasuli ang pag-iisip. Malawak ang unang palapag na iyon. Tabla ang Nahuli ng matanda ang pakislot-kislot niya sa sahig. Sa kanan, may lancena. Ito ang sabi ni banig. Tinawag siya nito—siya, si Sadyah, anak Nene, sa aparador na pinaglalagyan ng mga ng kanyang si Leandro. Bumangon siya, balot ng babasaging pinggan at kubyertos. China. Pero kumot, saka paluhod na lumapit sa paanan ng noong panahong iyon, wala na itong laman. Ang matanda at nagmano. tutuo, nabubulok na, tulad ng mga bintanang-capiz. “Talo si Marcos, apo,” sabi ng kanyang Lolo. Sa kaliwa, may sala na may antigong salamin saka Tinawag siya nitong apo. Napakasarap n’yon dalawang tumba-tumba. Iyong isa, butas na ang sa kanyang pandinig, parang lawiswis ng kawayan. upuang habi sa rattan. May apat na kuwarto na Nakaupo ang matanda sa sira-sirang tumba-tumba matagal nang binulok ng hangin, hamog, araw, ulan. na iyon, at nahuli niya ang pangingilid ng luha nito. Kaya hindi kataka-takang sa ibaba tumitigil ang Nasisiguro niyang umiiyak ito—ang kanyang Lolo mga tao. Marcelo. SIPI MULA SA NOBELANG ANG LUMBAY NG DILA GENEVIEVE L. ASENJO 67

Gusto niyang itanong kung sino si Marcos. Hindi niya ito nabigkas. May hinugot ang matanda sa bulsa. Akala niya panyo. Hindi. Isang papel: 20 pesos, at inabot sa kanya! Nakangiti ang kanyang Lolo, pagkatapos ginulo-gulo nito ang kanyang buhok at marahan siyang itinulak para bumalik sa pagtulog.