Powiat Białobrzeski

Tradycja Mazowsza powiat białobrzeski

Przewodnik subiektywny

Mazowiecki Instytut Kultury Warszawa 2015 Autor: Autor:S³awomir Kordaczuk Remigiusz Matyjas T³umaczenie na jêzyk angielski: TłumaczenieMarek Czekañski na język angielski: Marek Czekański Redaktor serii: RedaktorAlicja Jankiewicz serii: (MCKiS) Alicja Jankiewicz (MIK) Redakcja: Redakcja:Ma³gorzata Gucman, Krzysztof Gucman MODESTIA Katarzyna Sarna, Rafał Sarna Redakcja techniczna: ProjektTomasz i Grochowskiopracowanie DTP: Jacek Szymański Zdjêcia: Zdjęcia:S³awomir Kordaczuk Aneta Matyjas, Remigiusz Matyjas Wykorzystano równie¿ zdjêcia Krzysztofa Cabaja, Dariusza Dybciaka, Adolfa Ganiewskiego (Gancwola), Boles³awa Sadowskiego, Grzegorz Szczerbaciuka. Zdjêcia zabytkowych przedmiotów oraz fotograﬁ e archiwalne pochodz¹ ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Siedlcach, Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach i prywatnych kolekcji: Jana Aleksandrowicza, W³odzimierza Bieguñskiego, Ma³gorzaty Borkowskiej, WTadeusza książce Groszka, wykorzystano S³awomira także Kordaczuka, zdjęcia ze Alicjizbiorów Kowalczyk, Krzysztofa Adama Gucmana Krzeskiego, oraz Bogus³awaStarostwa PowiatowegoMitury. w Białobrzegach. Zdjęcia archiwalne pochodzą z zasobów Biblioteki Publicznej Miasta i Gminy w Białobrzegach; szczególne podziękowania autor kieruje do Pani Sylwii Chojnackiej-Tuzimek.Opracowanie graﬁ czne serii: Ciekawych fotografii użyczyła również Gminna Biblioteka Publiczna wStudio Stromcu. Komar, www.komar.com.pl

ISBN 978-83-63427-96-2978-83-63427-02-3 ISBN 978-83-63957-09-4 © Copyright by Mazowiecki Instytut Kultury and authors © Copyright by Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki and S³awomir Kordaczuk

Wydawca:Wydawcy: MazowieckiMazowieckie Instytut Centrum Kultury Kultury i Sztuki ul. Elektoralna 12 00-139 Warszawa www.mik.waw.plwww.mckis.waw.pl

Druk:Agencja DRUKARNIA Wydawnicza ARGRAF„Egros” s.c. ul. JagiellońskaKorotyñskiego 80 23 lok. 56 02-30102-123 Warszawa www.argraf.pltel./fax 22 823 48 78 e-mail: biuro@egros. pl

2 Tradycja Mazowsza 2 Tradycja Mazowsza powiat siedlecki.indd 2 2013-11-30 14:49:28 Spis treści

Od Wydawcy ...... 6

Od Autora ...... 9

Warunki naturalne ...... 12 Rzeki ...... 12 Jeziora ...... 15 Puszcze i rezerwaty ...... 15 Te, co skaczą i fruwają ...... 17 Głazy narzutowe ...... 18 Pieprz indiański ...... 18

Kalejdoskop dziejów ...... 19 Mazowsze za Pilicą ...... 19 Matko Boża Białobrzeska, ratuj! ...... 20 Epizod reformacyjny ...... 21 Wizyta najeźdźców ...... 21 Wizyta swoich ...... 22 Z rycerza organista ...... 22 Polskie porachunki ...... 23 W Przybyszewie ...... 23 Dzielny Kalisz ...... 24 Nad grobem Lindy ...... 24 Rewolwery i bitwy ...... 25 Powstańcze losy ...... 27 Sztandar w stawie ...... 27 Napad na dwór ...... 28 Pożegnanie z Moskalami ...... 28 Nieśność kur po czesku ...... 28 Cywilna banda ...... 29 Cena cudu ...... 29 Mecz ...... 30 Gorący wrzesień ...... 30 Pod niemiecką okupacją ...... 31 Nie wiedzieli… ...... 32 Powrót do macierzy ...... 32

Dziedzictwo kulturowe regionu ...... 33 Symbole krajobrazu ...... 33 W Białobrzegach na moście ...... 33 Kapliczki Szatana ...... 35 Młyny i wiatraki ...... 39 Karczmy ...... 40

Powiat białobrzeski 3 Kultura ludowa ...... 42 Mistrzowie skrzypiec ...... 42 Sami Swoi i inni ...... 42 Festiwal w Wyśmierzycach ...... 43 Kobiety z Błotnicy ...... 44 Szkoła w Czarnocinie ...... 44 Hej, sobótka, sobótka! ...... 45

Herby i symbolika samorządowa ...... 46

Ciekawe postacie związane z powiatem białobrzeskim ...... 48

Przewodnik subiektywny po powiecie białobrzeskim ...... 56 Adamów ...... 56 Biała Góra ...... 57 Białobrzegi nad Pilicą ...... 58 Biejkowska Wola ...... 65 Biejków ...... 67 Bobrek ...... 69 Boska Wola ...... 70 Boże ...... 72 Branica ...... 75 Brzeźce ...... 77 Bukówno ...... 79 Chruściechów ...... 82 Czarnocin ...... 85 Dobieszyn ...... 86 Falęcice ...... 88 Góry ...... 90 Grotki ...... 93 Grzmiąca ...... 94 Jabłonna ...... 96 Jasionna ...... 97 Kadłubska Wola ...... 101 Kaszów ...... 102 Korzeń ...... 104 Kostrzyn ...... 105 Niedabyl ...... 107 Olszowa ...... 108 Pacew ...... 109 Piekarty ...... 111 Promna ...... 112 Przybyszew ...... 117 Radzanów ...... 121 Rogolin ...... 124 Rykały ...... 125 Smardzew ...... 127 Stara Błotnica ...... 129 Stary Gózd ...... 134 Stary Kadłub ...... 135 Stary Kiełbów ...... 136 Stary Kobylnik ...... 138

4 Tradycja Mazowsza Stary Sopot ...... 139 Stawiszyn ...... 140 Stromiec ...... 141 Sucha ...... 144 Szczyty ...... 146 Ulaski Grzmiąckie ...... 148 Ulaski Stamirowskie ...... 149 Wyśmierzyce ...... 150

Oferta turystyczna i kulturalna ...... 153 Informacja turystyczna ...... 153 W trosce o pamiątki przeszłości ...... 154 Przydałoby się muzeum ...... 154 Szkolne izby pamięci ...... 155 Kolekcjonerzy ...... 156 Święta i festyny ...... 158 Majowe Dni Białobrzegów ...... 158 Białobrzeski Festyn Kultur Różnych ...... 159 Wyśmierzyce – historia i teraźniejszość ...... 160 Smaki Zapilicza ...... 161

Welcome to Białobrzegi County ...... 163

Illustrations ...... 164

Indeks geograficzny...... 168

Słowniczek pojęć ...... 169

Wybrane pozycje bibliograficzne...... 17 1

Powiat białobrzeski 5 Od Wydawcy

d 2004 roku Mazowiecki Instytut Kultury wiedzę w tym zakresie, sięgając do publikacji, O(dawniej Mazowieckie Centrum Kultury których tytuły autorzy zamieszczają w Biblio- i Sztuki) publikuje kolejne tomy z serii Trady- grafii. Książka zawiera też Indeks geograficz- cja Mazowsza. Są to monograficzne opracowa- ny, a na końcu Słowniczek pojęć, które wy- nia prezentujące walory historyczne i etnogra- magają zdefiniowania lub objaśnienia (wyrazy ficzne powiatów województwa mazowieckiego. oznaczone w tekście kolorem). Cel jest ambitny, a przy tym trudny – nie tyl- W tym miejscu konieczne są uściślenia ko ze względu na liczbę tomów, jakie chcemy określeń użytych w tytule serii Tradycja Ma- wydać w całym cyklu, ale przede wszystkim ze zowsza. Przewodnik subiektywny. względu na założenia merytoryczne. Mówiąc o tradycji, trzeba uwzględnić wie- Docelowo planujemy wydanie 38 tomów, le elementów – wzorce społeczne, obyczaje, odpowiadających liczbie powiatów w woje- kulturę duchową, charakterystyczne wytwory wództwie mazowieckim. Nie wykluczamy też kultury materialnej – wszystko, co ukształto- publikowania w ramach serii Tradycja Ma- wane w przeszłości, trwa do dziś. Kultywowa- zowsza dodatkowych tomów okazjonalnych nie tradycji polega na przekazywaniu z poko- lub tematycznych: nawiązujących do obcho- lenia na pokolenie istotnych dla danej zbioro- dzonych rocznic, przypominających sylwetki wości wartości kulturowych. znanych i cenionych osób związanych poprzez Sam tytuł serii Tradycja Mazowsza rów- urodzenie lub działalność z Mazowszem, nież traktujemy umownie, trzeba pamiętać omawiających w sposób przekrojowy lub syn- bowiem że granice administracyjne zwykle tetyczny pewne zagadnienia charakterystycz- nie pokrywają się idealnie z historycznie ne dla regionu. ukształtowanymi krainami Polski. W kolej- W publikacjach z serii Tradycja Mazowsza nych tomach serii prezentowane są powiaty Czytelnicy odnajdą opisy najwartościowszych położone w województwie mazowieckim, elementów dziedzictwa kulturowego, przypo- które obejmuje – poza Mazowszem – rów- mnienie wydarzeń historycznych, uwagi doty- nież ziemie innych regionów: część Podlasia czące współczesnych walorów danego obszaru. oraz ziemię radomską. Z kolei pewne obszary W każdym tomie zamieszczamy Przewodnik historycznie mazowieckie znalazły się poza subiektywny – prezentację miejscowości wy- granicami naszego województwa, np. ziemia branych przez autora, a także część zatytuło- łomżyńska. waną Oferta kulturalna i turystyczna – z pro- Podtytuł serii Przewodnik subiektywny pozycjami tras wycieczkowych po powiecie, określa przyjęty przez nas indywidualny spo- opisami potraw regionalnych, itp. Również sób prezentowania regionu. Całość prac doku- turyści zagraniczni powinni być usatysfakcjo- mentacyjnych i wydawniczych przewidywana nowani informacjami w języku angielskim: jest na kilka lat, założyliśmy więc, że różni wyczerpującym streszczeniem zawierającym autorzy wyeksponują inne elementy tradycji. wiedzę niezbędną dla pełnej prezentacji po- Tę różnorodność i subiektywizm opisu w powiatu, tłumaczeniem podpisów ilustracji. szczególnych tomach serii traktujemy jako jej Zdajemy sobie sprawę, że nie jesteśmy dodatkowy walor. w stanie omówić wszystkich zagadnień histo- Dużym atutem serii jest aktualność danych rycznych, społecznych i kulturowych, prze- na temat „kondycji tradycji” w danym powie- szłości i współczesności regionu oraz dziejów cie. Cykl wydawniczy nie jest długi, więc ob- poszczególnych miejscowości. Zaintereso- serwacje, opisy i wnioski autora Czytelnik po- wani Czytelnicy bez trudu rozszerzą swoją znaje już po kilku miesiącach.

6 Tradycja Mazowsza Zamiarem omawianej serii wydawniczej ności, ginące zawody. Zadaniem autorów jest jest ukazywanie różnorodności i bogactwa opisanie tych elementów dziedzictwa kultu- dziedzictwa kulturowego województwa ma- rowego, które w sposób szczególnie wyraźny zowieckiego. By to osiągnąć, trzeba zaprezen- świadczą o przeszłości tych ziem i które mają tować przeszłość obecną we współczesności, znaczenie dla dzisiejszej świadomości histo- a więc przede wszystkim zabytki architektury, rycznej społeczeństwa. zdobnictwo ludowe, pewne niematerialne dobra kultury, nazewnictwo, tradycyjne umiejęt- Wydawca

1 Most w Białobrzegach

Powiat białobrzeski 7 8 Tradycja Mazowsza Od Autora

Czy pamiętasz, jak to było w Białobrzegach nych. Nagrobne inskrypcje mówią, że dla Za- nad Pilicą? pilicza szczególnie bolesnym doświadczeniem Ty mówiłaś, że mnie kochasz, że inni była II wojna światowa, która zostawiła tutaj chłopcy się nie liczą. znacznie więcej krwawych śladów niż choćby w powiecie grójeckim. O znaki historii dba- Miasto Białobrzegi i cały powiat białobrze- ją ludzie, którzy z pietyzmem podchodzą do ski, położony w południowej części wojewódz- wszystkiego, co białobrzeskie, co buduje lo- twa mazowieckiego, głównie na tzw. Zapili- kalną wspólnotę. Działają w pojedynkę lub ra- czu, to jednak coś więcej niż przywołany hit zem – w ramach Białobrzeskiego Towarzystwa zespołu Redox. Meandrująca rzeka Pilica, Kulturalnego, Stowarzyszenia Stromiecczy- czyste powietrze, przejrzyste wody, mokradła zna, Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Radza- z żeremiami, lasy o cennym drzewostanie, nowskiej czy Towarzystwa Przyjaciół Ziemi pełne pomników przyrody i grzybów, maje- Wyśmierzyckiej. Owocem społecznej działal- statyczne jabłonie, w których cieniu pasą się ności są artykuły, książki, tablice pamiątko- jałówki, łąki, na których konie i krowy skubią we – wszystko, co pomaga w budowie lokal- trawę. nej tożsamości historycznej. Wydaje się, że Atutem niewielkiego pod względem tery- w ostatnich latach w Białobrzeskiem szczegól- torialnym powiatu białobrzeskiego – dostrze- nie kultywuje się pamięć Dionizego Czachow- galnym już na pierwszy rzut oka – jest przyro- skiego – bohatera powstania styczniowego – da, dająca możliwość ucieczki od cywilizacji. czy płk. Ryszarda Kuklińskiego – przez wielu Piękna zieleń nie powinna jednak uśpić czuj- postrzeganego jako symbol walki z reżimem ności tropiciela pamiątek przeszłości i ludz- komunistycznym. kich losów. Skarbem tej ziemi są zabytki sa- Piszący te słowa jest pod wielkim wraże- kralne, m.in. drewniane kościoły w Bukównie niem powiatu białobrzeskiego. Współpraca i Jasionnie, bazylika Matki Bożej Błotnickiej z Mazowieckim Instytutem Kultury umoż- w Starej Błotnicy czy kościół w Stromcu – jed- liwiła mu bowiem nostalgiczny powrót do na z największych świątyń na mazowieckiej krainy dzieciństwa. Jechało się tam przez nie- wsi. Szkoda, że tak niewiele pamiątek kultury ziemski most łączący dwa światy: warszawski materialnej pozostało po ziemiaństwie. Część i radomsko-kielecki. Autor nie myślał wów- siedzib ziemiańskich, jak dworki w Zacha- czas, że Białobrzeskie to także stara ziemia rzowie i Branicy (gm. Radzanów), ostatecznie mazowiecka! Liczyły się tylko słynne lody uległa dematerializacji się w 2. połowie XX Gruszczyńskich i radzieckie znaczki z hoke- stulecia. Straciliśmy też niezwykłą karczmę istami, które można było kupić w kiosku Ru- w Promnie i wiele innych cennych zabytków chu przy ul. Krakowskiej. wyznaczających historyczną topografię regionu. Dzieje tej ziemi, pełne heroizmu i tragizmu, Remigiusz Matyjas najprościej odczytać na cmentarzach parafial- Zaborów, 2 czerwca 2015 r.

Powiat białobrzeski 9 10 Tradycja Mazowsza Promna

Stromiec Białobrzegi

Wyśmierzyce

Radzanów Stara Błotnica

2 Mapa powiatu białobrzeskiego 3 Powiat białobrzeski na mapie województwa mazowieckiego

Powiat białobrzeski 11 Warunki naturalne Rzeki

4 5

4 Pilica pod Białobrzegami, czyli inspiracja dla malarzy i poetów 5 Na plaży w Białobrzegach 6 Dyga w Stromcu. Mieszkańcy zapytani o rzekę Dygę z uśmiechem odpowiadają: „Tak, mamy rzekę. To jest właśnie ten strumyk”

arosław Iwaszkiewicz uznał ją za szczegól- wynurzają się ponad jej lustro jako piaszczyste Jnie poetycką, najwdzięczniejszą z naszych plaże. Jedne wędrują z biegiem rzeki, drugie za- rzek. Pilica (319 km), bo o niej oczywiście nikają, trzecie powiększają się i przekształcają mowa, to największy lewobrzeżny dopływ Wi- w wyspy. Taka wyspa, po porośnięciu trawą, sły. Przepływa w obrębie powiatu z zachodu na wierzbą i olchą, staje się częścią koryta rzeki. wschód na odcinku 35 km, za Białobrzegami Pilica jest piękna w każdym wcieleniu, tak- kierując się na północny wschód. Miejscami że wtedy, gdy pokazuje okrutną moc. Wiosną – osiąga szerokość do 100 m. podczas puszczania lodów – i latem – w czasie Jest trwałym elementem krajobrazu, choć dużego deszczu – potrafi rozlać się na okolicz- nieraz zmieniała bieg. Świadectwem tego są ne łąki i pola. Mimo wszystko nie da się bez liczne starorzecza w okolicach Białobrzegów niej funkcjonować. czy Brzeziec, a także Stara Pilica i Pieczy- Była rzeką graniczną: pomiędzy zaborami skowa Rzeka pod Wyśmierzycami – dawne pruskim i austriackim, pomiędzy guberniami koryta rzeki, płynącej kiedyś znacznie bliżej radomską i warszawską, pomiędzy strefami oku- tej miejscowości niż obecnie. Uwodzicielską pacyjnymi niemiecką i austriacką, pomiędzy wo- malowniczość Pilicy współtworzą: zakola, by- jewództwami warszawskim i kieleckim, wreszcie strza, plosa oraz liczne wyspy zarastające ro- wyznaczała północną granicę Białobrzegów. ślinnością. Szczególnie poetycki wymiar mają Odgrywała dużą rolę w życiu gospodarczym. piaszczyste ławice. Gdy stan wody jest niski, Jeszcze w 1860 r. transportowano nią drewno

12 Tradycja Mazowsza budowlane i opałowe, wapno i sól. W Biało- Edmund Gutkiewicz, mistrz Polski i wice- brzegach znajdowała się winduga, z której mistrz świata w wędkarstwie spławikowym, spławiano towary na tratwach budowanych wynalazca spławika „Dysk”, zarazem właści- z miejscowych drzew. ciel białobrzeskiej firmy GUT-MIX produku- Była karmicielką, choć z czasem łowienie jącej artykuły wędkarskie. W wędkarstwie wy- ryb stało się przedmiotem sportowej rywali- czyn sportowy nie jest jednak najważniejszy. zacji. W 1937 r. w województwie kieleckim Bliski kontakt z przyrodą – wspominał Roland zarejestrowano stowarzyszenie pod nazwą Wielgomas – wynagrodził mi wszelkie nie- Kółko Sportowo-Wędkarskie Pilica w Biało- powodzenia. Rechot żab, zapach traw, chłód brzegach Radomskich. Po II wojnie światowej rosy na stopach, wschody i zachody słońca, przekształciło się ono w Koło Nr 1 Polskiego widok gęsi, krów i koni pasących się w opa- Związku Wędkarskiego. Obecnie w Białobrze- rach mgły, piękne malarskie pejzaże tkwią gach działa także Koło Nr 19 PZW „Syrenka”. w mojej pamięci do dnia dzisiejszego. Białobrzescy miłośnicy spławika od lat Po wyprawie na ryby można opalać się na budują etykę i kulturę wędkarską. Jeden plaży usytuowanej opodal żelbetowego mostu z punktów regulaminu wewnętrznego z 1949 r. albo popływać na kajakach wypożyczonych przypominał, że: nie wolno łowić na wędkę w stanicy białobrzeskiego Powiatowego Wod- w niedziele i święta w promieniu 1 kilometra nego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego. od kościoła, od godziny 10-tej do 13-tej oraz Borówka (15 km) – lewy dopływ Ryko- w ciągu dnia w 1-szym dniu Wielkiejnocy lanki. Wypływa na wschód od wsi Julianów i dniu Bożego Ciała… Obecnie walczy się w powiecie grójeckim i płynie na południe, aż z kłusownictwem, zarybia się Pilicę i pobliskie w pobliżu Broniszewa wkracza na teren gmi- zbiorniki wodne. Z Białobrzegów pochodzi ny Promna. Następnie wije się w kierunku

7 Rzeka Pierzchnia w pobliżu Białobrzegów

Powiat białobrzeski 13 8

8 W Nowym Przybyszewie (gm. Promna) rzeka Borówka współtworzy niemal bajkowy pejzaż 9 Rzeka Dylówka przepływająca przez wieś Sanki (gm. Promna)

południowo-zachodnim przez Lekarcice, Pie- w okolicach Białej Góry zasilić Pilicę. Jest sie- karty i Nowy Przybyszew, wreszcie w okolicach dliskiem bobrów, norki amerykańskiej, wydry Przybyszewa uchodzi do Rykolanki. Jej długość i ptactwa wodno-błotnego. na obszarze powiatu białobrzeskiego to 10 km. Dylówka (11 km) – rzeka stanowiąca górny Dyga (ok. 19 km) – prawdy dopływ Pilicy. bieg Rykolanki. Wypływa ze wsi Kozietuły w po- Wypływa z Puszczy Stromieckiej, z okolic wiecie grójeckim, płynie w kierunku południo- Grabowego Lasu. Nie sposób dokładnie wska- wym, żeby w Rykałach znaleźć się już w gminie zać jej źródła, gdyż w górnym biegu często wy- Promna, a przed Przybyszewem połączyć się ze sycha i korzysta z rowów melioracyjnych. Pły- swoim lewym dopływem Borówką i – już jako nie w kierunku północnym, przechodzi przez Rykolanka – wpaść do Pilicy. W powiecie biało- Ksawerów Nowy, na wschód od Ksawerowa brzeskim płynie na odcinku 4,5 km. Starego przepływa pod drogą krajową nr 48, Mogielanka (38,6 km) – lewy dopływ Pili- po czym skręca na zachód, zatacza szeroki łuk cy. Bierze początek w okolicy wsi Wilcze Śred- i mijając po drodze wieś Pokrzywna, mean- nie k. Błędowa, płynie przez teren powiatu druje w kierunku północno-wschodnim, by grójeckiego, a do Pilicy uchodzi już w gminie

14 Tradycja Mazowsza Promna – w pobliżu wsi Osuchów. Jej długość bardzo urokliwa. Nazwę wzięła zapewne od w granicach powiatu białobrzeskiego wynosi wsi Pierzchnia (gm. Stara Błotnica). zaledwie kilkaset metrów. Rykolanka, inaczej Rykalanka (19,8 km) Pierzchnia, inaczej Pierzchnianka (ok. 24 km) – lewy dopływ Pilicy, do której wpływa w oko- – prawy dopływ Pilicy. Źródła nie są jedno- licach Przybyszewa. Po drodze zbiera wody Bo- znacznie określone. Wypływa gdzieś z okolic rówki i Dylówki. wsi Ocieść (gm. Radzanów), czyli z połu- Tymianka (23 km) – lewy dopływ Radom- dniowego krańca powiatu białobrzeskiego. Jej ki. Początek bierze w okolicach Kadłubskiej wody zmierzają w kierunku wschodnim przez Woli (gm. Radzanów), płynie południowym Bukówno, Rogolin i Pierzchnię, za którą rze- skrajem powiatu białobrzeskiego w kierunku ka skręca na północ i płynie przez Stawiszyn, wschodnim, aby w okolicach Starego Sopotu obok Suskiego Młynka, aby w okolicach Bia- skręcić na południe i wpaść do Radomki w Je- łobrzegów przeciąć drogę krajową nr 48 i po dlińsku, już w powiecie radomskim. Posiada ok. 2 km ujść do Pilicy. Ma kilka bezimien- wiele bezimiennych dopływów, wykorzystuje nych dopływów. Przemierza tereny wiejskie rowy melioracyjne. Jej długość w granicach po- i leśne o dość dziewiczym charakterze. Jest wiatu białobrzeskiego wynosi 16 km. Jeziora

W dolinie Pilicy występują obszarowe obiek- XX w. w pobliżu Wyśmierzyc wyróżniano je- ty hydrograficzne zwane jeziorami. Są to sta- ziora: Ostrowcowe, Biała Woda, Wielkie Jezio- rorzecza Pilicy, które nieraz zmieniają się ro i Wilcze Gardło. w bagna i zarastają szuwarami. Na początku Puszcze i rezerwaty

Puszcza Stromiecka (inaczej Stromecka) lasów, zakładali wsie, trzebili przychodzące zajmuje wschodnią część powiatu. Jest to ob- tutaj z puszcz radomskich sarny i jelenie, nad- szar graniczący od wschodu z Wisłą, od zacho- używali przyznanego im przez króla Zygmun- du z dzisiejszą drogą krajową S7 (względnie ta Augusta wieczystego prawa wolnego wyrębu z rzeką Pierzchnią), od południa z Radomką, drzewa. W latach 1617–1620 skonstatowano od północy z Pilicą. Puszcza pierwotnie była duże zmniejszenie się obszaru puszczańskie- własnością książąt mazowieckich, a potem go: kiedyś stanowił prostokąt o wymiarach królów polskich – stanowiąc część niegro- 24 km na 16 km, a na początku XVII w. już dowego starostwa stromieckiego (z siedzibą tylko 8 km na 4km. w miejscowości Stromiec). „Gajownicy” odpo- Wskutek nasilenia wyrębów oraz znisz- wiadali za lasy, natomiast „łownicy” za zwie- czeń wojennych w XIX i XX w. dziś pozostały rzęta i organizację łowów dla króla lub jego z Puszczy Stromieckiej dwa fragmentaryczne gości. Mieszkańcy wsi królewskich zaopa- pasy lasów: południowy – wzdłuż działu wod- trywali się tu w drewno opałowe i budulcowe nego między Pilicą i Radomką – oraz północny (w razie pożaru zagrody), wypasali w lasach – wzdłuż Pilicy. O rabunkowym charakterze bydło i trzodę. wyrębu świadczy istnienie na odcinku 10 km Dzierżawcy stromieckiego starostwa nie- aż czterech wsi o nazwie Budy (Brankowskie, grodowego nie byli w stanie zachować puszczy Michałowskie, Boskowolskie – obecnie wieś w jej w pierwotnych granicach. W latach 60. Krzemień – oraz Grzegorzewskie). XVI w. żalono się na „panów sąsiadów”, którzy Na terenie Puszczy Stromieckiej w granicach samowolnie anektowali poszczególne części powiatu białobrzeskiego można wyróżnić trzy

Powiat białobrzeski 15 10

10 Droga leśna w Puszczy Stromieckiej

duże kompleksy leśne: uroczysko „Stachów” chowania zbiorowisk łęgowych oraz grądu (drzewostany sosnowe i sosnowo-dębowe), niskiego z wielogatunkowym drzewostanem uroczysko „Ksawerów” (bory i lasy mieszane pochodzenia naturalnego. Panuje tu olcha na suchych, często wydmowych siedliskach) z domieszką dębu, lipy, wiązu, brzozy, jaworu i uroczysko „Majdan” (zob. rezerwat „Majdan”). oraz sosny. Historyczny teren Puszczy Stromieckiej, Puszcza Pilicka, inaczej Lasy Spalskie – to poza niewielkimi skrawkami lasu stanowiący- bory porastające tereny po obu stronach Pilicy mi własność prywatną, zarządzany jest przez w rejonie Tomaszowa Mazowieckiego. Kiedyś Nadleśnictwo Dobieszyn. Nadleśnictwo gospo- były to lasy królewskie, potem rządowe, w któ- daruje w sumie na powierzchni 15 254,67 ha, rych urządzano reprezentacyjne polowania. z czego 7559,28 ha znajduje się na terenie po- Pozostałości puszczy spotykamy także w za- wiatu białobrzeskiego. W białobrzeskiej części chodniej części powiatu białobrzeskiego – na Puszczy Stromieckiej są dwa rezerwaty przyrody. południe od rzeki Pilicy, głównie w gminie Rezerwat „Starodrzew Dobieszyński” Wyśmierzyce i w północnej części gminy Ra- (9,18 ha) – utworzony w 1990 r. w pobliżu osa- dzanów. dy Dobieszyn, w Leśnictwie Ksawerów, w celu Rezerwat „Sokół” (111,61 ha) – utworzo- zachowania unikatowego fragmentu Puszczy ny w 1995 r. na terenie gminy Wyśmierzyce, Stromieckiej, obejmującego starodrzew dębo- w Nadleśnictwie Grójec, w celu ochrony zespo- wo-sosnowy naturalnego pochodzenia. Część łów roślinnych z panującym jesionem wynio- drzewostanu posiada budowę dwupiętrową. słym. Rosną tu także dęby, z których najstarsze Rezerwat przyrody „Majdan” (50,79 mają ok. 300 lat. Występują wawrzynek wilcze- ha) – utworzony w 1990 r. na terenie gminy łyko oraz kilka gatunków storczyków, gniazdu- Stromiec, w obrębie Dobieszyn, w celu za- ją m.in. bocian czarny i trzmielojad.

16 Tradycja Mazowsza Te, co skaczą i fruwają

11 12

11 Bocianie gniazdo w Brzeźcach 12 Bocian na słupie w Grotkach

W powiecie białobrzeskim spotyka się wymi. Nadleśnictwo organizuje polowania m.in. jelenie, sarny, łosie (przychodzą dla myśliwych krajowych i zagranicznych z Puszczy Kozienickiej) i nawet daniele na daniele, sarny, dziki i kaczki. – ssaki z rodziny jeleniowatych o wyglądzie W powiecie białobrzeskim występuje i trybie życia podobnym do jelenia szlachet- ok. 120 gatunków ptaków, w tym: bażant, bąk, nego, pochodzące z Azji Mniejszej i szcze- błotniak stawowy, bocian biały, bocian czarny, gólnie rozpowszechnione na obszarze śród- brodziec piskliwy, cietrzew, cyranka, derkacz, ziemnomorskim. Nad Pilicę sprowadzono dziwonia, jastrząb, kania, krogulec, kruk, ku- je na początku lat 50. XX w. za sprawą Mini- ropatwa, myszołów, perkozek, perkoz, prze- sterstwa Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego. piórka, remiz, rybitwa zwyczajna i białoczel- Nadleśnictwo Dobieszyn posiada zagrodę na, rybitwa czarna, sieweczka obrożna, stru- adaptacyjną „Chruściechów” (blisko 70 ha) mieniówka, trzmielojad, wodnik, zimorodek, do czasowego przetrzymywania introduko- żuraw, a nawet orzeł bielik czy najmniejszy wanych gatunków – obecnie są tam właśnie z polskich ptaków – mysikrólik. Pod koniec daniele. W zagrodzie znajduje się kwatera lata na łąkach w okolicach Wyśmierzyc odby- myśliwska z sześcioma miejscami noclego- wają się sejmiki bocianie.

Powiat białobrzeski 17 Głazy narzutowe

Na terenie powiatu białobrzeskiego nie brak ciekawych głazów narzutowych. Wieś Kamień (gm. Białobrzegi) szczyci się grani- tem rapakiwi z dużymi skaleniami o obwodzie 10 m i wysokości 1,5 m, położonym po południowo-zachodniej stronie drogi relacji Kamień–Sucha. Obok stoi kapliczka. Wieś 13 została zniszczona podczas potopu szwedzkiego, ale głaz przetrwał. 13 Głaz narzutowy we wsi Kamień Pieprz indiański

Stosunkowo niedawno flora powiatu biało- dniowo-zachodniej części gminy, we wsiach: brzeskiego wzbogaciła się o roślinę posiada- Bukówno, Czarnocin, Grotki, Ocieść, Podle- jącą właściwości lecznicze i dużą wartość od- sie i Radzanów. żywczą. Hiszpanie zwali ją pieprzem indiań- Produkcja papryki stanowi podstawę utrzy- skim, a my nazywamy papryką. mania dla wielu rodzin, zwłaszcza w gminach Wszystko zaczęło się u sąsiadów – w gminie Radzanów i Stara Błotnica, zatem nie dziwi, Przytyk (powiat radomski). Właśnie tam na że dwudziestominutowa burza, jaka w lipcu początku lat 80. XX w. uprawę papryki zapo- 2011 r. nawiedziła wspomniane gminy, oka- czątkował Antoni Kwietniewski (1930–1993), zała się dla mieszkańców olbrzymią traumą. mieszkaniec Woli Wrzeszczowskiej. Udostęp- Łzy, załamanie, bezradność… Jan Małek, soł- nił sąsiadom nasiona i zaczęło się… Sukces tys Czarnocina, stracił całą infrastrukturę ekonomiczny spowodował rozwój produkcji (90 tuneli), jego sąsiadowi ze 140 tuneli zosta- w regionie. Powstało największe w kraju ły zaledwie 3, a Halinie Pietrasik trąba zabrała zagłębie paprykowe: oprócz gminy Przytyk, wszystko. także gminy Potworów, Rusinów i Klwów Paprykowe eldorado jest już jednak raczej (powiat przysuski), do których na początku tylko wspomnieniem. Królowie pieprzu in- lat 90. dołączyła także gmina Radzanów. diańskiego walczą o przetrwanie. Niedawno Paprykę uprawia się – w słynnych tunelach powstało Zrzeszenie Producentów Papryki RP foliowych – głównie w środkowej i połu- z siedzibą w Przytyku.

14 15

14 Uprawa papryki w tunelu, potocznie zwanym foliakiem – gospodarstwo państwa Dudkiewiczów w Bukównie 15 Kolorowe owoce papryki po zbiorze

18 Tradycja Mazowsza Kalejdoskop dziejów

Mazowsze za Pilicą

16 Zapilicze w 2. poł. XVI w.

owiat białobrzeski, poza Promną i okoli- miejsce przed jesienią 1348 r. Ostatecznie Pcami na lewym brzegu Pilicy, historycznie Siemowit III, książę mazowiecki i pan czer- rzecz biorąc, to tzw. Zapilicze. Tą nazwą okre- ski, został lennikiem króla polskiego i jednym śla się terytorium położone między rzekami z jego najwierniejszych stronników. 14 lutego Pilicą, Radomką i Wisłą. Zapilicze było wła- 1359 r. Kazimierz Wielki oddał mu Zapilicze snością książąt mazowieckich, a tym samym (Zapylycze) – terytorium situm inter flumina stanowiło integralną część Mazowsza. Radomirzam et Pylyczam. Ziemia ta pozo- W okresie jednoczenia się kraju po rozbiciu stała w posiadaniu książąt mazowieckich do dzielnicowym władcom Mazowsza udało się lat 20. XVI stulecia. Po inkorporacji Księstwa zachować niezależność od królów polskich. Mazowieckiego do Korony weszła w skład Ambicją Kazimierza Wielkiego było przeciąg- województwa mazowieckiego, ziemi czerskiej nięcie książąt mazowieckich na swoją stronę, i powiatu wareckiego. a następnie przyłączenie Mazowsza do Koro- Zauważmy, że niewielką część Zapilicza ny. Monarcha działał cierpliwie i konsekwent- (Grzmiąca i okolice), przynależącą do Księ- nie. Gdy Siemowit III i Kazimierz I warszaw- stwa Rawskiego, przyłączono do Korony już ski złożyli hołd cesarzowi Karolowi IV, Kazi- w 1462 r. – po śmierci Władysława II, ostatnie- mierz Wielki oderwał Zapilicze od Mazowsza go męskiego przedstawiciela zachodniej linii i przyłączył je do ziemi sandomierskiej, nale- Piastów mazowieckich. Ta część Zapilicza żącej już do Królestwa Polskiego. Fakt ten miał znalazła się w województwie rawskim.

Powiat białobrzeski 19 Matko Boża Białobrzeska, ratuj! rowaniu do Lewiczyna ozdrowiał. Córeczka Boskiej, pisarzowej czerskiej, za sprawą Pani Wyrazem przynależności interesującego Lewiczyńskiej, została uzdrowiona z wielkiej nas regionu do ziemi czerskiej był udział jego choroby, czyli z padaczki. Z kolei Katarzyna, mieszkańców w życiu religijnym sanktuarium córka Prokopa z Biejkowskiej Woli, chorowa- maryjnego w Lewiczynie k. Grójca. W latach ła na kołtun pięć niedziel, już ją byli opłaka- 70. i 80. XVII w. księża lewiczyńscy zapisali do li i naszło się wiele ludzi do stodoły, i już ją księgi cudów i łask niemało zeznań szlachty, za umarłą miano, a matka jej krzyżem pa- mieszczan i chłopów z terenu dzisiejszego po- dła, płacząc, i ludzie prosili ofiarować ją do wiatu białobrzeskiego. N. Panny do Lewiczyna, tedy zaraz poczęła się lepiej mieć i ozdrowiała, za co podziękowała N. Pannie na Ś. Annę 1680. Kiedy indziej z okolic Promny do Lewiczyna przybiegła sza- lona dziewczyna, po którą przyjechano i wzię- to ją, lecz prętko miała ozdrowieć, po ofiaro- waniu. Annie Drylowej z Przybyszewa krowa przez niedziel ośm chorowała i jako zdechła leżała, którą, gdy ofiarowała N. Pannie do Le- wiczyna, zaraz do siebie przychodzić poczęła, ocieliła się i ozdrowiała, za co N. Pannie po- dziękowała 1680 6 Augusti. Benedykt Aktarowicz, mieszkaniec Białobrze- gów, kiedyś sam zachorował na kołtun ciężko, tak że nie mógł mówić, ledwo go co żona jego ofiarowała do N. Panny do Lewiczyna, zaraz mu srogi ból z gardła, który był jako kamień zastąpił, odstąpił i zdrów został 1680. W kilka lat później pan Benedykt wraz z małżonką byli już niemal pewni, że ich córeczka Małgorzata umarła cale. Szczęściem Aktarowicz, padłszy na kolana, zmówił Pozdrowienie siedmioro, ofiarując ją N. Pannie Lewickiej, było wiele ludzi przy tym, 17 którzy też zeznali, i to dziecię przynieśli zdrowe, bo za ofiarowaniem. Wdowa Jadwiga, miesz- 17 Obraz Matki Bożej Lewiczyńskiej malowany kanka Białobrzegów, skutecznie ofiarowała do na desce, bez korony i sukienki. Jeden z wielu Lewiczyna Macieja Maciaka (osiem tygodni namalowanych na wzór wizerunku Salus Populi chorował na gorączkę) oraz Szymona i Toma- Romani (Ucieczka Ludu Rzymskiego), który sza (chorowali kilka tygodni). Na co dzień mo- znajduje się w rzymskiej bazylice Santa Maria dliła się przed posiadaną w domu kopią obrazu Maggiore. W 2. poł. XVII w. kult Matki Bożej Matki Bożej Lewiczyńskiej. Lewiczyńskiej był popularny na Zapiliczu W Błotnicy wyznawczynią Pani Lewiczyń- skiej była Marianna Jędrzejowa – chorując na oko od Bożego Narodzenia do Bożego Wstą- Do najżarliwszych wyznawców Matki Bożej pienia, ofiarując się do obrazu Lewickiego, Lewiczyńskiej, zwanej też Lewicką, należały do zdrowia przyszła, zaraz ją przestało boleć. rodziny Biejkowskich h. Jastrzębiec i Boskich W Szczytach natomiast Jan Stalka chorował h. Jasieńczyk. Przez około dziesięć dni go- tego postu bardzo i łupanie w kościach cier- rączkował synek Zachariasza Biejkowskiego. piał, a gdy go ofiarował dziadek ze Stromca, Najbliżsi prawie go już opłakali, ale po ofia- tedy zaraz tej godziny poczęło mu się lepiej

20 Tradycja Mazowsza mieć i wkrótce cale ozdrowiał. W parafii Wy- a radzanowski dwór stał się zborem ariańskim. śmierzyce łask Pani Lewiczyńskiej doznała W 1602 r. do Radzanowa zjechali się na sy- szlachcianka Zuzanna Korzniczka wraz z pod- nod bracia polscy niemal z całej Korony. Fakt daną Sebastianową. ufundowania w 1603 r. przez Piotra Jarzynę Pojawianie się w latach 80. XVII stulecia z Rogolina chrzcielnicy do kościoła w Radzano- wśród wyznawców Pani Lewiczyńskiej miesz- wie mógłby świadczyć o tym, że reformacyjna kańców Błotnicy może świadczyć o tym, że aktywność Kurdwanowskiego była epizodem kult Matki Bożej Błotnickiej przeżywał wów- oraz że większość szlachty i chłopów pozostała czas kryzys. Z drugiej strony katolicy Zapili- wierna Kościołowi rzymskokatolickiemu. Bo- cza uczestniczyli w ogólnopolskim zjawisku, hater całego zamieszania, pan Seweryn, na wia- które nazywać można „współzawodnictwem” rę katolicką nawrócił się dopiero na łożu śmier- cudownych obrazów. Klasyczne wartościowa- ci. Jego syn Paweł Kurdwanowski (zm. 1669), nie sacrum odnajdujemy w relacji spisanej kasztelan zawichojski, z całą pewnością był już 24 czerwca 1683 r. w Lewiczynie. Otóż Kata- stuprocentowym katolikiem. Na otrzymanych rzyna Gajowska z Białobrzegów zeznała po od matki w 1647 r. dobrach położonych w zie- spowiedzi, iż w Poniedziałek Świąteczny sy- mi czerskiej (m.in. Jasionna i Korzeń) zrobił za- naczka jej w lat trzy koń nogą za ucho prawe pis na rzecz kościoła w Promnie, a po śmierci kopytem przyciął, a drugą nogą w plecy, tak małżonki obrał stan duchowny. barzo, że go prawie za nieżywego z ziemi Pamiętnikarz Leon Ciemniewski odnoto- wzięli i tchu w nim nie czując. Matka tedy wał podanie, według którego dwór w Kiełbo- żałosna z wielkim płaczem i lamentem za- wie wybudowano na początku XIX stulecia wołała: „Naświętsza Panno Białobrzeska, w miejscu dawnej świątyni ariańskiej. Podob- ratuj to moje Dziecię”, drugi raz „Naświętsza no prawdziwości tego podania mogły osta- Panno Studzieńska”, jak trzeci raz zawołała tecznie dowodzić liczne szkielety wykopane „Naświętsza Panno Lewicka, ratuj to Moje podczas sadzenia róż wokół gazonu przed do- Dziecię”, zaraz nieco poczęło tchu dobywać mem; niestety nie zostały one zbadane przez i powoli odzywać się i potym zdrowsze zosta- osoby kompetentne, szkielety przewieziono wać i dziś z matką dziękują N. Pannie. W tym na cmentarz parafialny w Błotnicy i umiesz- katalogu Madonn zwraca uwagę brak Błotnicy, czono we wspólnym grobie. za to okazuje się, że także Białobrzegi posiada- Wiele spraw jest nadal niejasnych. Historyk ły obraz Matki Bożej uchodzący za cudowny. ks. Jan Wiśniewski podaje, że w Radzanowie w 1602 r. odbył się synod, ale wyznania hel- Epizod reformacyjny weckiego i kościół przez pewien czas był w rękach kalwińskich. Niektórzy piszą też Zapilicze, jak i całe Mazowsze, postrzegano o istnieniu zboru kalwińskiego w Czarnoci- w Rzeczypospolitej szlacheckiej jako ostoję nie, myląc zapewne Czarnocin w gminie Ra- katolicyzmu. W tradycji lokalnej przetrwała dzanów z tym w dzisiejszym województwie jednak pamięć o oddziaływaniu na tym tere- świętokrzyskim. nie reformacji, co wydaje się całkiem praw- dopodobne choćby ze względu na bliskość Je- Wizyta najeźdźców dlińska (obecnie powiat radomski) – będącego na przełomie XVI i XVII w. silnym ośrodkiem Zapilicze na równi z całym Mazowszem kalwinizmu. uczestniczyło w traumie dziejowej zafundo- Za głównego promotora tzw. odszczepień- wanej Polsce przez zdrajców i Szwedów. Ksiądz stwa na Zapiliczu uznaje się Seweryna Kurd- Tomasz Szukalski, wikariusz stromiecki wanowskiego h. Półkozic, wojskiego czerskie- w okresie potopu szwedzkiego, odnotował kil- go, dziedzica Radzanowa, Rogolina, Bukówna ka „wizyt” najeźdźców w Stromcu. i Grzmiącej. Podobno w końcu XVI w., po- W 1655 r. król szwedzki zjadł obiad w dwo- rzuciwszy wiarę katolicką, został arianinem, rze stojącym na prawym brzegu Dygi. W lutym

Powiat białobrzeski 21 1656 r. w drodze z Krakowa Szwedzi zburzyli -węgierski hufiec złupił i spalił Wyśmierzyce. kościół, rabując wszędzie i znęcając się nad Z pomocą miastu przyszedł ks. Tomasz Ujej- ludnością w sposób najokropniejszy. 6 kwiet- ski (1612–1689), opat płocki i biskup kijowski nia 1656 r., w dniu bitwy pod Kozienicami, w jednej osobie, wystawiając 30 maja 1658 r. w przeddzień bitwy pod Warką, podpalili dwór, przywilej, w którym zwalniał każdego, kto na a ogień strawił także wieś. W dwa dni później okres roku chciałby się osiedlić w Wyśmierzy- oddział Szwedów spieszący w kierunku Kozie- cach, od wszelkich danin, opłat i powinności. nic zatrzymał się na krótki postój pod Brzeską Wolą k. Białobrzegów. Jeszcze tego samego dnia, przechodząc przez Stromiec, rozpędził Wizyta swoich odbywający się tu pogrzeb. Oddział ten połączył się z niedobitkami szwedzkimi rozproszonymi Po abdykacji Jana Kazimierza (16 września pod Kozienicami, żeby zająć pozycję obronną 1668 r.) prymas Mikołaj Prażmowski, przed- pod wsią Brzozówka (obecnie powiat kozienic- stawiciel stronnictwa francuskiego, zapropo- ki). Pobici tutaj Szwedzi salwowali się ucieczką. nował, żeby województwa wysłały na wolną Wielu z nich znalazło śmierć w nurtach Pilicy elekcję deputatów, co usprawniłoby wybór no- oraz w nadpilickich bagnach. Na pamiątkę tego wego króla. Tymczasem szlachta postanowiła wydarzenia wysepkę usytuowaną między Zato- zamanifestować swój sprzeciw wobec praktyki rem a Białą Górą, wioskami w parafii Stromiec, francuskiej poprzez gremialny udział w spek- zaczęto nazwać Żołnierską, a błota na południe taklu w podwarszawskiej wsi Wola. Na elekcję od Zatoru – Nędzą Szwedzką. wybrała się chorągiew powiatu krakowskiego. Czego nie zrobili sami Szwedzi, to w 1657 r. W drodze do Warszawy na przełomie maja uczynił ich sojusznik – książę siedmiogrodzki i czerwca 1669 r. Krakowiacy zatrzymali się na Jerzy Rakoczy II. W czerwcu tego roku kozacko- ponad tydzień pod Wyśmierzycami. Stąd ruszyli na miasto rezydencjalne królów polskich. 16 czerwca wzięli udział w wolnej elekcji, podczas której wybrano królem Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Obozowanie szlachty krakowskiej przy- niosło Wyśmierzycom poważne szkody. Król Michał 3 czerwca 1672 r. nadał swoim przywilejem miastu wolność od wszelkich ciężarów w ciągu lat 4 i uwolnił od stanowiska wojsk.

Z rycerza organista

Ksiądz dr Stanisław Makarewicz, regionalista, wprowadził do obiegu informację o udzia- le mieszkańców Stromca i Stromiecczyzny w bitwie pod Wiedniem. Jacek Awedyk, Adam Guławski, Kazimierz Pruszkowski, Krzysztof Rogowski, Michał Sotomier, Stanisław Stro- zicki byli żołnierzami chorągwi husarskiej królewicza Aleksandra Sobieskiego. Dowo- 18 dził nią jeden z najznakomitszych rycerzy Rzeczypospolitej Zygmunt Zbierzchowski, 18 Karol X Gustaw, król szwedzki. To właśnie on jadł podkomorzy łomżyński, na co dzień miesz- obiad w stromieckim dworze kaniec ziemi czerskiej. 12 września 1683 r.

