Lucius Annaeus Cornutus' , in Confrontatie Met Silius Italicus' Praktijk
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Lucius Annaeus Cornutus’ ’EpidromhEpidromh\\\\ tw=n katakata\\\\ th\th \\\nn ‘EllhnikhEllhnikh\\\n\n qeologi/an paradedome/nwn , in confrontatie met Silius Italicus’ praktijk Klaas Bentein Scriptie voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, voor het behalen van de graad van Licentiaat in de Taal- en Letterkunde: Latijn en Grieks. Academiejaar: 2006-2007 Universiteit Gent Petite hinc, puerique senesque, finem animo certum miserisque uiatica canis. (Persius, Sat. V, 64-65) Voorwoord Daar deze verhandeling het resultaat is van een langdurig proces waarbij ook anderen betrokken waren, vind ik het nodig enkele mensen te bedanken die mij bijgestaan hebben. Mijn dank gaat in de eerste plaats uit naar dr. Y. Maes bij wie ik te allen tijde terecht kon. Onze gesprekken waren voor mij zeer waardevol. Zijn aanmerkingen en suggesties hebben dan ook voor een groot deel bijgedragen aan het uiteindelijke resultaat. Daarnaast ben ik ook de mensen uit mijn omgeving – die ik hier niet zal opsommen – zeer erkentelijk. Hun aanwezigheid vormde een onmisbare ruggensteun en doet dat nog steeds. Ik hoop hiertoe ook alle professoren van de vakgroep te mogen rekenen, wier inzet ik hopelijk niet al te vaak tekort deed. Mijn oprechte dank aan allen die hun steentje hebben bijgedragen, Klaas Inhoudsopgave Inleiding 6 Hoofdstuk I: Lucius Annaeus Cornutus en zijn werk in hun context geplaatst 8 1. Leven 8 2. Werk 12 2.1.Filosofische werken 13 2.2.Grammaticale werken 14 2.3.Retorische werken 17 2.4.Onechte werken 17 3. De ’Epidromh/ 18 3.1.Algemeen 18 3.2.Titel 19 3.3.Eenheid/ echtheid 19 3.4.Structuur en inhoud 20 4. Cornutus’ onderwijs 23 4.1. Algemeen 23 4.2. Ludi magister, grammaticus, rhetor en philosophus 26 5. Cornutus en het politieke klimaat van zijn tijd 34 5.1. Cornutus en de oppositie 35 5.2. Politiek in Cornutus’ ’ Epidromh /? 48 6. Samenvatting 55 Hoofdstuk II: ’Allhgori/a 58 1. Algemeen 58 1.1. Genre 58 1.2. Allegorie en allegorese 59 1.3. Metafora continuata 61 1.4. Metafoor en allegorie 64 1.5. De lezer 65 2. Overzicht 66 2.1. Voorstoïcijnse periode 66 2.2. Stoïcijnse periode 69 3. Cornutus’ tijdgenoten 94 3.1. Heraclitus 94 3.2. Chaeremon van Alexandrië 95 3.3. Pi/nac of tabula van Cebes 95 3.4. Ps.-Plutarchus 96 4. Kritiek op allegorie en allegorese 97 5. Samenvatting 102 Hoofdstuk III: Cornutus’ '''Epidromh/'Epidromh/ en Silius’ Punica: een confrontatie 104 1. Leven 104 2. Werk 107 2.1. Algemeen 107 2.2. Bronnen 108 3. Epiek: de goden 109 4. Werkwijze 112 5. Vergelijkend onderzoek 112 5.1. Juppiter-Zeus 112 5.2. Juno-Hera 123 5.3. Hercules-Heracles 128 6. Conclusie 132 7. Samenvatting 139 Algemene conclusie 141 Appendix 144 Bibliografie 152 Inleiding 1. Opzet In deze licentiaatsverhandeling zal ik het hebben over Lucius Annaeus Cornutus , een figuur die voor het merendeel van de moderne geleerden een onbekende is, ook al bekleedde hij dan een prominente plaats in het Romeinse “culturele” landschap van de eerste eeuw na Christus. Men hoeft zich evenwel niet persoonlijk aangevallen voelen: hoofdverantwoordelijke is niet zozeer onze négligence als wel het ontbreken van veel primaire (en bijgevolg ook secundaire) bronnen. Om aan dit euvel te verhelpen, stel ik mij in het eerste