22 Tradycja Mazowsza ku XIX w. urzędnikom opisującym granice Stromca, Woli Stromieckiej i Puszczy Stro- mieckiej pokazywano oznakowane przez Pu- łaskiego sosny, tudzież trzy kopce wyznacza- jące granice tzw. Państwa Strumieckiego (lub Stromieckiego). Władca tegoż „państwa” był Polakiem z krwi i kości. Nosił się – pisał współczesny – po polsku, czupryny i wąsa siwego, wzrostu mier- nego, postaci przyjemnej, prawy; miał ton człowieka żyjącego między panami, którzy go szanowali jako rozumnego i światłego jurystę i prawego obywatela. W religii był fanatyk. Przytomny i mowny… Józef Pułaski w 1767 r. ośmielił się powiedzieć ambasadorowi rosyjskiemu Repninowi, że naród wolny, obywatele gorliwi przy wierze i wolności przyjdą do tej odwagi i desperacji, że za wiarę i wolność krew lać i życie łożyć wszyscy gotowi. Jak za- powiedział, tak zrobił. W 1768 r. był jednym ze 19 współtwórców konfederacji barskiej, do dziś budzącej kontrowersje i spory wśród history- 19 Zygmunt Zbierzchowski h. Grzymała, dowódca ków. Zmarł w 1769 r. w Kopance nad Dnie- stromieckich rycerzy w bitwie pod Wiedniem strem – jako ofiara wewnątrzkonfederackich 12 września 1683 r. porachunków. W 1771 r. konfederaci powiesili w Błotnicy i Sieklukach szlachciców Sokołow- pod Wiedniem – na rozkaz króla Jana III – skiego i Zarzyckiego. – chorągiew przeprowadziła tzw. szarżę wstęp- ną. Sygnał do ataku dał zapewne Awedyk, W Przybyszewie trębacz tejże chorągwi. W wyprawie wiedeń- skiej uczestniczył zapewne także Feliks Boski (zm. 1731), właściciel Białobrzegów, Falęcic, W 1791 r. szlachta czerska poparła Konsty- Gór i Głowaczowa, starosta stromiecki, sędzia tucję 3 Maja. Miał w tym swój udział Paweł ziemi czerskiej. Godzi się zauważyć, że trze- Boski, dziedzic Białobrzegów, Niedabyla i Woli, cią żoną Boskiego była Joanna Zbierzchowska, podkomorzy czerski, kawaler Orderu Święte- córka dowódcy chorągwi królewicza Aleksan- go Stanisława. W następnym roku został jed- dra. Żołnierze, którzy wrócili spod Wiednia, nak marszałkiem targowicy w ziemi czerskiej. współfinansowali budowę nowego kościoła W 1793 r. roku nastąpił II rozbiór Polski. w Stromcu w latach 1690–1695. Podkomend- W 1794 r. hasło do walki dał Antoni Madaliński ny Zbierzchowskiego, Stanisław Strozicki, z ry- (1739–1804) h. Larysza, brygadier I Wielkopol- cerza przekwalifikował się na organistę. Ufun- skiej Brygady Kawalerii. Tadeusz Kościuszko dował do kościoła organy, na których grał. proklamował powstanie narodowe. Dowództwo nad pospolitym ruszeniem w ziemi czerskiej powierzono generałowi ma- Polskie porachunki jorowi Karolowi Wodzińskiemu (1722–1814) h. Jastrzębiec, staroście nurskiemu. Krewki W XVIII w. starostwo niegrodowe stromiec- starzec, który w 1788 r. w pojedynku pod Nada- kie stanowiło część latyfundium starosty wa- rzynem zabił młodego Józefa Jerzego Kow- reckiego Józefa Pułaskiego. Jeszcze na począt- nackiego, z niechęcią patrzył na lansowaną

Powiat białobrzeski 23 rej ucierpiały wioski położone między Jedliń- skiem a Błotnicą. W tamtych latach jednym z żołnierzy, któ- rzy z nadzieją spoglądali w stronę Napoleona, był Seweryn Kalisz, urodzony na początku lat 80. XVIII stulecia, syn Mikołaja, dziedzica Olszam k. Promny, chorążego dobrzyńskiego, i Franciszki z Rożeckich. Seweryn, oficer armii Księstwa Warszawskiego, a konkretnie porucznik i kapitan 4 Pułku Piechoty, uczestniczył w kampaniach w 1807 r. oraz w latach 1808– 1810. Na nic zdało się jego męstwo… Napole- on przegrał i Księstwo Warszawskie przestało istnieć. 13 września 1815 r., już jako kapitan 20 Wojsk Polskich, powiódł do ołtarza 22-letnią Juliannę Marcelinę Anielę Proszkowską, cór- 20 Pomnik nagrobny gen. Antoniego Madalińskiego kę Wawrzyńca, podkomorzego vel szambela- w Przybyszewie na królewskiego, oraz Marianny z Zambrzyc- kich, dziedziców Biejkowa. Ślub odbył się w kościele w Promnie. Pan młody, mniej więcej przez Kościuszkę potrzebę uzbrajania chło- w rok później, został zdymisjonowany z Armii pów. Tymczasem Najwyższy Naczelnik Siły Królestwa Polskiego. Kaliszowie początkowo Zbrojnej Narodowej w dniach 22–27 czerwca gospodarowali na terenie parafii Promna, zaś obozował w Przybyszewie. Na wieść o podda- w latach 20. XIX w. mieszkali już we wsi Gocły niu się Krakowa Austriakom zareagował ode- (obecnie powiat ostrołęcki). Podczas powsta- zwą, nazywaną – od miejsca wydania – przyby- nia listopadowego w panu Sewerynie odezwała szewską. W powstaniu brał udział m.in. Au- się żołnierska krew Napoleonidy. Jako podpuł- gust Solusiński, dziś spoczywający na cmen- kownik walczył w szeregach 18 Pułku Piecho- tarzu parafialnym w Radzanowie. Sprawca ty Liniowej. powstania gen. Madaliński pochowany został w krypcie grobowej kościoła w Przybyszewie. Jedną z konsekwencją powstańczej klęski Nad grobem Lindy był III rozbiór Polski. W 1795 r. tereny na lewym brzegu Pilicy znalazły się w zaborze pru- 27 czerwca 1882 r. „Goniec Wielkopolski” skim, zaś na prawym brzegu – pod zaborem informował: Antoni Linda, oficer wojsk pol- austriackim. Tym samym Pilica stała się gra- skich i oficer 1831 r., umarł w Białobrzegach, nicą pomiędzy Prusami a Austrią. w Król. Polskiem. Pomnik oficera – o jakże filmowym dziś nazwisku – znajduje się na bia- Dzielny Kalisz łobrzeskim cmentarzu parafialnym. Antoni Bazyli Linda herbu własnego nie był rodowi- tym białobrzeżaninem. Urodził się 16 czerwca W 1807 r. utworzono Księstwo Warszaw- 1802 r. w Piekarach (obecnie powiat żyrardow- skie, w którym od razu znalazły się tereny ski, gm. Mszczonów). Ojciec Bonawentura Lin- po lewej stronie Pilicy, z Promną i okolicami. da, dziedzic dóbr Piekary, uznawany za założy- Zapilicze weszło w skład Księstwa w 1809 r., ciela wioski Lindów k. Piekar, był sędzią poko- kiedy skutecznie odparto inwazję Austrii, przy ju powiatu błońskiego. Matka Helena z Rudz- okazji odbierając ziemie zagarnięte przez nią kich zmarła 6 stycznia 1813 r. w Piekarach. podczas III rozbioru. 11 czerwca rozegrana Wdowiec dnia 25 listopada 1817 r. ożenił się została bitwa pod Jedlińskiem, w czasie któ- z Dorotą Katarzyną Janasz.

24 Tradycja Mazowsza o nazwie Huta Lutkowska, przynajmniej jeszcze w marcu 1849 r., kiedy to poinformował proboszcza w Osuchowie o śmierci swojego ojca. Nie wiadomo, w jakich okolicznościach oficer trafił do Białobrzegów nad Pilicą. Wkaż- dym razie jego grób każe pamiętać o związ- kami Białobrzegów z wioskami Piekary, Huta Piekarska i Lindów w powiecie żyrardowskim, ale także o innych oficerach powstania listopadowego związanych z ziemią białobrzeską. Na przykład o Stanisławie Kuroszu rodem z Błotnicy – poruczniku 10 Pułku Piechoty Liniowej – który po powstaniu wyemigrował do Francji i zmarł 4 stycznia 1856 r. w Vaugi- rard pod Paryżem. Żona Antoniego Bazylego Lindy – Antoni- na (zm. 1890) – spoczywa na Powązkach, pod przechyloną, częściowo zasypaną ziemią płytą nagrobną, w cieniu drzewa.

Rewolwery i bitwy

W dniu 22 stycznia 1863 r. na Zapiliczu za- czął się bardzo niespokojny czas. Wojna par- tyzancka prowadzona przeciw rosyjskiemu zaborcy miała w sobie coś z klimatu Dzikiego Zachodu – pościgi, ucieczki, napady. Pułkow- 21 nik Dionizy Czachowski, syn ziemi stromieckiej, uzbrojony był w pałasz, dubeltówkę i dwa rewolwery. 21 Nagrobek kapitana Antoniego Lindy na cmentarzu W połowie maja 1863 r. z Nowego Miasta parafialnym w Białobrzegach nad Pilicą wkroczył na teren Opoczyńskiego oddział mjr. Hipolita Jaworskiego, ps. „Drew- Antoni Bazyli Linda w armii Królestwa nowski”, byłego oficera armii rosyjskiej. Koło Polskiego służył od 1820 r. jako artylerzysta. miejscowości Ulów (obecnie powiat przy- Zaczynał jako kanonier 2 Batalionu Lekkiej suski) partyzanci natknęli się na Kozaków Artylerii Konnej. W czasie powstania listo- z oddziału Meller-Zakomelskiego. Odwrót padowego najpierw był podporucznikiem powstańczego oddziału spod Ulowa osłaniała 3 Pułku Ułanów, a potem kapitanem 12 Pułku. ariergarda złożona z 70 strzelców i 30 żuawów, Razem z korpusem gen. Antoniego Giełguda pod dowództwem oficera strzelców Majkow- 13 lipca 1831 r. przeszedł do Prus, gdzie go skiego. Oddział Jaworskiego skierował się na internowano. 10 stycznia 1832 r. przybył do wschód, wchodząc na teren dzisiejszej gminy Warszawy, stawił się przed Komisją Rządową Wyśmierzyce i przepadł jak kamień w wodę. Wojny i złożył przysięgę wierności carowi. Szczęściem ok. godziny 6 Rosjanie wstrzy- Były artylerzysta wraz ze swoją żoną Antonią mali pościg. Powstańcy stanęli w lasku koło Postawką, rodem z Węgrowa, mieszkał i go- Jabłonny. Tutaj oficerowie wybrali spośród spodarował w rodzinnych stronach. Był dzie- siebie na dowódcę kpt. Ludwika Franciszka dzicem Huty Piekarskiej, czy też przysiółka Rocha Skąpskiego, ps. „Szreniawa”. Skąpski

Powiat białobrzeski 25 poprowadził oddział w kierunku wsi Paprotno, nowiły furgony. W pewnym momencie powstał skąd 17 maja wyruszono na Branicę. W Brani- popłoch między furgonami i jeden wóz z kosa- cy – gdy po godzinnym wypoczynku szykowa- mi wywrócił się. Rosjanie, widząc to, uderzyli no się już do wymarszu – doszła powstańców na furgon: trzy razy powstańcy odbierali mo- wieść o Rosjanach nadchodzących od strony skalom furgon, wreszcie ulegając przewadze, Błeszna i Smardzewa. Pod Stawiszynem Ro- musieli go zostawić moskalom. Tak zwana sjanie zaczęli nacierać na ariergardę. Podczas bitwa radzanowska trwała osiem godzin. Starty ośmiogodzinnego cofania się strzelcy i żuawi Czachowskiego wyniosły ok. 20 zabitych, pole- walczyli bardzo dzielnie, umożliwiając odwrót gli m.in. Konrad Górski oraz oficer Franciszek całej kolumny do Stromca. Skąpski przekazał Łuszczewski. Straty rosyjskie to 80 zabitych. główną komendę dowódcy kawalerii Włady- Ostatnim spektakularnym wydarzeniem sławowi Grabowskiemu. militarnym powstania – na interesującym nas terenie – była bitwa stoczona 7 lipca 1863 r. w Białobrzegach. Władysław Grabowski roz- dzielił oddział na dwie części. Dowództwo nad jedną z nich objął on sam, komendę nad drugą powierzył ppor. Ludwikowi Brzozow- skiemu. Ten ostatni posłał na Białobrzegi pluton ułanów pod dowództwem por. Szwajcera. Ułani przebili się przez stojące na rynku wojsko rosyjskie na drugą stronę miasta. Wtedy ruszył do walki pluton strzelców, prowadzony przez samego Brzozowskiego. Pluton znalazł się pod morderczym ogniem nieprzyjaciela. 22 W walce wyróżnili się por. ułanów Szwajcer i por. strzelców Smoleński. Poległ szeregowiec Loth (pochowany w Białobrzegach), a dwóch 22 Dionizy Czachowski. Współcześni zwali go „Biczem powstańców zostało rannych. Bożym na Moskali” W międzyczasie aktywną działalność pro- wadził Władysław Pisanek (vel Pisanka), szef W dniu 26 maja w Radzanowie stanął od- żandarmów-sztyletników, wydający i pod- dział Dionizego Czachowskiego liczący ok. pisujący wyroki śmierci na osoby niechętne 440 ludzi, w tym tzw. batalion galicyjski, zło- żony z ochotników z zaboru austriackiego. W pobliskim lasku wypoczywali i warzyli obiad, gdy dano znać o zbliżających się Ro- sjanach. Czachowski zwinął obóz i ruszył na północ – w kierunku Smardzewa i Pierzchni. Przed Pierzchnią zmuszony był przyjąć walkę z przeważającymi siłami nieprzyjaciela. Od- wrotu wraz ze strzelcami bronił mjr Ignacy Doliński z Galicji, były żołnierz Garibaldiego, oficer armii włoskiej. Tymczasem na skrzy- 23 dłach ataki rosyjskich dragonów dzielnie od- pierali kpt. Jan Rudowski z kompanią strzel- ców oraz mjr Witold Rogojski z oddziałem 23 Miejsce zwane Pod Bukami w lesie k. Smardze- galicyjskim. Wszystkie siły powstańcze biły wa, upamiętniające powstańców styczniowych się w pierwszej linii, w odwodzie pozostawał poległych 26 maja 1863 r. w bitwie radzanowskiej tylko słaby oddział kosynierów, rezerwę sta-

26 Tradycja Mazowsza powstaniu, oskarżony m.in. o napad pod Bia- Sztandar w stawie łobrzegami na dyliżans pocztowy i zabranie korespondencji rządowej. Wydarzenia lat 1905–1907 na Zapiliczu, tak jak w całym zaborze rosyjskim, z jednej Powstańcze losy strony miały charakter rewolucyjny, z drugiej zaś narodowy. Idea socjalistyczna spotkała się Różne były losy powstańców walczących z niechęcią ze strony konserwatywnej części w 1863 r. na ziemi białobrzeskiej. Jaworski, który społeczeństwa polskiego, z duchowieństwem opuścił swój oddział, zmarł w 1877 r. w Brukseli. rzymskokatolickim i ziemiaństwem na czele. Skąpski, który objął dowództwo po Jaworskim, skazany został 9 grudnia 1865 r. przez Audy- toriat Polowy na karę śmierci przez rozstrzelanie; wyrok ostatecznie zamieniono na sześć lat ciężkich robót w twierdzach. Grabowski, który dowodził po Skąpskim, po klęskach pod Racibo- rem i Milanówkiem opuścił oddział i wyjechał za granicę. Brzozowski po upadku powstaniu styczniowego wyemigrował do Francji, gdzie 10 grudnia 1873 r. popełnił samobójstwo. Kraju nie opuścił Stanisław Brodziak (zm. 1878), któ- rego skromna mogiła znajduje się na cmentarzu 25 parafialnym w Białobrzegach. 25 Staw w Błotnicy – 110 lat po wydarzeniach rewolucyjnych...

Odważnie postąpili radomscy socjaliści, wyruszając na odpust do Błotnicy. Przed ko- ściołem stało kilka grup – każda z własnym sztandarem. Na jednym – wspominał Leon Ciemniewski, syn dziedzica majątku Kiełbów – była z jednej strony Matka Boska Częstochow- ska, na drugiej orzeł polski z koroną, drugiego sztandaru dokładnie nie pamiętam, trzeci zaś był czerwony jak krew i miał trzy litery P.P.S. W kościele proboszcz Adolf Machnicki wygło- sił patriotyczne kazanie, zaśpiewano Boże, coś Polskę. Gdy przywódca socjalistów, adwokat z Radomia, przemawiał przed kościołem, ci co przyszli z innymi sztandarami – opowiada Ciemniewski – rzucili się na niego i chcieli go utopić czy może tylko wykąpać w błotnickim stawie. Nastąpiła ogólna bijatyka, w której udział wzięli i nasi chłopi, podarto na strzępy 24 czerwony sztandar socjalistów, którzy dali dra- paka, a ich przywódcę wepchnięto do stawu. 24 Mogiła Stanisława Brodziaka na cmentarzu Wśród szermierzy idei socjalistycznej spo- parafialnym w Białobrzegach. Ów powstaniec tykamy także braci Bagniewskich ze Szczytów styczniowy był leśniczym majątku Sucha

Powiat białobrzeski 27 i Bożego, przedstawicieli ziemiaństwa. Wraz Pożegnanie z Moskalami z kilkunastoma rzemieślnikami przeprowadzili akcję w Białobrzegach, niszcząc portrety cesarza i cesarzowej w siedzibie gminy, w są- W październiku 1914 r. miała miejsce nie- dzie, na poczcie i w sklepie monopolu wód- miecko-austriacka ofensywa na Warszawę czanego, gdzie na dodatek potłukli wszystkie i Dęblin, stanowiąca ważny rozdział I wojny butelki... Michała Bagniewskiego wraz z żoną światowej na ziemiach polskich. W składzie aresztowano, a jego młodszy brat Juliusz, ak- niemieckiej 9 Armii działał 4 Batalion z I Bry- tywny członek Organizacji Bojowej PPS, mu- gady Legionów Polskich, dowodzony przez siał uciekać za granicę. Tadeusza Wyrwę-Furgalskiego (1890–1916). Zdaje się, że bez akcentów socjalistycznych W dniach 22–27 października batalion brał obeszło się w kościele w Stromcu. Podczas udział w walkach na prawym brzegu Pilicy mszy świętej ksiądz rozpoczął śpiewanie pa- – nieopodal Stromca – pod Niedabylem, Starą triotycznych pieśni, mówili emisariusze, po Wsią, Boską Wolą i Budami Michałowskimi. czym tłum – z polskimi flagami – wyruszył Podczas odwrotu spod Bud Michałowskich, na urząd gminy i szkołę, gdzie zniszczono w ogniu artylerii rosyjskiej, poniósł pierw- symbole władzy carskiej. Gdy od strony Biało- sze straty. Na skrzydło zmęczonego oddziału brzegów nadciągnęło rosyjskie wojsko, ludzie ruszyli kozacy. Po odparciu ataku własnymi schowali się w domach. siłami Wyrwa-Furgalski wyszedł przed szeregi i przemówił: Chłopcy, cóż to znaczy, że skapcanialiście ze szczętem! Nie wolno nam Napad na dwór zapominać na chwilę nawet, że jesteśmy wojskiem polskim, a nie trawą przydrożną, na Zamachy na carskich urzędników i patrio- której byle świnia swe ślady zostawia, byle tyczne śpiewy przeplatały się z aktami zwykłe- zwierz tratować ją może. go bandytyzmu. W poniedziałek 15 lipca 1907 r. W tym samym czasie i miejscu po stronie Michał Ciemniewski, ojciec Leona, ziemia- rosyjskiej walczył płk Józef Dowbor-Muśnic- nin i adwokat w jednej osobie, podjął z banku ki (1867–1937), ówczesny dowódca 7 Dywi- w Radomiu dużą gotówkę. Tego samego dnia, zji Piechoty, a późniejszy dowódca powstania między godziną 21 a 22, dokonano napadu na wielkopolskiego i generał Wojska Polskiego. dwór w Kiełbowie. Zbóje – informował „Go- Odniósł błyskotliwe zwycięstwo pod wsiami niec Częstochowski” – podzielili się na trzy Boże i Boską Wolą. grupy, z których dwie obezwładniły żonę wła- Co Niemcom i Austriakom nie udało się je- ściciela i służbę, dwu zaś opryszków z trzeciej sienią 1914 r., to ziściło się w lipcu 1915 r. Ro- grupy zaczęło wdzierać się przez okno do ga- sjanie ustąpili z Mazowsza przed nacierający- binetu, w którym znajdował się p. Ciemniew- mi siłami niemieckimi i austriackimi. Pilica ski. Pan C. strzelił do napastników z braunin- znów stała się rzeką graniczną. Jej lewy brzeg, ga, oni zaś odpowiedzieli również strzałami, łącznie z Promną, znalazł się pod okupacją i p. C. trafiony w piersi, padł na ziemię. niemiecką, zaś prawy brzeg, czyli Zapilicze, Wówczas rozbójnicy, wdarłszy się do gabi- pod okupacją austriacką. netu, poczęli znęcać się nad ranionym, bijąc go brauningami po głowie, poczem zamordo- wali go wystrzałem w ucho tak, że kula prze- Nieśność kur po czesku biła głowę na wylot. Po morderstwie zrabowali znajdujące się W latach 1915–1918 Zapilicze, część powia- we dworze kosztowności, srebra i gotówkę, tu radomskiego, znajdowało się pod okupacją ogółem przypuszczalnie na 10 000 rb., zaprzę- Austro-Węgier, w Generalnym Gubernator- gli konie do bryczki i odjechali w stronę Biało- stwie Lubelskim. W Lublinie urzędował gu- brzegów, szosą warszawsko-radomską. bernator, a w Radomiu kreislandwirt, czyli

28 Tradycja Mazowsza szef powiatu. W pewnym okresie tę funkcję w Radomiu. Za Radomiem poszła prowincja. sprawował hr. Dobrzyński, z pochodzenia Ze zgorszeniem na to, co dzieje się w Białobrze- Czech, rotmistrz ułanów, potężna kreatura, gach nad Pilicą, patrzyły niemieckie władze oku- potężnej cyrkumferencji, zawsze w czer- pacyjne w Grójcu. Sytuację w Białobrzegach szef wonych ułańskich rajtuzach i takiejże fu- powiatu Trotha nazwał skandalem. Nigdy – tłu- rażerce, wysokich lakierowanych butach maczył – nie byłem entuzjastą naszych sojusz- z długimi, brzęczącymi ostrogami. ników, którzy wprawdzie nie zdradzili nas tak Służbę policyjną pełniła żandarmeria polo- jak Włosi, ale żeby tak upaść, by dać rozbroić się wa, składająca się w 80% z Czechów i 20% cywilom, zostawić wszystką broń i uciec?! Woj- z Rusinów galicyjskich. Obnosili się oni – sko pod bronią rozbrojone przez cywilną ban- wspominał Leon Ciemniewski – swym czar- dę! Niesłychane! Dodajmy jeszcze, że miejsce no-żółtym przywiązaniem do tronu i monar- Czechów, którzy uciekli z posterunków żan- chii cesarsko-królewskiej, przyczyniali się darmerii, zajęła milicja obywatelska z biało- świetnie do ściągania wyznaczonych kontyn- -amarantowymi opaskami na ramieniu. gentów zbożowych i w żywcu, potrafili wy- Do Promny i Przybyszewa wolność zawita- ciągać ukryte w lesie przed rekwizycją konie ła 11 listopada, kiedy rozbrojono wojsko nie- chłopskie, nie gardzili łapówkami w gotowiź- mieckie stacjonujące w Grójcu. W pierwszych nie i naturze, a jednocześnie przyczynili się dniach wolności panowała dość napięta pod znakomicie do wzbudzenia u polskiego chło- względem politycznym atmosfera. 18 listopa nienawiści do wszystkiego co czeskie. pada doszło do incydentu w Przybyszewie. Pewnego razu kreislandwirt Dobrzyński Milicjanci wysłani z Grójca przez komisarza odebrał zarządzenie z Lublina o przymusowej ludowego Henryka Hołownię starli się z miej- dostawie jaj. Odbite na powielaczu – opowia- scową strażą obywatelską, uzbrojoną w kara- da Ciemniewski – lub może w większej ilo- biny kupione u Austriaków w Białobrzegach ści pisane na maszynie przez kalkę, było ono i Wyśmierzycach. nieco zamazane. Można było wyczytać, że od Notabene 11 listopada 2009 r. w Białobrze- każdej kury, jej właściciel, ma dostarczyć dwa gach odbyła się rekonstrukcja historyczna Roz- jaja, ale za jaki okres czasu owe dwa jaja mają brojenie wojsk austriackich w 1918 r. – biało- być dostarczone, tego wyczytać Dobrzyński brzeskie wypadki, według pomysłu Sławomira nie mógł – ani on, ani jego podwładni. Hrabia Ziemnickiego, pasjonata historii i lokalnego myślał długo, co z tym fantem zrobić, i zadecy- patrioty. W inscenizacji wykorzystano mun- dował. Na drugi dzień rozszedł się po powiecie dury z filmu C.K. Dezerterzy, na co dzień prze- okólnik, że od każdej kury ma się dostarczyć po chowywane w Łódzkim Centrum Filmowym. dwa jaja dziennie. Kreislandwirt Dobrzyński swoim zarządzeniem ośmieszył się w oczach rolników Zapilicza. Nie od dziś wiadomo, że Cena cudu kura domowa, ptak z rodziny kurowatych, może znieść tylko jedno jajko dziennie. Na cmentarzu parafialnym w Białobrzegach zwraca uwagę duża płyta z różowego piaskow- Cywilna banda ca z alegoryczną płaskorzeźbą anioła z wień- cem laurowym w dłoni, fotografią i krzyżem harcerskim. Zdjęcie przedstawia Bronisława W związku z szybko postępującym roz- Mroczkowskiego, ucznia VII klasy Gimnazjum padem Austro-Węgier wolność na Zapilicze Państwowego im. Jana Kochanowskiego w Ra- przyszła kilkanaście dni wcześniej niż na domiu, ochotnika 221 Pułku Piechoty. Zmarł lewy brzeg Pilicy, gdzie Niemcy trzymali się 6 kwietnia 1922 r. w wieku 18 lat z ran odnie- mocniej. Już 2 listopada 1918 r. członkowie sionych w obronie ojczyzny w sierpniu 1920 r. Polskiej Organizacji Wojskowej i mieszkań- W gimnazjum w Radomiu prowadził dru- cy rozbroili wojsko austriackie stacjonujące żynę harcerską. Na początku lipca 1920 r.,

Powiat białobrzeski 29 26, 27 Tablica na domu rodzinnym w Biało- brzegach upamięt- niająca Bronisława Mroczkowskiego. Obok wizerunek młodego patrioty

26 27

gdy Armia Czerwona parła na Warszawę, Mecz z Radomia do Białobrzegów dotarła wiado- mość o uchwale szkoły wzywającej uczniów z klas starszych do wstąpienia w szeregi ar- Już w 1922 r. powstał Klub Sportowy Pili- mii ochotniczej gen. Józefa Hallera. Kieru- ca Białobrzegi. Wtedy jeszcze nie było obec- nek – obóz szkoleniowy w Rembertowie, skąd nego stadionu miejskiego przy ul. 11 Listo- miano wyruszyć na front. 21 lipca Bronek do- pada. Mecze rozgrywano, w zależności od wiedział się od kolegi, że za trzy dni kolejny poziomu rzeki, raz po jednej, raz po drugiej transport radomskich harcerzy wyjeżdża do stronie Pilicy. Rembertowa. Uradowaliśmy się – zanotował Mecze były zacięte. 11 czerwca 1934 r. o go- w pamiętniku. – Wszyscy pięciu jedziemy. Jak dzinie 17.00 na boisku w Białobrzegach Pilica to będzie wesoło, gdy każdy z nas będzie miał podejmowała drużynę Związku Strzeleckiego mundur, gdy pojedziemy do Rembertowa Legion z Grójca. Technicznie lepszy Legion – itd. itd. Gadania było moc. Janek Fonfara się pisał w liście do gazety kibic z Grójca – musiał ucieszył, że sam nie będzie rekrutem, że my ulec porażce w stosunku 6:3, dzięki fizycznej również ochotnikami być umiemy. W sobotę przewadze Pilicy i nieudolnego sędziowa- 24 lipca Bronek wraz z grupą radomskich har- nia „p. Sędziego w Białobrzegach”. Zdaniem cerzy ruszył do Rembertowa. Tam błyskawicz- autora listu Pilica grała brutalnie, o czym na nie zrobiono z niego żołnierza. 14 sierpnia wraz własnej skórze przekonali się Jaroszyński z kolegami wyruszył na front pod Radzymin. (z dotkliwie rozbitym kolanem trafił do Szpi- Krwawy epizod rozegrał się następnego dnia, tala Powiatowego św. Piotra w Grójcu) i Pilarek w niedzielę 15 sierpnia, w Święto Wniebowzię- (silnie kopnięty w żołądek stracił przytomność, cia Matki Bożej. Gdy czołgał się w bruździe, przy zastosowaniu sztucznego oddychania roz- został trafiony odłamkiem pocisku. Ciężko począł grę na nowo). W czasie przerwy do bram- rannego chłopca przetransportowano do szpi- karza Legionu podszedł lewoskrzydłowy gospo- tala wojskowego w Kościanie pod Poznaniem. darzy, wygrażając, że jeżeli nie wpuści piłki do Około 20 miesięcy przeleżał w łóżku, tęskniąc bramki, to nieźle tego pożałuje. Prędzej ja wyjdę za Białobrzegami, za Pilicą, za łąkami i lasami, z więzienia – powiedział – niż ty ze szpitala. za podwórkiem, na którym sadził drzewka. I pomimo że opiekował się nim starszy brat Marian, student medycyny, Bronek 6 kwietnia Gorący wrzesień 1922 r. poszedł do nieba. Stojąc nad jego grobem, nie sposób oprzeć się refleksji, że cena Wrzesień 1939 r. był na ziemi białobrzeskiej polskiego zwycięstwa w 1920 r., nazywanego bardzo gorący. W pierwszych dniach wojny często cudem nad Wisłą, była bardzo wysoka. Niemcy bombardowali z powietrza Białobrzegi,

30 Tradycja Mazowsza się w ówczesnym powiecie grójeckim, włączona została do dystryktu warszawskiego, zaś Zapili- cze, wchodzące w skład powiatu radomskiego, znalazło się w dystrykcie radomskim. Okupacja na Zapiliczu, w porównaniu z Grójeckiem, była wyjątkowo ciężka. Wiosną 1941 r. rozpoczęło się wysiedlanie ludności z północno-zachodniej części powiatu radom- 28 skiego, czyli terenu dzisiejszych gmin: Błotnica, Radzanów, Przytyk. Obszar ten, niby poligon, zapełnił się okopami, bunkrami, ziemiankami, 28 Grób Alfreda Kornackiego i trzech nieznanych magazynami, kwaterami dla wojska i zbrojow- żołnierzy – jedna z kilku pamiątek września 1939 r. niami. W Błotnicy wybudowano strzelnicę, na cmentarzu parafialnym w Białobrzegach a w planach było nawet wyburzenie kościoła parafialnego. Majątki przekazano Niemcom, stację kolejową w Dobieszynie i Promnę. Z lot- Polakom pozostawiając działki przyzagrodowe. niska polowego we wsi Kamień startowały polskie samoloty. Tam 3 września, podchodząc do lądowania, zginął pilot obserwator pchor. Wacław Grandys. 8 września Niemcy byli już Radomiu i Goździe, a 9 września w Błotnicy, gdzie ponoć częstowali rolników papierosami i cukierkami. Przez ziemię białobrzeską w kierunku prze- praw na Wiśle przebijały się m.in. jednostki Armii Prusy oraz Armii Łódź. Jakiś czas stano- wisko dowodzenia 13 Dywizji Piechoty znaj- dowało się w majątku Sucha, gdzie wojsko 29 pozbyło się części taboru i w zamian za wozy i konie otrzymało od dziedzica 4 tony żywności. Pod Suskim Młynkiem i koło Pierzchni znalazły 29 Obelisk usytuowany przed budynkiem Publicznej się połączone siły 86 Pułku Piechoty i 19 Pułku Szkoły Podstawowej nr 1 im. Komisji Edukacji Artylerii Lekkiej, którymi dowodził ppłk Jan Narodowej w Białobrzegach Kruk-Śmigła (1895–1976), nominalnie dowódca 85 Pułku Piechoty. Oddziały te stoczyły z Niem- Utworzone wiosną 1941 r. w Białobrzegach cami walki w okolicach wsi Kamień i Sucha. getto zajmowało część miasta leżącą na zachód 12 września w Puszczy Stromieckiej, w rejonie od ul. Krakowskiej. Przesiedlono tu Żydów wsi Augustów i Nowa Wola, krwawy bój stoczył z Grójca, Jedlińska, Mogielnicy, Nowego 3 Batalion 76 Pułku Piechoty, dowodzony przez Miasta nad Pilicą, Przytyku, Stromca, Wy- mjr. Jana Toronia. Porucznik Kazimierz Grudo śmierzyc, Warki i Warszawy. Zjawili się ucie- trzykrotnie podrywał kompanię do ataku na ba- kinierzy z wielu miejscowości, np. rabin gró- gnety. Zginęło 64 polskich żołnierzy, wielu było jecki Eliasz Lejbuś Lipszyc. Mieli nadzieję, że rannych, a ok. 300 dostało się do niewoli. Dzie- w Białobrzegach będzie lepiej… Tymczasem sięciu poległych w tej walce polskich żołnierzy w styczniu 1942 r. getto zamknięto i ludność spoczywa w zbiorowej mogile pod Matyldzinem. żydowska nie mogła go opuszczać pod karą śmierci. We wrześniu lub październiku 1942 r. około 3500 Żydów pognano w kierunku stacji Pod niemiecką okupacją kolejowej w Dobieszynie. Stamtąd w bydlę- cych wagonach wywieziono ich do Treblinki… Północna część dzisiejszego powiatu białobrze- Eksterminacji poddana została także lud- skiego, położona z lewej strony Pilicy, znajdująca ność rdzennie polska. W kościele parafialnym

Powiat białobrzeski 31 w Białobrzegach wisi tablica z nazwiskami Powrót do macierzy osób, które zginęły w obozach koncentracyjnych. Duże straty osobowe poniosło podzie- mie zbrojne, a konkretnie Podobwód Biało- Powiat białobrzeski to właściwie nowicjusz brzegi, wchodzący w skład Obwodu Radom Armii na mapie administracyjnej kraju. Powołany Krajowej. Liczne pomniki i mogiły przypomi- został w dopiero w styczniu 1956 r. jako jeden nają o martyrologii polskiego społeczeństwa. z powiatów województwa kieleckiego. Utwo- rzono go z jednego miasta i 21 gromad wyłączo- nych z powiatów radomskiego (województwo Nie wiedzieli… kieleckie) i grójeckiego (województwo warszawskie). Stolicą powiatu ustanowiono miejsco- W czasie wojny ludzie związani pochodze- wość, która w tym czasie była wsią. Białobrzegi niem czy zamieszkaniem z ziemią białobrzeską prawa miejskie odzyskały dopiero 1 stycznia doświadczyli także Golgoty Wschodu. Nie brak 1958 r., kiedy to do powiatu przyłączono także ich nazwisk na liście katyńskiej: to urodzeni gromadę Dobieszyn z powiatu kozienickiego. w Białobrzegach mjr Andrzej Jarosz i kpt. Ta- Miasto Wyśmierzyce, mające rolniczy charak- deusz Matysiak czy Jan Dolaciński, Władysław ter, nie nadawało się na powiatową metropolię. Głowacki, Edward Hryniewiecki i Michał Wroch- W 1973 r. zniesiono gromady i osiedla, reakty- niewski – funkcjonariusze Policji Państwowej. wując gminy. Odtąd powiat białobrzeski tworzy- W Miednoje spoczywają szczątki policjantów ły dwa miasta i sześć gmin. W 1975 r. zlikwido- z Białobrzegów: Aleksandra Lisickiego – komen- wano powiaty i ziemia białobrzeska znalazła się danta posterunku, Jana Szymańskiego i Józefa w województwie radomskim. W 1999 r. reakty- Zbrzeźniaka – starszych posterunkowych. Ofia- wowano powiat białobrzeski w granicach z roku rami Golgoty Wschodu są też ppor. Bogdan Do- 1975 jako część województwa mazowieckiego. 2 minik Fundaliński, rodem z Wyśmierzyc, absol- Powiat białobrzeski z powierzchnią 639 km went Państwowej Szkoły Techniczno-Przemy- i blisko 34 tysiącami mieszkańców należy do słowej, kpt. Antoni Wenelczyk, rodem z Promny, najmniejszych w województwie mazowieckim. z zamiłowania sportowiec, oraz wielu innych… W jego skład wchodzi sześć gmin: Stromiec (157 km2 i 5738 mieszkańców), Promna (120 km2 i 5648 mieszkańców), Wyśmierzyce (106 km2 i 2846 mieszkańców), Stara Błotni- ca (96 km2 i 5194 mieszkańców), Radzanów (82 km2 i 3908 mieszkańców) i Białobrzegi (78 km2 i 10 426 mieszkańców). Obejmuje dwa miasta: Białobrzegi (7263 mieszkań- ców) i Wyśmierzyce (906 mieszkańców) – najmniejsze miasto w Polsce. W latach 90. XX w. w środowisku samorządowców sondowa- 30 no polityczny projekt zakładający secesję gminy Warka z powiatu grójeckiego i przyłączenie jej do powiatu białobrzeskiego. Nie udało się. 30 Grób rodziny Szczucińskich na cmentarzu parafial- W każdym razie w wyniku ostatniej reformy nym w Białobrzegach administracyjnej Zapilicze znów jest częścią Mazowsza.

32 Tradycja Mazowsza Dziedzictwo kulturowe regionu Symbole krajobrazu

żawa takiego mostu była dobrym interesem, toteż z zainteresowaniem czytano w „Kurierze Warszawskim” zapowiedź mającej się odbyć 3 kwietnia 1861 r. w Kancelarii Ziemiańskiej w Radomiu publicznej licytacji dzierżawy mostu na Pilicy pod Białobrzegami na trakcie bitym warszawsko-krakowskim. Pod koniec stycznia 1863 r. nowy dzierżawca zapewne stracił humor, gdyż powstańcy spalili most. W czasie wojen mostowi groziło bombardo- wanie lub wysadzenie, zarówno ze strony nieprzyjaciela, jak i własnych wojsk. W 1915 r., już po ucieczce Moskali, młody Leon Ciem- niewski wracał incognito z Warszawy do ro- dzinnego Kiełbowa. W Białobrzegach musiał przejść dwie kontrole graniczne: najpierw nie- miecką, potem austriacką, a także pokonać Pilicę po prowizorycznej kładce, gdyż most był zniszczony. Dochodziłem – wspominał – do budki wartowniczej przy spalonym moście na 31 Pilicy. Przed budką stał brzuchaty landwerzysta, miał niedbale narzucony na ramię karabin i puszczał dymek z długiej fajki trzymanej w 31 Drewniany most w Białobrzegach, 1919 r. zębach. Zmierzałem wprost do kładki. Land- werzysta przełożył fajkę z prawej strony ust na lewą i zawołał: „Halt!”. W Białobrzegach na moście Leon Ciemniewski na moście znalazł się ponownie na początku listopada 1918 r. Na Najbardziej rozpoznawalnym symbolem Pilicy – zauważył w drodze z Kiełbowa do Ol- Białobrzegów jest most na rzece Pilicy. W mię- szam – zniknął posterunek austriacki, w bud- dzywojniu połączył województwo warszaw- ce wartowniczej powybijane szyby i wyrwane skie z województwem kieleckim. Nie była to drzwi. Po moście przechadza się z austriacki- jednak pierwsza przeprawa na tej rzece. mi karabinami dwóch mieszczan białobrze- Mostowa przeprawa przez Pilicę w Biało- skich, dobrze mi znajomych. Pilnują miasta. brzegach nabrała znaczenia, gdy w latach 30. Na początku lat 30. XX stulecia w Białobrze- XIX w. wybudowano trakt bity łączący Warsza- gach zaczęto budować żelbetowy most długo- wę przez Grójec, Białobrzegi, Radom, Szydło- ści ok. 250 m. Kosztował aż 1 600 000 zł, toteż wiec, Kielce i Jędrzejów z Krakowem. W 1860 r. konieczne było zaciągnięcie dużych kredytów. w Białobrzegach znajdowały się dwa stałe 20 grudnia 1936 r. minister komunikacji Ju- drewniane mosty na palach – jeden na samej liusz Ulrych otworzył wreszcie największy rzece długości sążni 101 łokci 1, drugi na od- tego typu most wzniesiony w międzywojen- nodze rzeki długości sążni 49 łokci 1. Dzier- nej Polsce. Zaprojektowane przez inżyniera

Powiat białobrzeski 33 32

32 Niedługo po kampanii wrześniowej 1939 r. – na dnie Pilicy leży przęsło mostu wysadzone przez polskich saperów 33 Obok zniszczonego mostu – zbudowana przez Niemców przeprawa mostowa

Wacława Straszyńskiego (1894–1982) cztery w Radomiu, poddani ciężkim torturom, nie- przęsła połączyły śmiałymi, lekkimi łukami długo potem zostali rozstrzelani. dwa brzegi Pilicy. Wraz z mostem oddano do Po wojnie most w Białobrzegach wrócił do użytku 35,5 km asfaltowej szosy relacji Biało- pełnienia właściwych sobie funkcji. W targo- brzegi–Radom. wą środę miasteczko napełniało się głośnym We wrześniu 1939 r. polscy saperzy wysa- turkotem furmanek. W końcu chłopskie wozy dzili jedno przęsło białobrzeskiego mostu. Na zostały wyparte przez samochody. Kierow- most, już naprawiony przez Niemców, w dniu cy jadący do Krakowa i Zakopanego więźli 3 stycznia 1944 r. wjechała ciężarówka. Sie- w korkach. Kłopoty skończyły się 25 lipca dzący w środku żołnierze państwa podziemne- 2003 r., gdy oddano do użytku drugi most nad go wpadli w zasadzkę. Byli to: por. Jan Rogow- Pilicą pod Białobrzegami, poświęcony przez ski, ps. „Czarka”, cichociemny, oraz ppor. An- nuncjusza apostolskiego w Polsce, abp. Józefa drzej Orwid-Eljaszewicz, ps. „Waszkiewicz”, Kowalczyka. Ten most, noszący imię bp. Jana organizator komórek Związku Jaszczurczego Chrapka, stanowi ogniowo ośmiokilometro- na Pomorzu. Przewiezieni do siedziby gestapo wej obwodnicy białobrzeskiej na drodze S7.

34 Tradycja Mazowsza W sercach podróżnych, literaturze i piosen- oo. dominikanów – pielgrzymka Arcybrac- kach wciąż króluje żelbetowy most. Na nim twa Różańca Świętego spiesząca do Promny. zostawiła swoje szczęście Agnieszka Osiecka. Wierni, którzy wyszli z Warki o dziesiątej rano, Zapewne jakiś mężczyzna porzucił ją dla innej stanąwszy pod wspomnianą figurą, uderzyli kobiety. Co ona na to? pałkami w kotły i wystrzelili z moździerzy. Na Tylko się wierszem modlę, ten odgłos pod figurą wkrótce pojawili się – idą- tylko się wierszem łaszę… cy im naprzeciw – parafianie promieńscy wraz – Ty – milczysz coraz podlej – z duchowieństwem. Nastąpiło – okraszone kra- Proszę, w najdalszy kąt się zaszyj! somówczymi popisami oraz salwami z moź- dzierzy – powitanie. Stąd obie kompanie ruszy- – Ostatnią szansę zgub i przegap, ły do Promny. 23 lipca, w południe, grupa wa- baw się, pij wino jak najczęściej – recka została – procesjonalnie – odprowadzona wiem, że na moście w Białobrzegach przez gospodarzy do kapliczki w Biejkowskiej też zostawiłeś swoje szczęście… Woli, gdzie odbyło się wylewne pożegnanie. Nie wiemy, kto konkretnie postawił figurę w Biejkowskiej Woli. Z reguły stare kaplicz- Kapliczki Szatana ki milczą, a fundatorzy i budowniczowie śpią snem wiecznym. Brak konkretnej wiedzy re- Stanowią nieodłączny element krajobrazu kompensujemy sobie legendami. Oto w XVII powiatu białobrzeskiego, o czym w sposób lub XVIII w. Matka Boża z Dzieciątkiem obja- szczególny przekonali się uczniowie Zespołu wiła się w wiosce Ratoszyn, pozostawiając na Szkół Gminnych w Starej Błotnicy. 23 maja kamieniu ślady stóp. Przypomina o tym zabyt- 2013 r. w Radomiu pokazali efekt terenowej kowa kapliczka Najświętszej Maryi Panny. kwerendy w gminie Stara Błotnica. W kaplicz- W Promnie znajdują się dwie kapliczki kach i krzyżach zaklęta jest historia kraju, słupowe, datowane na XVIII w. Tymczasem małych ojczyzn i zwykłych ludzi. z jedną z nich związane jest podanie, mówią- W dniu 21 lipca 1790 r. o godzinie czwar- ce, że została wystawiona podczas odwrotu tej po południu przy kapliczce w Biejkow- Napoleona spod Moskwy, czyli pod koniec skiej Woli zatrzymała się – prowadzona przez 1812 r. Podobno przed paru laty, przy okazji

34 35

34, 35 Kapliczki słupowe w Promnie

Powiat białobrzeski 35 36 37

36 Tak do niedawna wyglądała kapliczka na Zabagniu 37 Odnowiona kapliczka na Zabagniu

remontu, wykopano spod tej kapliczki zardze- wocjonaliami. Po drugiej stronie tegoż placu wiały miecz. stała karczma. Miejscowe kobiety uznały, że W gminie Stromiec, za mokradłami, jest tak zlokalizowana figura błogosławi przybyt- wioska Zabagnie, a w niej leśna polana. Stoi kowi, w którym upijają się ich mężowe. Poszły tam kapliczka wzniesiona na początku XX w. na skargę do proboszcza, ale nic nie wskórały. – z polecenia Matki Bożej – przez Anielę Po- W dniu 24 lipca 1944 r. – jak zapamiętał tempską. 26 września 2013 r. ks. Marek Janas, świadek wydarzenia – żandarmi niemiec- proboszcz parafii Stromiec, poświęcił odno- cy, skosztowawszy „wody życia” w gospodzie wioną – staraniem społeczników – kaplicz- w Jedlińsku, ruszyli furmanką na Błotnicę. kę. W wydarzeniu wzięli udział mieszkańcy Jeden z nich wymachiwał pistoletem nad gło- Zabagnia, Stromca, Marianek i Ksawero- wą woźnicy, a kiedy mijali figurkę przydrożną wa Starego. Cały dzień było zimno, padało, między wsią Czyżówką a Błotnicą, wyobra- ale akurat w chwili rozpoczęcia uroczystości żającą postać Matki Boskiej, umieszczoną deszcz ustał, zza drzew wyszło słońce... w wyrzeźbionej wnęce, rżąc niemal ze śmie- Kapliczki zdominowane są przez pobożność chu i niewiele myśląc, strzelił celnie w figurkę, maryjną, do czego przyczyniło się ogłoszenie a kula przeszyła na wylot szyję statuy wyko- przez papieża Piusa IX w 1854 r. dogmatu nanej w gipsie, przy czym odłamał się rów- o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Ma- nież kawałek z głowy figurki. Zadowolony ryi Panny. W 1904 r., na pamiątkę tego faktu, z siebie niemiecki żołdak, po powrocie do Augustyn i Marianna Owczarscy z Sopotu Błotnicy, wkrótce znalazł się w szpitalu woj- ufundowali figurę Matki Bożej. Postawiono ją skowym, uległ bowiem paraliżowi, z którego w Błotnicy przed plebanią, frontem do placu, się już nie wyleczył i do Błotnicy więcej nie na którym podczas odpustów handlowano de- wrócił. Podobna opowieść dotyczy kapliczki

36 Tradycja Mazowsza w Starej Błotnicy, stojącej na skrzyżowaniu dróg na Stary Kadłub i Wólkę Kadłubską. Żołnierz niemiecki nie przejął się treścią in- skrypcji: Boże, błogosław tej wiosce. Oddał trzy strzały w krzyż umieszczony na szczycie kapliczki i po trzech dniach zmarł. W 1944 r. państwo Ładnowscy osiedlili się w Borkach (obecnie dzielnica Białobrzegów). Na intencję odnalezienia dwóch córek, z któ- rymi stracili kontakt w Warszawie w czasie powstania, ufundowali w Borkach kapliczkę Matki Bożej. Po wyzwoleniu żołnierze radziec- cy odstrzelili Madonnie ramię. Tymczasem córki szczęśliwie odnalazły się. Skompletowa- na rodzina Ładnowskich przeprowadziła się 39 do Łodzi, a kapliczka została. Figurka Matki 39 Kapliczka Matki Bożej (zwanej Matką Pokoju) w Borkach (dzielnica Białobrzegów), odnowiona w 2011 r. przez mieszkańców ul. Brzozowej

Bożej – relacjonuje parafianka białobrzeska – została przez naszych mieszkańców na- prawiona, odnowiona, do dziś mamy naszą Pocieszycielkę Strapionych, do której się z naszymi prośbami zwracamy i przy której szczególnie w miesiącu maju się gromadzimy, śpiewając Litanie do Najświętszej Matki, jak w wierszu A. Mickiewicza „Powrót taty”. W kapliczkowym świecie niewiarygodną ka- rierę, choć po śmierci, zrobił Jan Nepomucen, kanonik praski i wikariusz generalny arcybiskupa praskiego, zrzucony w 1393 r. z rozka- zu króla Wacława IV z mostu Karola do Weł- tawy, w której to rzece utonął. Kanonizowany w 1729 r. stał się patronem m.in. spowiedni- ków, tonących i mostów. Jego figury ustawia- no w pobliżu rzek i zbiorników wodnych, aby chronił pola i zasiewy przed powodzią i suszą. W kościołach pojawiły się jego obrazy. W świątyni w Kaszowie znajduje się ołtarz poświęcony św. Janowi Nepomucenowi, z obrazem z 2. poł. XVIII w., przedstawiającym świętego z krzyżem, w aureoli i z aniołem u stóp. Na północ od Kaszowa leży wioska 38 Tursk szczycąca się figurą św. Jana Nepomuce- na. Legenda mówi, że pod nią ukryty jest skarb ostatniego turskiego zbójnika. Jako dziecko 38 Figura Matki Bożej w Starej Błotnicy z 1904 r. zgubił się w lesie, gdzie wychowały go zwie- rzęta. Kiedyś nieomal zabił własną matkę,

Powiat białobrzeski 37 40 41

40 Kapliczka św. Jana Nepomucena w Stromcu 41 Kapliczka w Czyżówce – dzieło legendarnego Stanisława Szatana 42 Kapliczka na Guzalu k. wsi Sucha

kobieta jednak w ostatniej chwili rozpoznała do Kiełbowa, z Gozdu do Kiełbowa i z Ryk do medalik wiszący na jego szyi i zaczęła śpie- Siekluków wystawił pięć krzyży drewnianych, wać pieśń o św. Janie Nepomucenie, znaną natomiast na skrzyżowaniu dróg z Gozdu mu z dzieciństwa. Po tym zdarzeniu rozbójnik i Siekluków – żelazny krzyż na murowanym porzucił niecny proceder, ufundował figurę cokole. W cokole – wspominał po latach syn świętego i przepadł jak kamień w wodę. Tyl- dziedzica – mieściły się trzy małe nisze, ko czasem słychać, gdy śmieje się z ludzi szu- w których stały mosiężne figurki wyobraża- kających tutaj złota. Na terenie powiatu bia- jące Matkę Boską, św. Józefa i św. Antoniego. łobrzeskiego figury tego świętego stoją także Co ciekawe, uroczyste poświęcenie tych krzy- w Lisowie, Stromcu i Wyśmierzycach. ży miało miejsce 15 lipca 1906 r., dokładnie Na początku XX w. proboszcz Machnicki rok przed tragicznym w skutkach napadem na i wikary Paszkiewicz z Błotnicy zainicjowali dwór w Kiełbowie. odnowienie wielu starych oraz zbudowanie Oczywiście na przestrzeni dziejów różnora- nowych krzyży i kapliczek, poświęconych róż- kie były intencje, którymi kierowali się funda- nym świętych. W działania włączył się dzie- torzy kapliczek i krzyży. Odnosiły się one za- dzic Michał Ciemniewski. W majątku Kieł- równo do spraw ogólnych, jak i lokalnych bądź bów na drogach prowadzących z Siekluków osobistych.

38 Tradycja Mazowsza Według legendy krzyż przydrożny w Ka- produkować różańce, które następnie sprzeda- szowie stoi w miejscu, gdzie w czasach wał. Zarobione w ten sposób pieniądze obra- szwedzkich wieszano ludzi. Kapliczka w lesie cał na budowę kapliczek. Jeśli tylko zobaczył w Suchej, na tzw. Guzalu, wystawiona została jakieś skrzyżowanie dróg bez kapliczki, to za- w 1913 r., w 50. rocznicę powstania stycznio- raz na pobliskim drzewie umieszczał obrazek, wego. Kapliczka w Radzanowie, jak świadczy obijając go dookoła deseczkami. Szczodrobli- inskrypcja, stanowi wotum złożone w 1918 r. wości Szatana doświadczyły także kościoły Bogu za odzyskaną niepodległość: w Błotnicy, Starym Goździe i Kaszowie. Przed Twe ołtarze Dzięki Ci składamy Za ojczyznę wolną, Młyny i wiatraki Którą dzisiaj mamy. W 1938 r. mieszkańcy Łępina, jakby przeczu- Około 1660 r. w królewskiej wsi Pacew, na- wając nadchodzącą zawieruchę wojenną, wznie- leżącej do starostwa niegrodowego Goszczyn, śli figurę Matki Bożej, prosząc: Królowo Polski na rzece Pilicy były dwa młyny – jeden pusty, strzeż ojczyzny naszej. W 1952 r., w okresie a drugi miele, z którego młynarz powinien stalinizmu, kolektywizacji i obowiązkowych do- był przedtym wydawać JMP staroście na staw, mieszkańcy gromady Bukówno, fundujący każdy tydzień żyta korzec jeden. Młynarski kapliczkę, błagali: O Matko Nasza! / Nie opusz- krajobraz dopełniały wiatraki, budowane na czaj nas. / O Jezu! / Błogosław nam. wzniesieniach poza wsią, bo wtedy wiatr wiał Wielu było fundatorów, ale nad wszystkimi ze wszystkich stron – śmigi się kręciły i poru- góruje Stanisław Szatan (1871–1976 lub 1898– szały kamienie, które tarły zboże na mąkę, –1976) ze Starego Kobylnika. Zwano go Sza- z której wypiekano chleb. tankiem. Od dziecka lubił się modlić. Chodził W 1860 r. w Białobrzegach działał jeden od parafii do parafii, przynajmniej dwa razy młyn wietrzny. Mielono tu mąkę i kaszę jęcz- w roku odwiedzał Częstochowę i Nowe Mia- mienną na miejscowe potrzeby z dostarcza- sto nad Pilicą. Z Częstochowy sprowadzał nego zboża przez konsumentów lub prze- drut, paciorki i krzyżyki, żeby w Kobylniku kupniów tego rodzaju legomin. Na początku

43 Kapliczka w Pirogu w otoczeniu kolorowych kwiatów 44 Kapliczka w Grodzisku (gm. Stara Błotnica) zbudowana ku czci Matki Bożej Błotnickiej w 1978 r.

Powiat białobrzeski 39 45 46

45, 46 Drewniany młyn w Białobrzegach-Borkach. Zboże mielono tu już w XVII w. Obecny młyn – wybudowany na początku XIX w. – został unowocześniony w poł. XX w., kiedy to kamienie młyńskie zastąpiono mielnikiem walcowym. Moc przemiałowa wynosi ok. 5,5 tony na dobę, dodatkowym źródłem energii jest działająca do dziś turbina wodna

XX stulecia współwłaścicielem białobrzeskiego karczma, to Żyd, bo dziedzic prowadzenie inte- młyna był Dawid Kohn, miejscowy restaura- resu powierzał z reguły wyznawcom judaizmu. tor. Wprawdzie posiadał w nim udział w wy- Panowie feudalni byli zainteresowani rozwojem sokości jednej dwudziestej jego wartości, lecz propinacji, nie tylko ze względów biznesowych, był w tym młynie – wspominał Leon Ciem- lecz także społecznych. Łatwiej było zapanować niewski – despotycznym władcą, mełł na nad chłopem wlewającym w siebie kwarty i kwa- własny rachunek tyle zboża, ile chciał i kiedy terki niż nad chłopem abstynentem. chciał, a inni wspólnicy musieli mu ustępo- Ostatni dziedzic Błotnicy Pawłowski, pozo- wać miejsca, niejednokrotnie w trakcie roz- stawił swojej córce Zosi starą karczmę wraz poczętego już mielenia swoich zbóż. Gdy jed- z ziemią nazwaną później Zosinem. Zbierali nemu z nich zabrakło wreszcie cierpliwości się tu – jak pisał kronikarz Józef Boczek – oko- i złożył skargę na Kohna do sądu, został przez liczni chłopi dla wspólnego wypicia trunku, na niego tak obity na środku białobrzeskiego ryn- towarzyskie spotkania i pogawędki, zwłaszcza ku, że wolał skargę wycofać i swoją część na w niedziele i święta, w dni targowe, w odpusty, młynie odstąpić swojemu energicznemu wspól- z okazji chrzcin, wesel czy pogrzebów. Roz- nikowi za cenę przez niego podyktowaną. mowy nierzadko zaczynały się od sakramen- talnego pytania: A co tam, panie dobrodzieju, w polityce? Do karczmy można było zajechać Karczmy na odpoczynek w drodze – i wtedy karczma stawała się zajazdem. W 2. poł. XIX w. w Bia- Wszędzie stąd daleko – mawiano – ale za to łobrzegach funkcję zajazdu pełniła traktiernia. do karczmy blisko. Do wyjątków należał Pa- Do naszych czasów przetrwał drewniany za- cew. W tej wsi – zauważyli ok. 1660 r. lustrato- jazd w Przybyszewie. Datowany na rok 1735, rzy królewscy – przedtym karczmy nie bywało, podobno pierwotnie pełnił funkcję ratusza. teraz poddani koleją piwo dworskie szynkują. W 1984 r. do wyremontowanego budynku prze- Tylko właściciel wsi czy miasteczka, zgodnie niesiono Gminną Bibliotekę Publiczną. Gdy z prawem propinacji, mógł warzyć piwo czy pę- biblioteka uzyskała nową siedzibę, budynek po- dzić wódkę zwaną okowitą (od spolszczonych padł w kompletną ruinę. Kościuszko, który go- łacińskich wyrazów aqua vita ‘woda życia’), ścił tu w 1794 r., pewnie by go nie poznał. by następnie sprzedawać alkohol w należącej Perłą architektury była karczma w Promnie, do niego gospodzie, wypuszczanej zazwyczaj datowana na przełom XVIII i XIX w., murowa- w dzierżawę. Aż prosi się o dopowiedzenie: co na, wzniesiona na rzucie wydłużonego prosto-

40 Tradycja Mazowsza 47 48

47 Budynek w Przybyszewie. Tu mieściła się karczma, w której gościł Tadeusz Kościuszko 48 Karczma w Promnie, 1916 r. 49 Grzybowa Chata w Promnie-Kolonii

kąta. Jeszcze w 1916 r. po obu stronach karczmy dynek rozpada się od kilkunastu lat i czeka na znajdowały się dwa podcienie czterokolumno- lepsze czasy. Czy się doczeka? W listopadzie we, zajmujące część elewacji frontowej (potem 2004 r. dach budynku nie wytrzymał pod na- budynek skrócono i został tylko jeden podcień). porem śniegu i częściowo runął. Wyprowadzo- Budynek murowany, w znacznym stopniu no dzikich lokatorów, odcięto prąd, a obiekt zdewastowany – oceniano w 1973 r. – wymaga wykreślono z rejestru zabytków. Karczma nakładów ok. 1200 tys. zł. W 1989 r. redaktor w Promnie, zlokalizowana koło gościńca, któ- Julita Twardowska, odwiedzając Promnę, za- ry z czasem zmienił się w drogę wojewódzką uważyła: Już przy wjeździe fatalna wizytówka – konkludował w 2005 r. redaktor Krzysztof – rozsypujący się zabytkowy zajazd, w którym Żmudzin – niszczała przez lata na ludzkich jeszcze w dodatku mieszka siedem rodzin. oczach. Okazały budynek [….] byłby po reno- Naczelnik gminy Promna Stefania Gumow- wacji perłą architektury. Ale za remont nikt ska tłumaczyła: Ta ruina od pierwszych dni się nie brał. Ostatecznie – decyzją wojewody spędza mi sen z powiek. Tam się wszystko mazowieckiego – budynek przeszedł na wła- wali, sypie. Podjęliśmy uchwałę na sesji, że sność gminy. Na remont było już za późno… będziemy zabytek remontować. Ale ludziom W Promnie nie ma już zabytkowej karczmy. trzeba zapewnić dach nad głową – nie tylko Za to w Promnie-Kolonii jest Grzybowa Cha- na czas remontu, bo oni już do tego budynku ta, głośna w kraju ze względu na wymyślną ar- nie wrócą. W notatce prasowej z 1992 r. czyta- chitekturę i wysokie standardy obsługi klien- my: Dziewiętnastowieczna karczma w Prom- ta. Można tu zjeść, urządzić wesele, przenoco- nie to jeden z wielu niszczejących zabytków wać, a nawet posłuchać muzyki w wykonaniu architektonicznych na ziemi radomskiej. Bu- discopolowego zespołu.

Powiat białobrzeski 41 Kultura ludowa

Mistrzowie skrzypiec skrzypce w Radomiu. Gdy miał już własny in- strument, do swoich zespołów zaczęli go brać harmoniści. Jan ożenił się i prowadził gospo- Trudno byłoby zliczyć wszystkich skrzyp- darstwo, a zarobkował, grając na weselach, za- ków grających kiedyś na ziemi białobrzeskiej. bawach i dożynkach. Występował m.in. z nie- Najlepszym, którzy – jak wierzono – mieli widomym Jasiem Jarząbkiem z Suchej. Uczył w sobie diabła, skrzypce grały same. Takim grać na skrzypcach innych, np. Stanisława muzykantem był Piotr Pająk z Mokrosęku Sęka z Kadłuba i Stefana Pańczaka z Kiełbowa. k. Jedlińska. Chcieli mu dorównać m.in. Jan Długie lata grywał z braćmi Piwowarami: Ma- Rogoliński i Józef Lament. rianem (harmonia) i Wacławem (bęben). Czę- sto zmieniał skrzypce, aż w końcu dorobił się nie byle jakiego instrumentu (Antonius Stra- divarius Cremonensis Faciebat Anno 1716). Niedaleko od Jana Rogolińskiego, bo w Sie- klukach, mieszkał Józef Lament (1911–1992) – skrzypek będący uosobieniem odchodzącej w niepamięć polskiej wsi. Rywalizował z Ro- golińskim. W 1987 r. Andrzej Bieńkowski, przygotowując dokument filmowy o wiejskich muzykantach, zaproponował Lamentowi, żeby Rogoliński towarzyszył mu na bęben- ku. Lament zgodził się. Gdy jednak etnograf pojawił się z kamerą, czmychnął z łąki, a na widok gościa przykucnął w bruździe. Udałem – opowiada Bieńkowski – że już odchodzę, a potem szybko zawróciłem i nie zdążył ukryć się ponownie. Po trudnych negocjacjach pan Józef zgodził się na wspólny występ z Rogo- lińskim. Bębnili sobie wzajemnie. Wykona- li m.in. Polkę Żydowską, którą kiedyś grali dwaj wyznawcy judaizmu handlujący na targu w Białobrzegach. 50 Sami Swoi i inni 50 Koncert dwóch mistrzów: Jana Rogolińskiego (bębenek) i Józefa Lamenta (skrzypce). Tradycje muzyki ludowej na ziemi biało- Ze zbiorów Andrzeja Bieńkowskiego brzeskiej kultywuje kapela Sami Swoi ze Sta- rych Żdżar (gm. Stara Błotnica) w składzie: Jan Rogoliński (1907–?) ze Starego Gozdu Stanisław Kujawiak (bębenek), Józef Żurowski nauczył się grać na dziadkowych skrzypkach, (harmonia) i Jan Sikorski (skrzypce). ale marzyły mu się własne. Ojciec odmówił Stanisław Kujawiak, urodzony w 1946 r. kupna instrumentu, mówiąc, że wolałby syna w Kiełbowie, mieszka w Żdżarach. W wieku hycla niż muzykanta. W końcu jednak chło- 14 lat po raz pierwszy zagrał na zabawie na bę- pakowi udało się uzbierać pieniądze i kupić benku. Gra tylko na tym instrumencie, choć

42 Tradycja Mazowsza noga, nie pamięta. W 1949 r. stworzył kapelę z Marianem Piwowarem, pochodzącym z Goz- du, a zamieszkałym w Jedlance. Grali razem ok. 40 lat. W tym czasie zmieniali się bębnia- rze, najdłużej grali ze Stanisławem Bieńkiem z Jedlanki. Po śmierci Piwowara Jan występo- wał w kapeli Wacława Imiołka, harmonisty z Jedlanki. Sami Swoi w repertuarze mają utwory z po- granicza Mazowsza i Małopolski. Cenieni są przez miłośników i znawców folkloru, o czym 51 świadczą nagrody przywiezione z Kazimierza Dolnego nad Wisłą, Maciejowic czy Pawłowa. W gminie Radzanów działa kapela Wła- 51 Kapela Sami Swoi ze Starych Żdżar dysława Urbańczyka z Ocieścia. Wraz z lide- rem akordeonistą stanowią ją skrzypek Adam Tarnowski i bębnista Andrzej Urbańczyk. uzbierał też niemało harmonii, akordeonów W gminie Stara Błotnica działa kapela Krzysz- i skrzypiec. Gdy się ożenił, małżonka zapowie- tofa Rokicińskiego z Siekluków. Wraz z har- działa: Nie, po zabawach nie będziesz chodził. monistą Rokicińskim tworzą ją saksofonista Muzyka nie przestała mu jednak bębnić w ser- Kazimierz Pietrzak i skrzypek Witold Luta. cu. W latach 2000–2004 grał w kapeli Wacła- wa Imiołka z Jedlanki, potem występował ze skrzypkiem Stefanem Dziubińskim z Rajca Poduchownego, by w końcu utworzyć kapelę Sami Swoi. Jest jej kierownikiem organiza- cyjnym i merytorycznym, śpiewa przyśpiewki i tzw. wyrywasy. Józef Żurowski, brat cioteczny żony Ku- jawiaka, urodzony w 1945 r. w Starym Kieł- bowie, mieszka w Nowym Kiełbowie. Oj- ciec – skrzypek – grał razem z harmonistą Stanisławem Zychem, on sam zaś zaczynał od akordeonu. W wieku 13 lat zadebiutował 52 u boku ojca na zabawie. W latach 60. i 70. grał w kapeli z Janem Rogolińskim, a później z An- tonim Gregorczykiem z Radomia. W 2000 r. 52 Kapela Krzysztofa Rokicińskiego z Siekluków z akordeonu przerzucił się na harmonię trzy- rzędówkę. Oberki gra się – tłumaczy Żurowski – w jednym miejscu, a tam to trzeba po całej klawiaturze. I ciężko, a na harmonii to bardzo lekko jest grać. Do gry na tym instrumencie Festiwal w Wyśmierzycach namówił go Stanisław Kujawiak. Ok. 2006 r. do Kujawiaka i Żurowskiego do- Andrzej Bieńkowski dokumentuje i popula- szedł Jan Sikorski, urodzony w 1929 r. w Jedlan- ryzuje wiejską tradycję muzyczną. Wymyślił ce (powiat radomski) i tam zamieszkały. Jest festyn „Najmniejsze miasto – wielcy wyko- samoukiem – gra na skrzypcach od 14. roku ży- nawcy – tradycyjna muzyka Mazowsza” or- cia. Wiele melodii przejął od Jana Rogolińskie- ganizowany w latach 2006–2008 w Wyśmie- go. Są to zwłaszcza stare oberki, których nazw, rzycach. Obok znanych gości, takich jak np. poza jednym oberkiem zatytułowanym Kuter- zespół śpiewaczy z Kocudzy w Lubelskiem,

Powiat białobrzeski 43 54

53 Prof. Andrzej Bieńkowski – malarz, etnograf, pisarz, silnie związany także z ziemią białobrzeską 54 Scena z przedstawienia Starodawne obrzędy weselne w Starej Błotnicy

występowały m.in. kapela Abramowicza powitano parę młodą oraz wszystkich gości. z Białobrzegów, kapela Sami Swoi i kapela Grały kapele Stanisława Kujawiaka, Krzyszto- braci Barszczów – obie z gminy Stara Błot- fa Rokicińskiego i Józefa Kosowskiego. Zain- nica, oraz kapele Reka i Stępniaka – obie scenizowano oczepiny. z gminy Wyśmierzyce. Podczas trzeciej edycji pokazano wystawę fotogramów „Muzykan- ci” z badań terenowych Bieńkowskiego z lat Szkoła w Czarnocinie 1980–2007, zrealizowaną przez wydawnictwo Muzyka Odnaleziona, we współpracy W pierwszej dekadzie XXI w. ważnym z Muzeum Wsi Radomskiej w Radomiu, Mu- przyczółkiem kultury ludowej stała się Publicz- zeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce na Szkoła Podstawowa im. Janusza Korczaka i gminą Wyśmierzyce. w Czarnocinie. Sięgnięto tu do dawnych obrzę- dów, zwyczajów i tradycji charakterystycznych dla regionu. Warsztaty rękodzieła ludowego Kobiety z Błotnicy poświęcono garncarstwu, hafciarstwu, szydeł- kowaniu i wycinankom. Wybudowano piec do 70 lat Koło Gospodyń Wiejskich w Starej wypalania ceramiki, zakupiono koło garncar- Błotnicy istnieje, skie, a także utworzono pracownię zdobniczą, Za jego sprawą coś się we wsi dzieje. w której można malować i szklić wyroby. Zre- Choć kobiety wiejskie są zapracowane, konstruowano też tzw. kusaki. W ostatni dzień Jeszcze czas znajdują na wspólne działanie. karnawału, w przeddzień Środy Popielcowej, Efekty kreatywności pań można było po- w tzw. kusy wtorek, rozlega się śpiew: dziwiać m.in. 29 czerwca 2014 r. Tego dnia Przez wysokie krzaki przeleciały ptaki, na parkingu przy Urzędzie Gminy w Starej Śpiewajta chłopaki, bo dzisiaj kusaki. Błotnicy odbyła się premiera przedstawienia Uczniowie przebrani za Babę, Dziada, Starodawne obrzędy weselne. Chlebem i solą Śmierć, Bogatego Pana, Cygankę, Niedźwie-

44 Tradycja Mazowsza 55 56

55, 56 Kusaki w wykonaniu młodzieży z Publicznej Szkoły Podstawowej im. Janusza Korczaka w Czarnocinie, 12 lutego 2013 r. dzia i Diabła, w towarzystwie muzykantów, wę- i nadejściem lata. Podobno ognie świętojań- drują przez okoliczne wsie, odwiedzając Urząd skie zwabiały czarownice, które tańczyły przy Gminy w Radzanowie, szkoły w Bukównie ogniskach. Odpowiednie powitanie lata miało i Rogolinie, sklepy i zagrody. Prezentują pro- zapewnić dobrą pogodę i obfitość plonów. So- gram Zapusty, zapusty. bótkowe ognisko nadal palone jest w Osucho- Co roku, w drugą niedzielę czerwca, szkoła wie nad Pilicą. W Stromcu zwyczaj sobótkowy organizuje Jarmark Czarnociński. 8 czerwca przypomniano 24 czerwca 2014., w odpust 2014 r. ósmą edycję poprowadził Karol Śmia- św. Jana. Imprezę przeprowadziło Stowarzysze- łek – absolwent miejscowej szkoły, aktor scen nie Stromiecczyzna w ramach projektu „Pie- krakowskich. kły, wiły i tańczyły” dofinansowanego z programu Działaj Lokalnie VIII Polsko-Amerykań- skiej Fundacji Wolności. W dzieło włączyli się Hej, sobótka, sobótka! uczniowie szkoły podstawowej i gimnazjum w Stromcu oraz ich rodzice. W niektórych miejscach powraca się do po- W samych Białobrzegach sobótki od dawna gańskiego zwyczaju ludowego zwanego sobót- organizuje Wodne Ochotnicze Pogotowie Ra- ką. W nocy z 23 na 24 czerwca, w wigilię dnia tunkowe. Na pierwszych sobótkach – wspo- św. Jana Chrzciciela, rozbłyska ognisko nazy- mina Jan Kanty Skrzypczyński – gościł zespół wane sobótką, przy którym odbywają się ob- Promni ze Szkoły Głównej Gospodarstwa rzędy i zabawy związane z odejściem wiosny Wiejskiego w Warszawie.

57 Jarmark Czarnociński w Czarnocinie

Powiat białobrzeski 45 Herby i symbolika samorządowa

Herb powiatu białobrzeskiego ryby – zielony, spiralnie skręcony ogon z cha- rakterystycznie ułożoną, potrójną płetwą ogo- Rada Powiatu Białobrzeskie- nową. go 20 czerwca 2001 r. podjęła Samorząd lokalny mocno identyfikuje się uchwałę ustanawiającą miej- ze swoim symbolem. W 2010 r., w związku scowe herb i flagę. Francuska z 470. rocznicą nadania Białobrzegom przez średniowieczna tarcza dwu- króla Zygmunta Starego praw miejskich, dzielna w lewy skos, z wkom- wprowadzono do obiegu syreny, czyli własne ponowanym w środek pasem. dukaty. Na awersie: syrena, na rewersie: król W polu pierwszym na czerwonym tle mazo- Zygmunt Stary. Moneta, o nominale czte- wiecki orzeł biały. W polu drugim na niebie- rech syren, miała wartość 4 zł. Płacono nią skim tle syrena w koronie, ze złotym ogonem. w wybranych placówkach handlowych do Na złotym pasie sześć niebieskich, sześcio- końca 2010 r. Herb zainspirował Jana Kante- ramiennych gwiazd. Orzeł symbolizuje przygo Skrzypczyńskiego, autora baśni Jak nasza należność do województwa mazowieckiego, syrenka flisaków usypia oraz O syrence, która syrena – motyw zaczerpnięty z herbu Biało- flisaków spływów uczyła. Syrenka patronuje brzegów – nawiązuje do stolicy powiatu, sześć m.in. białobrzeskiemu kołu wędkarskiemu. gwiazd to odniesienie do sześciu gmin powiatu białobrzeskiego. Herb miasta Wyśmierzyce

Herb miasta Białobrzegi Wyśmierzyce otrzymały prawa miejskie pomiędzy ro- Nie wiadomo, czy dawne kiem 1338 a 1367. W tym Białobrzegi miały własny ory- czasie były już własnością ginalny herb, czy też posługi- benedyktyńskiego opactwa wały się herbem swoich wła- św. Wojciecha w Płocku, co ścicieli. Dylemat ten w 1847 r. niewątpliwie miało wpływ na rozwiązały władze Królestwa wyobrażenie herbu. W polu błękitnym Bara- Polskiego. Miasteczku leżą- nek Boży srebrny, trzymający pastorał złoty cemu nad rzeką zafundowano w herbie syre- w prawej przedniej nodze. Godło położone jest nę – piękną półnagą kobietę z rybim ogonem. na tarczy zbliżonej do typu francuskiego. Nie Wizerunek rozpowszechnił się w latach 60. dziwi, że podobny herb otrzymał Przybyszew, XX w., choć w praktyce białobrzeską syrenę także posiadający niegdyś prawa miejskie przestawiano w różnych odmianach. Spra- i należący do benedyktynów płockich. Różni- wę unormowała Rada Miasta i Gminy Biało- ca polega na tym, że baranek w herbie Przyby- brzegi, uchwalając 10 września 1991 r. wzór szewa nie miał pastorału. Zapewne ma rację herbu Białobrzegów: W tarczy na niebieskim Marian Krzesiński, twierdząc, że w momen- tle wyobrażenie syreny; do połowy postać cie ustanawiania herbu dla Wyśmierzyc były kobiety koloru srebrnego (białego); koro- one z punktu widzenia interesu Kościoła waż- na szlachecka na głowie syreny oraz długie niejsze niż Przybyszew. włosy, opadające na ramiona, koloru złotego Przez pewien czas Wyśmierzyce posługiwa- (żółtego); prawą rękę syrena ma opuszczoną ły się także herbem stworzonym na początku z przodu, lewą natomiast lekko ugiętą w łok- XX w., podkreślającym rolniczy charakter ciu, schowaną za siebie; od połowy postaci miasta: snop zboża z opartą na nim kosą.

46 Tradycja Mazowsza Herb gminy Stara Błotnica sytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. W dniu 24 marca 2015 r. Rada Gminy podję- W dniu 16 czerwca 2013 r. ła uchwałę w sprawie ustanowienia symboli miała miejsce uroczystość gminy Stromiec i zasad ich funkcjonowania, nadania herbu i flagi gminie zaś uroczyste nadanie gminie herbu, flagi Stara Błotnica, połączona i pieczęci nastąpiło 30 maja 2015 r. w Pu- z wmurowaniem kamienia blicznym Gimnazjum im. Józefa Piłsudskiego węgielnego pod budowę klasz- w Stromcu. W błękitnym polu tarczy dąb zło- toru przy miejscowym sank- ty z czarną majuskułą S wyciosaną na pniu. tuarium maryjnym. Na tarczy hiszpańskiej Duża litera S w XVIII w. była znakiem gra- w polu błękitnym opuszczony pas srebrny ficznym ciosanym na pniach drzew Puszczy (biały) w skos, a na nim trzy czerwone róże, Stromieckiej, dąb symbolizuje Puszczę Stro- w lewej głowie tarczy lilia naturalna biała. miecką i odwieczność wspólnoty gminnej, Mamy tutaj do czynienia z nawiązaniem do a niebieskie tło – rzekę Pilicę. rodowego herbu Doliwitów – pierwszych, od- notowanych w źródłach, właścicieli Błotnicy, Hejnał Białobrzegów i gminy Białobrzegi fundatorów najstarszego kościoła. Umiesz- czona w lewej głowie tarczy herbu lilia natu- W Niedziele Palmową 17 kwietnia 2011 r. ralna to symbol maryjny, odnoszący się do z wieży kościoła pw. Świętej Trójcy w Biało- wezwania kościoła (Narodzenia Najświętszej brzegach po raz pierwszy rozległ się hejnał Maryi Panny) i przede wszystkim do sanktu- miasta i gminy Białobrzegi, autorstwa Zbi- arium Matki Bożej Błotnickiej. gniewa S. Woźnego. Zdaniem pomysłodawcy Sławomira Ziemnickiego hejnał to element Herb gminy Stromiec umacniający lokalną tożsamość, wzbogacają- cy rangę miasta, stolicy ziemi białobrzeskiej, Samorząd gminy Stromiec, a zarazem legat dla przyszłych pokoleń. dumny z Puszczy Stromiec- kiej oraz przynależności Stro- Gminy Promna i Radzanów nie posługują miecczyzny do historyczne- się symboliką heraldyczną. go Zapilicza, z powagą po- traktował sprawę symboliki. Opracowanie wywodu historyczno-genealogicznego powierzono dr. hab. Krzysztofowi Skupieńskiemu, prof. Uniwer-

Powiat białobrzeski 47 Ciekawe postacie związane z powiatem białobrzeskim

Antoni Arkuszewski (1909–2002) – inżynier Henryk Bąk (1930–1998) – opozycjonista hydrotechnik, absolwent Wydziału Inżynierii w okresie PRL, parlamentarzysta w III RP. Wodnej Politechniki Warszawskiej. Był synem Urodził się w rodzinie chłopskiej we wsi Li- właściciela majątku Chruściechów. Jako wy- sów. W wieku 18 lat stworzył antykomuni- bitny znawca dróg wodnych i ochrony prze- styczną konspiracyjną organizację o nazwie ciwpowodziowej przez wiele lat przewodniczył Polska Szturmówka Chłopska, za co skazany Radzie Programowej czasopisma „Gospodar- został na karę śmierci. Wypuszczony w 1957 r. ka Wodna”. z więzienia ukończył studia (dwa fakultety) i stał się działaczem opozycji. Adolf Bagniewski (1841–1912) – dziedzic majątku Boże, Brzeźce i Szczyty oraz Biejkow- Stefan Bembiński ps. „Harnaś” (1917–1998) skiej Woli. Zgromadził zbiór znalezisk arche- – żołnierz AK, członek Senatu I kadencji. Po- ologicznych pochodzących głównie z wykopa- chodził z Łagowa Opatowskiego. Przed wojną lisk w Szczytach i Brzeźcach. Drogą zakupów był nauczycielem i kierownikiem szkoły w Ko- wszedł w posiadanie wielu listów królów pol- bylniku, podczas wojny dowódcą placówki AK skich z XV–XVIII w. w Błotnicy i zastępcą szefa Kedywu Inspek- toratu Radom AK. Po zakończeniu działań Rudolf Ludwik Bautsch wojennych dowodził największym zgrupowa- (1885–1959) – rodowity niem poakowskim w powiecie radomskim. białobrzeżanin, który po Kierował m.in. brawurową akcją uwolnienia studiach farmakologicz- ok. 300 osób z więzienia UB w Radomiu. nych w Kijowie i pro- wizorskich na Uniwer- Józef Boczek (1917– sytecie Warszawskim 1995) – rolnik, społecz- w 1913 r. powrócił do nik, kronikarz. Urodzony Białobrzegów. Odzie- w Błotnicy, w dzieciń- dziczył po ojcu aptekę stwie – podobno za spra- i prowadził ją do października 1954 r. Ce- wą Matki Bożej Błot- chował go humanitaryzm, miał duszę spo- nickiej – uzdrowiony łecznika. z choroby oczu. Ukoń- czył szkołę rolniczą Dariusz Bąk (ur. 1958) w Wacynie k. Radomia, – wieloletni dyrektor gdzie zetknął się z Aleksandrem Niedbalskim. Regionalnej Dyrekcji Był wyznawcą dewizy Tomasza Jeffersona: Lasów Państwowych Ci, którzy pracują na roli, są ludźmi wybrany- w Radomiu. Urodził się mi od Boga. Autor opracowania Kronika Starej w Mogielnicy, mieszka Błotnicy. Przełom XIX/XX wieku (Radom – w Białobrzegach. W cza- Stara Błotnia 1992). sach studenckich opozycjonista, w III RP radny Adam Bolek (ur. 1974) – białobrzeżanin, były Rady Miasta i Gminy sekretarz i wicestarosta białobrzeski, od 2014 r. Białobrzegi oraz Rady Powiatu Białobrzegi, od burmistrz Białobrzegów. Jest absolwentem 2007 r. poseł PiS. Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych

48 Tradycja Mazowsza Uniwersytetu Warszaw- Rząd Narodowy naczelnikiem wojennym wo- skiego, członkiem Na- jewództwa sandomierskiego. Stosował wobec tional Geographic Socie- wroga prawo odwetu, przez co ściągnął na sie- ty oraz Lokalnej Grupy bie jego szczególną nienawiść. Poległ 6 listopa- Działania „Zapilicze”. da 1863 r. pod Jaworem Soleckim. Bada i opisuje środowi- sko geograficzne ziemi Jan Chryzostom Cza- białobrzeskiej. Pasjonat chowski (ur. 1948) fotografii i wszelkich – prawnuk Dionizego form turystyki, wieloletni bramkarz Pilicy Czachowskiego, wielo- Białobrzegi. letni nadleśniczy Nad- leśnictwa Dobieszyn. Po Barbara Brukalska (1899–1980) – archi- pradziadku, o którym tekt, przedstawicielka funkcjonalizmu, pro- po raz pierwszy usłyszał fesor Politechniki Warszawskiej. Urodzona w wieku sześciu lat, odziedziczył m.in. prze- w Brzeźcach jako córka Wojciecha Sokołow- konanie, że dobra materialne są nieważne, skiego i Stefanii z Bagniewskich. W między- gdy ojczyzna jest w potrzebie. Jest pasjonatem wojniu wspólnie z mężem Stanisławem Bru- historii, strażnikiem pamięci nie tylko Dioni- kalskim projektowała tanie, funkcjonalne zego Czachowskiego, lecz także Józefa Piłsud- budynki na Żoliborzu w Warszawie. Z jej sa- skiego. modzielnych prac powojennych warto wymie- nić m.in. osiedle mieszkaniowe Okęcie i Dom Bronisław Dembowski (ur. 1927) – profesor Matysiaków w Warszawie. nauk filozoficznych, bp diecezjalny włocław- ski w latach 1992–2003. W czasie II wojny Antoni Chrzystkowski (1824–1880) – magi- światowej pobierał nauki na tajnych komple- ster farmacji, radomski aptekarz. W 1877 r. tach w Białobrzegach. zakupił od Tadeusza Kicińskiego dwór w Ra- toszynie, gdzie zamieszkał, wraz z folwarkiem Zdzisław Doleżyński i lasami dworskimi. W wyniku przeprowadzo- (ur. 1942) – artysta ma- nej przez niego kolonizacji lasów w Starym larz pochodzący ze Ska- Borze powstała osada Pieńki Ratoskie (osta- ryszewa, mieszkający tecznie Podlesie Ratoszyńskie). Zakładając w Białobrzegach. Absol- w północnej części Ratoszyna hutę szkła, przy- went Wydziału Sztuk czynił się do powstania wsi Podgórze. Pięknych Uniwersyte- tu Mikołaja Kopernika Dionizy Czachowski (1810–1863) – dowód- w Toruniu, uczestnik ca powstania styczniowego, który już za życia wielu ogólnopolskich wystaw malarskich, au- przeszedł do legendy. Urodził się w Niedaby- tor publikacji z zakresu wychowania plastycz- lu, zapewne ukończył gimnazjum pijarskie nego i historii sztuki w czasopiśmie „Plastyka w Radomiu. W 1831 r. ożenił się z Eufemią w szkole”. Z zamiłowania panczenista. Kaliszówną, a w 1839 r. przeniósł się do odzie- dziczonego po babce majątku na Ukrainie. Sławomir Federowicz (ur. 1967) – polski aktor Z końcem 1860 r., już jako wdowiec i czło- filmowy i telewizyjny. Urodził się w Białobrze- wiek majętny, osiadł w Sandomierskiem. Był gach, gdzie mieszkał do matury, brał udział delegatem województwa sandomierskiego na w licznych konkursach i festiwalach, a także pogrzebie pięciu poległych 2 marca 1861 r. występował w amatorskim teatrze w Radomiu. w Warszawie. W czasie powstania stycznio- Ukończył Studium Wokalno-Aktorskie im. wego służył pod Langiewiczem, działał samo- Danuty Baduszkowej przy Teatrze Muzycz- dzielnie, wreszcie mianowany został przez nym w Gdyni i Wydział Aktorski Państwowej

Powiat białobrzeski 49 Wyższej Szkoły Teatralnej w Krakowie. W fil- ul. Hortensji 2, działającą do 1939 i uważaną mie fabularnym zadebiutował w roku 1993 r. za symbol polskości. Nazywany rozumem, głośną rolą Cygana w Uprowadzeniu Agaty sercem i głosem sumienia polskiego społe- Marka Piwowskiego. czeństwa.

Jan Fondaliński (1900–1971) – biskup rzym- Robert Grudzień (ur. 1964) – organista, pia- skokatolicki, w latach 1957–1971 bp pomoc- nista, klawesynista, kompozytor, dyrektor niczy diecezji łódzkiej. Pochodził z Wyśmie- festiwali muzycznych. Ukończył Akademię rzyc. Kształcił się w seminarium duchownym Muzyczną w Łodzi oraz Hochschule für Mu- w Łodzi. W czasie wojny był więźniem obozu sik w Düsseldorfie. Jego rodzina wywodzi się koncentracyjnego w Dachau, a krótko po woj- z okolic Stromca. Ziemia stromiecka – jak nie duszpasterzem środowisk polonijnych we sam twierdzi – ukształtowała jego patriotycz- Francji. Uczestnik II Soboru Watykańskiego. ny światopogląd. Jego zawołanie biskupie to: Weź Dziecię i Jego Matkę. Jan Gustaw Grycz (1894–1961) – absolwent Politechniki w Zurychu, inżynier, wybitny Andrzej Fonfara (ur. specjalista od budowy mostów, co udowod- 1987) – bokser, mistrz nił m.in. podczas budowy linii kolejowych świata IBO w wadze na Kaukazie. W latach 30. XX w. wybudował półciężkiej, nazywany most żelbetowy w Białobrzegach na Pilicy. „księciem z Białobrze- gów”. Wychowywał się Stanisław Marcin Gutkiewicz (1893–1940) w Białobrzegach, obec- – lekarz, porucznik służby zdrowia rezerwy. nie mieszka w Stanach Urodził się Białobrzegach, jako syn Wojcie- Zjednoczonych. 16 lis- cha i Domiceli z Mroziewiczów. Ukończył topada 2012 r. zdobył tytuł mistrza świata fe- Gimnazjum św. Katarzyny w Petersburgu deracji IBO w kategorii półciężkiej, pokonując i Uniwersytet Warszawski. Podczas I wojny przez techniczny nokaut Toma Karpnecy’ego. światowej był lekarzem okrętowym, a w 1920 r. 18 kwietnia 2015 r. pokonał byłego mistrza naczelnym lekarzem 1 Pułku Szwoleżerów świata WBC kategorii średniej Meksykanina i 11 Pułku Ułanów. Zginął w Katyniu. Julio Césara Cháveza, zdobywając tytuł WBC International. Z dumą nosi koszulkę z napi- Maria Ilnicka (1824–1897) – poetka, powie- sem Gmina Białobrzegi podarowaną mu przez ściopisarka, publicystka, tłumaczka. Wycho- burmistrza Wiesława Banachowicza. wywała się w majątku Jasionna k. Białobrze- gów. Tutaj poczuła w duszy swojej poetyckie Stanisław Głąbiński (1892–1965) – ksiądz natchnienie i za głosem jego poszła przez katolicki, doktor teologii. Urodził się w ro- życie. Zredagowała manifest Komitetu Cen- dzinie chłopskiej w Osówce w Radomskiem, tralnego Narodowego wzywający 22 stycznia święcenia kapłańskie otrzymał w 1914 r. 1863 r. Polaków do walki. Autorka Ilustrowa- W latach 1940–1965 był proboszczem w Błot- nego skarbczyka Polski. nicy. Podczas okupacji niemieckiej odważnie bronił kościoła przed zniszczeniem, a lud- Stanisław Jakóbowski (1892–1953) – pro- ność przed aresztowaniami, pomógł uratować boszcz parafii Białobrzegi, dziekan dekanatu dziecko żydowskie. jedlińskiego. Pamiątką jego proboszczowania w Białobrzegach w latach 1920–1953 jest Wojciech Górski (1849–1935) – pedagog ro- nowy budynek kościoła. dem z Lekarcic, syn Leonarda, posesora tej wsi, i Magdaleny z Burskich. W 1883 r. otwo- Jacek Kacprzak (ur. 1970) – piłkarz rodem rzył w Warszawie nowoczesną szkołę przy z Białobrzegów, wychowanek Pilicy Białobrze-

50 Tradycja Mazowsza gi. Grał w polskiej lidze oraz w Grecji i Danii. Misyjny w Afryce, Polskie Stowarzyszenie na Reprezentant Polski juniorów, mistrz Polski, Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym zdobywca Pucharu Polski i Superpucharu w Pszczynie, Fundację Hospicjum Onkolo- z Legią Warszawa. Karierę zawodniczą koń- giczne w Warszawie. Sfinansował liczne przed- czył jako grający trener w rodzinnym mieście. sięwzięcia na terenie gminy Promna. W środowisku piłkarskim nosił pseudonimy „Kacper” i „Dziadzia”. Izydor Koszykowski (1901–1942) – działacz Komunistycznej Partii Polski i Polskiej Partii Radosław Kacprzak Robotniczej. Był dzieckiem nieznanych rodzi- (ur. 1976) – ksiądz ka- ców, porzuconym i znalezionym w Warszawie. tolicki. W Białobrze- Wychowywał się w biednej chłopskiej rodzi- gach ukończył szkołę nie w Wyśmierzycach. Żołnierz 1920 r. Jako podstawową i liceum, bezrobotny napisał interesujący pamiętnik a w Radomiu Wyższe Se- Dziecko ulicy (pierwotny tytuł: Dziedzic uli- minarium Duchowne. cy). Aresztowany podczas wojny przez gesta- Studia z zakresu homile- po, torturowany na Pawiaku, został rozstrzela- tyki na Katolickim Uni- ny 15 października 1942 r. wersytecie Lubelskim uwieńczył doktoratem z teologii pastoralnej. Pracuje jako kapelan Leon Kowalski (zm. 1896) – proboszcz radza- w Mazowieckim Szpitalu Specjalistycznym nowski, kronikarz. Będąc kapłanem diecezji w Radomiu. Publikuje m.in. w „Białobrzeskiej sandomierskiej, pomagał powstańcom stycz- Gazecie”. niowym. Zagrożony zesłaniem na Syberię, w 1864 r. skierowany został przez ordynariu- Wacław Kafliński (1904–1985) – lekarz, spor- sza sandomierskiego do Radzanowa, gdzie towiec, sędzia piłkarski. Urodzony w Suchej, pełnił funkcję proboszcza do 1890 r. Gruntow- wychowywał się w Białobrzegach nad Pilicą. nie odnowił miejscowy kościół, pozostawił po Ukończył Wydział Lekarski Uniwersytetu sobie w rękopisie Kronikę parafii Radzanów. Warszawskiego i pracował w szpitalach w stolicy. W latach 20. XX w. reprezentował barwy Andrzej Krzesiński Pilicy Białobrzegi, a następnie Legii Warszawa. (u. 1927) – urodzony w Białobrzegach, tycz- Stefan Kamiński (1881– karz i trener lekko- 1939) – lekarz, społecz- atletyczny. Uczestnik nik, założyciel i komen- Igrzysk Olimpijskich dant OSP Białobrzegi, w Rzymie i Mistrzostw filantrop. Na Uniwersy- Europy w Sztokholmie, tecie w Dorpacie uzyskał mistrz Polski na otwar- dyplom lekarza o specjalizacji ogólnej. Bez- tym stadionie i w hali, wielokrotny wice- płatnie leczył ubogich, planował wybudowanie mistrz Polski w skoku o tyczce na otwartym w Białobrzegach sanatorium dla cierpiących stadionie oraz w dziesięcioboju. Trener repre- na choroby płuc. zentacji polskich tyczkarzy na Olimpiadzie w Moskwie. W latach 1982–2001 mieszkał Tadeusz Kierzkowski (1929–2011) – biz- i pracował jako trener w Stanach Zjednoczo- nesmen z sercem społecznika i filantropa. nych. Mąż Elżbiety Krzesińskiej (z domu Urodzony w Adamowie, absolwent szkoły Duńskiej), mistrzyni olimpijskiej w skoku podstawowej w Promnie, szkoły oficerskiej w dal (Melbourne 1956). w Poznaniu oraz Szkoły Głównej Planowania i Statystyki w Warszawie. Wspomagał dzieci Stanisław Krzesiński (ur. 1950) – zapaśnik, niewidome w Laskach, Salezjański Ośrodek olimpijczyk, przedstawiciel usportowionej

Powiat białobrzeski 51 białobrzeskiej rodziny. Występował w stylu wego Klubu Sportowego Promna. Od 31 sierp- klasycznym w wadze półśredniej i średniej. nia 2014 r. jego imię nosi stadion w Falęcicach. Mistrz Polski, uczestnik mistrzostw świata W piłkę nożną grał dosłownie do ostatnich i mistrzostw Europy, a także Olimpiad w Mo- chwil życia. nachium i Montrealu. W latach 1980–1992 trener kadry narodowej zapaśników w sty- Stanisław Małachowski-Łempicki (1884– lu klasycznym. Podczas Mistrzostw Europy 1959) – prawnik i historyk. Urodzony w 1984 w Jonkoping w Szwecji obezwładnił w Kaszowie, syn ziemianina Wiktora Łempic- niedoszłego zamachowca, który w trakcie wal- kiego i Felicji z Turskich, adoptowany przez ki wdarł się na matę. Jerzego Henryka Małachowskiego. Ukończył gimnazjum w Carskim Siole i Szkołę Prawa Jacek Kucharski (ur. w Petersburgu. W międzywojniu sędzia Sądu 1962) – ksiądz biblista. Okręgowego w Warszawie i notariusz w Wy- Urodził się w rodzinie dziale Hipotecznym tegoż sądu. Pisał książki rzemieślniczej w Biało- o polskiej masonerii, interesował się też reli- brzegach, gdzie uczęsz- giami Wschodu oraz historią Warszawy. czał do szkoły podstawowej i liceum. Ukończył Stanisław Makarewicz (1940–2009) – ksiądz Wyższe Seminarium katolicki, sandomierzanin, historyk sztuki Duchowne w Sando- (doktorat o bizantyjskich freskach w prezbi- mierzu, a studia z zakresu biblistyki odbył na terium bazyliki katedralnej w Sandomierzu), Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, gdzie kawaler Zakonu Grobu Bożego w Jerozolimie. także doktoryzował się. Wykładowca w Ra- Prowadził badania genealogiczne oraz regiona- domskim Instytucie Teologicznym (filii KUL listyczne, miał duży udział w budowie tożsa- -u) oraz Wyższym Seminarium Duchownym mości historycznej Stromiecczyzny. w Radomiu. Ma na swoim koncie wiele publikacji, m.in. biografię ks. kanonika Stefana Ko- Bolesław Miklaszewski (1871–1941) – uro- walczyka, proboszcza białobrzeskiego. dzony w Ocieści, chemik, ekonomista, aktywny członek Polskiej Partii Socjalistycznej, Ryszard Jerzy Kukliński (1930–2004) – puł- minister w rządach II RP, senator RP dwóch kownik Wojska Polskiego, zastępca szefa Za- kadencji, współtwórca i rektor Wyższej Szkoły rządu Operacyjnego Sztabu Generalnego, taj- Handlowej w Warszawie. Zajmował się m.in. ny współpracownik CIA. W 1984 r. skazany metodami wytwarzania nawozów fosforowych. zaocznie na karę śmierci za zdradę państwa (w latach 90. wyrok uchylono, zaś sprawę Henryk Morawski (ur. umorzono). W 2013 r. w uzasadnieniu nada- 1939) – rodem ze Strom- nia mu tytułu Honorowego Obywatela Gminy ca, polonista, logopeda, Stromiec stwierdzono m.in., że swoją działal- poeta, prozaik, publicy- nością: zapobiegł planom agresji Związku Ra- sta, regionalista, czło- dzieckiego na Polskę. Odegrał też dyskretną nek Związku Literatów i znaczącą rolę w działaniach na rzecz przy- Polskich. Autor zbiorów stąpienia Polski do NATO. Został uznany za poezji oraz tomu proza- pierwszego polskiego żołnierza w NATO. Jego torskiego Kalejdoskop rodzice pochodzą z Niedabyla. pamięci, laureat wielu konkursów poetyckich, wielokrotnie nagradzany za pracę literacką Jerzy Łukasiak (1955–2012) – rolnik, sołtys i społeczną. Współzałożyciel Białobrzeskiego wsi Falęcice, radny gminy Promna, hodowca Towarzystwa Kulturalnego, współautor opra- gołębi pocztowych, zawodnik Pilicy Białobrze- cowań regionalnych, współpracownik prasy gi i Zodiaku Sucha, założyciel i prezes Ludo- lokalnej.

52 Tradycja Mazowsza Marian Mroczkowski (1897–1968) – lekarz w Radomiu. W 1980 r. wojskowy. Urodzony w Białobrzegach. Absol- organizował Solidarność went Gimnazjum im. św. Katarzyny w Peters- Rolników Indywidual- burgu i Wydziału Lekarskiego Uniwersytetu nych w województwie Warszawskiego, ochotnik 1920 r., odznaczony radomskim i został jej Krzyżem Walecznych. We wrześniu 1939 r. pierwszym przewodni- dostał się do niemieckiej niewoli. Podczas czącym. W stanie wo- okupacji pracował w Szpitalu Ujazdowskim jennym działał w kon- w Warszawie, po wojnie mieszkał w Toruniu, spiracji solidarnościowej gdzie m.in. prowadził zakład radiologii. i organizował duszpasterstwo rolnicze.

Halina Najda (ur. 1952) Stanisław Pękalski (1895–1967) – artysta ma- – wieloletnia polonistka larz, witrażysta, profesor i rektor Akademii w LO w Białobrzegach, Sztuk Pięknych we Wrocławiu. Pochodził z Bia- animatorka kultury łobrzegów. W młodości należał do Polskiej Orga- żywego słowa, organi- nizacji Wojskowej i walczył w wojnie 1920 r. Był zatorka widowisk ple- absolwentem Akademii Sztuk Pięknych w War- nerowych, poetka. Au- szawie. Po wojnie związał swoje życie zawodowe torka tomu poetyckiego i osobiste z Wrocławiem. Do najbardziej zna- Pod skrzydłami anioła. nych jego dzieł należy witraż w archikatedrze Uhonorowana Nagrodą Ministra Edukacji Chrystusa Króla w Katowicach. Narodowej. Jeremi Przybora (1915– Antoni Niemotko (1842–1919) – zasłużony 2004) – poeta, pisarz, proboszcz stromiecki. Urodzony w Kropiel- satyryk, aktor, współ- nicy k. Grodna, absolwent Seminarium Du- twórca wraz z Jerzym chownego w Sandomierzu, wikariusz w Ra- Wasowskim telewizyjne- domiu, proboszcz w Białobrzegach w latach go „Kabaretu Starszych 1877–1891 i w Stromcu od 1891 r. do końca Panów”. Od 1974 r. wraz życia. Doprowadził do wybudowania w Strom- z żoną Alicją Wirth dużo cu obecnego budynku kościoła – jednego z naj- czasu spędzał w domu większych na mazowieckiej wsi. letniskowym na nadpilickiej skarpie w Pacewie k. Promny. Tutaj – w swojej arkadii – nie tylko Marceli Nowakowski (1882–1940) – urodzo- odpoczywał od zgiełku świata, upajał się pięk- ny w Przybyszewie, ksiądz katolicki, doktor nem okolicznej przyrody, ale także pisał teksty teologii, polityk, społecznik, oświatowiec, kra- piosenek, tłumaczył z angielskiego książki, somówca, poseł z ramienia Narodowej Demo- przyjmował przyjaciół, m.in. Magdę Umer, kracji, historyk. Od 1926 r. proboszcz parafii Wojciecha Młynarskiego i Janusza Józefowicza. Najświętszego Zbawiciela w Warszawie. Zo- stał rozstrzelany 22 stycznia 1940 r. w Palmi- Marian Puchalski (1939–2014) – artysta ma- rach. W jego postać w filmieŚmierć prezyden- larz z duszą sportowca. Urodził się w Biało- ta wcielił się Henryk Bista. brzegach. Przygodę z plastyką zaczął już jako uczeń szkoły podstawowej. W 1957 r. został Jan Pająk (1917–1992) – działacz ruchu nie- mistrzem Polski młodzików w rzucie młotem, podległościowego i solidarnościowego. Syn trenował także boks i podnoszenie ciężarów. chłopski, urodzony w Łępinie. Żołnierz kam- Do malarstwa powrócił w okresie odbywania panii wrześniowej, żołnierz Armii Krajowej służby wojskowej. Natchnienia szukał w na- (ps. „Sęp”). 9 września 1945 r. uczestniczył turze, w jego obrazach nie brak klimatów bia- w akcji odbicia aresztowanych z więzienia UB łobrzeskich.