hoofdstuk tot doel leven en werk van Cornutus te “reconstrueren” en in hun juiste context te plaatsen. Met reconstructie bedoel ik dan in de eerste plaats een coherent en volledig exposé van de beschikbare informatie. Naar een filosofisch geschrift, de ’Epidromh\ tw=n kata\ th\n ‘Ellhnikh\n qeologi/an paradedome/nwn , dat in tegenstelling tot de rest van de werken als bij wonder volledig bewaard is gebleven, zal bijzondere aandacht uitgaan. Een klaar en duidelijke uiteenzetting van de gegevens is zeker en vast noodzakelijk, maar vertelt ons vaak ook weinig. Ik tracht daarom het geheel in zijn juiste context te plaatsen. Dit kan niet alleen bepalend zijn voor een juiste interpretatie van de weinige ons beschikbare gegevens, maar staat ook toe een breder beeld te vormen van deze persoon en zijn leefwereld. De bronnen zeggen ons dat Cornutus een stoïcijn was uit de turbulente eerste eeuw na Christus die onderwijs verstrekte aan aristocratische jeugd. Rode draad vormen dan ook de thema’s politiek en onderwijs . Centrale vragen zijn onder meer “ Had Cornutus een politieke betekenis? ”, “ Behoorde Cornutus tot de oppositie? ”, “Welke vorm(en) van onderwijs verstrekte Cornutus? ” en “Hoe zag Cornutus’ onderwijs eruit? ”. De schaarsheid van de gegevens vereist daarbij een dynamische aanpak. De vorser moet immers – vanzelfsprekend steeds op gefundeerde wijze – in staat zijn de nodige linken te leggen met ander bronnenmateriaal. Voor een (gewichtig) thema hoeft men die benadering echter in mindere mate te hanteren. Op de vraag “ Wat was de aard van Cornutus’ filosofie?”, kunnen wij een antwoord geven op basis van het bovengenoemd volledig bewaard gebleven geschrift. Omdat de inhoud ervan, stoïcijnse allegorische interpretaties, zeer specifiek blijkt te zijn en dus zeker meer uitleg vereist, en omdat het te bestuderen materiaal ook omvangrijker is, besteed ik er een apart hoofdstuk aan. Het blijft vanzelfsprekend belangrijk een brede kijk 6/164 te hanteren. Ik tracht algemeen de fascinerende verhouding tussen Cornutus, de (stoïcijnse) traditie en Cornutus’ tijdgenoten te vatten. Daar de bronnen ons aangeven dat Cornutus in aanzien stond om zijn (filosofisch) onderwijs leek het mij boeiend op zoek te gaan naar een mogelijke beïnvloeding van zijn kenniskring waartoe de ons (beter) bekende Persius, Lucanus en Silius Italicus behoorden. Dit op basis van de literaire productie van beide partijen. Omdat deze verhandeling bij een dergelijke studie echter iets te omvangrijk zou worden, besloot ik mij te beperken tot een “een confrontatie met Silius Italicus’ Punica ”. Een dergelijke literaire confrontatie kan men vanzelfsprekend niet losweg aanvangen. Enkele fundamentele vragen dienen beantwoord te worden: “ In welke periode is een directe invloed tussen Cornutus en Silius mogelijk?”, “ Wat is de aard van Silius’ literaire werk?”, “Wat kan men vergelijken en op basis waarvan? ”, “ Welke resultaten worden verwacht? ”, “ Waartoe kunnen die resultaten dienen? ”, … . Na deze drie hoofdstukken geef ik een algemene conclusie die een antwoord biedt op het geheel van de hier gepresenteerde onderzoeksvragen. Bij de verhandeling horen ook een appendix en bibliografie. 