Powiat białobrzeski 53 Franciszek Rosłaniec (1889–1942) – błogo- nych w Białobrzegach, sławiony Kościoła katolickiego, ksiądz, teolog był wicestarostą powiatu biblista. Urodził się w Wyśmierzycach, gdzie białobrzeskiego (1998– ukończył szkołę elementarną. W międzywoj- 2006). Kolekcjonuje niu został profesorem i dziekanem Wydziału m.in. orzełki wojskowe, Teologii Katolickiej Uniwersytetu Warszaw- pocztówki i fotografie, skiego, współpracował z prasą katolicką. publikuje w prasie lokal- Aresztowany w listopadzie 1939 r., trafił do nej, jest współautorem obozów koncentracyjnych w Sachsenhausen kilku książek. i Dachau. Został zamordowany w komorze gazowej ośrodka eutanazyjnego w zamku Ignacy Witold Lubicz-Sadowski (1877–1945) Hartheim. W dniu 13 czerwca 1999 r. został – działacz Polskiej Partii Socjalistycznej, puł- beatyfikowany przez Jana Pawła II. Jest patro- kownik Wojska Polskiego. Podczas rewolucji nem Wyśmierzyc. 1905 r. – jako bojowiec PPS – skazany został na bezterminowe zesłanie na Syberię, skąd Stanisław Rosłoniec (1888–1933) – organiza- zbiegł. Potem był m.in. żołnierzem Legionów tor polskiego rolnictwa. Urodził się w rodzinie Piłsudskiego i uczestnikiem wojny 1920 r. chłopskiej we wsi Osuchów k. Przybyszewa. Rozczarowany rządami sanacji nie przyjął ani Ukończył Wydział Prawa i Nauk Politycznych propozycji objęcia stanowiska wojewody na Uniwersytetu Warszawskiego, doktoryzował Kresach, ani posady w przemyśle naftowym. się na Wydziale Rolniczym Szkoły Głównej Od 1923 r. mieszkał w Górach k. Promny. Gospodarstwa Wiejskiego. Wieloletni prezes Okręgowego Urzędu Ziemskiego w Warsza- Zygmunt Siedlecki (1907–1977) – lekkoatle- wie, autor m.in. książki Przybyszew. Osada ta, olimpijczyk, trener. Wraz z rodziną spro- w pow. grójeckim (1933). wadził się do Białobrzegów po I wojnie świa- towej. W 1923 r. zaczął grać w piłkę nożną Władysław Rosłoniec (1898–1954) – nauczy- w Pilicy Białobrzegi. Ukończył Centralny In- ciel, społecznik, brat Stanisława. Ukończył Se- stytut Wychowania Fizycznego w Warszawie. minarium dla Nauczycieli Ludowych w Ursy- W latach 30. był mistrzem Polski w rzucie nowie i Wyższy Kurs Nauczycielski z zakresu dyskiem, wicemistrzem w pchnięciu kulą nauk humanistycznych. Brał udział w wojnie i rzucie dyskiem, halowym mistrzem w skoku polsko-bolszewickiej 1920 r. i kampanii wrze- w dal, a także rekordzistą kraju w dziesięcioboju śniowej 1939 r., podczas okupacji należał do i rzucie dyskiem. Podczas Igrzysk Olimpij- Armii Krajowej. Jako wieloletni nauczyciel skich w Los Angeles w 1932 r. przerwał start i kierownik Publicznej Szkoły Powszechnej z powodu kontuzji. Walczył w kampanii wrze- w Przybyszewie po wojnie doprowadził do wy- śniowej 1939 r. i powstaniu warszawskim budowania nowego gmachu szkolnego. (oficer kontrwywiadu). Po wojnie był kierownikiem ośrodka sportowego w Białobrzegach, Tadeusz Rostkowski (ur. 1947) – nauczyciel, trenerem Stali Radom i Pilicy Białobrzegi. Jego jeden z założycieli Towarzystwa Przyjaciół imię nosi stadion miejski w Białobrzegach. Ziemi Wyśmierzyckiej, redaktor naczelny „Naszej Gazety Wyśmierzyckiej”, autor rze- Zofia Katarzyna Sokołowska (1896–1924) – telnie udokumentowanych książek o tej miej- rzeźbiarka, nowicjuszka Zgromadzenia Sióstr scowości, wydanych przez Towarzystwo Przy- Franciszkanek Służebnic Krzyża. Urodzona jaciół Wyśmierzyc i gminę Wyśmierzyce. w Hrusiatyczach w Małopolsce Wschodniej, dzieciństwo i młodość spędziła w Biejkow- Ireneusz Rzeczkowski (ur. 1957) – nauczy- skiej Woli, gdzie jej rodzice Wojciech i Stefania ciel, samorządowiec, kolekcjoner, regionali- z Bagniewskich mieli majątek ziemski. Była sta. Uczył w Zespole Szkół Ponadgimnazjal- siostrą Barbary Brukalskiej. Planowała zało-

54 Tradycja Mazowsza żenie w Biejkowskiej Woli szkoły rzeźbiarskiej Zbigniew Stanisław dla najzdolniejszych chłopców niemających Woźny (ur. 1958) – warunków do podjęcia nauki. W 1922 r. wstą- kompozytor i pedagog. piła do Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Mieszka w Białobrze- Służebnic Krzyża w Laskach, powołanego do gach. Uczy w Zespole służby niewidomym, jako siostra Katarzyna Szkół Muzycznych im. od Ran Pana Jezusa. Oskara Kolberga w Ra- domiu. Od 1996 r. jest Władysław Wojciech Szczuciński (1914– członkiem Związku 1940) – podporucznik służby zdrowia, lekarz Kompozytorów Pol- medycyny. Urodzony w Łosiu, syn Wacława skich oraz Polskiego Towarzystwa Muzyki i Joanny z Kosobudzkich, absolwent gimna- Współczesnej. Skomponował m.in. Pamięci zjum w Grójcu, Wydziału Lekarskiego Uni- Ofiar Holokaustu na orkiestrę smyczkową wersytetu Warszawskiego i Szkoły Podchorą- oraz Symfonię koncertującą na fortepian żych Sanitarnych. Więziony w Starobielsku, i orkiestrę. zamordowany w Charkowie. Spoczywa na Cmentarzu Ofiar Totalitaryzmu w Piatichat- Adam Wróblewski (1896–1976) – nauczyciel kach. Symbolicznie upamiętniony na grobie i kierownik szkoły w Stromcu. Z jego inicja- rodziców na cmentarzu w Białobrzegach. tywy w międzywojniu wybudowano budynek szkolny w Stromcu, zaś szkole nadano imię Roland Wielgomas (ur. marszałka Józefa Piłsudskiego. W 1947 r. 1959) – kolekcjoner, wyjechał na Dolny Śląsk, potem mieszkał regionalista. Z ziemią w Pionkach i Oświęcimiu. białobrzeską związany od trzeciego roku życia. Ryszard Zaręba (1924–1994) – leśnik, pro- Pasjonat modelarstwa, fesor doktor habilitowany. Urodzony w Ra- filatelistyki, numizma- domiu, absolwent Wydziału Leśnego Szkoły tyki, pirotechniki, litera- Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, profesor tury i fotografii. Przygo- Katedry Urządzania Lasu SGGW, badacz da z historią zaczęła się u niego w 1973 r., gdy Puszczy Kozienickiej, autor wielu publikacji dostał od ojca atlas Luftwaffe z zestrzelonego na temat Puszczy Stromieckiej. Jego imię nosi niemieckiego samolotu. Zaangażowany w wy- jeden z najokazalszych dębów między Piro- dawnictwa regionalne, współpracownik prasy giem i Grabowym Lasem. lokalnej.

Stanisław Wilkoszewski (1882–1955) – proboszcz parafii Przybyszew w latach 1914–1955. Znany jako organizator życia oświatowego i gospodarczego w parafii, działacz Narodowej Demokracji, członek Gminnego Ko- mitetu Obywatelskiego, Powiatowej Rady Głównej Opiekuńczej, Rady Po- wiatowej Obywatelskiego Komitetu Obrony Pań- stwa, działacz Akcji Katolickiej, odznaczony Krzy- żem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski.

Powiat białobrzeski 55 Przewodnik subiektywny

Adamów (gmina Promna)

58 Budynek Publicznego Gimnazjum im. Jana Pawła II w Adamowie 59 Obelisk ku czci Tadeusza Kierzkowskiego

iecałe 4 km na zachód od Promny, na kowski, biznesmen i filantrop, któremu miej- Nlewym brzegu Pilicy, leży wioska Ada- scowe gimnazjum zawdzięcza m.in. boisko mów. W budynkach po stacjonującej tu nie- tartanowe i bieżnię, a uczniowie wycieczki do gdyś jednostce wojskowej mieści się Publiczne Rzymu i Kazimierza Dolnego nad Wisłą. Na Gimnazjum im. Jana Pawła II. 29 września terenie szkolnym znajduje się obelisk ku jego 2007 r. oddano do użytku halę sportową. czci, wystawiony 2 października 2005 r. przez Z okien obiektu szkolnego można podziwiać samorząd gminy Promna. Na pomniku wid- panoramę Doliny Białobrzeskiej. W 1929 r. nieje inskrypcja: Tylko szlachetne czyny są w Adamowie przyszedł na świat Tadeusz Kierz- trwałe (Sofokles).

56 Tradycja Mazowsza Biała Góra (gmina Stromiec)

60 61

60 Siedziba ośrodka Estancia 61 Droga do Białej Góry jest dobrze oznakowana 62 Pilica w okolicach Białej Góry

koło 8 km na północ od Stromca, na pra- tundę Qlub, Grill Bar Taras, parking, park Owym brzegu Pilicy, w pobliżu ujścia Dygi, linowy, plac zabaw, plażę, polanę, prywatny wśród starorzeczy, lasów i łąk, na wzniesieniu las z grzybami, ognisko, tor rowerowy, strzel- o wysokości 112 m n.p.m. usadowiła się Biała nicę, ścianę wspinaczkową, tor do gry w boc- Góra. Nazwa pochodzi od jasnego, piaszczyste- ce, wypożyczalnię kajaków, wiatę grillową, go podłoża. Kiedyś jednak miejscowość ta na- wypożyczalnię rowerów, wyspę na Pilicy oraz zywała się Zator. czteroosobowe domki letniskowe. Organizo- W okresie wczesnośredniowiecznym był tu wane są m.in. spływy kajakowe Pilicą: Biała gród, a wioska należała do książąt mazowiec- Góra–Warka (11 km), Białobrzegi–Biała Góra kich. W roku 1471 r. jeden z nich, Bolesław V, (20 km), Biała Góra–Mniszew (26 km), Do- darował wieś kasztelanowi czerskiemu Jakubo- maniewice–Białobrzegi–Biała Góra (60 km). wi, który w zamian zrezygnował z 400 i pół kop Można stąd popłynąć kajakiem do Warki, a po groszy zapisanych mu przez księcia Bolesława IV. zwiedzeniu miasta wrócić na rowerze, oczywi- W latach 1600–1650 była to własność rodzi- ście leśnymi drogami. W pobliżu ośrodka Es- ny Boskich h. Jasieńczyk. Legenda mówi, że tancia krzyż upamiętniający 85. urodziny Jana po bitwie pod Warką 7 kwietnia 1656 r. wielu Pawła II oraz kapliczka z 1959 r. Szwedów utopiło się w mokradłach niedaleko Z Białej Góry można dojechać drogą po- Zatoru. Obecnie Zator to część wsi Biała Góra. wiatową na północny wschód do Kępy Nie- Biała Góra to dziś miejscowość wczasowo- mojewskiej i Warki oraz na południe do wsi -letniskowa. Ośrodek Estancia oferuje: Ro- Boże.

Powiat białobrzeski 57 Białobrzegi nad Pilicą (siedziba powiatu i gminy)

63 Most w Białobrzegach 64 Przedstawiciele społeczności żydowskiej w międzywojennych Białobrzegach

edaktor Bohdan Tomaszewski powiedział także przez Stefana Batorego, Michała Korybu- Rkiedyś: Znam miasteczko Białobrzegi. ta Wiśniowieckiego i Augusta III Sasa. Nigdy Nieraz przez nie przejeżdżałem. Urokliwe. nie stanowiło królewszczyzny, będąc zawsze Miejscowość ma wybitne walory krajoznaw- miasteczkiem prywatnym. O prawa miejskie czo-turystyczne, jest pięknie położona na pra- wystarała się Anna, wdowa po Janie Falęckim. wym brzegu Pilicy, powietrze tu zdrowe. Łatwo Po niej miejscowość odziedziczyli Podlodow- tu trafić drogami krajowymi: S7 Gdańsk–War- scy h. Janina, bowiem Anna przekazała Biało- szawa–Białobrzegi (obwodnica miasta)–Ra- brzegi jako wiano córkom, a jedna z nich, Elż- dom–Kraków oraz nr 48 Tomaszów Mazo- bieta, wyszła za mąż za Stanisława Lupę Podlo- wiecki–Kock. Pochodzi stąd wielu sportow- dowskiego (zm. 1550), posła na sejm, stolnika ców, a jeden z nich jest burmistrzem. sandomierskiego. Po jego śmierci Białobrzegi W 1540 r., przywilejem wydanym w Wilnie, przejął syn – Grzegorz Podlodowski (zm. król Zygmunt Stary nadał wsi Brzegi prawa ok. 1581), późniejszy starosta radomski, nota- miejskie. Miasto, znane później jako Biało- bene szwagier Jana Kochanowskiego, uwiecz- brzegi (nazwa od piaszczystych, jasnych brze- niony przez niego w wierszowanym epitafium. gów rzecznych), obdarzane było przywilejami Następnie miasto przeszło na synów Grzego-

58 Tradycja Mazowsza rza: Stanisława i Zbigniewa Podlodowskich, żona, trzecia z kolei, Leokadia z Okęckich a na mocy podziału między nimi, dokona- h. Radwan, wraz z trojgiem nieletnich dzieci, nego w 1586 r., na Zbigniewa. Na początku ufundowała mu epitafium. W 1823 r. od Mar- XVII w. miasto kupili Boglewscy h. Jelita, ro- celego Kurosza za 150 tys. złotych polskich dzina odgrywająca znaczącą rolę w życiu spo- Białobrzegi z przyległościami nabył Gabriel łeczno-politycznym ziemi czerskiej. W 1676 r. Wodziński h. Jastrzębiec z Suchej. Uregulował Białobrzegi Boglewskich liczyły zaledwie procesy i zatargi z mieszczanami, co nieco zre- 130 mieszkańców. Kilka lat wcześniej jeden organizował miasto. Po jego śmierci w 1829 r. z cudzoziemców tak napisał o miasteczku, Białobrzegi przeszły na własność dwóch sy- usytuowanym przy dwóch mostach na Pilicy: nów: Karola i Leona. Zamieszkując w Suchej, samo w sobie nie jest osobliwe, a w dodatku wspólnie zarządzali miastem. Po śmierci Ka- było jeszcze zupełnie spalone i opuszczone. rola majątek przejęła wdowa, Józefa z Tysz- XVIII stulecie to epoka Boskich h. Jasieńczyk. kiewiczów Wodzińska, administrując nim W 1702 r. w posiadanie miasteczka wszedł Fe- w imieniu dzieci do połowy lat 60. XIX w. liks Boski, syn Seweryna Boskiego i Marian- Po osiągnięciu pełnoletniości dziedzicem Bia- ny z Boglewskich. Po Feliksie odziedziczył je łobrzegów został Tadeusz Wodziński. syn Paweł, podkomorzy i chorąży czerski. Po Do końca XIX w. miasteczko różniło się od śmierci tegoż w 1795 r. nastąpił podział ma- wsi tylko układem ulic i placów, trochę bar- jątku pomiędzy dziećmi. Dobra Białobrzegi dziej zwartą zabudową. Budynki były niskie, przypadały najstarszemu synowi Pawła – Józe- parterowe i drewniane – włącznie z kościołem. fowi, chorążemu bełżeckiemu. W 1800 r. sta- Na przełomie lat 20 i 30. XIX w. uformował nowiły już własność Bogusława Stokowskiego, się główny ciąg komunikacyjny: Białobrzegi z którym w 1809 r. mieszczanie sądzili się rozwijały się wzdłuż traktu, czyli dzisiejszej o prawo propinacji. W 1818 r. białobrzeżanie ul. Krakowskiej. W 1821 r. były tu 62 drewnia- byli w konflikcie z kolejnym już właścicielem ne domy, mieszkało 367 Polaków i 138 Żydów. miasteczka, Marcelim Kuroszem (1793–1845) Mieszczanie parali się głównie rolnictwem h. Rawicz. Ukończył on Korpus Kadetów i ogrodnictwem, tudzież rzemiosłem i flisac- w okresie Księstwa Warszawskiego, był też twem na Pilicy. Pracowało 12 szewców, 5 kraw- dziedzicem majątku Kurosze w Łęczyckiem ców, 3 kuśnierzy, 2 tkaczy, 2 murarzy, stolarz oraz dóbr Łękawica i Trzebień z przyległo- i cieśla. Gorzelnie i browary były zniszczone ściami pod Kozienicami. Zmarł 18 kwiet- przez pożar. Pomimo posiadania prawa do od- nia 1845 r. w Łękawicy, pochowany został bywania 13 jarmarków nastąpił zastój gospo- w podziemiach kościoła w Magnuszewie. Jego darczy spowodowany utartą prawa propinacji,

65 66

65, 66 Ulica Krakowska w czasach I wojny światowej... i współcześnie

Powiat białobrzeski 59 67 68

67 Tak ok. 1939 r. wyglądał białobrzeski kościół, który wzniesiono w latach 70. XVIII w. 68 Wnętrze drewnianej świątyni, lata 30. XX w. W ołtarzu głównym – obraz Matki Bożej Łaskawej. Charakterystycznym elementem damskiej mody były kraciaste chusty

niedawną wojną, przemarszami obcych wojsk drzewa rzeką Pilicą. Zaś Żydzi z prowadzone- oraz egzekwowaniem przez dwór od miesz- go dosyć małego handlu i różnych przemysłów czan, oprócz czynszów, także robocizny. sobie właściwych oraz wyrobku utrzymują się. W miarę upływu lat rósł odsetek ludności po- W ciągu roku odbywało się sześć jarmarków, chodzenia żydowskiego. Wiemy, jak Białobrze- każdy w środę. Także na środę przypadał dzień gi wyglądały w roku 1860. Miały 50 domów targowy. Uczestnicy handlowych transakcji drewnianych i 2 murowane, 1023 mieszkań- mogli gasić pragnienie w dwóch szynkach, ców, w tym 479 Polaków i 544 Żydów. Wśród gdzie nigdy nie brakowało piwa i wódki, tudzież białobrzeżan było: 50 rolników, 40 służących, w traktierni. Białobrzegi miały magistrat oraz po 16 przekupniów i szynkarzy soli, po 8 kra- stację pocztową. Życie toczyło się na dziesię- marzy i krawców, po 6 nauczycieli żydowskich, ciu – częściowo wybrukowanych – ulicach: rzeźników i piekarzy, 5 handlarzy zboża, po Czystej, Gabrychowskiej, Granicznej, Kra- 3 szewców, murarzy oraz urzędników i oficjali- kowskiej, Ogrodowej, Polańskiej, Przydwornej, stów, po 2 szynkarzy wódki, dzierżawców mły- Suskiej, Staromiejskiej i na Rynku. O rustykal- nów i stolarzy, a także duchowny rzymskoka- nym charakterze grodu świadczył hodowany tolicki, dystrybutor tabaczny, dekarz, farbiarz, przez mieszczan inwentarz: 16 koni, 32 woły, felczer, młynarz, strycharz, szklarz, waciarz. 72 krowy, 18 sztuk jałowizny, 110 sztuk trzody Główne utrzymanie ludności chrześcijańskiej chlewnej, a także zasiewy żyta, owsa, jęczmie- – zauważono – jest rolnictwo, wreszcie zarob- nia, grochu, prosa, tatarki i ziemniaków. Dzia- ki przy różnych robotach, mianowicie spławie łał młyn wietrzny.

60 Tradycja Mazowsza W 1869 r. Białobrzegi utraciły prawa miej- wskazywały, że są zamieszkałe. Była to jesz- skie. Około 1881 r. wzniesiono budynek apteki cze bardzo wczesna godzina ranna, miastecz- należącej do rodziny Bautschów. Na początku ko jeszcze spało, a tu i ówdzie można już było XX w. było już więcej domów murowanych, zobaczyć wyglądającego przez drzwi zaspanego pojawiły się piętra. Duże straty przyniósł pożar Żyda czy Żydówkę. Żołnierze austriaccy kwate- w 1910 r. Miasto dotknęła I wojna światowa. rowali w domu rodziny Kamińskich. Cała dzielnica Białobrzegów od strony Pilicy W międzywojniu wybudowano tzw. Bazar, – relacjonował Leon Ciemniewski – była zruj- gdzie swoją salę posiadał teatr amatorski, oraz nowana pociskami i pożarem. Od ruin domów remizę, czyli Strażnicę Obywatelsko-Chrześci- wiała śmiertelna cisza i zalatywał zapach spa- jańską. W 1939 r. w Białobrzegach mieszkało lenizny. Szybko zorientowałem się w tak dobrze 1814 Żydów, co stanowiło 60% ludności mia- mi znanym miasteczku, mimo zmienionego sta. Było wśród nich 180 kupców i handlarzy, jego wyglądu. By uniknąć niepożądanych spo- 328 rzemieślników, 141 robotników, 7 przed- tkań, zboczyłem z szosy w zwaliska domów stawicieli wolnych zawodów oraz 28 bezrobot- i klucząc między murami, przedostałem się do nych. Dominowali w handlu, w społeczności części miasteczka bardziej od rzeki oddalonego. żydowskiej przeważała jednak biedota. W domach brakowało szyb, większość okien W dniu 9 września 1939 r. do Białobrzegów była pozabijana deskami, ale wszelkie oznaki wkroczyły wojska niemieckie. Rozpoczął się trudny okres okupacji. Utworzono getto. Niem- cy zniszczyli bożnicę, a nagrobki z miejscowego kirkutu spożytkowali przy budowie drogi do Su- chej. Po II wojnie światowej asumptem do rozwoju osady było ustanowienie powiatu w 1956 r. oraz przywrócenie praw miejskich w 1958 r. W okresie Polski Ludowej odradzanie się miasta i odbudowę zniszczonego kościoła obserwo- wał pisarz Jarosław Iwaszkiewicz, częsty gość białobrzeskiej plebani. Ucieczkę od szarej rze- czywistości gwarantowało kino Pilica, miesz- czące się w remizie. W 1956 r. na placu Zyg- munta Starego (rynek) stanął gmach, w którym mieści się dziś siedziba Starostwa Powiatowego oraz Urzędu Miasta i Gminy. Tutaj w okresie PRL-u kończyły się pochody pierwszomajowe i stał pomnik poświęcony poległym. Dzisiejsze Białobrzegi mają ok. 7301 miesz- kańców i znacznie więcej ulic niż w XIX w. Sta- nowią ośrodek edukacyjny, kulturalny i sportowy. Prężnie funkcjonują: Publiczna Szkoła Podstawowa nr 1 im. Komisji Edukacji Narodo- wej, Publiczne Gimnazjum im. Jana Kochanow- skiego, Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych im. Stanisława Staszica i Liceum Ogólnokształcące 69 im. Armii Krajowej. Szkoły przyciągają uczniów także z ościennego powiatu grójeckiego. Życiem kulturalnym tętni Biblioteka Publiczna Miasta 69 Budowa obecnego kościoła, lata 30. XX w. U góry, i Gminy Białobrzegi, współpracująca z miejsco- z prawej: ks. proboszcz Stanisław Jakóbowski wymi twórcami i wydająca gazetę lokalną. Klub Sportowy Pilica Białobrzegi rozgrywa mecze na

Powiat białobrzeski 61 70

70 Kościół parafialny pw. Świętej Trójcy, projektu Stefana Szyllera

Stadionie Miejskim im. Zygmunta Siedleckiego. sta stała potrójna brama z postaciami czterech Długie tradycje posiada Ochotnicza Straż Pożar- ewangelistów. Wszystkie rzeźby wykonał To- na, przy której działa orkiestra dęta. Aktywną masz Myszka, majster z Kunowa. działalność wydawniczą prowadzi Białobrzeskie W 1930 r. do pracy przystąpił komitet bu- Towarzystwo Kulturalne. dowy nowego kościoła, zorganizowany przez W Białobrzegach trzeba zwiedzić kościół pa- proboszcza Stanisława Jakóbowskiego. Świą- rafialny pw. Świętej Trójcy. Pierwszą świątynię tynię w stylu tzw. polskiego baroku zapro- wybudowano zapewne pomiędzy rokiem 1488 jektował architekt Stefan Szyller z Warszawy. a 1511. Wystawiona ok. 1600 r., z fundacji Poświęcenia kamienia węgielnego 7 kwietnia Boglewskich, przetrwała zapewne do potopu 1935 r. dokonał bp Paweł Kubicki. Pierwsza szwedzkiego. Za symboliczny można uznać msza święta w murach budującego się ko- fakt, że kamień węgielny pod następny ko- ścioła odprawiona została 16 sierpnia 1936 r., ściół poświęcił ks. Antoni Wilski, proboszcz w odpust św. Rocha, przez ks. Jana Kwarciń- lewiczyński, dziekan grójecki. Ów modrze- skiego, proboszcza z Wyśmierzyc, a kazanie wiowy przybytek wzniesiony został w latach wygłosił o. Piotr Wilk, gwardian z Radomia. 1771–1778 z fundacji Pawła Boskiego, podko- Budowę kontynuowano w latach 1953–1958 morzego czerskiego, dziedzica Białobrzegów. staraniem ks. Józefa Dziadowicza. Kościół Niewielki, na kamiennej podmurówce, kryty wraz z ołtarzem wielkim Świętej Trójcy został gontem, służył białobrzeskim wiernym ponad poświęcony 17 sierpnia 1958 r. przez bp. Piotra 200 lat. W 1911 r. miał trzy drewniane ołtarze. Gołębiowskiego. Jest to budowla trójnawowa, Wielki ołtarz zdobił obraz Matki Bożej Łaska- trzyprzęsłowa, murowana z granitu, cegły i że- wej. Już wtedy przed kościołem od strony mia- lazobetonu, częściowo otynkowana. W środku

62 Tradycja Mazowsza zachowane dawne pamiątki: obraz tytularny oraz Jana Rzeczkowskiego (zm. 1840) i Zofię kościoła Świętej Trójcy, odnowiony w 2004 r. z Rudkowskich Rzeczkowską (zm. 1831). staraniem parafian; obraz śś. Apostołów Pio- Fundatorzy pomnika, Michał Staszewski tra i Pawła z XVIII w., odnowiony w 2005 r. i Anna z Rzeczkowskich, wzięli ślub 9 lutego staraniem Anny i Stanisława Sadowskich; 1820 r. w Białobrzegach. On był synem Fran- obraz Matki Bożej Łaskawej (olej na płótnie) ciszka i Marianny Staszewskich, a ona córką poświęcony w Warszawie przez bp. Jana De- Jana i Zofii Rzeczkowskich, zatem nagrobek kerta, sufragana warszawskiego – dar hr. Józe- jest pięknym przykładem szacunku dzieci do fy z Tyszkiewiczów Wodzińskiej, przeniesiony rodziców. Michał Staszewski, który począt- w uroczystej procesji z dóbr dziedzicznych kowo zajmował się handlem, a potem rolnic- w Suchej do kościoła w Białobrzegach w nie- twem, doszedł do pewnej zamożności. Wraz dzielę 28 maja 1860 r. Kamienna chrzcielni- z Anną mieli synów Walentego (ur. 10 lutego ca pochodzi zapewne z pierwszego kościoła. 1823), córkę (ur. 1825) i syna Franciszka Mi- W oknach witraże ufundowane przez parafian. chała (ur. 6 października 1827). Na cmentarzu przykościelnym stoi pia- Dalszą historię rodziny Staszewskich od- skowcowa figura Matki Bożej z 1895 r. Po- naleźć można na cmentarzu parafialnym mnik przypominający o zatrzymaniu Jana położonym na południowy wschód od ko- Rogowskiego i Andrzeja Orwid-Eljaszewicza ścioła, przy ul. Krakowskiej. Prowadzi tam na moście w Białobrzegach odsłonięto 3 maja brama cmentarna z figurami św. Piotra, św. 1993 r. Za kościołem nagrobek upamiętniają- Pawła, Chrystusa i Matki Boskiej. Jeden z cy dwa małżeństwa: Franciszka Staszewskie- najstarszych grobów kryje szczątki Francisz- go (zm. 15 grudnia 1828) i Mariannę z Arci- ka Michała Staszewskiego (zm. 12 grudnia szewskich Staszewską (zm. 27 lutego 1817) 1854), augustianina warszawskiego. Mowa

71 Brama z figurami czterech ewangelistów z początku XX w., prowadząca na cmentarz przykościelny

Powiat białobrzeski 63 72 73

72 Rzeźba na grobie Stanisława (zm. 1893) i Katarzyny (zm. 1879) Gutkiewiczów, wzniesionym przez dzieci 73 Nagrobek rodziny Staszewskich i Rzeczkowskich (1. poł. XIX w.) na cmentarzu przykościelnym

oczywiście o urodzonym 6 października Samotna róża w pełnym rozkwicie. 1827 r. w Białobrzegach synu Michała i Anny Zimny wiatr wieje, przeminie życie, Staszewskich. Augustianin jest już postacią A tu listopad wiosny nie wróży. zapomnianą, w odróżnieniu od spoczywają- Szkoda mi życia tej białej róży. cych na białobrzeskim cmentarzu miejsco- Czas tak przemija i życie też, wych proboszczów: ks. Stanisława Jakóbow- Dlatego wszystko na humor bierz. skiego (1892–1953) i ks. kanonika Stefana Najstarszym budynkiem w mieście jest ple- Serwacego Kowalczyka (1928–2006), o któ- bania, tzw. Biały Dom, wzniesiona w 1861 r. rych często pisze lokalna prasa. O świecie staraniem hr. Józefy z Tyszkiewiczów Wodziń- ziemiańskim przypomina nagrobek Woj- skiej. To dobre miejsce na muzeum Białobrze- ciecha Kozłowskiego (zm. 1885), leśniczego gów. W obmyślaniu jego koncepcji pomoże w dobrach Sucha, ufundowany zapewne smaczny obiad zjedzony w Zajeździe Myśliw- przez Wodzińskich. W XIX-wiecznych gro- skim przy ul. Krakowskiej 82 albo w restaura- bach spoczywają: Grodeccy, Gutkiewiczo- cji Zodiak mieszczącej się w budynku Bazaru wie, Kościńscy, Miecznikowscy, Mroziewi- przy ul. Krakowskiej 46. Na ul. Krakowskiej czowie, Pękaccy i Żardeccy. Na cmentarzu znaleźć można wszystko – także sławną lo- pochowano wielu żołnierzy września 1939 r., dziarnię Gruszczyńskich. uczestników powstania warszawskiego, Będąc zaś w Bardzicach k. Radomia, warto żołnierzy Armii Krajowej, symboliczne gro- zwrócić uwagę na kościółek. Właśnie tu pod ko- by upamiętniają ofiary Katynia i poległych niec lat 50. XX w. przeniesiono z Białobrzegów w postaniu warszawskim. Na mogile Stani- modrzewiową świątynię ufundowaną w latach sławy Grodeckiej (1933–2011) czytamy: 70. XVIII w. przez podkomorzego Boskiego.

64 Tradycja Mazowsza Biejkowska Wola (gmina Promna)

74, 75 Kapliczki w Biejkowskiej Woli 74

koło 2,5 km na północny wschód od czerski, 26 stycznia 1789 r. wziął ślub z Feli- OPromny, na lewym brzegu Pilicy, przy dro- cjanną Zalewską, cześnikówną nurską. Ich dze wojewódzkiej nr 731 Białobrzegi–Potycz, dzieci miały ciekawe życie. Lucyna w 1830 r. leży wieś Biejkowska Wola. Powstała na przeło- wyszła za mąż za Józefa Grzegorza Mysyro- mie XIV i XV w., bo tak chcieli Biejkowscy h. Ja- wicza. Elżbieta (ok. 1790–1861) została żoną strzębiec i Trzaska z Biejkowa. Nowo osadzeni Marcina Grobickiego (1776–1867), dziedzica kmiecie zostali na kilka lat zwolnieni z danin Ślepowoli k. Mogielnicy. Jan Szymon Tomasz i podatków. W XIX w. miejscowość funkcjo- (1792–1857) w 1822 r. ożenił się z Felicjan- nowała pod nazwami: Bikowska Wola i Bików ną Anastazją Julianną Wołowską h. Bogoria. Pruszkowski. Ta ostatnia nazwa, wzmianko- W powstaniu listopadowym był podporucz- wana pod rokiem 1827, pochodzi od ówczes- nikiem 1 Pułku Strzelców Pieszych, potem nych właścicieli wsi – Proszkowskich h. Łada, 25 Pułku Piechoty Liniowej, członkiem Sądu którzy nie szczędzili ofiar dla ojczyzny. Wojennego Województwa Mazowieckiego. Po W 2. poł. XVIII w. Mikołaj Proszkowski (żył powstaniu przebywał we Francji, w Szwajcarii jeszcze w 1793 r.), cześnik dobrzyński, posia- i Anglii, należał do Towarzystwa Demokratycz- dał Wolę Biejkowską, Biejków oraz Ługową nego Polskiego. Niedługo przed śmiercią wrócił Wolę i Żurawiniec (obecnie części wsi Pnie). do kraju. Zmarł w 1857 r. w należącym do My- Sądził się o las z sąsiadem, Antonim Kozie- syrowiczów majątku Łoś na Mazowszu. Nie tulskim, dziedzicem Promny. Ze związku było dane wrócić do kraju jego bratu Antonie- z Marianną Ostromęcką h. Pomian miał córkę mu (ok. 1802–1839), aktywnemu uczestnikowi Antoninę – żonę Jakuba Domańskiego – oraz nocy listopadowej. On też zasmakował emigra- synów Wincentego i Wawrzyńca. cyjnego chleba we Francji, Szwajcarii i Anglii. Wincenty Proszkowski (ok. 1765–1832), Zmarł na gruźlicę 3 lutego 1839 r. w Londynie dziedzic m.in. Biejkowskiej Woli, burgrabia i pochowany został na cmentarzu Kensal Green.

Powiat białobrzeski 65 76 Spichlerz podworski

W Biejkowskiej Woli został brat Jana Szymo- biającą dziennie ok. 2 tys. litrów mleka. Nawet na Tomasza i Antoniego – Franciszek Ksawery podczas I wojny światowej, za okupacji nie- Mikołaj Proszkowski (zm. 1853), także uczest- mieckiej, sprzedawał masło w najlepszych za- nik powstania listopadowego. 19 maja 1835 r. kładach gastronomicznych Warszawy, np. w re- w Michałowicach wziął ślub z Julianną Domi- stauracjach i kawiarniach hoteli Bristol i Euro- cellą Jaworską h. Sas, córką Wincentego i Tekli pejski. Dochody przynosiły mu sady czereśnio- z Krotkiewskich. 30 grudnia 1840 r. w Biejkow- we, morelowe i brzoskwiniowe. Majątek posia- skiej Woli przyszedł na świat ich syn Lucjan dał oborę bydła żuławskiego oraz wychowalnię Emilian. Biejkowska Wola przeszła jednak na prosiąt rasy angielskiej. Podobno Biejkowska własność Bagniewskich i Sokołowskich. Wola była pierwszym folwarkiem w powiecie Dużą indywidualnością był Wojciech So- grójeckim, który został zelektryfikowany. Woj- kołowski, syn Jana i Henryki z Szymańskich, ciech Sokołowski był ziemianinem światłym, absolwent Instytutu Rolniczego w Puławach, o postępowych poglądach społecznych. Solida- właściciel majątku Biejkowska Wola, w swoim ryzował się z chłopami zaraniarzami, czyli dzia- czasie także dzierżawca dóbr Promna, Olszamy łaczami ruchu ludowego zgrupowanymi wokół i Boska Wola. W 1892 r. ożenił się ze Stefanią tygodnika „Zaranie” – ukazującego się w latach Franciszką Bagniewską (1869–1907), córką 1907-1915, a krzewiącego wśród chłopów Kró- Adolfa. Majątek Biejkowska Wola (448 ha) lestwa Polskiego patriotyzm, oświatę oraz hasła odziedziczony przez niego – po ciotce – znajdo- postępu społecznego i gospodarczego. Uznał, że wał się w stanie opuszczenia i ruiny. Po kilku praca dla dobra ludu jest pierwszym i ostatnim latach bardzo ciężkiej pracy – wspominał Leon obowiązkiem księży i wszystko będzie dobrze, Ciemniewski – w czasie której zmuszony był byle w pracy naśladować zechcieli Staszica, sam pracować fizycznie, wywożąc obornik, a nie Skargę. Był członkiem korespondentem orząc i wykonując inne podobne roboty z bra- Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. ku możliwości opłacenia dostatecznej ilości Wojciech i Stefania z Bagniewskich Soko- robotnika, majątek stanął w rzędzie najlepiej łowscy mieli cztery córki: Zofię Katarzynę – zagospodarowanych majątków w powiecie rzeźbiarkę, nowicjuszkę Zgromadzenia Sióstr grójeckim. Sokołowski do I wojny światowej Franciszkanek Służebnic Krzyża, Barbarę – uprawiał na dużą skalę szparagi, które przez zamężną Brukalską, Annę – zamężną Matu- Grójec i Warszawę eksportował do Petersbur- szewską, Henrykę – zamężną Dembowską, ga. Korzystając z pokładów torfu nadpilickiego, rozstrzelaną w 1942 r. w obozie koncentracyj- dostarczającego taniego opału, oprócz cegielni nym w Ravensbrück. Wojciech Sokołowski po handlowej, prowadził także tartak oraz mały śmierci żony (1907) wiódł żywot wdowca, aż młyn gospodarczy. Założył mleczarnię, przera- w 1920 r. ożenił się powtórnie.

66 Tradycja Mazowsza Biejków (gmina Promna)

77 Most w Biejkowie, następca „Durszlaka”

Na północny wschód od Biejkowskiej Woli, Proszkowskiemu (zm. 1816), szambelanowi blisko drogi Potycz–Białobrzegi nad Pilicą, leży królewskiemu, konsyliarzowi ziemi czerskiej, wioska Biejków (jeszcze w XIX w. Bików). Ongiś a prywatnie mężowi Marianny z Zambrzyc- stanowiła siedzibę parafii, którą przeniesiono kich. Ich córka Julianna Marcelina Aniela, stąd do Promny, tudzież gniazdo Biejkowskich żona oficera Seweryna Kalisza, zmarła 22 grud- h. Jastrzębiec i Trzaska, rodziny odgrywającej nia 1850 r. jako właścicielka dóbr ziemskich w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej dużą Jaźwie w powiecie stanisławowskim i spoczy- rolę w życiu społeczno-politycznym regionu. wa na cmentarzu Powązkowskim w Warsza- Do lokalnej legendy przeszedł także drewniany wie. W 1840 r. dziedzicami Biejkowa byli jej most z epoki PRL-u, zwany „Durszlakiem”. bracia: starszy – Erazm Paschalis, i młodszy W XIV w. książę mazowiecki nadał Biejków – Seweryn Karol. Pierwszy z nich, nadleśniczy komesowi Stankowi, protoplaście Biejkow- w Leśnictwie Szlanów w guberni augustow- skich. Era tego rodu, tak zasłużonego dla para- skiej, zmarł 22 września 1852 r. w Biejkowie. fii Promna, skończyła się na początku XVIII w., Z kolei Seweryn Karol to dziedzic Biejkowa gdy kilku z jego przedstawicieli zmarło bez- i Ługowej Woli, gdzie mieszkał. Piotr Paweł potomnie. Na przełomie XVIII i XIX w. nastał Proszkowski (1802–1865), trzeci syn Waw- czas Proszkowskich h. Łada. Tak jak Biejkow- rzyńca i Marianny, ożenił się z Marianną Ur- ską Wolę odziedziczył Wincenty Proszkowski, szulą Sztenberg. Mieli syna Lucjana Seweryna tak Biejków przypadł jego bratu Wawrzyńcowi Erazma. Po śmierci Piotra Pawła dzierżawcą

Powiat białobrzeski 67 78

78 Pilica widziana z mostu

Biejkowa został młody Lucjan Emilian Prosz- O Proszkowskich już zapomniano. Za to kowski (1840–1918), syn Franciszka Ksawe- całkiem jeszcze niedawno kontrowersyj- rego Mikołaja, dziedzica Biejkowskiej Woli. ną sławą cieszył się most w Biejkowie, ze 20 października 1867 r. w Biejkowie żona Lu- względu na liczne dziury popularnie zwany cjana Emiliana, Lucyna z Jawornickich, po- „Durszlakiem”, a przez Rolanda Wielgomasa wiła chłopca – Franciszka Dionizego, a w dwa – futurystyczną koncepcją będącą natchnie- lata później zmarła, mając zaledwie 23 lata. niem malarzy, poetów i filmowców. Łatano go papą, blachą i deskami, aż doczekał się roli w filmie. W sierpniu 2010 r. w Biejkowie krę- cono zdjęcia do serialu telewizyjnego 1920. Wojna i miłość. Wieś Biejków imitowała oko- licę Ossowa, gdzie w sierpniu 1920 r. rozegrał się krwawy bój będący częścią Bitwy War- szawskiej. „Durszlak”, odpowiednio ucha- rakteryzowany przez filmowców, wystąpił w scenie palenia mostu… W 2011 r. – na zlecenie Urzędu Gminy Prom- na – firma Skanska przebudowała w Biejkowie odcinek drogi włącznie z mostem. Futurystycz- ną koncepcję zastąpiono stalowo-żelbetowym mostem, dziewięcioprzęsłowym, o 140 m dłu- gości i niemal 5 m szerokości. W uroczystości 79 oddania mostu do użytku 17 maja 2012 r. wziął udział wojewoda mazowiecki Jacek Kozłowski. 79 Kapliczka z 1945 r. – zbudowana „wspólną pracą Z nowego mostu zadowoleni są m.in. biejkow- mał. Zawilińskich i młodzieży Biejkowa” scy strażacy, którzy od 1965 r. służą ludziom na pożytek, a Bogu na chwałę.

68 Tradycja Mazowsza Bobrek (gmina Stromiec)

80 Ślady pozostawione przez bobry

a południowy zachód od Stromca, w po- niowski. W 1880 r. majątek Bobrek, posiada- Nłowie drogi łączącej tę miejscowość z dro- jący gorzelnię, liczył 560 morgów. W tym cza- gą S7, leży wioska stanowiąca niegdyś gniazdo sie wieś miała 29 domów i 266 mieszkańców. Bobrkowskich h. Doliwa. W okolicy żyły ssaki W 1938 r. działały dwa wiatraki. 1 września z rzędu gryzoni, budujące sobie – nad liczny- 1965 r. oddano do użytku szkołę-pomnik Ty- mi strumieniami czy rzeczkami, nierzadko siąclecia Państwa Polskiego. Obecny Bobrek dopływami Pilicy – żeremia. Wieś Bobrek bardziej niż z bobrów słynie z butów. Piotr (wzmiankowana już w roku 1257) to do dziś Brzeziński, Jan Matysiak, Jan Witkowski czy królestwo bobrów. też Anna Sikorska (Krzyś But) to znani produ- Pięknem miejsca upajali się też Lisowscy, cenci obuwia. Ich wyroby można kupić m.in. Broniszewscy, Myszkowscy i inni. W 1810 r. w Białobrzegach, z którymi Bobrek ma połą- właścicielami wsi byli Andrzej i Marianna czenie drogą powiatową. Falęccy, rodzice chrzestni Dionizego Feliksa W pobliskim Podgaju, na wschód od Bobrka, Czachowskiego, bohatera powstania stycznio- funkcjonuje gospodarstwo agroturystyczne wego. W 1823 r. zboże na mąkę przerabiał mły- „Ranczo pod Gajem” oferujące 15 miejsc noc- narz Stanisław Chrabałowski, zaś smakołyki legowych. Właściciele prowadzą także stadni- na pański stół sposobił kucharz Jędrzej Rzep- nę koni.

Powiat białobrzeski 69 Boska Wola (gmina Stromiec)

a północno-wschodniej rubieży powia- Ntu białobrzeskiego, na skraju rozległej nadpilickiej doliny w dawnej Puszczy Stro- mieckiej, w pobliżu linii kolejowej Warsza- wa–Radom–Kraków, ciągnie się Boska Wola, założona jako osada w pobliżu wsi Boże. Wieś jest długa – jeden jej koniec korzysta ze stacji kolejowej Strzyżyna, a drugi ze stacji Grabów nad Pilicą. Tak jak Boże, wieś należała kiedyś do rodziny Boskich. Muzeum Narodowe w Warsza- 81 wie posiada w swych zbiorach portret nagrobny Zofii z Leżańskich Boskiej (zm. ok. 1700), drugiej żony Feliksa Boskiego, właściciela 81 Portret trumienny Zofii z Leżeńskich Boskiej Białobrzegów, Falęcic, Gór i Głowaczowa, starosty stromieckiego. To właśnie Feliksa i Zofii Boskich dotyczył anonimowy satyrycz- w całej okolicy jaśniała z cnót wielu, przymio- ny wierszyk: tów dobrej matki i obywatelki. 26 listopada Całe niebo tańcowało, 1846 r. w kościele św. Aleksandra w Warsza- Przedniebie mu przygrywało. wie jej córka, Leokadia, 32-letnia wdowa po Tańcowali: Boski z Boską Marcelim Kuroszu, wzięła ślub z 31-letnim i syn Boski z Matką Boską. Konstantym Boskim, synem Stanisława i jego I wnuczęta sami Boscy, pierwszej żony – Karoliny ze Ślaskich. (Zbież- Klucznik Piotr i Paweł Boscy. ność nazwisk nieprzypadkowa – ojciec pana W kuchni Boska Magda, młodego był rodzonym bratem matki panny o co prosić, tak da. młodej). Na ślubie obecny był żyjący jeszcze Na przełomie XVIII i XIX w. wieś znalazła wówczas ojciec panny młodej, Michał Okęc- się w posiadaniu Okęckich h. Radwan, a to za ki, dziedzic Boskiej Woli. W 1880 r. folwark sprawą ożenku Michała Okęckiego z Teofilą Boska Wola (1301 morgów ziemi dworskiej) Boską (ok. 1788–1836), prawnuczką Feliksa, posiadał 11 domów i 127 mieszkańców, dzia- córką Ignacego, szambelana dworu królew- łała tu gorzelnia. Na początku XX w. miejsco- skiego, sędziego ziemskiego czerskiego, ka- wość znajdowała się w posiadaniu Juliusza walera Orderu Świętego Stanisława. Michał Bagniewskiego, dziedzica dóbr Boże. Wobec i Teofila posiadali także wieś Łękawicę w pa- konieczności wyjazdu z kraju wydzierżawił rafii Magnuszew. W tej wsi zresztą Teofila on Boską Wolę Wojciechowi Sokołowskiemu, z Boskich Okęcka zmarła 11 styczna 1836 r., dziedzicowi Biejkowskiej Woli. W 1938 r. wieś zostawiając męża, dzieci i wnuki. Zgon jej liczyła 86 domów i 480 mieszkańców, miesz- dotknął głęboko – czytamy w „Kurierze War- kały tu 2 rodziny żydowskie. Do roku szkol- szawskim” – uczucia wszystkich znajomych nego 1976/1977 działała czteroklasowa szkoła i przyjaciół, jako wielka strata osoby, która podstawowa.

70 Tradycja Mazowsza 82

82, 83 Fragmenty tradycyjnej zabudowy, choć z nowymi płotami

Powiat białobrzeski 71 Boże (gmina Stromiec)

84 Obelisk poświęcony Armii Krajowej 85 Kapliczka przy drodze

koło 6,5 km na północny wschód od bra Adolfowi Bagniewskiemu (1841–1912). OStromca, na skraju Puszczy Stromieckiej, W kościele parafialnym w Stromcu znajduje jest miejsce przesiąknięte metafizyką. Czyżby się tablica ku czci Ignacego oraz jego żony, Ele- wybrał je sam Stwórca? A może zostało ofia- onory z Kamockich (zm. 1885). Państwo Boscy rowane Bogu lub Kościołowi? W każdym razie wspomagali materialnie gospodarującego wieś Boże zawdzięcza swą nazwę Opatrzności. w Warce Piotra Wysockiego. Listem z 13 czerw- Notabene w pobliżu jest też wieś Małe Boże – ca 1861 r. bohater nocy listopadowej, próbujący czyżby tam Bogu podobało się troszkę mniej? po powrocie z Syberii sił w rolnictwie, dzięko- Boże to gniazdo Boskich h. Jasieńczyk. wał im za wóz koniczyny. W 1464 r. gospodarowali tutaj Piotr i Paweł Po epoce Boskich przyszedł czas Bagniew- Boscy. Poszczególni członkowie rodu zawiera- skich h. Bawola Głowa. Wspomniany Adolf li między sobą małżeństwa. Stanisław Boski, Alfons Bagniewski był synem Dionizego, wdowiec po Karolinie Ślaskiej, poślubił Marię uczestnika powstania listopadowego, kawa- Boską. Maria z Boskich Boska zmarła 15 lip- lera Krzyża Złotego Orderu Virtuti Militari, ca 1849 r. w Hotelu Litewskim w Warszawie, i Tekli Barbary z Majewskich. Adolf Alfons gdzie przybyła z dóbr Bożego w Radomskiem, najpierw zakupił Boże, a następnie Brzeźce, dla ratowania od dawna nadwątlonego zdro- Szczyty i Biejkowską Wolę. Ożenił się z Zofią wia. Spoczywa na Powązkach. Na jej grobie ze Szwejcerów z Rzeczycy. Nazywał ją – jakże czytamy, że była małżonką dziedzica dóbr czule – Drogą moją Żoneczką, miał z nią dzie- Boże. W 1874 r. Ignacy Boski (zm. 1902), syn więcioro dzieci. Bagniewscy przyjaźnili się Stanisława i Marii z Boskich, sprzedał do- z rodziną Komornickich z Grabowa nad Pilicą.

72 Tradycja Mazowsza Pan Adolf dostrzegł talent literacki Maryni – w randze porucznika. Pośmiertnie został od- późniejszej Marii Komornickiej (1876–1949), znaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti ps. „Piotr Odmieniec Włast”, młodopolskiej Militari. Na jego pogrzebie odśpiewano Czer- poetki, nowelistki i krytyka literackiego. Jako wony sztandar. Żona z dziećmi wróciła do dziesięcioletnia dziewczynka, w formie za- kraju w 1918 r., obejmując majątek Boże. Syn bawy, redagowała wraz z siostrą tygodnik, Leszek (ur. 1910), mierniczy, w 1936 r. wyje- a w liście z 28 marca 1886 r. dziękowała chał do Brazylii, gdzie zginął w katastrofie lot- Adolfowi Bagniewskiemu za wypożyczenie Pa- niczej. W 1943 r. wdowa Eugenia Bagniewska miętników Paska, które – zwłaszcza rozdział aresztowana przez gestapo została wywiezio- o wydrze – bardzo ją zaciekawiły, wręcz ubawiły. na do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, Wieś Boże po ojcu Adolfie odziedziczył syn gdzie wkrótce zmarła. Syn Zbigniew Juliusz Juliusz Bagniewski (1876–1915), tutaj zresz- (1915–1988) został osadzony w więzieniu tą urodzony, pomolog, w latach 1904–1905 w Radomiu. Maria Komornicka znalazła aktywny członek Organizacji Bojowej PPS. schronienie w Bożem i Brzeźcach w sierpniu Oskarżony przez władze rosyjskie o udział 1944 r., gdy uciekała z Grabowa przed frontem. w zamachu, schronił się w Galicji, potem Boskich, Bagniewskich i Komornicką pamięta- wyjechał do Brazylii, gdzie nabył rancho nad ją fragmenty XIX-wiecznego parku z okazami rzeką Iguaçu. Na wieść o wybuchu wojny starodrzewu i zabudową gospodarczą. w 1914 r. zostawił żonę Eugenię w ciąży, dwóch W międzywojniu w Bożem siedzibę miała nieletnich synów i wrócił do kraju. W Krakowie gmina Grabów nad Pilicą. 20 marca 1939 r. wstąpił do Legionów Piłsudskiego. W 1915 r. biskup sandomierski Jan Kanty Lorek erygo- poległ w bitwie pod Żernikami nad Nidą wał parafię pw. Matki Bożej Częstochowskiej

86 Kościół parafialny pw. Matki Bożej Częstochowskiej

Powiat białobrzeski 73 z wiosek wydzielonych z parafii Stromiec. Matki Bożej Częstochowskiej i Jezusa Miło- Od 1933 r. msze święte odprawiano w remi- siernego. Posadzki są marmurowe, w oknach zie strażackiej. Pierwszy kościół zbudowany witraże wykonane przez Mirosława Spirow- został w latach 1936–1939, w wyniku wysił- skiego z Otwocka. Okrągły witraż na frontonie ków ks. Józefa Adamczyka, proboszcza para- kościoła ufundowany został przez Jana Czwar- fii Boże, byłego wikariusza parafii Stromiec. no z Kanady. Przed kościołem figura Matki Bo- 15 sierpnia 1944 r. drewniana świątynia uległa żej z Lourdes oraz skalnik ułożony z podmu- zniszczeniu w związku z walkami na przyczół- rówki pierwszego kościoła. W parafii Boże ku warecko-magnuszewskim. W latach 1945– odbywa się wiele uroczystości patriotycznych. 1947 – staraniem ks. Adamczyka – z mate- O historii Polski, Zapilicza i samej parafii riału pozyskanego z poniemieckich drewnia- przypominają tablice pamiątkowe znajdujące nych baraków wzniesiono drugą świątynię. się w kościele oraz pomnik Golgota Wschodu 10 czerwca 1979 r. na błoniach krakowskich wzniesiony na cmentarzu parafialnym. Jan Paweł II poświecił kamień węgielny pod Ośrodkiem życia społecznego i patriotycz- budowę nowego, tym razem murowanego, nego jest także Publiczna Szkoła Podstawo- kościoła. Postawiono go w latach 1979–1982, wa im. Armii Krajowej. Na ścianie budynku według projektu architektów Macieja i Jerze- szkolnego – oddanego do użytku w 1966 r., go Turno, Ryszarda Kańskiego i Zbigniewa a zmodernizowanego w latach 2000–2005 Chołuja z Radomia, staraniem wiernych pa- – wisi tablica ku czci osób zamordowanych rafii Boże i ludzi dobrej woli pod troskliwą przez hitlerowców w czasie II wojny świa- opieką ks. prob. Zbigniewa Wereszczyńskiego. towej, ufundowana w grudniu 1966 r. przez Kościół – wzniesiony na pamiątkę 600-lecia mieszkańców gromady Boże. Na terenie kultu Pani Jasnogórskiej – poświęcony został szkolnym obelisk upamiętniający Armię Kra- 13 czerwca 1982 przez biskupa pomocniczego jową: najwspanialsze a zarazem / najtragicz- diecezji sandomierskiej Stanisława Sygneta. niejsze wojsko / jakie kiedykolwiek / wystawi- Jest to nowoczesny budynek murowany z cegły ła Rzeczpospolita (Jerzy Ślaski). czerwonej, fragmenty frontonu, wieży i przy- Jednostkę Ochotniczej Straży Pożarnej zało- pory z cegły klinkierowej, halowy, o asyme- żono w międzywojniu. Obecną remizę wybu- trycznym wnętrzu. W prezbiterium znajdują dowano na początku lat 90. XX w. się kilkumetrowy krucyfiks, dwa duże obrazy

87 Remiza Ochotniczej Straży Pożarnej

74 Tradycja Mazowsza Branica (gmina Radzanów)

88 Pozostałości zabudowań dworskich w Branicy

koło 5 km na północny wschód od Radza- Od ok. poł. XIX w. właścicielem wioski był Onowa, w dolinie dopływu Pierzchnianki, Paweł Kalisz (ok. 1833–1914), urodzony w Go- kiedyś zwanego Branicą i służącego młyna- cłowie k. Ostrołęki, syn Seweryna i Julianny rzom, leży wioska Branica, zawdzięczająca z Proszkowskich, wychowanek Filipa Suskie- nazwę prasłowiańskiemu słowu brń, używa- go, dziedzica Lipia k. Grójca. W 1853 r. w ko- nemu na oznaczenie rozmiękłej ziemi, bło- ściele w Lipiu powiódł on do ołtarza Zuzannę ta i gliny. O historii przypominają wystające Wandę Helenę Kozłowską, córkę Wincen- z ziemi resztki zabudowań dworskich. tego i Karoliny z Suskich. Udział w powsta- W 1. poł. XV w. gospodarowali tutaj Piotr niu styczniowym przypłacił dziewięciolet- Żak z Piekoszowa i Prokop z Branicy h. Tar- nim zesłaniem na Syberię. Do Polski wrócił nawa, a potem Zborzeńscy, Zawiszowie, Świ- w 1873 r. Jego córka Franciszka w 1887 r. wy- derscy, Ligęzowie, Bidzińscy, Mireccy, Wę- szła za mąż za lekarza Włodzimierza Przy- żykowie-Rudzccy (jeden z nich był posłem łęckiego. Z tego związku w 1896 r. urodził się Sejmu Czteroletniego) i Kaliszowie. Z tej Tadeusz Paweł Przyłęcki, absolwent Szkoły ostatniej rodziny pochodziła Eufemia Kalisz Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warsza- h. Jelita, żona Dionizego Czachowskiego. Jej wie, żołnierz wojny 1920 r. Właśnie on przejął rodzice posiadali kilka wiosek położonych majątek Branica, a także Stawiszyn (tu począt- między Białobrzegami a Wyśmierzycami, kowo mieszkał) i Dębniak. Usunięty w 1941 r. a jej brat Piotr Kalisz był dziedzicem Branicy. przez Niemców ze Stawiszyna zamieszkał

Powiat białobrzeski 75 89

89 Kapliczka na skrzyżowaniu dróg 90 Wizerunek św. Floriana, patrona strażaków

w XIX-wiecznym dworku w Branicy jako administrator z ramienia Niemców. Pełnił waż- ne funkcje w konspiracji: był żołnierzem AK (ps. „Bosy”, „Baśka”, „Lanca”, „Mirosław”), po- rucznikiem w Obwodzie AK Radom, a z czasem dowódcą Podobwodu Białobrzegi. 4 wrześ- nia 1944 r. został aresztowany przez gestapo i rozstrzelany 27 września tego roku w Przytyku. W 1944 r. nad Branicą doszło do walki po- wietrznej pomiędzy myśliwcami radzieckimi i niemieckimi, o czym przypomina grób pilota radzieckiego. 90 O dworku w Branicy, w którym ponoć kon- certował Fryderyk Chopin, w latach 50. XX w. pisano: Poważnie zniszczony, drewniany W Branicy prężnie działa jednostka OSP, tynkowany, parterowy. Dworek i zabudowa- założona w 2000 r. z inicjatywy Ireneusza nia folwarczne, m.in. drewniany spichlerz Gumowskiego. Druhowie odnowili miej- z 1. poł. XIX w., istniały do początku lat 70. scową kapliczkę wystawioną w 1937 r., zdo- XX w. Pozostały po nich fragmenty ceglanej biąc ją wizerunkiem św. Floriana. Z pomocą zabudowy. Są też stare drzewa – pamiątka po funduszy unijnych wybudowali świetlicę, parku dworskim. w której zamierzają urządzić salę tradycji.

76 Tradycja Mazowsza Brzeźce (gmina Białobrzegi)

91 Starorzecze Pilicy w Brzeźcach

koło 4 km na północny wschód od Bia- w Lipsku i Wrocławiu), a zarazem patriota Ołobrzegów, na prawym brzegu Pilicy, pły- (w czasie I wojny światowej współpracował nącej tu kręto rozległą doliną, opodal cmen- z Polską Organizacją Wojskową, w 1920 r. wal- tarzyska kultury przeworskiej, leżą Brzeźce. czył z bolszewikami). W latach 1922–1935 spra- Miejscowość zawdzięcza nazwę zbiorowisku wował urząd sędziego pokoju w Białobrzegach. brzostów, czyli wiązów. W cieniu drzew odpo- Spore, o powierzchni 450 ha, gospodarstwo czywali kiedyś właściciele wsi, m.in. Brzescy, w Brzeźcach miało dużo żyznych łąk. Leon ho- Bylinowie, Kożuchowscy, Wolscy, Rogowscy, dował konie wyścigowe pełnej krwi angielskiej Zapolscy. W 1891 r. majątek kupił na licytacji oraz tzw. remonty – konie półkrwi arabskiej, Adolf Alfons Bagniewski (1841–1912) h. Ba- w które zaopatrywała się polska kawaleria. Do wola Głowa – kolekcjoner amator. Tutaj, po- spółki z zięciem Henrykiem Broszkiewiczem śród róż i nagietków, mieszkał wraz z rodziną, założył stajnię wyścigową. Wyhodowali m.in. tutaj zmarł. Zgromadzone przez niego ekspo- ogiera Colta. W 1939 r. rumak ów, trenowany naty i archiwalia zaginęły podczas działań wo- przez Michała Molendę i dosiadany przez dżo- jennych w styczniu 1945 r. keja Nowaka, wygrał derby w Warszawie na Ostatnim właścicielem majątku był Leon nowo otwartym torze służewieckim. W cza- Bagniewski (1881–1949), syn Adolfa i Zo- sie wojny Bagniewskiego osadzono w Oświę- fii ze Szwejcerów. Dobry rolnik (po studiach cimiu. Podobny los spotkał jego najbliższych.

Powiat białobrzeski 77 92

92 Dworek Bagniewskich, obecnie na terenie Muzeum Wsi Radomskiej

Żona Maria z Sulmierskich (1893–1980) była na poddaszu – pokój z balkonem. Drugie wej- w Oświęcimiu i Ravensbrück, syn Jan (1919– ście, z tyłu budynku, poprzedzone było drew- 2005) w Oświęcimiu i Natzweiller, córka Kry- nianą werandą. We wnętrzach piece kaflowe styna (za mężem Broszkiewicz) w Oświęcimiu i stylowy kominek. W 1984 r. dworek został ro- i Ravensbrück, zaś córka Wanda (za mężem zebrany i przeniesiony na teren Muzeum Wsi Sarnecka), uczestniczka powstania warszaw- Radomskiej, gdzie zestawiono go w pierwotnej skiego, trafiła – przez niewolę niemiecką – do formie architektonicznej. W parku dworskim, Włoch i Wielkiej Brytanii. Po wyzwoleniu któremu w XVIII w. nadano styl angielski, na- obozu w Oświęcimiu przez Armię Czerwoną dal rosną m.in. dęby, jesiony i wiązy – pomniki Leon Bagniewski wrócił pieszo do Brzeziec. przyrody. Okazało się, że nie jest już dziedzicem. Zmarł Dworek jest dziś w Radomiu, ale na miej- w Warszawie. Wraz z żoną i synem pochowany scu zostało starorzecze Pilicy – bardzo cenione jest na Powązkach, obok dziadka Dionizego. przez wędkarzy. Drogą powiatową wiodącą na W Brzeźcach Bagniewscy mieszkali w dwor- południowy zachód dojedziemy do wsi Turno, ku otoczonym przez park. Budynek był z mo- gdzie znajduje się Ośrodek Konferencyjno- drzewiowych bali, otynkowany. W dachu małe -Pobytowy Emaus, a w nim w kaplica z reli- okna zwane wolimi oczkami. Wejście główne kwiami św. Jana Pawła II. Druga droga zapro- wiodło przez kolumnowy ganek, obejmujący wadzi nas na południe do Szczytów, gdzie go- dwie kondygnacje. Nad głównym wejściem, spodarował brat Leona Bagniewskiego.

78 Tradycja Mazowsza Bukówno (gmina Radzanów)

93 Kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Bukównie

iedyś na południe od Radzanowa, nad Wisław z Kościelca. Według tradycji kościół KPierzchnią, rósł cichy bukowy lasek. Te- wzniesiony został jednak w 1403 r. Obecny – raz jest tu wioska Bukówno. Wiedzie przez nią pochodzący zapewne z przełomu XVI i XVII w. droga Wojciechów–Młodynie Dolne, wychodzi – nieraz był remontowany, a może nawet budo- stąd trakt na Czarnocin i Grotki, niedaleko wany od nowa. W 1885 r. „Przegląd Katolicki” stąd do drogi Przytyk–Kożuchów, do Ratoszy- poinformował, że prawowity i zdolny manual- na czy Radzanowa. W słońcu lśni sygnaturka nie ks. proboszcz Śliwiński oszalował go we- drewnianego kościółka pw. Nawiedzenia Naj- wnątrz deskami, i roboty tej sam własną ręką świętszej Maryi Panny. w połowie dokonał, pomalował, tabernaku- Na przestrzeni wieków w Bukównie gospo- lum nowe sam zrobił i pozłocić kazał. Sło- darowali m.in. Ciołkowie, Dembowscy, Le- wem przyprowadził kościół do stanu dobrego, żeńscy, Sapiehowie, Badowscy, Stobieccy, Ja- zapewnił mu na długi czas trwałość, tem wię- gniątowscy, Sadkowscy, Zakrzewscy, Ostrow- cej, że drzewo w ścianach modrzewiowe nie scy, Kozłowscy. Andrzej Badowski (zm. 1824) tylko zdrowe, ale tak twarde, iż z wielką trud- h. Korab był żonaty ze Scholastyką Czachowską nością chwyta go się piła lub siekiera. Grun- (zm. 1831), siostrą Dionizego Czachowskiego. towny remont, przeprowadzony w 1900 r. Niektórzy twierdzą, że pierwszą świąty- za ks. Konstantego Czapińskiego, polegał na nię zbudował ok. 1230 r. biskup krakowski wydłużeniu ku wschodowi prezbiterium wraz

Powiat białobrzeski 79 94 95

94 Kaplica z ok. poł. XIX w. na cmentarzu parafialnym 95 Grób Zofii Witkowskiej z Kulickich – ślad powstania warszawskiego

z budową nowej zakrystii oraz kruchty od Na cmentarzu parafialnym zwraca uwagę zachodu, założeniu nowych szalunków, wy- klasycystyczny grobowiec małżonków Adama konaniu posadzki ceramicznej i polichromii, i Heleny Krzyżanowskich, wykonany przez ar- a także zamianie zakrystii i kruchty na ka- tystę z Drezna. Inskrypcja głosi: plice. W 1971 r. położono nowe fundamenty, Wy to drogie Cienie coście, ocierali Łzy moje, wymieniono szalunki, zamieniono gont na Pielęgnowaliście Rodzicielskiemi blachę. W ołtarzu głównym (1900 r.) znaj- pieszczotami duje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem Od Kolebki, przyimcie ten mały dowód (z końca XVI w.), zakryty drewnianą sukienką Wdzięczności, który ma być niemym (z XVIII w.). świadkiem Obok kościoła stoją drewniana dzwonnica Rozpaczy nieutulonej wnuki. z XVII–XVIII w. oraz dwustuletni wiąz szy- Z Krzyżanowskich Aniela Śmiechowska. pułkowy. W murze otaczającym cmentarz Adam Krzyżanowski (1765–1848), naj- przykościelny umieszczono płyty pamiątko- pierw dziedzic Błotnicy, a potem Czarnocina, we. Jedna poświęcona jest Michałowi Badow- był synem Jakuba Krzyżanowskiego i Anto- skiemu (zm. 1813), wojskiemu mszczonow- niny z Kołomińskich. Jego rodzeństwo to: skiemu, komornikowi granicznemu ziemi Joanna – matka Dionizego Czachowskiego; sochaczewskiej, wywodzącemu się z Badowa Justyna – matka Fryderyka Chopina; Stani- k. Mszczonowa w dawnym województwie sław – żołnierz napoleoński, zamieszkały rawskim. Płyta ta – ufundowana przez jego w Rożnowie w Księstwie Poznańskim, ojciec dzieci – pierwotnie zapewne pokrywała grób Włodzimierza Bonawentury Krzyżanowskiego w kościele. Drugą, zadedykowaną Michałowi (1824–1887), generała w służbie amerykań- Odrowąż Karnickiemu (zm. 1804), dziedzico- skiej, administratora Alaski, pamiętnikarza. wi wsi Czarnocin, ufundowała Józefa ze Sta- Zatem Adam Krzyżanowski jawi się nam jako szewskich – kochająca i żałobna Małżonka. wuj zarówno Chopina, jak i Czachowskiego. Kamień ten – odwrócony napisem do ziemi – Razem z nim pochowana jest żona – Helena służył przez czas jakiś za próg przy wejściu do z Majeranowskich (1773–1838). Adam i Hele- zakrystii. na Krzyżanowscy mieli sześcioro dzieci, wśród

80 Tradycja Mazowsza nich Adama Tomasza (1791–1841), dziedzica niom rodziny Rosjanie zgodzili się na pochó- Czarnocina, który w 1819 r. wziął w Bukównie wek na cmentarzu w Bukównie. Tu prochy ślub z Anną Grotowską (1801–1835). Adam leżały do 30 października 1938 r., kiedy uro- Tomasz i Anna Krzyżanowscy mieli m.in. cór- czyście przewieziono je do Radomia i złożono kę Anielę Teklę, urodzoną w 1823 r. w Błot- w mauzoleum przed kościołem Bernardy- nicy, najpierw żonę Wincentego Chlewickiego, nów. W 1963 r., w setną rocznicę powstania a potem Józefa Śmiechowskiego – fundatorkę styczniowego, zniszczone w czasie II wojny pomnika. światowej mauzoleum zostało odbudowane Kaplica nagrobna rodziny Zakrzewskich i ustawione przy ul. Malczewskiego. Trumna ufundowana została zapewne ok. poł. XIX w. z prochami bohatera znajduje się w sarkofa- Na początku XX w. przypominała ruinę. gu w bocznej nawie kościoła Bernardynów. Ksiądz Jan Wiśniewski widział w niej pomniki W Bukównie pozostał pusty grób wraz z ta- poświęcone: Michałowi Sadkowskiemu (zm. blicą informacyjną postawioną z inicjatywy 1851) i Franciszce z Rucińskich Sadkowskiej Publicznej Szkoły Podstawowej, od 2010 r. (zm. ok. 1855) – dziedzicom Bukówna – oraz noszącej imię bohatera. O polskich losach Leopoldowi Makomaskiemu. Spoczywa tu w czasie II wojny światowej przypomina gro- także sam fundator kaplicy, Franciszek Za- bowiec rodzinny, w którym spoczywa Antoni krzewski-Ruciński, ponoć przybrany syn pań- Dźbik (1905–1990), mieszkaniec Czarnocina, stwa Sadkowskich, zwany majorem, zabity więzień m.in. Starobielska, żołnierz generała w 1862 r. w Warszawie. Specjalną czcią ota- Andersa, ranny pod Monte Cassino. 31 paź- czany jest grób Dionizego Czachowskiego. dziernika 2001 r. tragiczną śmiercią zginęła Zwłoki bohatera powstania styczniowego, rodzina Lipców: Krzyś (lat 11), Tomasz (lat poległego 6 listopada 1863 r. pod Jaworem So- 14), Michał (lat 17), Marianna (lat 44) i Jacek leckim, przywieziono do Radomia i obwożono (lat 46), a także Zbigniew Stefańczyk (lat 34). triumfalnie wozem po mieście. Dzięki stara-

96 97

96 Grobowiec Adama i Heleny Krzyżanowskich 97 Kapliczka ufundowana w 1952 r. przez gromadę Bukówno. „O Matko nasza! / Nie opuszczaj nas! O Jezu! Błogosław / nam”

Powiat białobrzeski 81 Chruściechów (gmina Stara Błotnica)

98 Stara gorzelnia

a północ od Starej Błotnicy, na zachód i Joanny Teresy Wężyk-Rudzkiej h. Wąż, ab- Nod trasy krajowej S7, wśród szerokich, solwent szkoły realnej w Warszawie i Wyż- ostrych traw porastających mokre miejsca, szej Szkoły Rolniczej w Dublanach. W 1899 r. leży wioska wzmiankowana w 1411 r. jako przeniósł się z Ryk do Chruściechowa. Roz- Chrozczechow, a dziś znana jako Chruście- budował mieszkania dla służby folwarcznej, chów. Kiedyś w miejscowym dworze gościł pi- zalesił liczne nieużytki, przeprowadził dre- sarz Witold Gombrowicz, a dookoła pachniało nowanie, założył stawy rybne oraz zbudo- spirytusem. wał nowoczesną gorzelnię. Ożeniwszy się Gospodarzyli tu m.in. Jabłonowscy, Doma- w 1905 r. z Antoniną Cichowską (zm. 1947) niewscy, Mireccy i Kijewscy. Ostatnimi wła- h. Wąż, córką właściciela dóbr w powiecie opa- ścicielami byli Arkuszewscy h. Jastrzębiec. towskim, powiększył dwór oraz otaczający go Do Chruściechowa przybyli z niedalekich park. Ryk. Dużą indywidualnością był Marian An- W chruściechowskim dworze w czasie I woj- toni Arkuszewski (1871–1941), syn Ignacego ny światowej podjęto wystawnym podwie- Maksymiliana Arkuszewskiego (1830–1891) czorkiem kreislandwirta hr. Dobrzyńskiego.

82 Tradycja Mazowsza Hrabia – opowiada Leon Ciemniewski – po- Na początku okupacji hitlerowskiej Marian łykał wszystko, co mu podsunięto, popijał Arkuszewski przyjął w Chruściechowie wy- znakomitą kawą ze śmietanką o grubym ko- siedleńców z Poznańskiego. W czerwcu 1940 r. żuszku, wszystko chwalił, wziął nawet prze- został aresztowany przez Niemców. Z radom- pis od pani domu na jej niezrównane paluszki skiego więzienia wywieziono go do obozu kon- z makiem i odjechał, pozostawiając cały dom centracyjnego w Oranienburgu, skąd w kilka w zachwycie co do swojej osoby. Tymcza- miesięcy później trafił do Dachau, gdzie zmarł sem w nocy do domu Arkuszewskich wtar- 18 lutego 1941 r. Antonina Arkuszewska, wraz gnęła żandarmeria w celu dokonania rewizji. z córką Marią, za mężem Gan, absolwent- Rozpoczęto od spiżarni. Wyniesiono z niej ką szkoły rolniczej w Chyliczkach, więzione worek pszennej mąki, kilkanaście kilogra- były w Ravensbrück. Syn Antoni przebywał mów maku, beczułeczkę solonego masła, do końca wojny w Oranienburgu. Syn Roman, jakieś dwa czy trzy połcie słoniny. Po tygo- ekonomista, zmarł w 1942 r. w Warszawie. dniu Pan Arkuszewski otrzymał wezwanie Majątek Chruściechów został skonfiskowany do zapłaty dwóch tysięcy koron grzywny za przez władze niemieckie, a jego obszar włączo- używanie i posiadanie artykułów, których no do poligonu wojskowego. Po wojnie dobra podczas wojny ani posiadać, ani używać przejęło państwo, dokonując ich parcelacji. nie wolno. Od tej pory ziemianie powiatu Arkuszewscy pozostawili po sobie w Chru- radomskiego już mniej wylewnie podejmo- ściechowie trwałe pamiątki. Po pierwsze wali kreislandwirta. dwór – zbudowany zapewne w 1913 r. według

99 Dwór w Chruściechowie

Powiat białobrzeski 83 projektu Zygmunta Joachima Słomińskiego (1879–1943), ówczesnego zastępcy inżyniera guberni radomskiej, późniejszego prezydenta m.st. Warszawy. Został on dostawiony jako skrzydło do drewnianego dworu z XIX w. Bu- dynek jest murowany z cegły i otynkowany, posadowiony na planie prostokąta, o regular- nej bryle, podpiwniczony, piętrowy, z miesz- kalnym poddaszem nakrytym dachem dwuspadowym. W dworze bywał, spokrewniony z Arkuszewskimi, pisarz Witold Gombrowicz. Spacerował po parku zaprojektowanym przez inż. Czerwińskiego. Obecnie zespół dworski jest własnością prywatną. W pobliżu dworu, nad stawem, stoi gorzelnia zbudowana w 1907 r. z czerwonej cegły, w stylu ówczesnej architektury przemysłowej. Stoją przed nim zabytkowe maszyny produkcji warszawskiego Towarzystwa Akcyjnego Zakładów Mechanicznych „Borman i Szwede i Spółka”. Obok – dworskie czworaki. Z lat 50. XIX w. pochodzi kapliczka Matki Bożej Niepokalanego Poczęcia. W 2011 r. od- nowiono krzyż, a w nowy postument wbudo- wano dwie tablice z piaskowca. Na jednej wy- ryto herb Chruściechowa, a na drugiej powtó- rzono inskrypcję z 1857 r.: Tej włości w imię Boże Prosiłem Cię o łaskę W pokorze 100 Chroń nas Od nieszczęść złych O święta Maryjo Bez zmazy. 100 Kapliczka Matki Bożej Niepokalanego Poczęcia 1857 R.

84 Tradycja Mazowsza Czarnocin (gmina Radzanów)

101

101 Fragment wiejskiej zabudowy

a południowy zachód od Radzanowa, przed 1921 r. – w wyniku parcelacji – powstała Nw dolinie prawego dopływu Pierzchnian- wieś Czarnocin Kolonia. ki, przed wiekami mieszkał jegomość Czar- W latach 1966–1982 w lokalach wynaj- nota, od którego imienia nazwę wzięła wieś mowanych u mieszkańców Czarnocina, pod Czarnocin, obecnie największy ośrodek upra- szyldem Związku Młodzieży Wiejskiej, funk- wy papryki w gminie. Wśród paprykowych tu- cjonowała świetlica wiejska, a przy niej ama- neli biegną droga powiatowa Grotki–Ocieść– torski zespół ludowy. W latach 1970/71–1982 Bukówno i drogi gminne do Wrzeszczowa, aktywnie działało Koło Gospodyń Wiejskich. Grabowskiej Woli oraz Śliwin. Panie zapewniały: W 2. poł. XV w. wieś należała do Grota No- Już od dawnych czasów w naszym Czarnocinie womiejskiego, wojskiego rawskiego, w XVI w. Gospodarność kobiet w okolicy słynie. do Szpotów, w XVII w. do Czarnockich Każda matka myśli, stara się jak może, i Wąsowiczów, w XVIII w. zaś do Karnickich. aby nie zabrakło niczego w komorze. Dziedzicem Czarnocina był też Adam Krzy- Cały dzień się krząta, wcześnie rano wstaje, żanowski (1765–1848), wuj Dionizego Cza- o dzieciach pamięta, starego wyłaje. chowskiego, stryj Włodzimierza Bonawentu- ry Krzyżanowskiego – uczestnika wojny sece- Duszą koła była Maria Bartosiak, uczest- syjnej, generała armii amerykańskiej. Tutaj niczka konkursów literackich, autorka wier- mieszkał brat Dionizego, Józef Czachowski szy religijnych i patriotycznych, które recyto- (zm. 1845), dziedzic Żerdzi, Gutowa, Godo- wała na m.in. na dożynkach. wa. Adam Krzyżanowski i Józef Czachowski Obecnie ośrodkami życia społecznego są: ostatnie lata życia spędzili w pobliskiej Ocie- Publiczna Szkoła Podstawowa im. Janusza ści, gdzie zmarli. Korczaka, której gmach wybudowano w latach W 1881 r. obok wsi istniał folwark szla- 1977–1992, oraz jednostka OSP, założona checki (517 mórg ziemi), na którego gruntach w 1962 r., posiadająca remizę.

Powiat białobrzeski 85 Dobieszyn (gmina Stromiec)

102

102 Kościół pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus

a wschodnim skraju Puszczy Stromiec- ka Piłsudskiego, którego zwłoki przewożono Nkiej, przy linii kolejowej Warszawa z Warszawy do Krakowa. Leśnicy z całego kra- Zachodnia–Kraków Główny, przecinającej ju oraz autochtoni, przemoczeni i zziębnięci, powiat białobrzeski z północy na południe, zgięli kolana przed nadjeżdżającą trumną mieszkał kiedyś niejaki Dobiesz, założyciel Marszałka w asyście warty honorowej peł- wsi Dobieszyn. Miejscowość, mająca także nionej przez szwoleżerów. Płonące pochod- świetne połączenie drogowe z Białobrzegami nie i stosy ognisk wzdłuż toru kolejowego, i Kozienicami, stanowi doskonały punkt wy- łopoczące flagi narodowe i portrety Marszał- padowy dla wycieczek pieszych i rowerowych, ka, spowite krepą, dopełniały powagi uro- a zarazem pretekst do zadumy nad dziejami czystej chwili. Na początku września 1939 r. Polski w XX w. stację zbombardowało niemieckie lotnictwo. Dobieszyńska stacja kolejowa ma trzy dłu- W 1942 r. była ona dla Żydów przystankiem gie perony, budynek z poczekalnią i kasą bi- w drodze do Treblinki. We wrześniu 1944 r. letową, wraz z pomieszczeniem dyżurnego miała tu miejsce akcja oddziału partyzanckie- ruchu. 17 maja 1935 r., późnym wieczorem, go AK dowodzonego przez porucznika Tade- w strugach deszczu, żegnano tutaj marszał- usza Pawlaka ps. „Pęk”.

86 Tradycja Mazowsza Już 80 lat ma parafia Dobieszyn – wydzielo- ty Kozicki, zaś w 1942 r. Edward Mizerski. Nie na z parafii Głowaczów i Stromiec, erygowana wiadomo, czy naturalna śmierć zabrała: Józefę 21 grudnia 1935 r. przez ks. Antoniego Ka- Grzegorzewską, Jana Pomarańskiego, Marię Pa- sprzyckiego, administratora apostolskiego die- luch, Mariannę Nogalską, Stefana Urbaniaka, cezji sandomierskiej. Pierwszym proboszczem Jana Pawłowskiego i Stanisława Kucharskiego. został ks. Kazimierz Kniedziałowski. Drewnia- Życiem za to tętni miejscowa szkoła. Ko- ny kościół pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus, mitet budowy szkoły – powołany w 1937 r. poświęcony w 1935 r. przez bp. Pawła Kubic- staraniem proboszcza Kniedziałowskiego – kiego, uległ zniszczeniu 15 stycznia 1945 r., w ciągu dwóch lat doprowadził do wystawie- w trakcie ofensywy styczniowej wojsk radziec- nia murowanego budynku piętrowego, który kich i polskich. Nowy kościół, także drew- uległ zniszczeniu w czasie wojny. Odbudowa- niany, zbudowany według projektu inżyniera ny po wojnie, a ostatnio powiększony o salę W. Prokulskiego, poświęcony został w 1949 r. gimnastyczną z zapleczem sportowym, sta- przez bp. Jana Kantego Lorka. Jest to świątynia nowi siedzibę Publicznej Szkoły Podstawowej trzynawowa o konstrukcji ryglowej. W ołta- im. ks. Kazimierza Kniedziałowskiego. Ab- rzu głównym – obraz św. Teresy od Dzieciątka solwentem placówki jest Leszek Mizieliński Jezus. Kościół odrestaurowano w 1982 r. (ur. 1954), z wykształcenia dziennikarz, woje- Wraz z parafią założono cmentarz parafialny. woda mazowiecki w latach 2001–2006. W 1936 r. jako jedni z pierwszych zostali tu- Warto zatrzymać się przed siedzibą Nad- taj pochowani: Anna Bolek, Julia Chojnacka, leśnictwa Dobieszyn, gdzie w 1996 r. – pod- Marianna z Samerków Kosteczka i Marianna czas Krajowego Zjazdu Związku Leśników Piwowarska. Inskrypcje nagrobne mówią, że Kombatantów – bp Edward Materski poświę- 12 września 1939 r. śmiercią tragiczną zginęli: cił pomnik, na którym napisano: Leśnikom Helena Cieślak (lat 18), Stanisław Cieślak (lat / którzy strzegąc polskich lasów / pamiętali 51) i Stanisław Padewski (lat 55). Jest tu dużo o obowiązku obrony / wiary i ojczyzny. Na grobów z okresu okupacji hitlerowskiej. 13 listo- pomniku: daty 1794, 1830, 1863, 1914–1920, pada 1941 r. śmiercią tragiczną zginął Wincen- 1939–1956.

103 104

103 Stacja kolejowa w Dobieszynie 104 Plebania w cieniu starych jabłoni 105 Siedziba Nadleśnictwa Dobieszyn

105

Powiat białobrzeski 87 Falęcice (gmina Promna)

106

106 Kapliczka z obrazem Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny

XIX stuleciu siedziba gminy Promna rzu śpią snem wiecznym członkowie rodów W mieściła się jeszcze w Falęcicach. Dziś szlacheckich, których historię zapoczątkował jest to wieś poprzecinana drogami: krajową w końcu XIV w. Paweł, protoplasta Falęckich S7 i wojewódzką nr 731, stąd wychodzą dro- h. Jastrzębiec. gi powiatowe do Piekart i Nowego Miasta nad Po Falęckich właścicielami Falęcic byli m.in. Pilicą. Tutaj swoją siedzibę mają Gminna Bi- Podlodowscy, Gniewoszowie, Gzowscy i Ko- blioteka Publiczna oraz Ośrodek Zdrowia. Na chanowscy. Na przełomie XIX i XX w., w wy- Stadionie Sportowym im. Jerzego Łukasiaka niku podziałów rodzinnych, dziedzicem dóbr swoje mecze rozgrywa Ludowy Klub Sportowy Falęcice, wraz z kilkoma folwarkami, został Promna. Tymczasem na nadpilickim wzgó- Aleksander Wiktor Mysyrowicz (1875–1948)

88 Tradycja Mazowsza 107 108

107 Tyle zostało z pałacu Aleksandra Wiktora Mysyrowicza 108 Obelisk przed stadionem

h. Jastrzębiec, syn Władysława i Jadwigi Mysyrowicza (1863–1884) – studenta Poli- z Ryxów, dziedziców dóbr Łoś w ówczesnym techniki w Rydze. Chodzi oczywiście o matkę powiecie grójeckim. Przystojny brunet 9 maja i brata pana Aleksandra. Wspomniane listy 1900 r. w kościele parafialnym w Lesznie (z lat 1884, 1899, 1902) zostały opublikowa- k. Warszawy wziął ślub z Jadwigą Wodzińską, ne w 1938 r. przez lwowskie wydawnictwo córką Jana i Marii z Karnkowskich, właścicieli „Łowcy”. W latach 1901–1913 w Falęcicach Zaborówka. mieszkał – spokrewniony z Mysyrowiczami Pan Aleksander na wzniesieniu w Falęci- – malarz Jan Felicjan Owidzki (1852–1913), cach wystawił trzydziestokilkupokojowy pa- uczeń Wojciecha Gersona, przyjaciel Józefa łac, który był widny z daleka i sprawiał wra- Chełmońskiego i Leona Wyczółkowskiego, żenie magnackiej siedziby. Mieszkał tu razem uczestnik konkursów organizowanych przez z córką i starszym synem, gdyż żona, z którą Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych. żył w separacji, wraz z najmłodszym synem Falęcicka sielanka skończyła się w nocy przebywała w Warszawie. Jako miłośnik sztu- z 15 na 16 stycznia 1937 r. Właśnie wte- ki zbierał gobeliny, obrazy i meble. Złe języ- dy pałac padł pastwą płomieni. Spłonęły ki mówiły – wspominał Leon Ciemniewski również – informował „Przegląd Pożarni- – że gdy trafiała się okazja nabycia obrazu, czy” – niezwykle cenne zbiory antyków a gdy brakło mu gotówki w kasie, sprzeda- i gobelinów, których wartość przekraczała wał nawet robocze konie, pozbawiając się 200 tys. złotych. Pożar wynikł prawdopo- siły pociągowej nawet w najbardziej gorących dobnie wskutek zapalenia się sadzy w prze- chwilach dla robót polowych. Zgromadzone wodach kominowych. w Falęcicach dzieła sztuki podziwiali liczni go- Po arkadii Aleksandra Mysyrowicza pozo- ście: egzaltowane damy, aktorzy Mieczysław stały resztki budowli tudzież parku podwor- Frenkiel i Kazimierz Kamiński, czy wreszcie skiego (2,02 ha), w którym rośnie 13 gatun- sam Henryk Sienkiewicz. W swoich zbiorach ków drzew i krzewów, m.in. kasztanowiec właściciel Falęcic miał listy autora Potopu pi- biały, różne gatunki klonów, brzoza brodawko- sane do Jadwigi Mysyrowiczowej (1841–1922) wata, grab, buk, platan, dąb szypułkowy, lipa – właścicielki majątku Łoś, i Władysława drobnolistna, sosna pospolita, lilak.

Powiat białobrzeski 89 Góry (gmina Promna)

109

109 Zabudowa drewniana miesza się z murowaną

a południowy zachód od Promny, przy w wieku 69 lat zmarła dziedziczka Teresa Ja- Ndrodze Falęcice–Nowe Miasto, na wy- dwiga Franciszka Brochocka h. Ossoria, cór- sokiej skarpie nadpilickiej, wśród wąwozów ka Antoniego i Józefy z Walewskich Brochoc- i dolin leży wioska nazywająca się – zgodnie kich, wdowa po Augustynie Witkowskim (ok. z ukształtowaniem terenu – Góry. Głównym 1790–1844) h. Nowina, prezesie Trybunału jej atutem są walory krajobrazowe, czyli moż- Cywilnego Guberni Radomskiej. Zacna ta liwość rozkoszowania się widokami Doliny Pani – odnotował „Kurier Warszawski” – rzad- Białobrzeskiej. Z mostu na Pilicy pięknie wy- kiemi przymiotami serca i duszy, przypomi- glądają wzbijające się do lotu ptaki. nała staropolskie nasze matrony. Jednając W 2. poł. XVI w. właścicielem sześciowłóko- sobie wszystkich słodyczą charakteru i obej- wej wioski był Andrzej Gniewosz. W 1815 r. ścia, opiekowała się głównie temi, którzy po- spotykamy tu Wincentego Proszkowskiego, trzebowali jej pomocy, zasilała ich tak radą stryja Julianny Proszkowskiej, czyli żony Se- jak i hojnemi dary, toteż niejedna szczera łza weryna Kalisza, dziedzica Biejkowskiej Woli. spłynęła na jej mogiłę, niejedno westchnie- Na początku lat 60. XIX w. folwark Góry miał nie wzniesie się do Tronu Boga za spokój jej 1046 morgów gruntu i 26 drewnianych budyn- duszy, a pamięć jej cnót pozostanie na za- ków. W miejscowym dworze 23 grudnia 1861 r. wsze przytomną tym, którzy ją znali. Cześć

90 Tradycja Mazowsza jej popiołom! Na swym grobie na cmentarzu Mysyrowicz był erotomanem, pożeraczem parafialnym w Promnie została opisana jako: serc, karciarzem i pasjonatem wyścigów kon- Opiekunka i matka sierot i ubogich. nych. W 1908 r., doprowadziwszy do ruiny Na przełomie XIX i XX w. folwark Góry, obok majątek Krobów pod Grójcem, zostawił żonę Lekarcic, Piekart, Jadwigowa, Helenowa, sta- Annę z Okęckich z ośmiorgiem dzieci oraz nowił część włości położonych wzdłuż traktu długami. Po prostu uciekł. Światło na dalsze warszawsko-radomskiego (obecnie trasa S7), koleje losu Mysyrowicza rzucają wspomnie- a należących do Mysyrowiczów h. Jastrzębiec, nia niezawodnego Leona Ciemniewskiego. rodziny szlacheckiej pochodzenia ormiań- Skreślony przez pamiętnikarza wizerunek jak skiego. Mysyrowiczowie w nadpilicki krajo- ulał pasuje do pradziadka z książki pani rzecz- braz wtopili się za sprawą koligacji z Biejkow- nik. Mysyrowicz – zdaniem Ciemniewskiego skimi. Na przełomie XIX i XX w. oryginałem – zapalony koniarz i zarazem hulaka, stracił był Edmund Mysyrowicz (1870–1914), brat swoją posiadłość na wyścigowe konie, hulan- Aleksandra Wiktora, dziedzica Falęcic. Skła- ki i grę w karty. Wreszcie ożeniwszy się z cór- dana gumowa wanna na drewnianej konstruk- ką swojego fornala, osiadł w małym dworku cji, sprowadzona z Wiednia, którą wszędzie ze w Górach, który jedyny z całej fortuny po- sobą woził i w której z lubością się kąpał, nie został mu z kawałkiem ogrodu. Notoryczny zawsze sam, zainspirowała Małgorzatę Nieza- pijak, morfinista i kokainista, ostatnie swoje bitowską – rzecznik pierwszego niekomuni- lata spędzał przeważnie w łóżku, gdyż z po- stycznego rządu RP – do zatytułowania książki wodu nadmiernego używania zastrzyków, o dziejach rodziny. Ze Składanej wanny do- miał nogi obezwładnione. Żył i kupował so- wiadujemy się, że pradziadek autorki Edmund bie potrzebne narkotyki ze sprzedaży mebli,

110

110 Most w Górach

Powiat białobrzeski 91 111

111 Widok z mostu na Pilicę 112 Kapliczka z cegły na tle murowanego domu

książek, obrazów itp. zgromadzonych w lep- szych czasach i z zapomóg, dość homeopatycz- nych, udzielanych mu przez brata Aleksandra. W 1932 r. resztówkę majątku Góry kupił Ignacy Witold Sadowski, były oficer Legionów, pepeesowiec, propagator nowoczesnego ogrod- nictwa. Od 1917 r. jego żoną była Anną Lu- bicz Sadowska (1897–1987), z domu Łukow- 112 ska, znana nauczycielka i działaczka oświa- ty pozaszkolnej. W czasie wojny uratowała dziewczynkę z krakowskiego getta, kilka lat W dniu 3 października 2009 r. oddano do przed śmiercią została uhonorowana Meda- użytku rozbudowany budynek OSP Góry- lem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”. -Adamów. Na ścianie wisi tablica pamiątko- W Górach kierowała tzw. domem społecz- wa poświęcona Tadeuszowi Kierzkowskiemu, nym i szkołą podstawową oraz prowadziła który ufundował tę remizę, odrestaurował – na bazie własnego księgozbioru – punkt bi- dawną szkołę i wybudował drogę asfaltową. blioteczny. W 1987 r. podarowała ok. 3,5 tys. Miejscowe gospodarstwo agroturystyczne książek Miejsko-Gminnej Bibliotece Pu- oferuje: kryty basen, kryty kort tenisowy, sau- blicznej w Białobrzegach. Po założeniu dwor- nę, siłownię, solarium, salę kominkową, wy- skim pozostał park (0,5 ha), w którym rosną pożyczalnię rowerów, stół do ping-ponga, gry m.in. kasztanowce, lipa, świerk, sosna wej- zręcznościowe, a także możliwość grillowania. mutka, rododendron, karagana syberyjska, W wolnych chwilach można oddać się lektu- trzmielina brodawkowata i żywotnik zachodni. rze Składanej wanny.

92 Tradycja Mazowsza Grotki (gmina Radzanów)

113 Obelisk poświęco- ny rodzinie Sienkiewiczów 114 Henryk Sienkiewicz

113 114

ioska ta, położona na południowy za- stałe. Jako kolator kościoła w Bukównie spoczy- Wchód od Radzanowa, w dolinie rzeki wa zapewne pod którymś z ołtarzy. Ze związku Pierzchnianki, założona została jako osada z Teklą z Niewodowskich przyszedł na świat w lesie na przełomie XV i XVI w. przez Grota m.in. Józef Paweł Ksawery Sienkiewicz (ok. Nowomiejskiego, właściciela Czarnocina. Na- 1813–1896), w młodości uczestnik powstania zywa się Grotki. Miejscowość leży przy drodze listopadowego, potem dziedzic Grotek, który Wojciechów–Młodynie Dolne, można stąd ożenił się z zamożną Stefanią Cieciszowską, przez Czarnocin dojechać do Bukówna. Każdy córką właścicieli dóbr Okrzeja i Wola Okrzej- miłośnik Trylogii trafi tu bez trudu. ska na Podlasiu. Ze względu na lepsze warunki W 2. poł. XVIII w. z Litwy przybył na ziemię do połogu ich syn Henryk, przyszły noblista, mazowiecką Michał Sienkiewicz (1725–1795), urodził się 5 maja 1843 r. w Woli Okrzejskiej. spolszczony Tatar, konfederat barski, nobilito- Sienkiewiczowie w latach 50. XIX w. sprzedali wany za zasługi wojenne dla Rzeczypospolitej. Grotki i przenieśli się na Podlasie. Michał wraz z żoną, Marią z Ługowskich, we- W Grotkach, w miejscu, gdzie kiedyś stał dwór szli ok. 1773 r. w częściowe posiadanie Grotek szlachecki, od 2011 r. wznosi się obelisk poświę- (w parafii Bukówno). Ich syn Józef Sienkiewicz cony Sienkiewiczom – ufundowany przez Staro- (1773–1852), powstaniec 1794 r., legionista stwo Powiatowe w Białobrzegach, Urząd Gmi- gen. Dąbrowskiego, w wojsku dosłużył się stop- ny Radzanów i mieszkańców wsi. Z założenia nia pułkownika. Jego drugą żoną była Anna dworskiego pozostały resztki parku, w którym Oborska (zm. 1802) h. Kolumna, urodzona autor Krzyżaków jako dziecko bawił się w wojnę. w Grotkach, siostra dziedzica Grotek Leona W kościele w Bukównie Henryk służył do mszy Oborskiego. Józef Sienkiewicz wziął z nią ślub jako ministrant. Ciotka pisarza Elżbieta Sienkie- 28 kwietnia 1803 r. w Bukównie. W Grotkach wicz w 1834 r. wzięła ślub w Bukównie z Józefem przyszły na świat ich dzieci: córka Apolonia, Muszalskim, kapitanem korpusu inżynieryjne- synowie Adolf Erazm Wincenty i Wincenty. go komunikacji lądowej i wodnej z Warszawy, W 1807 r. Józef Sienkiewicz przeniósł się wraz pracującym potem jako specjalista na posterun- z rodziną w Łomżyńskie, gdzie pracował jako ku komunikacji wodnej w Białobrzegach. Ów leśnik. Tam przychodziły na świat następne Muszalski to pierwowzór pana Muszalskiego dzieci. 21 maja 1812 r. Anna zmarła i wkrót- w Panu Wołodyjowskim. Niejedyne to związki ce Józef ożenił się po raz trzeci – tym razem Zapilicza z twórczością noblisty. Białobrzegi nad z rozwódką Teklą z Niewodowskich primo voto Pilicą znalazły się w romansie historycznym Na Ładziną. W 1827 r. kupił dobra Grotki, gdzie polu chwały, osadzonym w czasach króla Jana III w 1830 r. po przejściu na emeryturę osiadł na Sobieskiego, tuż przed bitwą pod Wiedniem.

Powiat białobrzeski 93 Grzmiąca (gmina Wyśmierzyce)

115

115 Grzmiąca otoczona jest pięknymi lasami

a południowy zachód od Wyśmierzyc, ja Krasowskiego (1730–1790), posła na sejm Nwśród lasów, wąwozów i łąk, przy dro- elekcyjny w 1764 r., podczaszego wielkie- dze krajowej nr 48 Tomaszów Mazowiecki– go koronnego, podwojewodziego rawskiego, –Kock, leży malowniczo położona wioska z Jadwigą Świdzińską. Po śmierci Macieja do- Grzmiąca. Nazwę zawdzięcza znaczeniu wybra ziemskie Grzmiąca przejął jego syn Józef razu „grzmieć”, czyli ‘pędzić, szybko biec’, co Krassowski (1747–1834), wojski radomski, może się odnosić do szybkiego prądu rzeczne- komisarz cywilno-wojskowy rawski, właś- go pobliskiej Pilicy. Miejscowość szczyci się ciciel niewielkiej stadniny koni. Z drugiej ciekawą historią, łączącą ją – mimo wszyst- żony Ludwiki z Zaborowskich miał dwie cór- ko – z ziemią czerską. W 2. poł. XVII w. ki: Franciszkę (żonę Konstantego Dzianotta, z Grzmiącej wraz z żoną przywędrował do dziedzica dóbr ziemskich Zameczek-Ostrów Lewiczyna Adam Chilik, aby podziękować za w powiecie radomskim) i Mariannę (żonę ba- uzdrowienie syna Pawła. rona Mikołaja Korffa, generał-majora wojsk Grzmiąca (wzmiankowana w 1399 r. jako rosyjskich) oraz syna Zenona. Spadkobiercą Grzmancza) przez wieki znajdowała się w po- majątku, szacowanego na 330 tys. złotych siadaniu Świdzińskich h. Półkozic. W 2. poł. polskich, został właśnie Zenon. Pobierał na- XVIII w. stała się własnością Krassowskich uki w konwikcie księży pijarów na Żoliborzu, h. Ślepowron, a to za sprawą ożenku Macie- a od 28 września 1827 r. studiował na Wydzia-

94 Tradycja Mazowsza le Prawa i Administracji Uniwersytetu War- W 1880 r. do Grzmiącej przeniesiono z Ol- szawskiego. Był wprawdzie słabego zdrowia, szowej dworską hutę szkła. We wsi, w pobliżu lecz wziął czynny udział w powstaniu listo- dworu, w rozwidleniu dróg prowadzących do padowym, jako podporucznik 1 Pułku Jazdy Wyśmierzyc i Paprotna, istniała kopalnia tor- Sandomierskiej i członek Towarzystwa Patrio- fu, którym opalano piece hutnicze. Ok. 1900 r. tycznego. Od 1832 r. mieszkał już w majątku majątek nabył lekarz Jan Tomczycki, który Grzmiąca. Uznawany za wzorowego katolika stopniowo rozprzedawał go okolicznym chło- i obywatela – jak przystało synowi tej ziemi, pom. W czasie I wojny światowej Rosjanie, na której liczni jego przodkowie pieczętowa- uciekając przed Niemcami, spalili dwór wraz li się Ślepowronem. Zmarł 4 kwietnia 1857 r. z przyległymi budynkami i całą wieś. W 1918 r. w wieku 48 lat i pochowany został w Wyśmie- resztki majątku nabył właściciel warsztatu rzycach. Zostawił żonę – Symforiannę z Soł- brązowniczego Włodzimierz Komorowski. tyków h. własnego. Wdowa nie miała łatwego Podczas II wojny światowej Grzmiąca stała życia, choć w zarządzaniu dobrami pomagał się terenem działalności ZWZ-AK (placówka jej brat Marceli Sołtyk (1816–1896). Na po- Radzanów w Podobwodzie Białobrzegi). W maju czątku października 1861 r. chłopi odmówili 1944 r. żołnierze AK z Grzmiącej przejęli zrzut odrabiania pańszczyzny i płacenia tzw. okupu. broni koło wsi Ciepła i Soczyn, przekazując go W wyniku śledztwa okazało się, że powodem do Podobwodu Wolanów. W 1942 r. do wsi przy- buntu było nieregularne wypłacanie wynagro- był wysiedleniec z Łodzi, przedwojenny oficer dzenia za pracę przez administratora majątku. policji, na którego sąd Polski Podziemnej wydał Kazimierz Fatras (sołtys Ulasek), Franciszek wyrok śmierci. Gdy w 1945 r. ruszyła ofensywa Giedyk i Piotr Sałuda zostali aresztowani i od- styczniowa, mieszkańcy wsi ukryli się w piwni- dani pod sąd. Symforianna Krassowska, ma- cach pod dawnym dworem. W miejscu nieist- jąc dość kłopotów, sprzedała majątek Józefowi niejącego już dworu – mogiła żołnierza AK Wła- Kłossowskiemu. dysława Grędowskiego ps. „Jur”.

116 117

116 Drewniana zabudowa wsi 117 Kapliczka Matki Bożej, wystawiona w 1905 r. 118 Wszechobecne tunele

118

Powiat białobrzeski 95 Jabłonna (gmina Wyśmierzyce)

120

119 Kapliczka Matki Bożej 120 Napis na obelisku poświęconym partyzantom Gwardii Ludowej

119

onad 9 km na południowy zachód od Wy- rującego w okolicach Rawy, Grójca i Opoczna. Pśmierzyc, nad granicą z powiatem przysu- Dowodził nim Józef Rogulski, ps. „Wilk”, który skim, leży Jabłonna. Wiedzie przez nią droga zginął 30 sierpnia 1943 r. w walce z niemiecką powiatowa z Ulowa w powiecie przysuskim do żandarmerią w okolicach Rawy Mazowieckiej. Kostrzynia. Nazwa wsi pochodzi od wyrazu po- W pobliżu opustoszałego budynku mleczar- spolitego „jabłoń”. Dziś łatwiej spotkać tu tu- ni, przy drodze, stoi kapliczka ufundowana nele foliowe z papryką niż jabłonie. W 1882 r. przez wieś. Pobożny przechodzień może na miejscowość miała 23 domy, 206 mieszkańców, niej przeczytać: 380 morgów ziemi dworskiej i 205 morgów O Maryjo włościańskich. Przylegała do niej wieś Żydy Matko Droga (26 domów i 315 morgów gruntu). Wówczas obie Proś za nami miejscowości tworzyły jedną: Jabłonnę-Żydy. W niebie Boga O II wojnie światowej przypomina obelisk Proś i czuwaj wystawiony w sierpniu 1954 r., poświęcony Ty nad nami Partyzantom z Gwardii Ludowej poległym za Ze swymi Aniołami wolność Ojczyzny w 1943 R. W Jabłonnie oto- Pobłogosław czono i zabito podczas snu sześciu żołnierzy Wieś Jabłonna. Gwardii Ludowej. Należeli do oddziału ope-

96 Tradycja Mazowsza Jasionna (gmina Białobrzegi)

121

121 Kościół parafialny pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Jasionnie

ad Pierzchnianką, na południowy za- restaurowano go jednak w 2. poł. XVIII w. Nchód od Białobrzegów, wśród jesiono- i w latach 1865–1876. Na początku XX w. był wego boru, na pograniczu dwóch księstw, niezmiernie schludnie utrzymany i miał trzy Sandomierskiego i Mazowieckiego, powstała ołtarze. W ołtarzu wielkim (w stylu baroko- Jasionna – wioska z drewnianym kościółkiem wym) znajdował się obraz Matki Boskiej Szka- pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny plerznej z Dzieciątkiem. Na obrazie – pisał i obrazem Matki Bożej Jasiońskiej. Jedyne – ks. Jan Wiśniewski – wiszą korale, a z boku zdaniem ks. kanonika Zdzisława Wołosa – cu- – metalowe Wotum. Zasłonę tworzy obraz downe miejsce na ziemi. Zwiastowania Matki Bożej; u góry – św. Anna. Co do początków kościoła i parafii w Jasion- Ołtarze boczne poświęcone były: Przemienie- nie jest sporo niejasności. Tradycja mówi, że niu Pańskiemu i św. Józefowi. Wiadomo, że pierwotnie kościół (lub kaplica) znajdował się jeszcze 1821 r. istniał ołtarz św. Izydora Ora- we wsi Korzeń, skąd – ze względu na częste cza, patrona rolników. Za proboszczowania wylewy Pilicy – przeniesiono go do Jasionny. ks. Stanisława Piekarskiego w latach 1908– Na początku XV stulecia w miejsce zrujnowa- –1910 przybyły: stacje Męki Pańskiej, monstran- nego kościoła wystawiono nowy, drewniany, cja gotycka (ofiara Józefa i Stanisława Pytlów do którego w 1517 r. z fundacji Piotra Kożu- z Jasionny), chorągiew adamaszkowa z ob- chowskiego dobudowano kaplicę św. Anny. razem Matki Bożej Różańcowej i św. Józefa, Obecny kościół w zasadzie pochodzi z XVII w., kapa biała, wreszcie urządzono zakrystię.