2. Primaire bronnen Om de bronnen zelf te laten “spreken”, werk ik vaak met citaten uit geschriften van verschillende Griekse en Romeinse auteurs. De primaire bronnen die frequent opduiken, nam ik achteraan in bibliografie op. Ik volg sowieso de standaarduitgaven. Voor de Griekse tekst van de ’Epidromh/ baseerde ik mij op Langs editie uit 1881. Een nieuwe Teubneruitgave is op komst (maar laat nog even op zich wachten). Doorgaans gebruikt men bij verwijzingen een notatie die ik even illustreer: Ep. 33: 70.5 verwijst naar het 33 ste hoofdstuk van de ’Epidromh/ op pagina 70 van Langs uitgave, regel 5. Citaten uit primaire bronnen vereisen vanzelfsprekend ook een correcte Nederlandse vertaling. Die is in de regel van mijn hand, tenzij anders aangegeven. 3. Doelstelling Het is mijn hoop dat deze verhandeling een antwoord kan bieden op de vergetelheid die de geschiedenis een man soms onterecht kan opleggen. Dat wij goed op weg zijn, bewijzen overigens de verschillende studies die de laatste jaren verschenen. 7/164 Hoofdstuk I: Lucius Annaeus Cornutus en zijn werk in hun context geplaatst Erg veel weet men niet over Lucius Annaeus Cornutus , onderwerp van deze verhandeling. De enkele bronnen die het over hem hebben, spreken van zijn aanzien en geleerdheid. De leerlingen en kennissen die hij had, zoals Persius , Lucanus , Silius Italicus en Nero , behoorden tot de sociale bovenlaag van het eerste-eeuwse Rome. De Suda zegt ons ook dat Cornutus een productieve schrijver was op verschillende domeinen. Heden ten dage rest ons echter slechts een steriel 1 filosofisch werk, waarschijnlijk een synthese voor pedagogische doeleinden, van een voor de rest bijna onbekend auteur. Most verwoordde, in wat ondertussen een basisartikel geworden is, deze paradox 2 als volgt: …(until the publication of the Gallus papyrus), there was no other ancient author in whom the contrast between the reputation in antiquity on the one hand and the judgement likely to be formed on the basis of the transmitted writings on the other hand was so glaring (1989, 2015). Sommigen wezen op basis hiervan de ’Epidromh/ af als een geschrift van Cornutus (cf. p. 19-20), maar hoe gegrond is dat eigenlijk? Om duidelijkheid te scheppen in dit alles poog ik in een eerste deel van dit hoofdstuk Cornutus’ biografie te “reconstrueren” op basis van het bestaande bronnenmateriaal. Daarna geef ik een overzicht van Cornutus’ werken - grotendeels een opsomming van titels - waarbij mijn aandacht vooral uitgaat naar de ’Epidromh/. 1. Leven Volgens de Suda (s.v. Kornou=toj vol. 3, p. 159, 13-15 Adler) werd Lucius Annaeus Cornutus 3 geboren in Leptis Magna, Libië. Precieze data zijn niet bekend, maar over het algemeen neemt men aan dat hij rond 20 n. Chr.4 geboren werd en dat hij stierf in de jaren 80/90 5. Zijn leven beslaat dus min of meer de (turbulente) eerste eeuw van onze tijdrekening. 1 Een typering afkomstig van Otto Jahn (1843, xii). 2 Cf. ook Stroux (1931, 355), González (1994, 472) en Döpp (2003, 35). 3 De volledige naam is terug te vinden bij Charisius gramm. 1, 127, 19 Keil. 4 Volgens Reppe (1906, 11) moeten we de geboortedatum voor het jaar 20 plaatsen: Cornutus was Persius’ leraar in 50 na Christus. Het is onwaarschijnlijk dat hij op 30-jarige leeftijd een dergelijk clarissimum munus zou bekleed hebben. 5 Mogelijke terminus post quem vormt een citaat bij Charisius ( Annaeus Cornutus ad Italicum de Vergilio libro X, namque exemplo tuo etiam principes civitatium, o poeta, incipient similia fingere (Gramm.