Powiat białobrzeski 97 122 123

122 Trumna w podziemiach świątyni. Tutaj można porozmawiać z cieniami przeszłości 123 Grób nieznanego żołnierza polskiego, który poległ we wrześniu 1939 r.

Utworzono także 40 kółek Żywego Różańca, h. Jastrzębiec, Karczewskich h. Jasieńczyk, zaprowadzono tercjarstwo, założono ogród Kornaszewskich h. Kornic oraz Wodzińskich owocowy i postawiono zabudowania gospodar- h. Jastrzębiec. cze oraz figurę Matki Bożej. Kościół ucierpiał Augustyna Domaszewska (zm. 1830) spo- podczas I oraz II wojny światowej. W 1976 r. czywa razem z wnukiem Emilem Domaszew- runęła więźba dachowa i podjęto nieudany skim (zm. 1884) i jego żoną Pauliną z Owidz- remont. Gruntowną renowację przeprowa- kich (zm. 1846). Emil Domaszewski urodził dzono na przełomie lat 80. i 90. XX w. według się ok. 1814 r. w Korytnicy k. Węgrowa, jako projektu Józefa Jamroza i Leona Obtułowicza syn Antoniego i Julianny z Sikorskich, któ- z Krakowa, staraniem ks. proboszcza Zdzi- rzy weszli w posiadanie dóbr Korzeń (parafia sława Wołosa. Kościół rozebrano i jakby po- Jasionna). W 1842 r. Emil dzierżawił dobra stawiono na nowo. W trakcie prac znalezio- Grobice k. Sobikowa na Mazowszu. W listopa- no szczątki dawnych dobroczyńców, które dzie tego roku jako 28-letni kawaler powiódł pogrzebano na cmentarzu przykościelnym. do ołtarza w katedrze św. Jana w Warszawie W świątyni zainstalowano nowoczesny sys- 22-letnią Paulinę (właściwie: Bazylię Paulinę tem ogrzewania. Za obecnego proboszcza, Augustę) Owidzką, córkę Alojzego i Elżbiety ks. Sławomira Matygi, sprawiono ławki. Filipiny Krystyny ze Schtetterów. Małżeńskie Ciekawie przedstawia się sprawa obrazu Mat- szczęście trwało niespełna cztery lata. Paulina ki Bożej Szkaplerznej, zwanej też Matką Bożą zmarła w wieku 26 lat, Emil dożył siedemdzie- Jasiońską, pochodzącego zapewne z XVI w. siątki. Oryginalny obraz na desce znajduje się obok Bona Karczewska (zm. 1843), urodzona ołtarza. Natomiast w ołtarzu głównym – jak ok. 1771 r., była córką Michała Świdzińskie- wyjaśnia Adam Bolek – wisi reprodukcja wi- go h. Półkozic, kasztelana i starosty radom- zerunku Matki Bożej przykrywająca niegdyś skiego, oraz Barbary Korwin-Krasińskiej obraz oryginalny odkryty podczas konserwa- h. Ślepowron (Korwin). Wyszła za mąż za Jó- cji. Jego zasłonę stanowi obraz Zwiastowania zefa Kwiryna Karczewskiego (ok. 1755–1814) Najświętszej Maryi Panny. h. Jasieńczyk, syna Józefa Karczewskiego Na cmentarzu przykościelnym stoją dwie (zm. 1793), posła na sejm, konfederata bar- drewniane dzwonnice: XIX-wieczna i XX-wiecz- skiego, i jego drugiej żony – Antoniny Osso- na. Zachowały się nagrobki rodzin związa- lińskiej. Józef Kwiryn i Bona Karczewscy, dzie- nych z parafią Jasionna: Domaszewskich dzice dóbr Pierzchnia (parafia Jasionna), mieli

98 Tradycja Mazowsza przynajmniej trójkę dzieci: Macieja Kazimie- łej przeprowadzono na smętarz parafji Jasion- rza Walentego, Antoninę i Barbarę. Po śmierci nej, w której zmarła za życia swego zamiesz- małżonka Bona przez blisko 30 lat wiodła ży- kiwała, i złożone zostały w grobie familijnym. wot wdowi. Zmarła 27 lutego 1843 r. w wieku Na grobie Karola Wiktora Romana Wo- 72 lat w Radomiu. Była to – czytamy w nekro- dzińskiego (1803–1858) h. Jastrzębiec, dzie- logu – Pani cnót wielkich, bogobojna, zgodę dzica Suchej, miasta Białobrzegi i dóbr Bal- i pokój nad wszystko kochająca, w każdym wierzyszki na Litwie, protektora Arcybractwa interesie jaki się w czasie jej wdowieństwa Nieustającej Adoracji Przenajświętszego Sa- nastręczył, z szczególną wychodziła rzetel- kramentu przy kościele Sakramentek w War- nością. Przywiązana do dzieci swoich; jeszcze szawie, umieszczono fragment z Objawienia za życia cały im oddała majątek. Uprzejma św. Jana: Przyszli z ucisku wszelkiego / i ob- i gościnna, nigdy nie oszczędzała niczego, myli szaty swoje / Dlatego są przed stolicą co tylko pobyt goszczącym w jej dworu Przy- Boga / Służą mu we dnie i w nocy. I / otrze jaciołom i Znajomym uprzejmnić mogła; – Bóg wszelką łzę z ich oczu. Karol Wiktor z domownikami, służącemi i włościanami Roman był synem Gabriela Wodzińskiego z wszelką dobrocią i łagodnością postępowała. i Marii z Kietlińskich h. Odrowąż, wnukiem Dlatego też żal Familii i Przyjaciół, obecnych Karola, starosty nurskiego. Ożenił się z Józe- na żałobnem Nabożeństwie w Kościele tutej- fą hr. Tyszkiewicz-Łohojską h. Leliwa (1824– szym parafialnem odprawionem, był tak wiel- –1900), z którą miał dwoje dzieci: Tadeusza kim, że się opisać nie da. Poczem zwłoki zmar- Wodzińskiego (1845–1918) i Marię „Naniusię”

124

124 Kaplica na cmentarzu parafialnym. Tak mógł wyglądać pierwszy kościół w Jasionnie lub Korzeniu

Powiat białobrzeski 99 Wodzińską (1854–1889), żonę Edwarda Cmentarz parafialny, założony w 1791 r., hr. Żółtowskiego h. Ogończyk. Na cmentarz znajduje się na zachód od kościoła. Pod w Jasionnie zwłoki Karola Wiktora Romana koniec XX w. wystawiono tutaj kaplicę przywieziono z majątku Służewo k. Aleksan- z drzewa modrzewiowego pozostałego po drowa Kujawskiego. Właśnie tam, bawiąc z wi- rozebranym starym kościele, na wzór ryn- zytą u brata Leona Wodzińskiego (1805–1885), grafu wiszącego w głównym ołtarzu kościo- zmarł 6 października 1858 r., po krótkiej ła, przedstawiającego być może pierwszy i ciężkiej chorobie, opatrzony św. sakramen- kościół w Jasionnie lub najstarszą świątynię tami. W dniach 7–10 października codzien- w Korzeniu. Z XIX w.pochodzą nagrobki Ur- nie odprawiano msze święte przy zwłokach szuli Proszkowskiej (zm. 1868) i Szymona wystawionych w pałacu służewskim. 11 paź- Żakowicza (zm. 6 sierpnia 1879). Specjal- dziernika trumnę przeniesiono do miejsco- nym pomnikiem uczczono: Pawła Kalisza, wego kościoła parafialnego, gdzie nazajutrz powstańca 1863 r.i sybiraka; jego żonę Wan- odprawiono msze święte żałobne i wielką dę z Kozłowskich Kalisz oraz Tadeusza Przy- mszę świętą żałobną. Po dopełnieniu tych po- łęckiego (1896–1944), właściciela majątków bożnych aktów ciało zmarłego sprowadzono Stawiszyn, Branica i Dębniak. Inskrypcja do Jasionny. 19 października po nabożeństwie brzmi: Brukowały wasze kości / Drogę do żałobnym dziedzic Suchej pochowany został wolności. W grobie z kamieni polnych spo- w grobie familijnym. W Jasionnie spoczywa czywa nieznany żołnierz polski, który poległ też jego syn Tadeusz Wodziński wraz z syno- we wrześniu 1939 r. Jan i Tadeusz Majche- wą Eufrozyną z hr. Tyszkiewicz-Łohojskich rowie zginęli śmiercią tragiczną 14 września (zm. 1921) h. Leliwa. Tadeusz Wodziński, ab- 1939 r. Potem nastąpiła okupacja, podczas solwent Szkoły Głównej, magister prawa i admi- której zginęli lub zostali zamordowani przez nistracji, miłośnik historii ojczystej, mecenas Niemców żołnierze Armii Krajowej: Tomasz kultury i nauki, zwykł mawiać: Polak powinien Franke ps. „Mietek” – kapral podchorąży, być czysty jak łza. Zmarł w dworze w Suchej NN. ps. „Cygan” – podchorąży, Adolf Wol- 29 września lub 1 października 1918 r. Jego czyk ps. „Wicher” – kapral podchorąży, Paweł żona, opatrzona św. Sakramentami, po długich Bednarek ps. „Maczuga” – kierownik szkoły i bardzo ciężkich cierpieniach – informował w Witaszynie, inspektor AK Inspektoratu „Kurier Poznański” – zasnęła w Bogu w Suchej BUK w Białobrzegach. Franciszek Miszczak d. 25 grudnia 1921 r. w 70 roku życia i pochowa- poległ nosząc rannych 17 I 1945 r. na została w grobach rodzinnych w Jasionnie.

125 Nagrobek Domaszewskich h. Jastrzębiec

125

100 Tradycja Mazowsza Kadłubska Wola (gmina Radzanów)

126

126 Wieś nad stawem

rzy starym trakcie do Suchej, 4 km na na kurację. Wraz z żoną, Marianną z Kobiel- Ppołudniowy wschód od Radzanowa, nad skich (zm. 1808), stolnikówną pomorską, byli lewym dopływem górnej Tymianki leży Ka- bezdzietni. dłubska Wola – wieś założona w XV w. przez W 1827 r. Kadłubska Wola liczyła 14 do- Przybysława Dzika h. Doliwa na gruntach mów i 129 mieszkańców. W 1881 r. – 23 domy, wsi Kadłub. 197 mieszkańców, 666 mórg ziemi dworskiej Po śmierci Przybysława Kadłubską Wolę i 266 mórg ziemi chłopskiej. Obok wsi był młyn odziedziczył syn Mikołaj Dzik, mąż Jadwigi wodny. W 1921 r. wieś Kadłubska Wola Kolonia, z Lipy. Ten jednak w 1485 r. zmarł bezpotomnie która powstała na rozparcelowanych obszarach i wdowa sprzedała wieś rodzinie Kaszowskich dworskich, miała 36 domów i 236 mieszkań- z Kaszowa. W 1569 r. jako dziedziczka figuru- ców. W tym samym czasie Kadłubska Wola wieś je Katarzyna Dzikowa. W XVIII w. wieś była liczyła 23 domy i 144 mieszkańców, a Kadłubska własnością Jędrzeja Jabłonowskiego (zm. ok. Wólka – 7 domów i 47 mieszkańców. 1773) h. Grzymała, kasztelana połanieckiego, Remiza strażacka i tunele foliowe dowodzą, rotmistrza powiatu pilzneńskiego, dziedzica że nie zatrzymał się tu czas. Jednostkę OSP także Pierzchni i Jakubowa, posła na sejm, au- zorganizowano w 1965 r. W latach 1972–1984 tora pamiętnika, którego rękopis znajduje się strażacy dysponowali drewnianą remizą. Mu- w zbiorach Ossolineum. Gospodarował, prowa- rowaną oddano do użytku w 1984 r. Druhowie dził bogate życie towarzyskie, jeździł do Lwowa współpracują z miejscowym Kołem Gospodyń na kontrakty, na Węgry po wino, do Karlsbadu Wiejskich.

Powiat białobrzeski 101 Kaszów (gmina Stara Błotnica)

127 128

127 Kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela 128 Kapliczka wystawiona na pamiątkę roku jubileuszowego 1900

koło 4 km na południowy zachód od Sta- cieja (zm. 1780), kasztelana warszawskiego, Orej Błotnicy, przy drodze wojewódzkiej oraz Feliksa (zm. 1780) – pułkownika 7 Bryga- nr 732 Stary Gózd–Przytyk, leży wioska Ka- dy Kawalerii Narodowej, starostę zwinogrodz- szów (dawniej Kaszew) – siedziba niewielkiej kiego, fundatora szpitala parafialnego. Pieczę- parafii. Parafianie – zanotowano pod koniec towali się herbem własnym Sołtyk. Z córką XVIII w. – dni świętych na jarmarkach i tar- Macieja Sołtyka, Magdaleną, ożenił się Seba- gach nie trawią, ani się pijaństwem i nieprzy- stian Szafraniec-Bystrzanowski (1730–1795) zwoitemi uciechami nie zabawiają. Kaszo- h. Starykoń, chorąży chęciński, kawaler Or- wianie są dumni z XVII-wiecznego kościółka deru Świętego Stanisława. Marianna Bystrza- pw. św. Jana Chrzciciela, na którego szczycie nowska, córka Sebastiana i Magdaleny, wyszła widnieje sygnaturka kryta blachą. za mąż za Stanisława Zgliczyńskiego, podczas Na początku XV w. dziedzicem wsi insurekcji kościuszkowskiej generała-majora był Jan z Bidzin i Kaszowa vel Kaszowski ziemi stężyckiej, gorącego patriotę o postępo- (zm. przed 1423) h. Janina, chorąży sando- wych poglądach społecznych. Z tego związku mierski, uczestnik bitwy pod Grunwaldem, przyszedł na świat m.in. Cyprian Zgliczyński właściciel także innych dóbr w Radomskiem. (ok. 1806–ok.1849), dziedzic Kaszowa, radca Potem gospodarzyli tu m.in. Ciołkowie, Gnie- Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego Gu- woszowie, Leżeńscy, Łodziowie, Wąsowiczo- berni Radomskiej. Zauważmy, że brat Cypria- wie, Godzcy, Sołtykowie, Bystrzanowscy, Zgli- na, Walerian Zgliczyński, wziął w Kaszowie czyńscy i Łempiccy. Genealogia podpowiada, ślub z Bronisławą Sołtyk, córką Leona Kaliksta że sposobem na wejście w posiadanie wsi był Sołtyka i Pelagii z Turskich. Była ona wnucz- ożenek i związany z nim posag. W 2. poł. XVIII ką Macieja, kasztelana warszawskiego. Jej sio- stulecia w Kaszowie spotykamy przedstawi- stra, Leokadia Sołtyk, w 1846 r. została żoną cieli głośnej wówczas rodziny Sołtyków: Ma- Samuela Baczyńskiego, patrona Trybunału

102 Tradycja Mazowsza Cywilnego Guberni Lubelskiej. Świadkiem samym poddał się wszelkiej prywacji, jaką na ślubie w Lublinie był wspomniany dziedzic ubóstwo na niego nakłada. Proboszczowską Kaszowa, Cyprian Zgliczyński. Kilka lat po- pensją (300 rubli) dzielił się z potrzebujący- tem zmarł, pozostawiając w żałobie 70-letnią mi. Mimo wszystko w 1880 r. odnowił kościół matkę, siostry i braci. W 2. poł. XIX w. i sprowadził organy z kościoła pw. Wniebo- w Kaszowie gospodarował Wiktor Zachariasz wzięcia Matki Bożej z Radomia. Wtedy też Łempicki h. Junosza, syn Teofila Wincentego – ze składek parafialnych i z procentu od że- i Józefy z Czarnowskich. W 1874 r. ożenił się laznego kapitału lokowanego w banku – zbu- z Felicją Turską, córką Benedykta i Kazimie- dowano nowy wielki ołtarz, z ciosowego ka- ry z Mackiewiczów. Z tego związku urodził mienia z mensą murowaną od ściany o łokieć się m.in. Stanisław Małachowski-Łempicki, odsuniętą. Do dziś w tym ołtarzu znajduje się prawnik i historyk. wizerunek Matki Boskiej Królowej Świata, Łempiccy, podobnie jak ich poprzednicy, namalowany w 1661 r. w Rzymie przez wło- byli kolatorami miejscowej parafii. Drewnia- skiego malarza Franciszka Thisio z Trydentu ny kościół wybudowany w 1409 r., z fundacji i poświęcony przez papieża Aleksandra VII. Jana Kaszowskiego, uległ zniszczeniu podczas Obraz sprowadzony został przez ks. Radzkie- potopu szwedzkiego. W 1657 r. parafię objął go i zapewne już w 2. poł. XVII w. cieszył się ks. Chryzostom Radzki (1624–1672), rodem lokalną czcią. W XVIII w. ozdabiała go srebr- ze Skaryszewa, doktor obojga praw, protono- na sukienka wykonana przez ks. proboszcza tariusz apostolski, profesor Akademii Kra- Kazimierza Tymińskiego – za pozwoleniem kowskiej. W 1659 r. zakupił drzewo od pani ks. Teodora Andrzeja Potockiego (1664–1738), Przyłuskiej z Kobylnika oraz 700 kop gontów. arcybiskupa gnieźnieńskiego – ze srebra i wo- Budowę nowej świątyni z pomocą dziedzica tów, oraz z zapisu ks. Kościelskiego. Ołtarze wsi ukończył w 1661 r. W latach 60. XVII w. boczne: św. Jana Nepomucena i św. Barbary. wyposażył ją w nowe elementy: ołtarz, ka- 23 marca 2014 r. w kościele odsłonięto tablicę mienną chrzcielnicę, krucyfiks na belkę tę- poświęconą opozycjoniście Janowi Pająkowi. czową i monstrancję. Z czasem przybudowa- Przy kościele stoi drewniana dzwonnica, no dwie kruchty: południową i zachodnią, a także kapliczka wzniesiona na pamiątkę a gont na dachu zastąpiono ocynkowaną bla- jubileuszu 1900 r. za Leona XIII papieża. chą. W 1708 r. kościół – ponoć wyglądem przy- Cmentarz parafialny znajduje się w sąsied- pominający łódź – został obrabowany przez nim Łępinie. Szwedów i Rosjan. W 1885 r. był w dobrym Publiczna Szkoła Podstawowa w Kaszowie, stanie i schludnie a porządnie utrzymany. kontynuująca tradycje dawnej szkoły parafial- Wszystko to dzięki ks. Franciszkowi Radkow- nej, nosi imię Adama Mickiewicza. Aktywnie skiemu, który przyszedł do Kaszowa w 1860 r. działa miejscowe Koło Gospodyń Wiejskich, ze znacznie bogatszej parafii, żeby być bliżej korzystające ze świetlicy mieszczącej się w re- swojego brata – ks. Marcina Radkowskiego, mizie OSP. proboszcza w Jankowicach k. Jedlińska. Tym

129 Fragment zabudowy wsi

129

Powiat białobrzeski 103 Korzeń (gmina Wyśmierzyce)

130 Remiza Ochotniczej Straży Pożarnej

130

onad 5 km na północny wschód od Wy- z hr. Karoliną Tarnowską (1855–1944), córką Pśmierzyc, wśród lasów i wód, z daleka od Waleriana Scypiona i Karoliny z Dziokow- cywilizacji, ukryła się wieś Korzeń. Na terenie skich. Po dworze, w którym zamieszkiwali, posesji jednego z gospodarzy znaleziono urnę pozostał fragment muru ogrodzeniowego. z prochami – zapewne ślad kultury przewor- W XIX w. w Korzeniu postawiono kaplicz- skiej. Przed 1443 r. mieściła się tu siedziba pa- kę Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny. rafii, która jednak z powodu niskości miejsca Podczas II wojny światowej mieszkańców wsi, i częstego wód wylewu została przeniesiona w tym przebywające tutaj na wysiedleniu oso- do Jasionny. Podanie mówi, że razem z parafią by z terenu przyczółka warecko-magnuszew- do Jasionny trafił obraz Matki Bożej Szkaplerz- skiego i uciekinierów z Warszawy, pod zarzu- nej, zwanej Matką Bożą Jasiońską. Do budowy tem zabicia Niemca skazano na rozstrzelanie. kościoła w Jasionnie użyto jako budulca mod- Przed śmiercią uratował Polaków zarządca rzewiów rosnących w Korzeńskim Lesie. majątku inspektor Baor, który w ostatniej W 1. poł. XV w. wieś posiadał rycerz Włodek, chwili nie dopuścił do wykonania egzekucji. wzmiankowany wraz z dziećmi w dokumen- O wydarzeniu z 27 grudnia 1944 r. przypomi- cie z 1443 r. Czterysta lat później spotyka- na kamień z metalowym krzyżem i kotwicą my tu Antoniego Kajetana Domaszewskiego – symbolem Polski Walczącej – ufundowa- h. Jastrzębiec. Domaszewscy przybyli z Pod- ny w 2010 r. przez żołnierzy Armii Krajowej lasia, a pochowani są w Jasionnie, choć nie i mieszkańców tych ziem. Na pomniku czy- wszyscy. Żona Antoniego Kajetana, Julianna tamy, że do tragedii nie doszło dzięki Opatrz- z Sikorskich, zmarła w sierpniu 1852 r. w War- ności Bożej. Pomnik stoi obok remizy OSP, szawie, mając lat 61. Nabożeństwo żałobne, na wybudowanej w latach 1973–1974, w której które owdowiały mąż wraz z liczną rodziną – za odbywają się zabawy ludowe, spotkania z wła- pośrednictwem gazety – zapraszał znajomych, dzami gminy i powiatu. odbyło się w kościele Kapucynów. Napis na Pensjonat Korzeń specjalizuje się w kurso- froncie pomnika na Powązkach przypomina, że konferencjach, bankietach, weselach i szkole- Julianna była żoną dziedzica dóbr Korzeń. niach. Posiada pokoje 2-, 3- i 4-osobowe oraz W 2. poł. XIX w. w Korzeniu gospodarował apartamenty. Mile widziani są amatorzy kaja- Jakub Młocki, syn Franciszka, dziedzica Błesz- ków, motolotni i balonów. Można przyjechać na i Smardzewa. 19 marca 1876 r. ożenił się nawet z własnym wierzchowcem.

104 Tradycja Mazowsza Kostrzyn (gmina Wyśmierzyce)

131

131 Kościół parafialny pw. św. Stanisława Biskupa, wraz z dzwonnicą

rzy drodze z Olszowej do Klwowa, 8 km na do kościołów w Potworowie i Wyśmierzycach Ppołudniowy zachód od Wyśmierzyc, wśród – wszędzie po ok. 8–10 km. Po zakończeniu lasów, leży wioska Kostrzyn albo Kostrzyń I wojny światowej wierni ze wsi Kostrzyn, Ko- (wzmiankowana w roku 1508 jako Kosthrzyn). lonia Kiedrzyn i Zielonka, bez zgody biskupa Miejscowość ma szkołę podstawową, ośrodek i proboszcza, przenieśli się z parafii Klwów zdrowia i jednostkę OSP. Rośnie tu – otoczona do parafii Wyśmierzyce. W ten sposób ko- legendą – dwustuletnia sosna. Ten, kto urwie strzynianie chcieli zapewne uniknąć ciężarów gałąź z tego drzewa, usłyszy płacz dziecka. Aby związanych z budową kościoła w Klwowie. uspokoić sumienie, może pomodlić się w drew- Ostatecznie, podrażnieni na ambicji, postano- nianej świątyni pw. św. Stanisława Biskupa. wili założyć własną parafię. Nawet na początku XXI stulecia wieś spra- Parafia Kostrzyn została erygowana 12 grud- wia wrażenie położonej na uboczu. Kiedyś, gdy nia 1924 r. przez biskupa sandomierskiego jakość dróg była niska, kostrzynianie żyli jak- Mariana Józefa Ryxa (1853–1930). Utworzo- by na marginesie świata. Owszem, na miejscu no ją z wiosek wydzielonych z parafii Klwów mieli młyn wodny, ale jak tu – zwłaszcza wio- i Wyśmierzyce. Pierwszym proboszczem został sną, podczas roztopów – dotrzeć do świątyni? ks. Tomasz Zadęcki, wikariusz w Żarnowie. Oficjalnie wieś Kostrzyn należała do parafii Szybko okazało się jednak, że niewielka pa- Klwów. Równie daleko jak do Klwowa (obecnie rafia nie będzie w stanie udźwignąć budo- w powiecie przysuskim) kostrzynianie mieli wy kościoła i plebanii, a cóż dopiero mówić

Powiat białobrzeski 105 o utrzymaniu pasterza i służby kościelnej. Zygmunt Biń (1914–1986) – długoletni dy- Rozpoczęto starania o przeciągnięcie do no- rektor szkoły podstawowej w Kostrzyniu; wej parafii bogatych wiosek z parafii Klwów: Władysław Leguła (1899–1969) – uczestnik Ulowa i Kolonii Ulów. Ostatecznie Ulów trafił bitwy pod Monte Cassino; Michał Nowa- do parafii Kostrzyn, a Kolonia Ulów pozostała kowski (zm. 1956) – brat Trzeciego Zakonu; przy parafii Klwów. W 1924 r. inicjatywę budo- ks. dr Władysław Kwiatkowski (1907–1968) wy kościoła w Kostrzyniu podjęli: Jan Wierz- – kapelan i prefekt w zakładzie sióstr niepo- gała, Antoni Gawin, Paweł Górecki i Józef Mil- kalanek w Szymanowie k. Warszawy, pro- czarski. Świątynię zbudowano w 2. poł. lat 20. boszcz w Miedniewicach, Trojanowie, Ce- według projektu radomskiego architekta Ka- chówce (późniejsza cześć Sulejówka) i Żdża- zimierza Prokulskiego (1880–1952). Jest to rach, zarazem historyk Kościoła i archiwista. kościół drewniany w stylu podhalańskim, Ks. Kwiatkowski, pochodzący właśnie z parafii wówczas bardzo modnym, stanowiącym dla Kostrzyn, ukończył Uniwersytet Warszawski, współczesnych esencję polskości. Wnętrze ma wykładał historię w Wyższym Seminarium charakter barokowy, a to za sprawą wyposaże- Metropolitalnym w Warszawie, był archiwistą nia sprowadzonego z kościołów w Odrzywole w Kurii Metropolitalnej. Publikował artykuły i Radomiu. W 1935 r. kościół wzbogacił się historyczne w „Głosie Kapłańskim”, „Wiado- o 10-głosowe organy zbudowane przez Zyg- mościach Archidiecezji Warszawskiej” i „Ate- munta Kamińskiego z Warszawy. Odnawia- neum Kapłańskim”. Na grobie lekarza Jana ny był w latach 1934, 1949 i 1968. Obok stoi Ryszarda Sieradzkiego (1928–1989), rodem ze drewniana dzwonnica. Lwowa, zamordowanego w Kostrzyniu, żona W historię wioski i parafii wprowadzają in- Elżbieta napisała: skrypcje nagrobne. Na cmentarzu grzebalnym Ratowałeś ludziom zdrowie i życie spoczywają m.in.: Jan Wierzgała (1842–1932) A oni zabrali Ci Twoje – inicjator budowy kościoła; ks. Bolesław Ja- Niech kwiaty i drzewa giełło (1899–1950) – miejscowy proboszcz; Nucą Ci pieśń o pamięci.

132

132 Wspaniałe lasy wokół Kostrzyna

106 Tradycja Mazowsza Niedabyl (gmina Stromiec)

133 134

133 Promocja miejscowości z wykorzystaniem znanej postaci – Dionizego Czachowskiego 134 Kapliczka Matki Bożej, ufundowana w 1999 r. przez mieszkańców wsi

ieś Niedabyl położona jest 2 km na pół- scowości, drugą na domu pomocy społecznej, Wnoc od Stromca, na skraju rozległych niegdyś siedzibie szkoły podstawowej noszącej łąk i torfowisk, w dolinie rzeki Dygi, w pobli- imię bohatera. Z tej okazji odbył się m.in. kon- żu Starej Wsi, za którą znajduje się uroczysko cert muzyczny w wykonaniu Roberta Grudnia Majdan. Z miejscowością związani są bohate- z udziałem młodzieży Publicznej Szkoły Pod- rowie narodowi ciągle budzący żywe emocje. stawowej im. Dionizego Czachowskiego i Pu- W latach 70. XX w. odkryto tu cmentarzy- blicznego Gimnazjum im. Józefa Piłsudskiego sko z okresu 500–400 p.n.e. Pod rokiem 1417 ze Stromca. Artysta wykonał preludium będą- wzmiankowani są Maciej i Wojciech – rycerze ce autorską rekonstrukcją utworu, jaki Fryde- z Niedabyla. W połowie XVII w. dziedzicami ryk Chopin miał przysłać z Paryża kuzynowi zostali Boscy z Bożego. Na początku XIX stu- Dionizemu Czachowskiemu. lecia właścicielem bądź dzierżawcą Niedabyla Niedabyl jest też wsią rodzinną robotnika i Starej Wsi był Józef Czachowski (1758–1829) Stanisława Kuklińskiego (1901–1943), syna h. Korab. Ze związku z Joanną z Krzyżanow- Jana i Marianny z Zychów. 13 maja 1928 r. skich, przez którą skoligacił się z Chopinami, w parafii św. Antoniego w Warszawie Stani- miał siedmioro dzieci. Spośród nich najwięk- sław wziął ślub z Anną Kotaniec. Z tego związ- szą sławą okrył się urodzony w 1810 r. w Nie- ku w 1930 r. urodził się Ryszard Jerzy Kukliń- dabylu Dionizy Feliks Czachowski, dowódca ski. Stanisław pracował w fabryce pilników powstania styczniowego. Został on – jak mówi w Pruszkowie, a następnie w Państwowych odpis aktu chrztu (sporządzony 7 lutego 1830 r. Zakładach Inżynierii w Ursusie, w czasie na podstawie dokumentów parafii Stromiec) okupacji należał do tajnej organizacji, został – ochrzczony 5 kwietnia 1810 r. przez probosz- aresztowany przez gestapo i zginął w obozie cza stromieckiego, ks. Piotra Grabowskiego. koncentracyjnym w Sachsenhausen. Jego syn Zauważmy, że 5 kwietnia 1810 r., czyli dzień Ryszard Kukliński przebywał w Niedabylu chrztu Czachowskiego, funkcjonuje jako data zaraz po wybuchu wojny II wojny światowej. jego urodzin. 5 kwietnia 2014 r., w jego 204. Ostatni raz był tu w kwietniu 1998 r. Po- urodziny, w Niedabylu odsłonięto dwie tablice śmiertnie przyznano mu tytuł Honorowego informacyjne – jedną przed wjazdem do miej- Obywatela Gminy Stromiec.

Powiat białobrzeski 107 Olszowa (gmina Wyśmierzyce)

135

135 Kapliczka Matki Bożej w Olszowej

koło 6 km na południowy zachód od Wy- granicą z Mazowszem. W XVI w. wieś należa- Ośmierzyc, w Puszczy Pilickiej, przy drodze ła do Ratowskich h. Szeliga, stanowiąc część krajowej nr 48 Tomaszów Mazowiecki–Kock, dóbr Ratoszyn. W XIX w. była osadą fabryczną, leży wioska Olszowa – wzmiankowana w 1508 r. gdyż działała tutaj huta szkła zatrudniająca jako Olschowa, a do niedawna jeszcze znana 50 robotników. W 1880 r. hutę przeniesiono jako Olszowe. W czasach I Rzeczypospolitej do Grzmiącej. Wieś ma kapliczkę ufundowa- była to ostatnia miejscowość Małopolski przed ną w 1937 r.

108 Tradycja Mazowsza Pacew (gmina Promna)

136

136 W Pacewie można rozpocząć spływ Pilicą

eśli w miejscowości Falęcice skręcimy z dro- się łąki, zarówno królewskie, jak i należące do Jgi krajowej S7 na Przybyszew, dojedziemy kmieci. Wokół rosły lasy olszowe. W następnych do Pacewa – wsi położnej na wysokiej skarpie latach folwark królewski powiększał swój obszar nadpilickiej, skąd rozciąga się piękny widok kosztem pastwisk chłopskich, poddani musieli na okoliczne łąki, a w dobrą pogodę można oddawać coraz więcej danin w naturze. zobaczyć Radom. Wiedzą o tym niektórzy li- Po potopie szwedzkim włóki pacewskie teraci, aktorzy, ambasadorzy, profesorowie, le- leżały puste – przepadli gdzieś kmiecie i za- karze i letnicy. grodnicy. Cześć ziemi obsiewali mieszczanie Od 1526 r. do 1795 r. Pacew – jako część dzier- z Przybyszewa, którzy staroście dzierżawią- żawy bądkowskiej – stanowił królewszczyznę cemu królewszczyznę płacili czynsz w pie- o powierzchni ośmiu włók, zamieszkiwaną niądzach, jajach i kapłonach. Ostatni Mohi- przez kmieci – pełnoprawnych chłopów mają- kanin pacewski Jan Paluch obsiewał jeden cych większe kawałki ziemi – oraz zagrodników półwłóczek. Położone nad Pilicą łąki – kiedy posiadających niewiele ziemi. W 1565 r. tych wszystkie posieką, może być siana brogów pierwszych było 17, a drugich 9. Pracowali dwa plus minus 4 na potrzebę i rozchód folwarku dni w tygodniu, płacili czynsz, oddawali dani- bądkowskiego. Są insze łąki, które należą pod- ny w naturze w postaci jaj i kapłonów, poma- danym tejże wsi Pacewa, tych łąk teraz nie gali przy młynach. W pobliżu wsi znajdowały sprzątają ob defectum poddanych.

Powiat białobrzeski 109 W 1795 r. Pacew stał się własnością rzą- Wreszcie sołtys Jan Ziółek powiedział: Dość du pruskiego jako część dóbr rządowych tego. Zbudujemy most. Wybrano komitet, Goszczyn. Po 1815 r. dobra rządowe Goszczyn opodatkowano się na budowę. W działania przeszły na własność Królestwa Polskiego. włączył się Jeremi Przybora wraz z małżonką W końcu XIX w. dawne ziemie rządowe rozpar- Alicją Wirth. Od 1974 r. w Pacewie mieli dom celowano między chłopów. letniskowy, aktywnie uczestniczyli w życiu Następcy Jana Palucha wypasali swoje kro- społecznym wioski. „Starszy Pan” osobiście wy na łąkach położonych za Pilicą. Na dro- w Warszawie załatwiał drzewo na most, a na dze do pełni szczęścia stał brak mostu, któ- jego otwarcie napisał przemówienie. Pomogło rym można byłoby przechodzić na drugą też wojsko. 20 października 1978 r. most ru- stronę rzeki i pędzić zwierzęta na pastwiska. szył, a 22 lipca następnego roku gen. Włodzi- W latach 70. minionego stulecia prowizorycz- mierz Oliwa (1924–1989), dowódca Warszaw- nym rozwiązaniem problemu była tzw. ława skiego Okręgu Wojskowego, poseł na Sejm (deski plus lina) rozkładana co roku nad rzeką PRL, przeciął wstęgę. I tak powstał drewniany 1 maja i demontowana 1 listopada. Przez dłu- most, zastąpiony jakiś czas temu betonowym. gi czas służyła pacewianom, zwłaszcza męż- Pilica w Pacewie – podzielona mostem na czyznom – bardziej strachliwie kobiety bały się dwie części – jest cenionym łowiskiem. Moż- z niej korzystać. Podobno najgorzej było wczesną na tu złapać: bolenie, brzany, jazie, karasie, wiosną i jesienią: Woda zimna i głęboka – rela- klenie, leszcze, liny, okonie, płocie, szczupaki cjonowała redaktor Barbara Koś – krowa aż się i świnki. Ranczo Biała Chata oferuje: wypoży- kurczyła, gdy wchodziła w tę wodę. Ewentualnie czalnię kajaków i rowerów, noclegi, taras wi- pozostawał objazd przez most w Przybyszewie. dokowy itd.

137

137 Most w Pacewie

110 Tradycja Mazowsza Piekarty (gmina Promna)

139

138

138 Kapliczka poświęcona św. Antoniemu z Padwy – patronowi zaginionych osób i rzeczy 139 Budynek – pozostałość założenia dworskiego w Piekartach 140 Studnia, a za nią dawny park 140

a północny zachód od Promny, przy dro- Stanisław Domański h. Larysza (1867–1944). Ndze prowadzącej z Goszczyna do Falęcic, W czasie II wojny światowej na terenach ma- nad rzeczką Borówką, leży wioska Piekarty jątku znajdowało się pole zrzutowe Obwodu (dawniej Pikarty, także Kożuszki i Piekarty- Grójec „Głuszec” AK – „Latarnia 421”. -Kożuszki). To gniazdo rodziny Pikarskich Pamiątką po dawnych dziedzicach jest mu- h. Półkozic, z której wywodzi się ks. Adrian Pi- rowana, piętrowa, przykryta dwuspadowym karski (1615–1679), jezuita, kapelan i kazno- dachem budowla, dostawiona zapewne pod dzieja, współpracownik Stefana Czarnieckie- koniec XIX w. do – nieistniejącego już – drew- go oraz trzech królów polskich. nianego dworu, wpisana do rejestru zabytków Protoplasta Pikarskich, Jan, sędzia ziemi w 1957 r. Bezstylowy obiekt stanowił siedzi- czerskiej, w 1300 r. otrzymał od książąt ma- bę szkoły podstawowej, teraz jest własnością zowieckich miasto Latowicz oraz liczne wsie, prywatną. Budynek stoi w zaniedbanym parku m.in. Piekarty. Latowicz wrócił do książąt, (2,96 ha), w którym rośnie ok. 20 gatunków ale Piekarty stały się siedzibą rodową syna drzew i krzewów. Zachowana aleja wjazdowa tegoż Jana, Przecława, podstolego czerskiego. wysadzona jest 130-letnimi klonami. W pół- W XVII w. Anna Pikarska wniosła wioskę nocnej części parku znajduje się staw (0,3 ha). w posagu mężowi – Stanisławowi Biejkow- Opodal dworu stoi kapliczka św. Antoniego skiemu. Ostatnim właścicielem Piekart, z Padwy, ufundowana przez jednego z dziedzi- a właściwie folwarku Piekarty (401 ha), był ców jako wotum za uzdrowienie córki.

Powiat białobrzeski 111 Promna (siedziba gminy)

141

141 Kościół pw. św. Marii Magdaleny, projektu Adolfa Loewego

ieś leżąca na lewym brzegu Pilicy, przy Jego córeczka Barbara chorowała przez ośm Wdrodze wojewódzkiej z Białobrzegów dni na gorączkę, ofiarowana gdy się za nią do Potyczy, wzmiankowana już w dokumencie msze święte odprawiały, tegoż dnia poczęła księcia Bolesława z 14 maja 1239 r. Tutaj pro- znacznie do zdrowia przychodzić i ozdrowia- mem przeprawiano się na drugą stronę rzeki. ła. W 1785 r. od Biejkowskich Promnę kupił Stąd nazwa – Promna. Jest to gniazdo Promiń- Antoni Kozietulski h. Adwaniec, starosta bę- skich h. Szeliga, z których jednak żaden nie dziński, mąż Marianny z Grotowskich h. Ra- dorównywał oryginalnością Bronisławowi Jac- wicz, ojciec sławnego szwoleżera Jana Leona kowskiemu h. Gozdawa. Hipolita. W 1. poł. XIX w. Promnę posiadali Promna była wsią szlachecką podzieloną Wasiutyńscy h. Korczak. Gdzieś w poł. XIX w. między licznych właścicieli: Promińskich, majątek nabyli Jackowscy h. Gozdawa, wy- Ciborowskich, Wysokińskich, Zawiszów, wodzący się z Jackowa w ziemi łęczyckiej. Biejkowskich, Gzowskich, Łochowskich Tomasz Jackowski (1798–1866), syn Józefa, i Kochanowskich. W 1689 r. Zachariasz Biej- na dobre zadomowił się w Grójeckiem. Był kowski, sędzia ziemi czerskiej, kupił ostatnią dziedzicem dóbr Dylew z przyległościami, część wsi, stając się jedynym jej właścicielem. wieczystym dzierżawcą ekonomii Borowe. Ze Właśnie jako dziedzica Promny odnotowa- związku z Elżbietą Łazińską miał synów: Ja- no go w lewiczyńskiej księdze cudów i łask. kuba Hipolita, Floriana Michała i Marcelego

112 Tradycja Mazowsza Adolfa. Po śmierci Elżbiety ożenił się powtór- w 1907 r. Michała Ciemniewskiego, dziedzica nie. W 1841 r. w kościele w Przybyszewie wziął Kiełbowa. Leon, który zresztą w 1917 r. przy- ślub z wdową Wiktorią Łaszcz (zm. 1888) dzielony został do majątku Promna na prak- z Tomczyc, córką nieżyjących Antoniego tyki rolne, sugestywnie opisał Bronisława Jac- i Marianny Łaszczów, primo voto Szamerską. kowskiego w swoich wspomnieniach. W połowie XIX w. kupił dobra Promna. Po Majątek Promna z folwarkiem Olszamy jego śmierci Promnę odziedziczył syn Marceli (ok. 1680 ha) ciągnął się wąskim pasem przy (ok. 1830–188? – dokładny rok śmierci nie- szosie prowadzącej z Warszawy na Białobrze- znany). 25 sierpnia 1858 r. Marceli Jackowski gi, od Broniszewa do nadpilickich łąk, czyli na wziął w Krakowie ślub z Marią Adolfiną Ma- przestrzeni ok. 9 km. Jackowski uważał – pi- komaską. Z tego związku przyszły na świat sał Leon Ciemniewski – że sam znakomicie córki: Maria Helena, Maria Eliza i Zofia Bar- prowadzi gospodarstwo. Owo prowadzenie bara oraz synowie: Bronisław Edward, Marceli gospodarstwa polegało na przewlekłych wie- Eugeniusz Stanisław Wincenty oraz Tomasz czornych kazaniach wygłaszanych do rządcy Norbert. Rodzicami chrzestnymi tych dzie- i karbowego, w których mniej było wskazó- ci byli nie tylko obywatele ziemscy, ale także wek, gdzie i co robić należy, niż wersetów dziadkowie kościelni, jak w XIX w. określano z Biblii i Ewangelii. Słuchacze z tych dyspo- kościelnych – Kasper i Marianna Pękaccy. zycji wychodzili nie tyle podniesieni na du- Po śmierci Marcelego Jackowskiego Promnę chu, co mocno znużeni i śpiący. Oczywiście odziedziczył Bronisław Jackowski (ur. 1865), Jackowski objeżdżał pola. Trzeba było, rzecz od 1897 r. mąż księżniczki Michaliny Woro- zrozumiała, skontrolować wykonane roboty. nieckiej h. Korybut. Był on ojcem chrzestnym Jechał zawsze karetą ze szczelnie zamknięty- Józefa Ciemniewskiego, brata pamiętnikarza mi oknami, z racji przeciągów, których się bał Leona, a zarazem członkiem rady familijnej śmiertelnie. Od czasu do czasu zobaczywszy opiekującej się synami tragicznie zmarłego na polu jakiegoś robotnika, pukał w szybę,

143

142 Na murze otaczającym cmentarz przykościelny – herb Godawa, którym pieczętowała się rodzina Jackowskich 143 Na nagrobku Proszkowskich widnieje herb Łada

142

Powiat białobrzeski 113 144 145

144 Z prawej: dom z gankiem 145 Park. Droga do pałacu

furman stawał. Jackowski zawijał spodnie, je- lekkie życie. Zmarła w Warszawie i pochowa- śli był deszcz, zakładał kalosze i – wychodząc na została w katakumbach kościoła Świętego z karety – rozpościerał nad głową parasol, któ- Krzyża. Za miejsce trzeba było jednak pła- ry służył mu bez względu na pogodę, albo jako cić, co niespecjalnie podobało się panu Bro- ochrona przed deszczem, albo przed spiekotą nisławowi. Kiedyś do Warszawy przyjechał promieni słonecznych. Po spełnieniu tego, jak od Gaweckiego z Promny wóz z produktami mu się zdawało, świętego obowiązku, wracał w naturze należnymi Jackowskiemu w ramach sobie pan dziedzic do domu i zabierał się do tenuty dzierżawnej. Zobaczywszy wóz, Jac- swej ulubionej czynności – haftowania. kowski wpadł na genialny pomysł. Wyciągnął Gdy ok. 1915 r. zabrakło w Promnie zbo- z krypty po kryjomu trumnę swej zmarłej ża na zasiew, Jackowski wydzierżawił na lat małżonki – relacjonował Ciemniewski – uło- dziesięć Promnę Wojciechowi Sokołowskie- żył ją do wozu-skrzyni, skrył dokładnie słomą mu z Biejkowskiej Woli, w zamian za tenutę i nakazawszy surowo fornalowi milczenie (czynsz) płatną w carskich rublach. Z ramie- w ciągu drogi, kazał postawić przed mieszkania Sokołowskiego Promną administrował niem Gaweckiego, w słusznym przewidywa- jego siostrzeniec, Marian Gawecki, absolwent niu, że tenże zajmie się pochowaniem zwłok Studium Rolniczego Uniwersytetu Jagielloń- na cmentarzu promieńskim. Po przyjeździe skiego. Tymczasem Bronisław Jackowski za- do Promny woźnica oświadczył Gaweckiemu, kupił willę w Warszawie przy al. Szucha 19a, że przywiózł dziedziczkę. Jaką dziedziczkę? – dokąd przewiózł z Promny kolekcję obrazów zdziwił się Gawecki. Jaśnie Panią Jackowską! i gdzie urządzał wytworne przyjęcia. – odparł woźnica. Czyżby ożenił się pan Jac- Ciekawe, czy w warszawskiej willi pan kowski? – spytał z niedowierzaniem Gawecki. Bronisław zachowywał się podobnie jak nad Iii, kto by go tam chciał. Nieboszczkę przy- Pilicą. Jeśli wierzyć Ciemniewskiemu, w pro- wiozłem – odpowiedział woźnica. mieńskim pałacu: wydzielał lokajowi zapałki Scena ta rozegrała się przed pałacem do rozpalenia w piecu, ważył na aptekarskiej w Promnie wzniesionym po roku 1817, we- wadze cukier dla swej żony i innych domow- dług projektu Hilarego Szpilowskiego, dla ników, a w wypadku, gdy był zmuszony wy- Wojciecha Wasiutyńskiego (zm. 1834), mece- stąpić z bardziej reprezentacyjnym obiadem nasa przy Sądzie Najwyższej Instancji Króle- i dać gościom wino, lub wódkę, zlewał resztki stwa Polskiego. Jest to przebudowany dawny pozostawione w kieliszkach i te resztki pilnie dwór Kozietulskich, w stylu klasycystycznym, przechowywał do następnej okazji. Piękna murowany, piętrowy, z parterową przybudów- i delikatna Michalina Jackowska miała nie- ką przy lewym boku. Zachował się park krajo-

114 Tradycja Mazowsza brazowy (7,5 ha), założony w końcu XVIII w., nych włościan z obywatelstwem na czele – re- z niepowtarzalnym drzewostanem i aleją lipo- lacjonował uczestnik wydarzenia ks. Jan Bog- wą. Wśród topoli białych i klonów palmowych dan, proboszcz z Błędowa – towarzyszyły w re- przepływa strumyk zasilający staw (0,6 ha). ligijnym skupieniu w modlitwie ducha temu W 1603 r. w Promnie stał stary drewniany obrzędowi wzniosłemu, którego według prze- kościół pw. św. Marii Magdaleny, a budynki pisów Rzymskiego rytuału dopełnił czcigodny plebańskie przedstawiały się katastrofalnie. ks. dziekan grójecki, Celiński Kazimierz, du- W 1669 r. nową świątynię wzniósł Abraham chowieństwem otoczony. W czasie ofiary Biejkowski, pisarz grodzki kamieniecki, pod- mszy św., z całą solennością przez tegoż dzie- stoli rawski, pisarz ziemski sandomierski. kana obciążonego już wiekiem odbytej, ks. Jan W lipcu 1790 r. dominikanie z Warki wpro- Bogdan, proboszcz błędowski, powiedział sto- wadzili do kościoła Bractwo Świętego Różań- sowne kazanie; a parafianie promieńscy wraz ca. Uroczystości trwały kilka dni, a wzięło z szanownym swoim pasterzem księdzem w nich udział ok. 1000 osób, m.in. ks. Tomasz Olkowskim Karolem, uszczęśliwieni wielce, Strachowicz, generalny promotor warszaw- powitali w rozrzewnieniu, ze szczerą Naj- skiego Arcybractwa Różańca Świętego, lektor wyższemu podzięką świeżo pobłogosławiony teologii. Ówczesny budynek kościoła spłonął kościół, na chwałę Boga jedynego w Trójcy w pożarze ok. 1857 r. Obecny, wzniesiony i na ich wspólne zbawienie. w latach 1866–1870 według projektu Adol- Budynek kościoła jest jednonawowy w stylu fa Loewego (1811–1885), architekta pocho- neogotyckim, a wystrój barokowy. W środku dzenia żydowskiego, z pieniężnych ofiar m.in. obrazy: św. Jana Chrzciciela z XVII w., i ręcznej pomocy parafian, poświęcony został Matki Boskiej Bolesnej z XVII w., Matki Boskiej 30 października 1870 r. Liczne tłumy poboż- z Dzieciątkiem z przełomu XVII i XVIII w.,

146

146 Pałac w Promnie, od 1946 r. – siedziba szkoły podstawowej

Powiat białobrzeski 115 przemalowany w XIX w., oraz tablica epitafij- grobie spoczywają: Emilia z Merlinich Rudzka na upamiętniająca Erazma Proszkowskiego (zm. 1866) oraz jej wnuczka Helena Rudzka (zm. 1852), nadleśniczego rządowego. W tym (zm. 17 marca 1870). O II wojnie światowej kościele modlił się Bronisław Jackowski, sie- przypominają groby: Józefa Wrzoska – zginął dząc w ławce kolatorskiej ze świecą w ręku, śmiercią tragiczną 6 września 1939 r.; Broni- jako członek bractwa św. Franciszka. sława Kaczmarka (1902–1981) – porucznika W 1897 r. pan Bronisław wraz z małżonką 3 Pułku Artylerii Ciężkiej w Wilnie, obrońcy ogrodzili murem cmentarz przykościelny. Za- Warszawy w 1939 r.; Stanisława Siedleckie- chowały się, w nienajlepszym stanie, nagrob- go (zm. 1996) – uczestnika walk o Narwik. ki Wasiutyńskich, Proszkowskich, a także Ludmiła Kaczmarek z Fedorenko-Popław- grobowiec-kaplica Jackowskich. Figurę Matki skich (1907–2003), właścicielka posiadłości Bożej z inskrypcją: Matko nie opuszczaj nas Kropiwniki i jeziora kuracyjnego Piaseczno 1900–1901, wraz z cokołem, obramowaniem k. Mielnika (powiat Luboml na Wołyniu), i ogrodzeniem, odrestaurowano w 2003 r., symbolicznie uczciła pamięć braci: ks. Micha- w 25. rocznicę pontyfikatu Papieża Polaka, ła Fedorenko-Popławskiego – zagazowanego z prośbą o błogosławieństwo Boże dla całej w 1942 r. w Dachau oraz por. Pawła Fedorenko- parafii. W 2005 r., z inspiracji ks. proboszcza -Popławskiego – poległego 11 września 1939 r. Jana Górnego, dzięki finansowemu wsparciu w Walewicach. Tutaj spoczywa ks. kanonik Tadeusza Kierzkowskiego z Adamowa, wokół Henryk Zygmunt Stasiak (1926–2012), po- kościoła położono kostkę i bruk. Odsłonięty chodzący z parafii Promna, kapelan NSZZ 11 listopada 2009 r. przez wójta Wojciecha „Solidarność” Straży Pożarnej, duszpasterz in- Nowaka pomnik upamiętnia: poległych w la- żynierów, techników i filatelistów. tach 1918–1920 – Józefa Budytę, Zygmunta Na przełomie XX i XXI w. o cmentarzu Dzierzgałę, Stanisława Frączyka, Władysława w Promnie zrobiło się głośno za sprawą gro- Kacprzaka, Jana Kierecińskiego, Konstantego bu Teresy z Brochockich Witkowskiej (1792– Ośkę, Władysława Piórkowskiego, Jana Ślusar- 1861), dziedziczki dóbr Góry i miasta Wyśmie- skiego, Stanisława Sobkowicza, Feliksa Zieliń- rzyce. Była prawnuczką starosty wareckiego skiego, Marcina Zielińskiego i Jana Wielgusa; Józefa Pułaskiego, ojca Kazimierza. Ciekawost- poległych w roku 1939 – Wiktora Jaworskiego ką może być fakt, że wyszła za mąż za swoje- i por. Eugeniusza Karczemnego; zamordowa- go ojczyma. Ślub z Augustynem Witkowskim nego w roku 1940 r. przez NKWD kpt. Anto- został zawarty na podstawie dyspensy Stolicy niego Wenelczyka oraz zmarłych weteranów Apostolskiej. Do szczątków Teresy dotarto – Stanisława Jabłońskiego (1920, 1939, Mon- w celu pobrania materiału do badań DNA mate Cassino), Bronisława Kopcia (1939, Mon- jących pomóc w weryfikacji pochówku Kazi- te Cassino), ppor. Antoniego Piórkowskiego mierza Pułaskiego w Stanach Zjednoczonych. (1920, 1939), Stanisława Siedleckiego (1939, Promna od dawna jest ośrodkiem gmi- Narwik) i sierż. Józefa Hebdę (1920, 1939). ny, choć na początku gmina miała siedzibę Na cmentarzu parafialnym najstarsze na- w Falęcicach. W latach 1990–1998 wójtem grobki pochodzą z lat 50. XIX w. Julia Alber- był Andrzej Wiśniewski, ur. 1953 w Olkowi- ti była córką Wincentego Radszykiewicza cach, poseł na Sejm II kadencji z listy PSL, i Anny z Bykowskich, żoną Hermana Albertie- w latach 1998–2006 starosta i radny powiatu go, dzierżawcy dóbr Ługowa Wola k. Zwolenia. białobrzeskiego. Tradycje oświatowe sięgają Wracając do kraju z zagranicy, zmarła 21 sierp- co najmniej 1603 r., kiedy szkółkę parafialną nia 1853 r. we Wrocławiu. Miała 33 lata. Ciało w Promnie prowadzili nauczyciel Maciej sprowadzono do kraju i ok. 20 września tego z Ożarowa i kantor Jan z Worowa. Od 1 wrześ- roku złożono w grobie na cmentarzu w Prom- nia 1946 r. szkoła podstawowa mieści się nie. W pogrzebie wziął udział m.in. Aleksan- w pałacu – dawna sala balowa pełni funkcję der Antonowicz, rządca dóbr promieńskich. małej sali gimnastycznej. Od 18 października Jego żona Zofia z Domaszewskich zmarła 2009 r. Publiczna Szkoła Podstawowa nosi 21 marca 1856 r. w wieku 28 lat. W jednym imię Tadeusza Kierzkowskiego.

116 Tradycja Mazowsza Przybyszew (gmina Promna)

147

147 Widok na Przybyszew od strony cmentarza

ędrując po powiecie białobrzeskim, prawa miejskie z rąk księcia Siemowita IV. Wpowinniśmy odwiedzić wioskę leżącą Na przestrzeni dziejów relacje pomiędzy przy- 7,5 km na południowy zachód od Promny, byszewianami a opactwem w Płocku układały w pobliżu ujścia Rykolanki do Pilicy. Pamiąt- się różnie. Mieszczanie bronili się przed na- kowy głaz – usytuowany pośrodku miejsco- kładanymi na nich – coraz większymi – cięża- wości – informuje nas, że Przybyszew zało- rami, zaś opaci najchętniej zrobiliby z miesz- żono na przełomie XIII i XIV w., zaś w latach czan chłopów pańszczyźnianych. 1396–1867 szczycił się prawami miejskimi. Wzniosłe chwile przeżywał Przybyszew w cza- Pamiątką miejskości jest rynek mający formę sie insurekcji 1794 r. W dniach 22–27 czerwca wydłużonego prostokąta. Czas jakby się tu za- obozował tutaj z wojskiem Tadeusz Kościuszko. trzymał. Także ogórki, których uprawę przed Na wieść o poddaniu się Krakowa Austriakom wiekami zaprowadzili tu benedyktyni, pachną wydał odezwę do narodu, zwaną przybyszewską. wciąż tak samo. Wysłał też rozkaz do gen. Józefa Orłowskiego, Umowa z 12 grudnia 1338 r., zawarta mię- komendanta miasta Warszawy i siły zbrojnej dzy księciem mazowieckim Trojdenem i opa- Księstwa Mazowieckiego, świadczący o du- tem Janem, oddawała benedyktynom płockim żym talencie propagandowym. Trzeba nam Przybyszew wraz z sąsiednimi wsiami. Klucz się – pisał 22 czerwca Kościuszko – starać o Borowe z Wyśmierzycami, Przybyszewem, osłabienie Prusaków przez dezercje. Umy- Dębnowolą, Dziarnowem i Osuchowem nale- śliłem do tego sposób, a to by wydrukować żał do zakonników od XIV do końca XVIII w., kartki, na którychby napisane było po nie- tj. do konfiskaty dóbr klasztornych przez rząd miecku i po polsku, że każdy dezerter pruski, pruski. Około 1396 r. Przybyszew otrzymał który przejedzie do nas odbierze po 1 cz. złt.

Powiat białobrzeski 117 148 149

148 Kamień przypominający o miejskim rodowodzie 149 Zegar słoneczny

[czerwony złoty] tudzież wolność czy słu- wybrał się Tomasz Nocznicki, działacz ruchu żenia w wojsku czy zostania w kraju, że im ludowego. Architektura świątyni zrobiła ma nawet grunta rozdawane będą. Każ podob- nim duże wrażenie. Z dala już widać na wzgó- nych kartek wydrukować kilkanaście tysięcy, rzu – zanotował w diariuszu pieszej wędrów- a placówki i forposty [forpocztami nazywano ki po powiecie grójeckim – okazały kościół wysunięte stanowiska posterunkowe albo od- o dwóch wieżach, okazałym frontonie dużych działy wywiadowcze] i mego wojska i innych rozmiarów, który został wzniesiony niedaw- korpusów rozrzucać je będą. Ten sposób pono na miejscu byłego drewnianego kościół- winien sprawić pomyślny skutek. Chytry plan ka, który spalił się przed kilku laty. Urzędu- nie przyniósł spodziewanego efektu, powsta- jący wówczas proboszcz ks. Michał Stefański nie upadło. Po III rozbiorze Polski dziedzicem (1867–1936) przyjął Nocznickiego na pięknej dóbr Borowe został gen. Antoni Józef Mada- i obszernej plebanii. Tłumaczył gościowi, że liński h. Larysza, były konfederat barski, poseł wielki i wspaniały kościół wzniesionem zo- Sejmu Czteroletniego, brygadier I Wielkopol- stał całkowicie z ofiar tutejszych parafian, skiej Brygady Kawalerii i sprawca powstania którzy nie żałowali grosza na wzniesienie kościuszkowskiego. To on mianowicie odmó- tego Domu Bożego. wił redukcji brygady i na jej czele wyruszył Hojność parafian wynikała z zasobności bu- spod Ostrołęki w kierunku Krakowa, czym za- dżetów domowych. Podstawą bogactwa była początkował powstanie. Zmarł 19 lipca 1804 r. uprawa warzyw, spopularyzowana w Przy- w Borowem. Pogrzeb odbył się 23 lipca, ciało byszewie i okolicach przez benedyktynów. złożono w kościele w Przybyszewie, a serce W ogródkach i na polach królowały zwłaszcza w Lubani w powiecie rawskim. ogórki, zwane przybyszewskimi. Ogórki, cebu- W 1812 r. Przybyszew nawiedził wielki po- lę i inne warzywa sprzedawano m.in. w War- żar. Właśnie wtedy spłonął m.in. drewniany szawie i Radomiu. Chyba tylko Chińczyk taką kościół, wzniesiony w XVIII w. Ok. 1815 r. pieczołowitością otacza krzewy herbaciane zbudowano następną świątynię. Gdy ta spali- i takim nakładem pracy je hoduje – zachwalał ła się od uderzenia pioruna w 1892 r., ks. pro- ks. Stefański swoich parafian Nocznickiemu – boszcz Ignacy Koperski (1843–1925) posta- jak parafianie moi hodują swoje warzywa. Tu, nowił wznieść nową – tym razem murowaną. panie, każda grzęda nie już pługiem, ale że tak Kościół neogotycki, pw. śś. Apostołów Piotra powiem, rekami ludzkiemi jest uformowana. i Pawła, postawiono w latach 1892–1898 we- Nocznicki mógł zobaczyć w kościele ołtarz dług projektu Konstantego Wojciechowskiego, główny wybudowany w 1902 r. z kamienia a konsekrowano 18 lipca 1901 r. W 1903 r. do pińczowskiego i szydłowieckiego. W centrum stolicy ogórków i cebuli w powiecie grójeckim ołtarza znajduje się grupa rzeźbiarska przed-

118 Tradycja Mazowsza stawiająca koronację Najświętszej Maryi Pan- Majdewicza z Warszawy. 22 listopada 1997 r. ny, po bokach – figury św. Wojciecha i św. Sta- odsłonięcia dokonał Stanisław Madaliński, nisława oraz śś. Piotra i Pawła, w zwieńczeniu potomek bohatera, działacz Stowarzyszenia – Duch Święty w postaci gołębicy. Miłośników Tradycji Mazurka Dąbrowskiego, Kościół w Przybyszewie, ze względu na to, poświęcenia zaś – prymas Józef Glemp. że w jego podziemiach znajdują się szczątki Na cmentarzu parafialnym najstarsze na- gen. Madalińskiego, stał się miejscem szcze- grobki pochodzą z 2. poł. XIX w. Tutaj spo- gólnym dla lokalnych działaczy opozycyjnych czywają proboszczowie parafii Przybyszew. w okresie PRL-u. Tablica umieszczona na ze- 30 grudnia 1857 r. w Przybyszewie zmarł wnętrznej ścianie świątyni mówi, że przy ka- ks. Maciej Olkowski. Ów kapłan z zakonu be- mieniu nagrobnym generała: w czasie reżimu nedyktynów administrował parafią w latach komunistycznego gromadziła się opozycja 1813–1857. Jego następca ks. Tomasz Gdow- niepodległościowa. W latach 90. postać dziel- ski przeniósł się do wieczności w 1880 r. Na nego dowódcy przypomniał społeczeństwu grobie ks. kanonika Stanisława Wilkoszew- warecki oddział Polskiego Towarzystwa Tury- skiego (zm. 1955) napisano, że: uczył kochać styczno-Krajoznawczego. Owocem współpracy Boga i ludzi. Ten legendarny kapłan, pocho- z ks. proboszczem Andrzejem Kaczorowskim dzący z Rudy Pabianickiej, absolwent War- jest pomnik nagrobny generała stojący na szawskiego Seminarium Metropolitalnego, cmentarzu przykościelnym, przystawiony do urząd proboszcza w Przybyszewie sprawował ściany świątyni, a wykonany przez firmę ka- od września 1914 r. do śmierci w roku 1955. mieniarską Zenona Jakubowskiego z Jasieńca W dziejach parafii i regionu zapisał się jako wy- Grójeckiego, według projektu Włodzimierza znawca idei katolicyzmu bogatego, animator

150

150 Kościół parafialny pw. śś. Apostołów Piotra i Pawła

Powiat białobrzeski 119 zorganizowanych form życia gospodarcze- w 1918 r. przed mieszkańcami wsi otworzyły się go i oświatowego. W 1921 r. z jego inicjatywy nowe perspektywy. Parafianin przybyszewski w Nowym Przybyszewie założono Żeńską por. pil. Edward Prykiel (1918–1945) wzbił się w Szkołę Ogrodniczo-Rolniczą. W 1923 r. uho- przestworza w sensie dosłownym. Symbolicz- norowany został Krzyżem Kawalerskim Orde- na mogiła przypomina, że w 1939 r. ukończył ru Odrodzenia Polski. Ksiądz Wilkoszewski Szkołę Orląt w Dęblinie, a w czasie II wojny znany był także – o czym przekonali się m.in. światowej pełnił służbę jako pilot RAF. Przy- wojewoda warszawski Władysław Sołtan oraz dzielony został do 238 Dywizjonu Transpor- grójecki rabin Eliasz Lipszyc – z dużego tem- towego stacjonującego w Australii. 13 kwiet- peramentu politycznego, należał bowiem do nia 1945 r. wystartował samolotem Douglas czołowych działaczy Narodowej Demokracji DC-3 „Dacota” nr KN 298, aby przewieźć do w powiecie grójeckim. Z kolei ks. Andrzej Ka- Indii 25 żołnierzy sił lądowych. Podczas burzy czorowski (1940–2001), rodem z Grzegorze- samolot rozbił się w Riazmunshir, w pobliżu wic k. Opatowa, sprawujący urząd proboszcza Fenny w Bengalu. Wszyscy zginęli. Por. pil. w latach 1984–2001, pochylił się nad historią Prykiel spoczywa na cmentarzu wojskowym niezwykłego miejsca. W 1998 r. zorganizo- w Maymaranti. Na cmentarzu w Przybysze- wał z rozmachem jubileusz 100-lecia kościoła wie pochowani są inni synowie chłopscy: Wła- i 800-lecia parafii, wydał też księgę pamiątkową. dysław Rosłoniec (zm. 1954), nauczyciel, spo- Ziemiańskie dzieje parafii symbolizuje – łecznik, żołnierz Armii Krajowej, oraz Henryk zbudowana ok. 1860 r. – kaplica rodziny Tą- Bąk (zm. 1998): Człowiek wielkiego serca kielów. Spoczywają w niej: Franciszek Tąkiel i ducha, wicemarszałek Sejmu Rzeczypospo- (zm. 1863), dziedzic dóbr Rykały, Władysław litej Polskiej w latach 1991–1993. Wiele do Tąkiel (zm. 1911), dziedzic dóbr Rykały, Lisów myślenia daje lakoniczna inskrypcja na grobie i Jastrzębie, oraz Stefan Tąkiel (zm. 1944), czternastoletniej Elżuni Kaczorek (zm. 1954): także dziedzic Rykał. Właśnie w tej kaplicy Ukochanej wnusi babcia. w okresie budowy obecnego kościoła odpra- Z myślą o dzieciach takich jak Elżunia zbu- wiano msze święte. Z księżmi i ziemianami, dowano w 1950 r. efektowny gmach szkolny, a także mieszczanami, bo przecież prawa miej- będący obecnie siedzibą Zespołu Placówek skie stracił Przybyszew dopiero po powstaniu Oświatowych, czyli Przedszkola Samorządo- styczniowym, sen wieczny dzielą chłopi. Na wego i Publicznej Szkoły Podstawowej im. Wła- grobie Franciszka Smolagi (zm. 1925) napisa- dysława Rosłońca. Ponad sto lat ma już miej- no: gospodarz z Dziarnowa. Ile w tym dumy… scowa jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej, Fundatorem okazałego pomnika nagrobnego posiadająca piękną remizę – symbol nowoczes- był syn Jan wraz z żoną, zamieszkały w Pra- nego Przybyszewa. Czas w miejscowości od- dze czeskiej. Po odzyskaniu niepodległości mierza zegar słoneczny postawiony na rynku.

151 Pieta, będąca pamiątką 25-lecia sakry biskupiej prymasa Polski Józefa Glempa

151

120 Tradycja Mazowsza Radzanów (siedziba gminy)

152

152 Kościół parafialny pw. św. Marcina w Radzanowie

ad Ślepianką i Pierzchnianką, przy dro- tylko że po przeciwnej stronie… Od niego ma- Ngach wiodących do Białobrzegów, Red- jątek Radzanów nabył Tadeusz Erazm Her- lina, Podlesia, Przytyka i Kadłubskiej Woli, molaus Kiciński (ok. 1820–1900) h. Rogala. leży duża wieś Radzanów z murowanym ko- Po jego śmierci dobra przeszły na jego zięcia ściołem pw. św. Marcina z Tours. Żyjącemu tu Aleksandra Bronisława Daszewskiego. Na po- w 1391 r. autochtonowi Janowi nie śniło się, że czątku XX w. folwark rozparcelowano. kiedyś w Radzanowie, wśród papryki i truska- Wśród radzanowian krążyła legenda, przyto- wek, będzie urzędował wójt. czona przez ks. Jana Wiśniewskiego. Otóż na Dziedzicami byli tu m.in. Radzanowscy, tzw. kościelnej górze, w lesie między Radza- Dunin Szpotowie, Romiszewscy, Kurdwanow- nowem a Zacharzowem, kiedyś zapadł się ko- scy, Kożuchowscy, Domaszewscy, Badowscy, ściół wraz z wiernymi. Powodem nieszczęścia Skrodzcy i Krassowscy. Marianna Krassowska, miało być przekleństwo rzucone przez matkę córka Józefa i Ludwiki z Zaborowskich, wyszła na córkę. Owa góra to w istocie wczesnośre- za mąż za barona Mikołaja Iwanowicza Korffa dniowieczne grodzisko. (1793–1869), generała majora wojsk carskich, Najpóźniej w 1403 r. w Radzanowie powsta- wnosząc mu w posagu Radzanów. Tenże Korff ła parafia i wybudowano drewniany kościół. walczył w powstaniu listopadowym (Olszynka Takaż świątynia była tu w XVI w., kiedy miej- Grochowska, Ostrołęka, Ponary pod Wilnem), scowy pleban miał dom z ogrodem, pola, łąki

Powiat białobrzeski 121 ry P.I.P.R. W środku kościoła epitafia nagrobne: Zofii z Ostromęckich Makowieckiej oraz Franciszka Makowieckiego, pisarza ziemi czerskiej, zmarłego w swych dobrach w Ro- golinie w 1807 r.; Tadeusza Kicińskiego (zm. 1900) i Walentego Antoniego Kicińskiego (zm. 1867); Leona Osuchowskiego (zm. 1880), obywatela ziemskiego. Obok kościoła stoi drewniana dzwonnica z XIX w. W związku z tym, że utworzony w 1800 r. cmentarz parafialny z czasem okazał się zbyt mały, w 1843 r. założono następny, na północ od kościoła, pod lasem. Z XIX w. pochodzą groby: Anny Malewskiej (zm. 1886), Ada- ma Węcławowicza (zm. 1890) i Konstancji Węcławowicz (zm. 1890), Leokadii Czechow- 153 skiej (zm. 1895), Włodzimierza Krzeskiego (zm. 1896), rodziny Żbiciaków – Błażeja (zm. 13 lutego 1897) i Agaty (zm. 15 marca 1897) 153 Kompozycja rzeźbiarska zdobiąca grobowiec oraz ich syna Józefa (zm. 22 maja 1870) rodziny Spólnych i wnuka Józefa (zm. 30 marca 1870). Na mogile Apolonii Kowalskiej (zm. 1880) czytamy: i dwie sadzawki. Ok. 1645 r. Zofia Kurdwa- Przywiązanej słudze wdzięczni Państwo. nowska, wdowa po Sewerynie, ufundowała Fundatorem nagrobka Kowalskiej był zapew- nowy kościół, który miał pięć ołtarzy i osiem ne Tadeusz Erazm Hermolaus Kiciński, właś- okien. Prezbiterium oddzielała od nawy tę- ciciel Radzanowa i Ratoszyna. Urodził się ok. cza, czyli pozioma drewniana belka, na której 1820 r., jako syn Jerzego Stanisława i Zofii stał krzyż z Chrystusem, Matką Bożą i św. Ja- z Zaborowskich, dziedziców Lechanic k. War- nem Ewangelistą. W 1807 r. Maciej Skrodzki ki. Jego starsi bracia Adam i Tomasz Antoni, przystąpił do wznoszenia nowego – tym ra- oficerowie Wojska Polskiego, przelewali krew zem murowanego – kościoła, ale zachorował i umarł w 1810 r. W latach 1817–1820 budowę świątyni ukończył dziedzic Józef Krassowski. Przebudowano ją w latach 1880 (za ks. Leona Kowalskiego) i 1908–1910 (za ks. kanonika Bronisława Kwarcińskiego) – zapewne według projektu Stefana Szyllera. Jednonawowy kościół, w stylu klasycystycznym, wzniesiony został na planie krzyża ła- cińskiego. Ołtarz główny, z poł. XVII w., sprowadzony z Wąchocka, jest trójdzielny: w polu głównym krucyfiks (Chrystus na krzyżu), a na zasuwie Obraz Matki Bożej Niepokalanie Po- czętej, tzw. Anielskiej. W ołtarzach bocznych 154 wizerunki: Matki Boskiej Częstochowskiej, św. Anny wraz z Matką Bożą, św. Marcina i św. Izydora Oracza. Na bocznych ścianach nawy obrazy św. Antoniego i św. Kajetana. Na 154 Drewniana dzwonnica obok kościoła kamiennej chrzcielnicy, z drewnianą pokrywą z XVIII w., data 1603, herb Trzaska oraz lite-

122 Tradycja Mazowsza za ojczyznę w powstaniu listopadowym. On – Karol Ciskała (1908–1943), zakonnik To- sam zresztą interesował się przeszłością. Na warzystwa Chrystusowego dla Polonii Zagra- cmentarzu radzanowskim ufundował płytę nicznej z klasztoru Potulice k. Nakła nad No- na grobie Augusta Solusińskiego, powstańca tecią. Z Gdańska pochodził ppor. Stanisław 1794 r. Jako społecznik założył w Ratoszynie Pruszkowski, śmiertelnie ranny we wrześniu szkołę i ochronkę dla dzieci. Ze związku z Ka- 1939 r. Jego grobem opiekują się uczniowie zimierą Rembielińską miał córkę Marię Zofię Publicznego Gimnazjum w Rogolinie oraz (1855–1886), zamężną za Aleksandrem Broni- członkowie Stowarzyszenia Przyjaciół Zie- sławem Daszewskim h. Mścigniew, oraz syna mi Radzanowskiej. Inskrypcje informują, że Walentego Antoniego, który zmarł 19 lipca 6 lipca 1944 r. zginęły śmiercią tragiczną Fran- 1867 r. w wieku 11 lat w Radomiu jako uczeń ciszka i Julianna Syte, 10 lipca tego roku – Sta- tamtejszego gimnazjum. Chłopcem zajmowa- nisław Tkaczyk, zaś 15 stycznia 1945 r. – Jó- li się radomscy lekarze Antoni Chodorowicz zefa Strzelczyk. Na grobie Genowefy Giedyk i Piotr Sławiński, ale nie zdołali go uratować. (1922–1945) napisano: Od Tadeusza Kicińskiego w 1877 r. folwark Życie moje kwitło krótko Ratoszyn nabył magister farmacji Adam Jak paproci kwiat. Chrzystkowski (1824–1880). Obaj, Kiciński Bóg powołał mnie do siebie – i Chrzystkowski, spoczywają na radzanow- Z żalem pożegnałam świat. skim cmentarzu. Grób tego ostatniego ma Jeszcze krócej żyła Magdusia Czarnecka formę krzyża na cokole w kształcie drzewa. (1913–1917), rodem z Wołynia. Gdy znikła Duchowieństwo diecezjalne reprezentuje niczym gwiazdka, na chwilę spochmurniał ks. kanonik dr Józef Wrochna (1940–2000), świat. proboszcz parafii Radzanów, zaś zakonne

155

155 Tunele ogrodnicze – typowy widok w całym powiecie

Powiat białobrzeski 123 Rogolin (gmina Radzanów)

156 157

156 Budynki szkolne w Rogolinie 157 Kapliczka Matki Bożej, wzniesiona przez gromadę Rogolin w 1949 r.

a południowy wschód od Radzanowa, rekcji kościuszkowskiej. Wiek XIX to czas Ma- Nw dolinie Pierzchnianki, przy drodze kowieckich, Trojackich, Osuchowskich i Ostro- powiatowej Radzanów–Kadłubska Wola, leży męckich. Na przełomie XIX i XX w. w miejsce wieś Rogolin, wywodząca nazwę od staropol- rozparcelowanego folwarku powstały przysiółki: skiej nazwy osobowej lub herbu Rogala, któ- Kresy, Wąsocz i Kolonia Rogolin. rym pieczętowali się jej właściciele. Dzisiejszy Rogolin znany jest z produkcji Katalog poświadczonych źródłowo dziedzi- zbóż, hodowli trzody chlewnej oraz uprawy ców otwiera Dorota z Rogolina (wzmiankowana warzyw pod osłonami. Zarazem stanowi ośro- w 1508). Dużą rolę w dziejach wsi Rogolin i pa- dek szkolnictwa. Publiczna Szkoła Podstawo- rafii Radzanów odegrali Jarzynowie h. Trzaska, wa im. Henryka Sienkiewicza oraz Publiczne a wśród nich Jan Jarzyna, dworzanin Zygmun- Gimnazjum im. Obrońców Ziemi Radza- ta Augusta, Henryka Walezego i Stefana Ba- nowskiej odgrywają rolę rozsadnika wartości torego, stolnik królewski. Zwano go Wodą, bo patriotycznych i regionalnych. 25 września tylko wodę pijał. W 2. poł. XVII w. spotykamy 2009 r. na terenie gimnazjum posadzono Dąb Kożuchowskich. W XVIII w. gospodarowali tu Pamięci ku czci ofiary NKWD – Jana Gajosa Straszowie h. Odrowąż: Feliks, pułkownik kró- (1905–1940), urodzonego w Łanach Wielkich, lewski, i jego syn, urodzony z Anieli Antoniny syna Grzegorza i Marianny z domu Stępień, z Krosnowskich, Wojciech (1760–1822), generał starszego posterunkowego Policji Państwowej major ziemiański w Radomskiem podczas insu- w Radzanowie.

124 Tradycja Mazowsza Rykały (gmina Promna)

158

158 Pałac w Rykałach

a północno-zachodnim skraju powiatu ożenił się z Zofią Boską, kasztelanką rawską. Nbiałobrzeskiego, nad Rykolanką, lewo- Na początku XIX w. dobra Rykały znajdowa- brzeżnym dopływem Pilicy, leży wioska Rykały, ły się w posiadaniu Okęckich, zapewne za wywodząca nazwę od staropolskiej nazwy oso- sprawą ożenku Józefa Okęckiego z Franciszką bowej Rykała, gniazdo Rykalskich h. Doliwa. Rudzką. Właśnie od nich w 1820 r. nabył je W dniu 31 maja 1729 r. w Lewiczynie Waw- Kacper Pruski. W 1840 r. Rykały stały się wła- rzyniec Rykalski, kapitan gwardii Jego Kró- snością Tąkielów h. Korczak. Dotychczasowy lewskiej Mości, wziął ślub z Anielą Julianną dzierżawca Franciszek Tąkiel (ok. 1786–1863) Grzybowską, podstolanką nurską. W tym cza- na publicznej licytacji kupił majątek znajdu- sie rej wśród szlachty wiódł Jan Rudzki (zm. jący się – w dużej mierze za sprawą jego go- 1735) h. Abdank, dziedzic dóbr Rykały, podko- spodarności – w bardzo dobrym stanie. Ponad morzy czerski, etatowy poseł ziemi czerskiej, 48 włók pola, w tym 10 włók lasu sosnowe- deputat do różnych komisji sejmowych. Był go i dębowego. Urodzajna ziemia – rodząca też gorliwym wyznawcą Matki Bożej Lewi- dużo pszenicy, jęczmienia, owsa, grochu, ta- czyńskiej, któremu ks. Jan Stanisław Kostka tarki, prosa, kartofli i siana – mogła wyżywić Wujkowski zadedykował dzieło Żarliwa głosu 1000 owiec, 40 krów i sześć roboczych wołów. apostolskiego odnowa. W 1719 r. Jan Rudzki Były dwa ogrody owocowe, dwa stawy i dwie

Powiat białobrzeski 125 sadzawki rybne, dwa młyny, gorzelnia z jed- ostatni dziedzic Rykał. Wysoki, postawny, nym garncem do lutowania okowity; dochód z lekka przystrzyżonym wąsem – wspominał z propinacji wynosił ponad 1500 zł. Całe za- go jeden z sąsiadów – zawsze dobrze i modnie budowanie dworskie – informowała „Gazeta ubrany przedstawiał raczej nowoczesny typ Warszawska” – jest na wysokiem podmuro- ziemianina, choć gospodarował po dawnemu. waniu w słupy murowane. Dom mieszkalny Dobry rolnik, ale lepszy administrator; kiedy zwierający w sobie obszernych pokoi 7, z po- w najtrudniejszych dla rolnictwa czasach inni sadzkami, wewnątrz malowanemi ścianami. bankrutowali, on pieniądze składał do banku. Bardzo wygodny i porządny, pod którym jest Materialną pozostałością po Tąkielach jest piwnica. Obok tegoż domu lamus z piwnicą zespół podworski. Dawny dwór, o którym pina skład okowity, z drugiej strony kuchnia, sała „Gazeta Warszawska”, wchłonięty został dalej czworak dla służących. Dom nowo wy- przez nowy, w stylu neorenesansowym, muro- murowany dla oficjalistów, obok zaś gorzelni wany z cegły, parterowy, wzniesiony po 1863 r. dom dla owczarzy, gajowego itd. Karczma na dla Władysława Piotra Tąkiela i jego żony. Ten trakcie w dobrym stanie i kuźnia osobna, do budynek z kolei w latach 1923–1925, zapewne której jest zamieszkanie pod gontem nad sta- według projektu architekta Wincentego Wój- wem. W ogólności zabudowania włościańskie cickiego, przekształcono na piętrowy pałac są w najlepszym stanie, domy dla młynarzy w stylu barokowo-klasycystycznym dla Ste- nowe pod gontami. fana Tąkiela. Po II wojnie światowej mieściła Franciszek Tąkiel przed śmiercią przekazał się tu szkoła podstawowa, część budynku zaj- majątek bratankowi Władysławowi Piotro- mowały biura miejscowego PGR-u. W sąsiedz- wi Tąkielowi (1839–1911), synowi Michała twie stoją zabudowania gospodarcze wzniesio- i Anny z domu Straus, dziedziców pobliskiego ne w 1879 r., a przy drodze pałacowej budynki Sielca. Władysław Piotr, dziedzic Rykał, Liso- czworaków dworskich. Od wschodu do pałacu wa i Jastrzębi, 19 marca 1867 r. poprowadził prowadzi aleja lipowa, od zachodu kaszta- w kościele w Przybyszewie do ołtarza 20-let- nowa. W parku (5,92 ha) skomponowanym nią Emmę Sławianowską, córkę Stefana i An- przez Waleriana Kronenberga rosną egzotycz- toniny ze Wzdulskich. Z tego związku przy- ne drzewa, tj. daglezja, platan i świerk srebrny. szedł na świat m.in. syn Stefan (1868–1944),

159 160

159 Brama prowadząca do pałacu 160 Zespół podworski – zabudowania gospodarcze 161 Dawny punkt skupu mleka

161

126 Tradycja Mazowsza Smardzew (gmina Radzanów)

162

162 Las kryjący tajemnicę rodziny Młockich

ieś położona na północ od Radzanowa, Młockich smardzewski las otrzymał nazwę Ww dolinie Ślepianki, na przecięciu dróg Prawdzic. W tym lesie, na górze, Franciszek Białobrzegi–Radzanów i Grzmiąca–Pierzchnia– Młocki w 1856 r. wystawił kaplicę pw. św. Wa- –Siekluki, nazwę wzięła albo od grzyba jadal- lentego. Była to budowla z czerwonej cegły nego o nazwie smardz, albo od nazwy osobo- i kamienia, pokryta dachówką, z piwnicami, wej Smarz. Miejscowy las Prawdzic kryje wiel- ołtarzem, dużymi oknami i solidnymi drzwia- ką tajemnicę. mi. Odbywały się tu różne uroczystości reli- Dziedziczyli tu: Smarzowscy, Wierzbieńscy, gijne, chrzty, śluby, pogrzeby. Msze odprawiali Zawiszowie, Domaszewscy, a także Wodziń- księża z Jasionny, Bukówna i Radzanowa. We- scy – właściciele Białobrzegów i Suchej. Przed dle legendy Młocki przed śmiercią wyjawił, że rokiem 1830 Wiktoria Wodzińska, córka właś- w kaplicy pod podłogą ukrył złoto. Po śmier- ciciela Białobrzegów, wyszła za mąż za Fran- ci dziedzica, jego żony i córek (pochowanych ciszka Młockiego (1796–1879) h. Prawdzic, w podziemiach kaplicy) zaczęto szukać zło- urodzonego w Kraszewie w parafii Klembów ta. Bez skutku. Młocki zapewne pozostawił k. Radzymina. Wniosła mu w posagu Błesz- w banku jakiś fundusz na utrzymanie kapli- no i Smardzew. Młoccy przenieśli rezydencję cy. Możliwe, że troszczył się o nią jego syn, z Błeszna do Smardzewa. Na cześć herbu dziedzic majątku Błeszno, Jakub Młocki,

Powiat białobrzeski 127 ożeniony z hrabianką Tarnowską. Na począt- szyła na miejsce tragicznego wypadku. Lot- ku XX w. ks. Jan Wiśniewski widział w kaplicy ników pochowano na Wojskowym Cmenta- groby Młockich. Po II wojnie światowej bu- rzu Powązkowskim w Warszawie. W 2008 r. dowla popadła w ruinę. – z inicjatywy Stowarzyszenia Przyjaciół Zie- Nie jest wykluczone, że bezpośrednim pomi Radzanowskiej i Publicznego Gimnazjum wodem ufundowania kaplicy były względy im. Obrońców Ziemi Radzanowskiej w Ro- osobiste. Franciszek i Wiktoria Młoccy mieli golinie – na skraju lasu w Smardzewie, obok nie tylko – wspomnianego już – syna Jakuba, symbolicznej mogiły, ustawiono kamień pa- ale także córkę Julię oraz synów Stanisława miątkowy. i Walentego. Julia zmarła w kwietniu 1848 r. w Błesznie jako 18-letnia panna. O Stanisła- wie niewiele wiadomo. Walenty zmarł 3 grudnia 1855 r. w Dobczynie k. Klembowa, mając 27 lat, a więc w wieku, który – jak napisano w nekrologu zamieszczonym w „Kurierze War- szawskim” – dla mężczyzny jest epoką przej- ścia z pola nadziei na pole czynu. Rodzice, rodzina i przyjaciele utracili wzorowego syna i wspaniałego przyjaciela. Kto tylko znał Wa- lentego, kochać go musiał, serca zniewalał, bo najszlachetniejsze w nim biło. Znała go dobrze rodzinna ukochana okolica nad Pilicą, i jako wzór synom stawiała, poznało Gostyń- skie, i ocenić umiało, a Stanisławowska stro- na utraciła poczciwego Obywatela i najlep- szego sąsiada. Przymioty towarzyskie, a nade wszystko wylane dla drugich serce, jednało mu wszystkich. Walenty pochowany został w Klembowie, ale już w dwa lata później jego rodzice wybudowali kaplicę w Smardzewie pod wezwaniem św. Walentego… W cieniu tajemniczej kaplicy toczyła się historia. Powstańców styczniowych poległych w bitwie pod Radzanowem pochowano w lesie smardzewskim – w miejscu zwanym Pod Bu- kami. 4 maja 1933 r. w czwartek o godzinie 12 w południe w pobliżu majątku Smardzew roz- bił się dwupłatowiec Breguet 19 należący do 1 Pułku Lotniczego w Warszawie, wchodzące- go w skład 13 Eskadry Liniowej. Na miejscu 163 śmierć ponieśli lotnicy: ppor. obs. Stanisław Malczyk i szer. Feliks Jan Żbikowski. Kata- strofa – informował „Goniec Częstochowski” – wywołała wstrząsające wrażenie wśród 163 Pozostałości kaplicy św. Walentego okolicznej ludności, która tłumnie pośpie-

128 Tradycja Mazowsza Stara Błotnica (siedziba gminy)

164

164 Stara Błotnica, cel podróży wielu pątników

amochodem dojedzie się tu szybko i łatwo, tem spotykamy Przerębskich, Prażmowskich, Swszak to tylko 16 km na południe od Bia- Kłodnickich, Majewskich oraz Pawłowskich. łobrzegów, ok. 30 km na północ od Radomia, W 1865 r. włościanie, wskutek dobrowolnego 2 km od drogi krajowej nr 7. Za to wyzwaniem układu z ówczesnym dziedzicem, przenieśli – nadal podejmowanym przez wiernych – jest się do sąsiedniego Siemiradza. W Błotnicy zo- piesza pielgrzymka do miejsca, gdzie na rów- stały: dwór, oficyna, dom dla służby dworskiej, ninie, wśród lasów, pól uprawnych, łąk, pa- dom dla urzędu wójta, karczma, kuźnia, ple- stwisk i sadzawek, króluje Matka Boża Błot- bania i domy dla służby kościelnej. nicka. Wciąż rozlega się pieśń pątników zaczy- Parafia błotnicka powstała zapewne w XII w. nająca się od zwrotki: Drewniany kościół pw. św. Piotra Apostoła to Matko Błotnicka, do Ciebie biegniemy fundacja Błotnickich. Ksiądz Sebastian Skór- Szukać pociechy, bo we łzach toniemy. kowski (zm. 1781), proboszcz botnicki oraz Zlituj się, zlituj nad sierotami, jankowicki, kanonik żmudzki, oficjał skrzyń- O Matko Boża, opiekuj się nami. ski, ok. 1759 r. zaczął wokół starego kościoła Błotnica często zmieniała właścicieli. Pod stawiać mury nowego. Po jego śmierci budo- 1257 r. wzmiankowany jest Bogusław z Błotni- wy na długie lata zaniechano. Ksiądz kanonik c y. Do XVII w. dziedziczyli tu przedstawiciele Teofil Jakubowski, objąwszy parafię w 1850 r., rodu Doliwitów, m.in. Błotniccy i Bogaccy. Po- zastał kościół murowany dużych rozmiarów

Powiat białobrzeski 129 165

165 Kościół parafialny pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny

zaczęty, mury wzniesione, ale nie tynkowa- sekrował kościół. W 1884 r. zapis Aleksandra ne, brak sklepień, posadzki, część kościoła Mireckiego, dziedzica Chruściechowa, umoż- dachem z gontów, a druga część słomą po- liwił m.in. wystawienie na kościele wieży. kryta – wewnątrz pusty. Mając do dyspozycji Z powodzeniem działał następca ks. Jaku- zapis 35 900 zł, uczyniony przez zmarłego bowskiego, ks. Adolf Machnicki. W latach 90. bezdzietnie dziedzica wsi Kobylniki – pana XIX stulecia na kościele postawiono dru- Lasockiego, tudzież inne ofiary, a także własną gą wieżę, w niszach frontowych kościoła przedsiębiorczość i ofiarność parafian, posta- umieszczono figury śś. Piotra i Pawła. Wanda nowił kontynuować dzieło ks. Skórkowskiego. Makomaska z Kiełbowa ufundowała ołtarz Zasklepił kościół, otynkował go, pokrył dach Męki Pańskiej, Stanisław Kucharczyk z Sie- blachą, urządził szerokie wewnętrzne gzymsy kluków – ołtarz św. Rocha, gospodarze ze wsi z balustradą opatrzoną lichtarzami, wymuro- Kobylniki – ołtarz św. Walentego, sprawiono wał chór, zakupił żelazne okucie do 15 okien. nowe organy, przetopiono dzwony kościelne. W 1868 r. sprawił nowy wielki ołtarz, W 1901 r.ufundowano ołtarz Matki Boskiej w którym umieszczono cudowny obraz Mat- Różańcowej, postawiono murowaną pleba- ki Boskiej, odnowiony i pokryty nową, posre- nię, nowe zabudowania gospodarskie i zało- brzaną suknią. W tym czasie zbudowano też żono ogród plebański. W latach 1909–1910 pyszną ambonę – w kształcie łodzi Piotrowej warszawski artysta malarz Kazimierz Alchi- (na wzór ambony znajdującej się w koście- mowicz (1840–1916) wykonał polichromię le Panien Wizytek w Warszawie). 8 września ścian, sklepienia nawy głównej i dwóch naw 1868 r. ks. Józef Michał Józef Juszczyński kon- bocznych.

130 Tradycja Mazowsza Głównym skarbem trzynawowego, bazyli- jaka się na placu znalazła. U tego lub innego kowego kościoła pw. Narodzenia Najświętszej ze sprzedawców wędlin można było dostać Maryi Panny jest obraz Matki Pocieszenia, i szklaneczkę czegoś mocniejszego, wpraw- Pani Ziemi Radomskiej, zaliczany do typu dzie sprzedaż alkoholu wymagała osobnych wizerunków bizantyjskich hodigitria, do krę- zezwoleń, ale zapobiegliwsi kupcy odpusto- gu Madonn Piekarskich (czyli wykazujących wi uspokoili sumienie stróżów praw już za- podobieństwo do obrazu Matki Bożej znaj- wczasu. Wzięciem cieszyły się słodycze: nie dującego się w Piekarach Śląskich). W lewym tyle słodkie, co mocno kolorowe. Jak zapew- dolnym rogu obrazu znajduje się portret nienia Ciemniewski: Farby owych cukrów miały rozpoznanego fundatora. Legenda mówi, że przedziwną trwałość, trudno było je usunąć wizerunek, wydobyty z ziemi w czasie orki we z buziaka wiejskich dzieciaków. Przysma- wsi Ryki, ofiarowany został przez właścicielkę kiem i ozdobą były obwarzanki: Dwa sznurki tejże wsi do kościoła w Błotnicy. W literaturze z obwarzankami tworzyły rodzaj łańcucha, przedmiotu czytamy, że pierwsze wzmianki podobnego do urzędowej odznaki wójta i by- o cudownym obrazie pochodzą z lat 1403 wały różnych długości, niektóre zakładano na i 1448 oraz z początku XVI w. Ok. 1700 r. mia- ło tu być 630 wotów. Podobno do 1803 r. w parafii istniała księga, w której zapisywano cuda i łaski czynione za sprawą cudownego obrazu. W XVIII w. z sanktuarium związani byli bi- skupi bracia Załuscy, urodzeni w pobliskiej Jedlance. Andrzej Stanisław Załuski, krakowski, pisał w 1756 r. o łasce uzdrowienia brata Józefa Andrzeja Załuskiego, biskupa kijow- skiego, dzięki wstawiennictwu Matki Bożej Błotnickiej. Na początku XX w., jeszcze w czasach zaboru rosyjskiego, największą frekwencją cie- szyły się odpusty na 15 sierpnia i 8 września. Przybywały na nie kompanie z Warszawy (nawet kilkusetosobowe), Grójca czy Warki, w sumie kilka lub kilkanaście tysięcy osób. W drodze śpiewano pieśni kościelne, zwłasz- cza te specjalnie skomponowane na cześć Mat- ki Boskiej Błotnickiej. Kramy nie mieściły się na placu przed plebanią, toteż handlarze roz- stawiali je wzdłuż obu stron drogi wiodącej do Jedlińska, aż do stawu należącego do majątku Błotnica. Wśród dewocjonaliów największym wzięciem cieszyły się oleodruki z wizerun- kami Pana Jezusa, Matki Boskiej i świętych. Oprawione w ramy i oszklone stanowiły ozdo- bę chat chłopskich. Rzeźnicy z Białobrzegów, 166 Jedlińska, Przytyka, Radomia, Grójca, a także drobni masarze z okolicznych wsi oferowali kiełbasę, salceson, kiszkę i baleron. Zbyt był 166 Pomnik upamiętniający żołnierzy września na wszystko – opowiadał parafianin błotnicki 1939 r. oraz partyzantów Leon Ciemniewski. – Dalecy pątnicy, wygło- dzeni drogą i modlitwą, zjadali każdą ilość,

Powiat białobrzeski 131 szyję, owijając się nimi i czterokrotnie. Nie- rzymskimi koronami. Sanktuarium opiekują jeden pomysłowy sprzedawca ozdabiał taką się ojcowie paulini. kolię krzyżykiem z tego samego ciasta, z któ- Ksiądz Machnicki, dzięki darowiźnie Ka- rego wyrabiano obwarzanki. Do dobrego tonu rola Staniszewskiego z Radomia, powiększył należało wracając do domu z odpustu mieć cmentarz parafialny. Jeden z najstarszych na- na szyi zawieszonych po kilka sznurów z ob- grobków na cmentarzu kryje prochy Antonie- warzankami. Na straganach królowały też za- go Szczepanowskiego, który w wieku 45 lat bawki: koniki, ptaszki, lalki – niektóre z nich zmarł w 1834 r. w Radomiu. Tutaj pochowany wydawały głos. Wreszcie fajansowe kubki, ta- jest Wojciech Żmigrodzki, były oficer Wojska lerze, miski, czapki, chustki, krawaty i szelki. Polskiego. Zmarł 18 grudnia 1868 r. w wieku Najlepszym biznesem była sprzedaż napojów 96 lat. Nagrobek wystawili synowie. Licznie chłodzących, czyli czegoś spreparowanego reprezentowana jest rodzina Arkuszewskich z wody, sacharyny i pokolorowanego substan- h. Jastrzębiec, która przybyła na Mazowsze cją o mocno podejrzanym czerwonym kolorze. z Wielkopolski. Wincenty (1782–1855) i He- Szklaneczkę owego napoju sprzedawano po lena Wiktoria z domu Kaczanowska (1800– pięć kopiejek, co w tych czasach było dość 1841) Arkuszewscy, dziedzice Nadarzyna drogo. Złe języki mówiły, że wyczerpawszy i Helenowa, pochowani są w Nadarzynie. Na- przywiezione zapasy napoi, odnawiano je na tomiast ich syn Ignacy Arkuszewski (1830– miejscu, używając jako surowca wody z błot- 1891), spoczywa na cmentarzu w Starej Błot- nickiego stawu, gdzie w dni powszednie kąpa- nicy. Na jego grobie czytamy: W głębokim ła się młodzież, a starsi pławili konie i prali żalu pogrążona żona z dziećmi i wnuki proszą bieliznę. Podczas obiadu odpustowego na ple- o pobożne za duszę ś.p. zmarłego westchnie- banii do stołu zasiadało ok. 40 osób: ziemianie nie. Ową żoną była Joanna Teresa Wężyk- z parafii, wójt i kilku poważniejszych gospo- -Rudzka (1841–1919) h. Wąż, a dziećmi Łucja darzy, a także właściciele majątków leżących (1866–1919), Bronisława (1868–1932) i Marian poza parafią. (1871–1941). Marian Arkuszewski, właściciel W 1941 r. władze niemieckie postanowiły majątku Chruściechów, który zginął w nie- zniszczyć kościół, aby urządzić tu wojskowy mieckim obozie koncentracyjnym w Dachau, poligon. Zarządzono m.in. ewakuację wsi. Nie na cmentarzu w Starej Błotnicy ma nagrobek pomogły interwencje u władz niemieckich. symboliczny. Za to spoczywa tu jego żona An- Ksiądz proboszcz Stanisław Głąbiński, wraca- tonina z Cichowskich Arkuszewska (1886– jąc z nieudanej rozmowy z Niemcami, wrzucił 1947), a także jego syn Antoni Arkuszewski do skrzynki pocztowej w Jedlińsku list zaadre- (1909–2002) i zięć Roman Gan (1903–1996), sowany do gubernatora w Krakowie. Zrobił syn Józefa i Emilii z Popławskich, urodzony to, żeby wyczerpać wszelkie możliwości, bez w Horodyszczach na Wołyniu, z wykształcenia nadziei na zaradzenie sytuacji. Ponoć w dniu, inżynier. Dziewiętnastowieczne nagrobki kry- w którym miano dokonać zburzenia kościo- ją prochy: Karoliny z Kłodnickich Majewskiej ła, gdy z ołtarza zdejmowano już obraz Matki (zm. 1869), Julianny Solarskiej (zm. 1882), An- Bożej, żeby przenieść go do kościoła w sąsied- toniny Karasek vel Karaszek (zm. 1888), Jaku- niej miejscowości, oficer niemiecki przywiózł ba Michalika (zm. 1898), Weroniki z Żychowi- z Berlina decyzję odwołującą rozkaz zburzenia czów Pawłowskiej (zm. 1899), a także Maniusi przybytku Pańskiego. i Antosia Wjelobyckich (zm. 1862). Dużo gro- W 1963 r. – na podstawie dekretu bp. Jana bów to pokłosie II wojny światowej. Mogiły Kantego Lorka – kościół w Błotnicy podnie- symboliczne przypominają o ofiarach obozów siony został do rangi sanktuarium maryjnego koncentracyjnych: Edwardzie Maju, Maria- ziemi radomskiej. 21 sierpnia 1977 r. kardy- nie i Edwardzie Piotrowskich (Oświęcim) nał Karol Wojtyła, w obecności 20 biskupów i Błażeju Szymańskim (Dachau). W 1943 r. i 200 tys. wiernych, w tym robotników z Ra- został zamordowany przez Niemców 22-letni domia, ukoronował wizerunek Matki Bożej Józef Narecki. Zapewne w trakcie ofensywy

132 Tradycja Mazowsza Armii Czerwonej 15 stycznia 1945 r. tragiczną szem w Kunowie i Stromcu oraz proboszczem śmiercią zginęli: Czesław Bienias, Marianna w Zakrzewie. Parafią w Błotnicy kierował od Pańczak i Helena Pańczak, Zofia Żurowska, 27 lutego 1888 r., będąc zarazem prałatem ko- Antonina Budzik, Stanisław Kiljański i Feliks legiaty opatowskiej. Zmarł 28 sierpnia 1913 r.: Kacprzak. Wiele przeszedł w życiu Bolesław po długich cierpieniach na raka w Błotnicy Szczep (1925–2009): Żołnierz Sybirak, kom- w 71 roku życia, a 46 kapłaństwa. Słynął z go- batant, syn pułku dywizji im. Tadeusza Ko- ścinności, poczucia humoru i nerwowości. Nie ściuszki idący w bojach od Lenino do Berlina, lubił, gdy podczas kazania parafianie plotko- ciężko ranny, pomagał innym, uczestnik powali na cmentarzu przykościelnym. Jeśli tylko wstania warszawskiego, wielokrotnie odzna- dojrzał jakąś grupkę rozmawiającą – wspomi- czony. Z kolei Eligiusz Okoń (1924–2000), nał Leon Ciemniewski – drzwi otwierały się kierownik gorzelni Chruściechów, w młodości z trzaskiem i ks. Machnicki wielkimi krokami był żołnierzem AK ps. „Orzeł”, a potem działa- biegł do winowajców wygrażając im laską, na czem ruchu ludowego. ten widok cmentarz pustoszał momentalnie. Wśród wiernych snem wiecznym odpoczy- W każdą zwykłą niedzielę, po sumie, zapraszał wają proboszczowie błotnickiej parafii, m.in. okolicznych ziemian na śniadanie. Teofil Jakubowski (zm. 1888) i Adolf Mach- Ksiądz Machnicki pozostawał w dobrych nicki (zm. 1913). Ksiądz Teofil Jakubowski relacjach z dziedzicem Kiełbowa Michałem pełnił urząd proboszcza w Błotnicy w latach Ciemniewskim. Na grobie tego ostatniego na- 1850–1888, czyli aż 38 lat. W 1885 r. „Przegląd pisano, że zmarł 15 lipca 1907 r. Wieczny odpo- Katolicki” znamiennie tłumaczył tajemnicę czynek racz mu dać Panie! – i nic więcej o tra- pozyskiwania przez niego funduszy na budowę gicznych okolicznościach śmierci (patrz roz- miejscowego sanktuarium. Otóż ks. kanonik dział: Kalejdoskop dziejów). Pogrzeb ziemiani- Jakubowski – czytamy – żyjąc nader skromna był dużym wydarzeniem w dziejach parafii. nie, oszczędzał swoje dochody i w budowę Z kościoła na cmentarz trumnę niosła służba wkładał, a nawet, jako zdolny matematyk, kiełbowska i stamirowska, potem na prze- podejmował się prac, za które otrzymaną zamian chłopi, ziemianie i adwokaci. Trumnę płatą starał się fundusz budowlany zwiększyć złożono do grobu, a przed jego zamurowaniem i zwiększył go też znacznie, bo jak dotąd dwie przemawiali przedstawiciele ziemiaństwa, ad- trzecie kosztów budowy sam poniósł. Ksiądz wokatury, chłopów i Żydów. Adolf Machnicki urodził się 4 czerwca 1843 r. W Starej Błotnicy można się pomodlić, w Chlewiskach. Odebrawszy nauki początko- można też załatwić sprawy urzędowe, wieś we w domu, następnie ukończył szkołę realną jest bowiem siedzibą urzędu gminy. Posiada w Radomiu i seminarium duchowne w San- Zespół Szkół Gminnych (obejmujący szkołę domierzu, a 15 października 1866 r. otrzymał podstawową i gimnazjum), Wiejski Ośrodek święcenia kapłańskie. Najpierw był wikariu- Zdrowia, a także Ochotniczą Straż Pożarną.

167 Siedziba Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej i Urzędu Stanu Cywilnego

167

Powiat białobrzeski 133 Stary Gózd (gmina Stara Błotnica)

168

168 Drewniana zabudowa oraz typowa wiejska kapliczka

koło 4 km na północny wschód od Starej żackiej, a potem w prowizorycznej kaplicy. OBłotnicy, nad Tymianką, przy trasie S7, Wprawdzie w 1944 r. nabożeństwa powróciły kiedyś królował gozd, czyli ‘las’. Stąd nazwa do sanktuarium błotnickiego, lecz w drugiej miejscowości Gózd, obecnie dzielącej się na połowie tego roku w Starym Goździe msze Stary Gózd i Nowy Gózd. Na wschód od wsi święte zaczęli sprawować kapłani wysiedleni znajduje się grodzisko wczesnośredniowiecz- z terenu przyczółka warecko-magnuszewskie- ne, zwane Kopcem, porośnięte drzewami go: ks. Antoni Prugiel z Magnuszewa, ks. Kazi- i krzewami, gdzie odkryto fragmenty założenia mierz Kniedziałowski i ks. Zygmunt Wieczo- bramnego oraz ślady drewnianego budynku rek z Dobieszyna. W 1945 r. wrócili do swoich z 2. poł. XIV w. W tym miejscu swoją siedzibę parafii, a pierwotna kaplica została rozebrana. miał dziedzic wsi. Jednakże autochtoni przyzwyczajeni do nabo- Stąd wywodzą się Gozdzcy h. Doliwa. Sta- żeństw na miejscu zapraszali księży z Błotnicy, nisław z Gozdu, kasztelan brzesko-kujaw- którzy w niedziele i święta odprawiali msze ski, w 1430 r. podpisał przywileje jedleńskie. święte w remizie strażackiej. Parafię Stary Stanisław Bernarda Gozdzki (zm. 1771) był Gózd wydzielono zatem z wiosek parafii Błot- wojewodą podlaskim. W 1827 r. wieś miała nica, a erygował ją 1 listopada 1958 r. bp Jan 24 domy i liczyła 213 mieszkańców. W 1881 r. Kanty Lorek. Organizatorem parafii, budow- było już 41 domów i 318 mieszkańców, stały niczym kościoła i plebani, a także pierwszym też karczma i kuźnia. W tym czasie gruntów proboszczem był ks. Józef Barański. Kościół dworskich było 510 morgów, włościańskich pw. św. Józefa Robotnika wzniesiono w latach 558 morgów. 1959–1961 według projektu architekta Sta- Podczas II wojny światowej, wobec wysie- nisława Kmiecińskiego z Warszawy. Budynek dlenia przez Niemców parafii Stara Błotni- jest murowany z cegły i kamienia, jednona- ca, tamtejsi księża odprawiali nabożeństwa wowy, z zakrystią dobudowaną do strony za- w Starym Goździe – najpierw w remizie stra- chodniej.

134 Tradycja Mazowsza Stary Kadłub (gmina Stara Błotnica)

169

169 Wypas krów na łące

koło 2 km na zachód od Starej Błotnicy W 2. poł. XVI w. w Kadłubie gospodarzyli Oleży wieś Stary Kadłub (dawniej Kadłub). bracia Bobrkowscy h. Doliwa, z których Jan Nazwę zawdzięcza wyrazowi pospolitemu ka- przyjął nazwisko Kadłubski od nazwy swego dłub (dawne znaczenie: ‘wydrążony, spróch- głównego dworu. W XVII w. spotykamy Ja- niały pień, dziupla’), albo staropolskiej nazwie kuba Kadłubskiego (zm. 1673) – wojskiego osobowej Kadłub. Kiedyś był tu gród obronny. czerskiego, fundatora przytułku w Błotnicy. Stąd wywodzi się ród Dzików-Kadłubskich W 2. poł. XVIII w. właścicielem Kadłuba był h. Doliwa. m.in. Wojciech Święcicki h. Jastrzębiec, cho- Na przełomie XIV i XV w. właścicielem wsi rąży radomski, podstoli wiślicki, łowczy wiś- był Przybysław Dzik z Kadłuba h. Doliwa, licki, podstarości i sędzia grodzki radomski. przybysz z Wielkopolski, uczestnik wojny Imćpan Wojciech każdego złodzieja najpierw z zakonem krzyżackim w latach 1409–1411, wieszał, a potem wyrok mu pisał. starosta radomski, kasztelan żarnowiecki, W Starym Kadłubie działa dziś filia Szkoły właściciel Kadłuba, Kadłubskiej Woli, Guzo- Podstawowej im. Jana Pawła II w Starej Błot- wa, Woli Guzowskiej i Bystrzycy. Pozostawał nicy oraz punkt przedszkolny Krasnoludkowe w dobrych relacjach z księciem Witoldem Przedszkole. Jan Kleczaj, kierownik miejsco- i biskupem krakowskim Zbigniewem Oleś- wej szkoły podstawowej, był posłem ZSL na nickim – doradcą królów polskich. W 1419 r. Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej V ka- w Radomiu sądził się o Błotnicę. Zmarł przed dencji (1969–1972). Miejscowa OSP powstała 1458 r. Miał dwóch synów, z których jeden był w 1968 r. dziedzicem Kadłuba, a drugi Kadłubskiej Woli.

Powiat białobrzeski 135 Stary Kiełbów (gmina Stara Błotnica)

170

170 Grodzisko w Starym Kiełbowie

koło 3,5 km na północny wschód od Sta- zapisał się zwłaszcza Józef Teodor Wincen- Orej Błotnicy, niedaleko drogi Białobrzegi– ty Makomaski (zm. 1850), syn Wincentego Radom, przy drodze wojewódzkiej nr 732 Sta- i Salomei z Byszewskich h. Jastrzębiec, także ry Gózd–Przytyk, wśród podmokłych łąk, leży dziedzic Wyśmierzyc i innych dóbr, tudzież wioska Stary Kiełbów (kiedyś Kiełbów). Nazwa członek masonerii. Jeden z jego synów – Hipo- pochodzi od wyrazu pospolitego kiełb, czyli ga- lit, właściciel Częstoniewa i Kiełbowa – ożenił tunku ryby, albo od staropolskiej nazwy osobo- się ze swą daleką krewną, mianowicie Ma- wej Kiełb. Odnotujmy istnienie – na północ od rią Jackowską h. Gozdawa, córką Marcelego Starego Kiełbowa, również na zachód od drogi i Marii Adolfiny z Makomaskich z Promny. S7 – Nowego Kiełbowa. Makomascy brali aktywny udział w życiu re- Stary Kiełbów naprawdę jest bardzo sędziwy, ligijnym parafii Błotnica. Przed 1868 r. Wanda o czym świadczy choćby wzniesienie o wyso- Makomaska kwestowała podczas odpustów kości 4 m i średnicy 33–35 m, otoczone fosą na rzecz budowy tamtejszego kościoła, a po- o szerokości 14–20 m. Znaleziono tutaj ostro- tem ufundowała ołtarz Męki Pańskiej. Ostatni gi i groty włóczni. Zapewne w XIII stuleciu Makomaski – wspomniał Leon Ciemniewski w tym miejscu stał drewniany gródek, który – był już osiemdziesięcioletnim staruszkiem, strzegł szlaku handlowego łączącego Radom gdy jego synowie hulankami, grą w karty, z Mazowszem. stajnią wyścigową itp. doprowadzili majątek W XIX w. właścicielami Kiełbowa byli Ma- ojca do kompletnej ruiny. Nie chciał opuścić komascy h. Jastrzębiec. W dziejach regionu zlicytowanego majątku. Wyprowadzony na

136 Tradycja Mazowsza drogę, za bramę wjazdową, zobaczył komor- nami. Ozdobą dworu była obszerna oranżeria, nika. Upadł w pobliżu krzyża przydrożnego, łącząca się – szklanymi drzwiami – z salonem. stojącego na wprost bramy. Serce nie wytrzy- Atrakcją były wysokie piwnice o grubych mu- mało… Licytacja Kiełbowa odbyła się 6 maja rach – zapewne pozostałość starszej budowli. 1892 r. Wygrał ją Jakub Neufeld, bogaty kupiec Właśnie w tym domu 15 lipca 1907 r. został żydowski z Moskwy, jednakże: na Kiełbowie zamordowany Michał Ciemniewski (patrz roz- zbankrutował kompletnie i wyszedł z niego dział: Kalejdoskop dziejów). Trumna ze zwło- z torbami. 20 marca 1900 r. kupiła Kiełbów kami stała na środku salonu, tonąc w wień- spółka żydowska – Lejbuś Frydman, Gerson cach i kwiatach. Z salonu przeniesiono ją do Rafałowicz i Jan Cemach. Także oni nie byli tu karawanu, zaprzęgniętego w osiem angloara- zbyt długo. Wydawało się, że więcej szczęścia bów z kiełbowskiej stajni. Kondukt poprowa- będzie miał Michał Ciemniewski (ur. 1860), dził brat zamordowanego, ks. kanonik Marceli dotychczasowy dziedzic Stamirowic, nota- Ciemniewski, proboszcz z Warki nad Pilicą, bene z wykształcenia prawnik, prowadzący w asyście 40 księży. Za karawanem – wspomi- kancelarię w Kijowie. Ze związku z Józefą hr. nał syn Leon – ustawiła się rodzina, a za nią Łubieńską z Łubnej h. Pomian miał dwóch sy- prawie wszyscy ziemianie z powiatu radom- nów: Leona i Józefa. W dniu 10 lutego 1903 r. skiego i grójeckiego, delegacje adwokatów – za 104 500 rubli srebrnych – kupił majątek z Radomia, Warszawy i dwaj przedstawiciele Kiełbów, łącznie z folwarkami Siekluki oraz palestry z Kijowa, gdzie ojciec mój prowadził Malenie Kiełbowskie. Budynki gospodarcze kancelarię adwokacką. Byli także obecni dwaj były w dobrym stanie, czworaki z cegły kryte rabini, z Białobrzegów i Jedlińska, z kilkudzie- gontem, a gorzelnia – wyposażona w aparaturę sięciu swymi współwyznawcami. Szła cała Zakładów Mechanicznych E. Plage i T. Laś- służba z Kiełbowa i Stamirowic i olbrzymi kiewicz z Lublina. tłum ze wszystkich, nawet dalszych, oko- Państwo Ciemniewscy zamieszkali w kil- licznych wsi. Gdy czoło konduktu wkraczało kunastopokojowym dworze, wystawionym na do kościoła, ostatnie powozy i karety (ponad początku XIX w., według podania, na miejscu 150 sztuk) wyjeżdżały z kiełbowskiego parku, dawnej świątyni ariańskiej. Dom zbudowa- czyli orszak pogrzebowy rozciągnięty był na ny był w stylu nijakim, lecz miłym dla oka. przestrzeni 3,5 km. Wchodziło się do niego przez ganek z kolum-

171

171 Stado gęsi. Dawniej Zapilicze kojarzono właśnie z hodowlą tych ptaków

Powiat białobrzeski 137 Stary Kobylnik (gmina Stara Błotnica)

173

172 Kapliczka z 1903 r. 173 Kapliczka ufundowana w 1915 r. przez gospodynie Kolonii Kobylnik

172

a południowym skraju powiatu biało- żyła 600 rubli srebrnych na organy i 150 rubli Nbrzeskiego, w dolinie Tymianki, wśród srebrnych na aparaty, czyli przedmioty służące podmokłych łąk i rozlicznych strumieni, do celów liturgicznych. Kobylnik to także wieś mieszkali pasterze stada końskiego, czyli ko- Stanisława Szatana, producenta różańców bylnicy. Stąd nazwa wsi – Kobylnik. Obecnie i budowniczego kapliczek (patrz rozdział: Sym- dzieli się na Stary Kobylnik i Nowy Kobylnik. bole krajobrazu). Na cmentarzu parafialnym Dziedziczyli tu m.in. Leżeńscy, Baranow- w Starej Błotnicy zobaczymy sporo nagrobków scy, Przyłuscy, Boglewscy i Lasoccy. W 2 poł. z tym nazwiskiem. Od niedawna w Starym XIX stulecia, według Towarzystwa Kre- Kobylniku dużo dzieje się za sprawą Stowa- dytowego Ziemskiego, folwark Kobylnik rzyszenia Mieszkańców Wsi Stary Kobylnik (710 morgów) dysponował m.in. podkładami i Okolice „Nasza Wieś”, współpracującego torfu. Nie wiadomo, czy dziedzic Wincenty La- z miejscową jednostką straży pożarnej. Po- socki h. Dołęga wzbogacił się na torfie. W każ- etycki klimat współtworzą wielkie, pochylone, dym razie, nie mając dzieci, 26 stycznia 1850 r. trochę już zdziczałe jabłonie, tunele foliowe zapisał w testamencie 4500 rubli srebrnych oraz kapliczki z początku XX w. Ptactwo do- na dokończenie budowy kościoła w Błotnicy. mowe szczególnie upodobało sobie kapliczkę Jego żona, Marianna z Rabsztyńskich, doło- z roku 1904.

138 Tradycja Mazowsza Stary Sopot (gmina Stara Błotnica)

174

174 Widok na niezwykły kompleks budynków 175 Kapliczka Jezusa Miłosierdzia z 1923 r.

175

owiat białobrzeski ma własny Sopot. 3 km W 1923 r. mieszkańcy wsi wznieśli kaplicz- Pna wchód od Starej Błotnicy, nad prawym kę, prosząc Boga o błogosławieństwo w pracy. dopływem Tymianki, pojawiło się niegdyś źró- Tutaj działa Gospodarstwo Ogrodnicze Edward dełko. Taki zdrój kiedyś nazywano sopotem. Wąsik i Bożena Jolanta Wąsik. Stąd pochodzi Stąd wzięła się nazwa wsi. Sopot koło Błotnicy piękna Aleksandra Broda, której zdjęcie znala- wzmiankowany jest już pod rokiem 1417 r. (in zło się na okładce książki Jennifer Castle The Sopocze). W XVI w. dziesięcinę ze wszystkich Beginning of After (2011). Miejscowość leży bli- łanów pobierał pleban z Błotnicy. Miejscowość sko trasy S7, warto więc przyjechać tu choćby znajdowała się w posiadaniu m.in. Branec- po to, żeby popatrzeć z daleka na budowlę przy- kich, Kuroszów i Pawłowskich. pominającą wyglądem pałac.

Powiat białobrzeski 139 Stawiszyn (gmina Białobrzegi)

177

176 Kapliczka Panny Przeczystej 177 Remiza Ochotniczej Straży Pożarnej w Stawiszynie

176

a południe od Białobrzegów, przy dro- własność Przyłęckich. Remont z 1997 r. zatarł Ndze do Radzanowa, nad Pierzchnianką, cechy stylowe, przekształceniu uległy także w odległej przeszłości żył niejaki Stawisz, od wnętrza. Od południowej strony pałacu znaj- którego wziął nazwę Stawiszyn. Wystawiona dują się fragmenty parku (ok. 2 ha) założonego w 1927 r. kapliczka Panny Przeczystej mia- w XIX w. Wśród jesionów, klonów, modrze- ła bronić mieszkańców od ognia i od zarazy. wiów, świerków i sędziwych dębów szypułko- W pałacu natomiast można zrobić rozrachu- wych (najstarszy ma 500 lat) łatwo zapomnieć nek z własnym życiem. o świecie. Nie każdy zresztą może stąd wyjść, W 1569 r. w Stawiszynie, należącym do para- kiedy chce. Teren ogrodzony jest siatką, nad fii Jasionna, dziedziczyli Mateusz Gruszczyń- którą biegnie drut kolczasty. Przez wiele lat ski i Sebastian Zawisza. W XIX w. spotykamy w pałacu mieściło się schronisko dla nielet- tutaj Kornaszewskich h. Kornic. W grobie ro- nich, czyli chłopców w wieku 13–18 lat, któ- dzinnym na cmentarzu przykościelnym w Ja- rzy popełnili czyny karalne; przebywali tu do sionnie spoczywają dziedzice Stawiszyna: Jan ukończenia 21 lat. Na miejscu mieli: gim- (zm. 1826) i Joanna z Kietlińskich (zm. 1847) nazjum, zasadniczą szkołę zawodową i klub Kornaszewscy oraz ich syn Jan (zm. 1880). sportowy. 3 września 2012 r. weszło w życie W 1886 r. dobra Stawiszyn składały się z fol- zarządzenie dyrektora generalnego Służby warku Stawiszyn i Borki Stawiszyńskie (łącz- Więziennej. W miejsce schroniska dla nielet- nie 697 morgów). Ostatnim dziedzicem Sta- nich utworzono Oddział Zewnętrzny Aresztu wiszyna, a zarazem Branicy, był Tadeusz Przy- Śledczego w Grójcu, przeznaczony dla recy- łęcki zamordowany przez Niemców w czasie dywistów odbywających karę pozbawienia II wojny światowej. wolności w warunkach zakładu karnego typu W centrum wsi na małym wzniesieniu stoi półotwartego. pałac zbudowany w końcu XIX w., dawniej

140 Tradycja Mazowsza Stromiec (siedziba gminy)

178

178 Kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela w Stromcu

a północny wschód od Białobrzegów, wica. Królowie polscy wypuszczali starostwo Nw dawnej Puszczy Stromieckiej, leży osa- w dzierżawę. Opiekowali się kościołem para- da leśna o nazwie Stromiec (wzmiankowana fialnym, sprawując nad nim prawo patrona- też jako Strumiec). Nazwę zawdzięcza albo tu, zezwalając proboszczom na wolny wyręb stromemu miejscu, albo przepływającemu w Puszczy Stromieckiej, zapisując im staw przez nią strumieniowi o nazwie Dyga, prawe- i młyn. Konflikty między plebanami a -dzier mu dopływowi Pilicy. Nad wsią i okolicą góru- żawcami starostwa stromieckiego były na je neogotycki kościół pw. św. Jana Chrzciciela, porządku dziennym. W 1584 r. król Stefan widoczny nawet z odległości 10 km z przeciw- Batory interweniował w sporze pomiędzy ple- ległego brzegu Pilicy. banem Piotrem Gojskim a dzierżawcą Mar- W czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej cinem Falęckim, podsędkiem sieradzkim. miejscowość była siedzibą starostwa niegro- W 1614 r. pleban Wojciech Bogurski i dzier- dowego. Według lustracji z 1660 r. powstało żawca Krzysztof Terek toczyli spór o młyn ono z dawniejszego starostwa warszawskiego, zwany Dygą, połowę sadzawki, pastwisko a składało się ze wsi Stromiec oraz folwarków zwane Pasternikiem, łąki, pola i lasy. Król Wola Stromiecka i Brzozówka albo Brzozo- Zygmunt III Waza do zbadania sprawy na

Powiat białobrzeski 141 miejscu wyznaczył Feliksa Krassowskiego, cza. Ksiądz Niemotko umiał rozładowywać prepozyta przedborskiego i radomskiego, se- konflikty związane ze zmuszaniem rolników kretarza królewskiego. W 1616 r. sprawę ba- przez władze gminy do wpłacania na czas rat na dał Trybunał Główny Koronny w Piotrkowie. budowę. W październiku – listopadzie 1900 r. W 1684 r. doszło do zatargu z Feliksem Bo- położono fundamenty. 17 września 1905 r. po- skim, dzierżawcą dóbr stromieckich. Po święcono już gotowy kościół – z cegły, w stylu śmierci Józefa Pułaskiego dzierżawczynią neogotyckim, trzynawowy, zaprojektowany stromieckiego starostwa niegrodowego zo- przez Rudolfa Mejera, budowniczego z Rado- stała wdowa Marianna Pułaska. W 1771 r. mia. Jest to jeden z największych kościołów opłacała z niego kwartę w wysokości 422 zło- wiejskich na Mazowszu. Do ołtarza główne- tych polskich 28 gr oraz hibernę w wysokości go w nowej świątyni przeniesiono drewnianą 917 złotych polskich 20 gr. Starostami stro- barokową rzeźbę Najświętszej Maryi Panny mieckimi byli też Kazimierz i Katarzyna z XVIII w., szereg innych barokowych rzeźb z Roszkowskich Boscy. Miejscowi pleba- i obrazy z dawnego kościoła. ni wchodzili w częste spory także z innymi szlachcicami czy duchownymi. W 1763 r. z pretensjami o dziesięciny ze Stromca, na- leżne na zasadzie rozporządzenia arcybiskupa gnieźnieńskiego z 1428 r., wystąpił ks. Mirecki, proboszcz z Konar. Z drugiej strony nie brako- wało też dobroczyńców. W 1685 r. Zachariasz Biejkowski zapisał na rzecz kościoła w Stromcu sumę 800 zł na swoich dobrach Promna. Pierwszy kościół w Stromcu wzniesiono w 1242 r. Następny, zbudowany na począt- ku XV w., uległ zniszczeniu podczas potopu szwedzkiego. W 1695 r., za proboszcza An- drzeja Babeckiego, postawiono nowy – modrzewiowy – jako wotum za zwycięstwo pod Wiedniem. Wyremontowano go w 1744 r. Składał się z nawy, nieco niższego prezbiterium, zakrystii i dwóch krucht. Szczyt nawy zdobiła wieżyczka. Kościół miał cztery ołtarze: wielki z Jezusem na krzyżu, na drewnianej desce, oraz boczne – Matki Bożej Częstochow- skiej, św. Anny i św. Walentego. W czterech rogach cmentarza kościelnego stały murowane kapliczki wykorzystywane w czasie uroczy- stości Bożego Ciała. Z czasem kościół uznano za zbyt ciasny i lichy. W lipcu 1892 r. biskup sandomierski Antoni Ksawery Sotkiewicz, wizytując parafię, zaapelował do wiernych o budowę nowej świątyni. Wielkiego wyzwa- nia podjął się ks. proboszcz Antoni Niemotko wraz ze społecznością parafialną. Koszt inwe- 179 stycji wynosił 61 tys. rubli srebrnych, podczas gdy rząd dał zaledwie 4 tys. rubli. Składki, 179 Cmentarz w Stromcu to ogród pełen w zależności od wielkości gospodarstwa, usta- kompozycji rzeźbiarskich lała komisja pod przewodnictwem probosz-

142 Tradycja Mazowsza W czerwcu 2014 r. – na placu obok świątyni – tarzyny z Dobrowolskich Domańskiej (zm. posadzono Dąb Wolności. Koło drzewa znajduje 1882). Najczcigodniejszy, Jaśnie Wielmożny się tablica pamiątkowa z podobizną płk. Ryszar- Michał Słapczyński (1828–1891), proboszcz da Kuklińskiego i krótką informacją na temat stromiecki, oficjał diecezji, prałat katedry jego osoby, wykonana, podobnie jak daszek sandomierskiej, spoczywa w grobie wznie- i ogrodzenie, z drewna lipowego. Patroni przed- sionym 15 grudnia 1894 r. przez wdzięcz- sięwzięcia: Nadleśnictwo Dobieszyn i Leon nych parafian i znajomych. Co ciekawe jeden Barszcz, prezes Białobrzeskiego Koła Światowe- z jego poprzedników wystawił pomnik Piotro- go Związku Żołnierzy Armii Krajowej. wi Lisowi – jako zacnemu parafianinowi. Spo- W centrum cmentarza parafialnego stoi mu- śród miejscowych proboszczów na cmentarzu rowany kościółek (lub kaplica) pw. Matki Bo- spoczywają jeszcze: ks. Józef Wojciechowski żej Śnieżnej, wybudowany w 1894 r. z funda- (zm. 1860) i ks. Stefan Suchecki (zm. 1959). cji Józefa i Karoliny Potempskich z Radomia. W 2012 r., staraniem Stowarzyszenia Stromiec- W środku obraz Matki Bożej Śnieżnej. Kośció- czyzna, przeprowadzono renowację nagrobka łek ma odpust zupełny w święto Matki Bożej Jana Chruścickiego, podleśniczego Lasów Skar- Śnieżnej, nadany przez papieża Leona III. bowych Straży Stromiec. Mogiła zbiorowa kryje 26 lipca 1906 r. biskup sandomierski Aleksan- prochy powstańców styczniowych. der Zwierowicz zezwolił, aby w uroczystość Z czasem Stromiec stał się siedzibą gminy. Matki Bożej Śnieżnej odprawiać mszę świętą Po II wojnie światowej zbudowano tu remizę z wystawieniem Najświętszego Sakramentu. z wieżą obserwacyjną, kinem i biurami dla Utrwaliła się tradycja, że odpust przenoszo- władz gminy, dwa domy nauczycielskie, nowy ny jest na niedzielę poprzedzającą 5 sierp- budynek szkoły, ośrodek zdrowia wraz z apte- nia, dzień patronki kościoła. Specjalnie na tę ką, lecznicę weterynaryjną, bank spółdzielczy, okazję cmentarz jest sprzątany, a groby zdobi mleczarnię i magazyny zbożowe. Na początku się kwiatami. Zadrzewiony cmentarz przypo- lat 90. XX w. wyznaczono plac targowy, gdzie mina park, a niektóre nagrobki to istne kom- co piątek odbywa się handel. W życiu społecz- pozycje rzeźbiarskie. Z XIX w. pochodzą gro- nym dużą rolę odgrywają: Publiczna Szkoła by: Maksymiliana Chojnackiego (zm. 1852), Podstawowa im. Dionizego Czachowskiego, dziedzica dóbr Boska Wola, Tomasza Kozłow- Publiczne Gimnazjum im. Józefa Piłsudskie- skiego (zm. 1852) – Piotra Lisa (zm. 1869), go, Gminna Biblioteka Publiczna, Gminne Stanisława Chruścickiego (zm. 1870), Marii Centrum Kultury i Sportu oraz Stowarzysze- Jabłonowskiej (zm. 1873), Stefci Bohdanowicz nie Stromiecczyzna. (zm. 1878), Wincentego Lisa (zm. 1880) i Ka-

180 Kościółek pw. Matki Bożej Śnieżnej na cmentarzu parafialnym

180

Powiat białobrzeski 143 Sucha (gmina Białobrzegi)

181

181 Za bramą widoczny jest „stary” pałac w Suchej

a południe od Białobrzegów, nad Ligusz- czów-Łohojskich (zm. 1921) Wodzińskich. Po Nką, prawym dopływem Pierzchni, po- śmierci rodziców Zofia wraz z dziećmi spro- wstała wieś o nazwie Sucha. Należała m.in. wadziła się do Suchej. Tutaj gospodarowali jej do Bylinów, Szamowskich, Świdzińskich i Wo- synowie: Tadeusz (1898–1942) – magister in- dzińskich. Długie lata mieszczanom białobrze- żynier rolnik, kawaler – oraz Zygmunt (1900– skim dwór w Suchej kojarzył się z dziedzicem –1960) – żonaty z Ireną Szatkowską, szwagierką o nazwisku Wodziński, właścicielem miastecz- pisarki Zofii Kossak-Szczuckiej secundo( voto ka. W 1860 r. na jego rzecz opłacali czynsz i od- Szatkowskiej). Synowie, jak i córka Agniesz- rabiali pańszczyznę. Prawo propinacji, dochód ka, byli owocem małżeństwa zawartego z opłat targowych, myta mostowego i lądowego, w 1897 r. z Zygmuntem Glinką h. Trzaska a nawet ryby w rzece Pilicy i głównej jej odno- (1870–1940), absolwentem Wydziału Prawa dze – wszystko należało do dziedzica z Suchej. Uniwersytetu Warszawskiego, właścicielem Potęgę majątku Sucha (ok. 2500 ha) zbu- majątku Mękarzów k. Włoszczowy. Mąż dzia- dował w latach 80. XVIII w. Karol Wodziński, łał w kółkach rolniczych i Akcji Katolickiej, starosta nurski, dowódca pospolitego ruszenia należał do Narodowej Demokracji, tłumaczył ziemi czerskiej podczas insurekcji kościusz- literaturę anglojęzyczną, szczególnie zaś Jacka kowskiej. Ostatnią właścicielką majątku była Londona. Zofia Glinczyna (1872–1944), córka Tade- W 1940 r. rodzinę Glinków poddano repre- usza (zm. 1918) i Eufrozyny z hr. Tyszkiewi- sjom, dobra Sucha skonfiskowano na rzecz SS,

144 Tradycja Mazowsza spalono antyczne wyposażenie wnętrza dwo- utrzymana jest w duchu mocno zmodernizo- ru, bibliotekę i pamiątki rodzinne. Zygmunt wanego klasycyzmu. Glinka (senior) – aresztowany przez gestapo, Wokół pałaców rozciąga się wspaniały park przetrzymywany mimo poważnej choroby ser- ze stawami i rozlewiskami, z wolno stojący- ca w Radomiu – został przewieziony do obozu mi rzeźbami. Aleja kasztanowa z okazami koncentracyjnego Weimar-Buchenwald, gdzie liczącymi ponad 100 lat, będącymi pomnika- zmarł po uprzednim pobiciu i pędzeniu nago mi przyrody, o długości 1,5 km, ciągnie się od po placu obozowym. Jego żonę wysłano do drogi S7 Warszawa–Radom do głównej bramy obozu w Ravensbrück, skąd została zwolnio- wjazdowej pałacu. W przeciwległej części par- na i niedługo potem zmarła w Warszawie. Syn ku znajduje się aleja grabowa założona w la- Tadeusz zmarł z wycieńczenia w obozie Sach- tach 30. XX stulecia, prowadząca do nowego senhausen-Oranienburg. Córka Agnieszka pałacu. Zachował się także spichlerz z XIX w. do końca wojny przebywała w obozie Ravens- Po 1944 r. dobra upaństwowiono. W zespole brück. Synowa Irena zachorowała w radom- pałacowym mieściły się różne urzędy oraz in- skim więzieniu na tyfus, później pracowała stytucje. Obecnie jest to własność prywatna, jako pielęgniarka. Syn Zygmunt (junior), mąż poddana rewitalizacji. Najpiękniej prezentuje Ireny, skazany zaocznie na śmierć, ukrywał się się jesienią. do końca okupacji. Niemym świadkiem wojennej tragedii ro- Na południe od Białobrzegów, w pobliżu dziny Glinków są dwa murowane, piętrowe wsi Sucha, nad rzeką Pierzchnią, w malow- pałace w Suchej. „Stary” zbudowano w latach niczym wąwozie, ukryła się zapewne naj- 80. XIX stulecia dla Tadeusza i Eufrozyny mniejsza wioska powiatu białobrzeskiego Wodzińskich w stylu renesansu francuskiego. – Suski Młynek (kiedyś też Stary Młynek). Uwagę zwracają trójkondygnacyjne, czworo- Pierwotnie zapewne była to osada młynarska. boczne wieże, utrzymujące po bokach elewa- W 1890 r. stały tu 4 domy, było 23 mieszkań- cję frontową. Według jednych autorem projek- ców i 70 morgów gruntu. Jedenastu miesz- tu był Bronisław Brodzic-Żochowski (1836– kańcom dzisiejszego Suskiego Młyna po- 1911), według innych nieznany z nazwiska zazdrościć można sosnowego lasu, grzybów architekt francuski. „Nowy” pałac wzniesiony i spokoju. Czas jednak nie do końca zatarł został w latach 1932–1934 według projektu dawne rany. Bolesną historię kryją mogiły Karola Wilhelma Henneberga dla Zygmunta partyzantów z II wojny światowej. i Zofii z Wodzińskich Glinków. Budowla

Powiat białobrzeski 145 Szczyty (gmina Białobrzegi)

182

182 Drewniany dwór w stylu podhalańskim, usytuowany na wierzchołku grodziska

1343 r. książęta mazowieccy Ziemowit danie majątku wszedł Adolf Bagniewski W i Kazimierz, w zamian za Boglewice, (1841–1912), dziedzic dóbr Boże. W Szczy- Wolę i Seroczyn, nadali Panięcie z Boglewic tach gospodarował jego syn Michał Bagniew- wsie Siekluki i Szczyty. Nazwa tej ostatniej wsi ski (1874–1941), urodzony w majątku Boże, wywodzi się od wyrazu pospolitego szczyt. Tu- znany z przekonań socjalistycznych, działacz taj w średniowieczu wznosił się gród obronny, Okręgowego Towarzystwa Organizacji i Kółek a mieszkańcy osady służebnej wytwarzali Rolniczych w Radomiu. Ze związku z Lucy- szczyty, czyli tarcze. ną Wisłocką (1880–1951), ponoć prawnucz- Jeden z właścicieli wsi, Jan Szczytski h. ką Tadeusza Kościuszki, miał dwóch synów: Doliwa, wyróżnił się 10 października 1410 r. Tadeusza (1905–1990) – absolwenta Szkoły w bitwie z Krzyżakami pod Koronowem. Pod Głównej Gospodarstwa Wiejskiego (w czasie koniec XVIII w. dziedzicem wsi był Alek- okupacji po śmierci ojca samodzielnie zarzą- sander Fontana, syn Jana Kantego Fontany dzał majątkiem) i Jerzego (1910–1996) – absol- (1731–1800), architekta, geometry, burgrabie- wenta Szkoły Morskiej w Gdyni. go Zamku Królewskiego w Warszawie i admi- Oryginalną pamiątką kultury ziemiańskiej nistratora ekonomii kozienickiej. W 1792 r. jest modrzewiowy dwór w stylu podhalań- od Fontany dobra odkupił Józef Zapolski skim, wzniesiony w 1907 r. na wierzchołku h. Pobóg, szambelan Stanisława Augusta grodziska przez Michała Bagniewskiego. Sie- Poniatowskiego. W 2. poł. XIX w. w posia- dziba spłonęła w 1920 r., ale została odbudo-

146 Tradycja Mazowsza wana. Z okien dziedzic widział kościół stro- przysparzał dziedzicowi strat – przez wywier- miecki. Pan Michał oficjalnie był parafiani- cone w deskach otwory wykradano ziarno nem białobrzeskim, ale ciągnęło go do Strom- i nasiona. ca. W 1925 r. wystąpił do władz kościelnych Dwór w Szczytach (obecnie własność pry- z wnioskiem o formalne oddzielenie folwarku watna) otoczony jest parkiem założonym Szczyty od parafii Białobrzegi i przyłączenie do w 1. ćw. XIX w., zajmującym powierzchnię parafii Stromiec. Nie bez znaczenia był fakt, że 5 ha. Ponoć kiedyś rosły tu okazałe dęby, liczące w Stromcu pochowani byli jego rodzice i brat, nawet 300 lat. W związku z rabunkową gospo- a tamtejszy kościół był wielki i miał ławki, pod- darką lat wojny i powojennych drzewostan jest czas gdy w maleńkim kościółku białobrzeskim młody, głównie 40- i 50-letni, tylko pojedyncze ludzie nie mogli się pomieścić i stali podczas drzewa mają 100–150 lat. Przez park płynie nabożeństwa na cmentarzu przykościelnym. rzeczka otoczona starodrzewem z topoli białej. Podanie odrzucono, jednakże Michał Bag- W czasach Michała Bagniewskiego dobrym niewski pochowany jest w grobie rodzinnym gospodarzem był też włościanin Szczepan Ma- w Stromcu. Po panu Michale pozostał także tysiak. W 1912 r. wystawił kapliczkę, prosząc murowany spichlerz. Poprzedni, drewniany, Boga o błogosławieństwo w pracy naszej.

183 184

183 Ozdobny element wnętrza dworu 184 Kapliczka z 1912 r. 185 Murowany spichlerz

185

Powiat białobrzeski 147 Ulaski Grzmiąckie (gmina Wyśmierzyce)

186

186 Wieś Ulaski Grzmiąckie 187 Kapliczka w kształcie domu

187

koło 5 km na zachód od Wyśmierzyc, na kowski, wówczas absolwent Akademii Sztuk Oobrzeżu lasu w pobliżu Grzmiącej, leży Pięknych w Warszawie, obecnie profesor tejże wioska o nazwie Ulaski Grzmiąckie. Wioska uczelni. Spędzając wakacje w rodzinnej Mo- z klimatem: słoneczniki wyrastające z przy- gielnicy, zaszedł kiedyś do Ulasek Grzmiąc- domowego ogródka niemal pod niebo, kot le- kich. Wynajął chałupę na wiejską pracownię. niwie spacerujący drogą, kapliczka chroniąca Tutaj maluje m.in. naturalistyczne i grotesko- mieszkańców przed żywiołami, drewniany, we zwierzo-człeko-upiory na tle mazowieckie- opuszczony dom. Idealne miejsce dla artysty. go krajobrazu. Stąd wyrusza na poszukiwanie W latach 70. XX w. trafił tutaj Andrzej Bień- ostatnich wiejskich muzykantów.

148 Tradycja Mazowsza Ulaski Stamirowskie (gmina Wyśmierzyce)

188

188 Pilica w okolicach Ulasek Stamirowskich

a skraju powiatu białobrzeskiego, 7 km nymi i folwarcznymi. Tutaj zresztą w 1900 r. Nna zachód od Wyśmierzyc, na prawym urodził się jego syn Leon, rolnik, publicysta brzegu Pilicy, leży wieś o nazwie Ulaski Sta- i pamiętnikarz. W Ulaskach Stamirowskich, mirowskie. Podobnie jak Ulaski Grzmiąckie leżących po prawej stronie Pilicy, w guberni położona jest przy lesie, jednakże nazwę za- radomskiej i powiecie radomskim, Michał wdzięcza miejscowości Stamirowice, usytu- Ciemniewski gospodarował na 7 włókach, owanej po drugiej stronie Pilicy – już w powie- na które składały się łąki, pastwiska i pokła- cie grójeckim. Kiedyś Stamirowice i Ulaski dy torfu. Folwark Ulaski Stamirowskie, jeśli Stamirowskie tworzyły jeden majątek. można je folwarkiem nazwać – wspominał W 1896 r. właścicielem dóbr Stamirowice jego syn Leon Ciemniewski – gdyż posiadały został Michał Ciemniewski, późniejszy dzie- jedynie mieszkanie dla torfiarza, obórkę dla dzic Kiełbowa. Kupił je od wdowy po Tomaszu jego inwentarza i jakąś dużą szopę, łączył Stamirowskim, kontrowersyjnym dowódcy się poprzez Pilicę – promem, należącym do powstania styczniowego, skazanym – za ra- majątku, ale służącym także do publicznej bunek i warcholstwo – na śmierć przez Rząd komunikacji. W Ulaskach Stamirowskich Narodowy. Główną część majątku Ciem- czynne były dwie mechaniczne torfiarki niewskiego stanowiły Stamirowice, leżące – sprowadzone przez Michała Ciemniewskie- po lewej stronie Pilicy w powiecie grójeckim go, jedne z pierwszych w ówczesnym powiecie – 29 włók wraz z zabudowaniami mieszkal- radomskim.

Powiat białobrzeski 149 Wyśmierzyce (siedziba gminy)

189

189 Zabudowa miasta w dużej mierze jest drewniana

a y śmierzycie ordy […], wy śmierzycie spolitej Wyśmierzyce znajdowały się we wła- Wwrogów naszego kraju, bądźcie zatem daniu benedyktynów z Płocka, przynależąc do na wieczną pamiątkę Wyśmierzycami – tak rozległego powiatu wareckiego w ziemi czer- miał zadecydować król po tym, jak książę Wy- skiej. Benedyktynom też zawdzięczają prawa szemir z pomocą rzeki Pilicy pokonał tatarskie miejskie tudzież herb, choć data wystawienia ordy. W ten sposób legenda uzasadnia genezę przywileju miejskiego nie jest znana. Mia- Wyśmierzyc – miejscowości uważanej za naj- sto ucierpiało podczas potopu szwedzkiego, mniejsze miasto w Polsce. Najmniejsze pod a szczególnie w wyniku najazdu księcia sied- względem liczby mieszkańców. Dawno już miogrodzkiego Rakoczego. Formą wsparcia minęły czasy, gdy gród dzielnego Wyszemira – dla mieszczan były przywileje nadawane przez kojarzony z obfitością grzybów, ryb i ogórków opatów płockich czy królów polskich – Micha- – liczył ok. 1400 mieszkańców. Teraz ma ich ła Korybuta Wiśniowieckiego (z roku 1672) niespełna 1000, tyle co w roku 1827. i Augusta II Sasa (z roku 1701). Wyśmierzyce, położone są 10 km na zachód Po III rozbiorze aż do 1809 r. Wyśmierzyce od Białobrzegów, przy drodze Tomaszów Ma- znajdowały się pod zaborem austriackim, bę- zowiecki–Kock. U zarania swoich dziejów dąc własnością rządu austriackiego. W 1808 r. znajdowały się nad samą Pilicą, potem rzeka na licytacji – wraz z dobrami Kiełbów, Gózd, odsunęła się północ i miasto leży nad jej sta- Okrąglica, Siekluki, Żdżary i Wola Gozdzka – rorzeczem. Od 1338 r. do upadku I Rzeczypo- za 211 tys. złotych reńskich kupił je Józef Teo-

150 Tradycja Mazowsza dor Makomaski. W rękach jego synów, Hipoli- ki (szpital i plebanię), 3 wiatraki i jeden młyn ta i Leopolda, miasto znajdowało się do 1838 r. konny (do kaszy i prosa), 3 karczmy, z których W latach 1838–1844 należało do Augustyna jedna była zajazdem. Żadna z sześciu uliczek Witkowskiego, prezesa Trybunału Cywilnego nie miała bruku. W magistracie urzędował Guberni Sandomierskiej, prezydującego w Ra- burmistrz z dwoma ławnikami i policjan- dzie Opiekuńczej Szpitala w Radomiu, kawa- tem. Na placu miejskim prowadzono handel lera Orderu Świętego Włodzimierza klasy III, bydłem. Już wtedy wyśmierzyczanie słynęli Orderu Świętego Stanisława klasy II z gwiazdą z uprawy warzyw, zwłaszcza ogórków. Sprze- i Orderu Świętej Anny klasy III. Witkowski dawali je w okolicznych miastach, a nawet zmarł 17 marca 1844 r. w Radomiu. Na łożu w Warszawie. Pośród 50 rzemieślników naj- śmierci dobra Wyśmierzyce i Góry k. Promny więcej było tkaczy. Miasto prywatne ani się nie zapisał żonie Teresie z Brochockich Witkow- wznosi, ani nie upada. skiej (ok. 1792–1861). Następnymi właści- W 1869 r. nastąpiła utrata praw miejskich. cielami Wyśmierzyc byli Wiktor i Karolina Odzyskano je w 1922 r., kiedy burmistrzem z Chrzanowskich Świerkowscy. został Bolesław Wasiłowski. W tym czasie mia- Pomiędzy mieszczanami a właścicielami sto liczyło 196 domów i 1424 mieszkańców, dochodziło do częstych sporów i procesów w tym 109 Żydów. W 1939 r. było już 1498 sądowych, zwłaszcza odnośnie do propinacji. mieszkańców. Sukcesem międzywojnia była W XIX w. miasteczko rozwijało się, choć w żół- budowa szkoły i drogi do Białobrzegów, istniała wim tempie. W roku 1820, gdy burmistrzował też spółdzielnia kredytowa. W okresie powojen- Brunon Obrąpalski, miało 126 drewnianych nym ciosem dla Wyśmierzyc było przywrócenie domów, 837 mieszkańców, w tym 790 chrze- praw miejskich konkurentowi – Białobrzegom ścijan i 47 wyznawców judaizmu. Wyśmie- nad Pilicą. Dzisiejsze Wyśmierzyce liczą 945 rzyczanie utrzymywali się głównie z rolnictwa mieszkańców. Posiadają Publiczną Szkołę Pod- i rzemiosła. Działało 15 szewców, 12 tkaczy, stawową, Publiczne Gimnazjum im. Włady- 8 krawców, 3 malarzy, 2 kuśnierzy, 2 kowali sława Stanisława Reymonta, Miejsko-Gminną oraz 1 stelmach. Jarmarki nie odbywały się. Bibliotekę Publiczną, ośrodek zdrowia, Zakład Kryzys miasta tłumaczono ostatnimi wojnami Przetwórstwa Owoców i Warzyw Selon Oliwia i przemarszami obcych wojsk, tudzież pożara- Chmielewska. Owszem, gdzieniegdzie krajo- mi. Mówiono, że miasto zupełnie zniknęło. braz miasteczka psują tzw. betonowe bunkry, ale W 2. poł. XIX w. Wyśmierzyce miały nie zatraciło ono swojego klimatu – prostokątny 137 drewnianych domów, 2 murowane budyn- rynek, drewniane domy z gankami…

190 191

190 Kościół parafialny pw. św. Teresy z Ávili 191 Dzwonnica

Powiat białobrzeski 151 Walory miejsca wykorzystują filmowcy. Na cmentarzu przykościelnym pamiątki W Wyśmierzycach w 2000 r. pojawił się z XIX w.: drewniana dzwonnica oraz nagrob- z ekipą Filip Bajon, który pracował tu nad ki, stanowiące przyczynek do dziejów rodziny Przedwiośniem, a jeszcze wcześniej na po- Krassowskich i uzupełnienie hasła Grzmiąca bliskich łąkach sceny do Popiołów kręcił w przewodniku subiektywnym. Napis na po- Andrzej Wajda. mniku murowanym brzmi: Ś.p. Józefowi Kras- Sercem filmowego miasta jest parafia rzym- sowskiemu, wojskiemu radomskiemu, dzie- skokatolicka, utworzona w XIV w. W 1378 r. dzicowi dóbr Grzmiącej z przyległościami, erygował ją arcybiskup gnieźnieński Jan Su- z. 20 lut. 1832 r. w 78 r. życia, w dowód wdzięcz- chywilk, a benedyktyni płoccy zapisali na ności i pamięci od pozostałych dzieci. Na po- rzecz kościoła w Wyśmierzycach wsie Za- mniku murowanym z kolumną napisano: Pa- krzów i Wolę Zakrzewską. Pierwszy kościół, miątka dla dobrej matki Ludwiki z Zaborow- drewniany oczywiście, nosił wezwanie Zwia- skich Krassowskiej, żyła 37 lat, um. 1829 roku. stowania Najświętszej Maryi Panny i Wniebo- Między nagrobkami rodziców wykonany z żelaza wstąpienia Chrystusa Pana. Kolejny, też drew- pomnik syna – Zenona Korwin Krassowskiego niany, zbudowany został w latach 40. XVIII w. (zm. 4 kwietnia 1857), dziedzica dóbr Grzmiąca przez opata płockiego Walentego Żółtowskie- z przyległościami – pełnego cnót chrześcijań- go, a konsekrowany w 1750 r. Zapewne to wła- skich obywatela, wystawiony przez żonę Sym- śnie ten kościół spłonął w 1798 r. w wyniku foriannę z Sołtyków. 12 czerwca 2005 r. na placu zaprószenia ognia dokonanego przez wojska przed kościołem odsłonięto i poświęcono pomnik austriackie. W jego miejscu wybudowano ka- bł. Franciszka Rosłańca, patrona miasta. Postać plicę, która spaliła się w 1822 r. Od 1824 r. kapłana wykutą z piaskowca umieszczono na nabożeństwa odprawiano w małej szopce 20-tonowym głazie polodowcowym. Całość za- krytej słomą. Obecną świątynię wzniesiono projektował artysta plastyk Marek Szczepanik. w 1856 r., a w następnych latach rozbudowa- Na cmentarzu parafialnym odnajdujemy no. Kościół pw. św. Teresy z Ávili jest muro- pomniki poświęcone: proboszczom parafii wany, składa się z trzech części, dominuje styl Wyśmierzyce – od ks. Jakuba Cieszkowskiego klasycystyczny. Ołtarz główny w stylu neogo- (zm. 1772) do ks. Antoniego Byczkowskiego tyckim z 2. poł. XIX w. z obrazem Matki Bo- (zm. 1945) oraz Tym, którzy odważyli się się- żej Częstochowskiej, przeniesionym z dawnej gnąć po zaszczytne miano obrońców ojczy- kaplicy dworskiej Krassowskich w Grzmiącej, zny. Nagrobki z XIX w. kryją szczątki Ignacego malowanym na desce z wypukłym reliefem Bielskiego (zm. 1875) – obywatela ziemskie- gipsowym. Na zasłonie obraz św. Teresy z Ávi- go, Franciszka (zm. 1890) i Barbary (zm. 1886) li. W ołtarzach bocznych – neogotyckich – ob- z Berentowiczów, a także Ludwiki ze Śmigiel- razy Najświętszego Serca Pana Jezusa i Matki skich Radyszkiewicz (zm. 1880?). Tutaj spo- Bożej Nieustającej Pomocy; na zasłonach ob- czywa Michał Jastrzębski (zm. 1915), lekarz, razy autorstwa Karola Klopfera. powstaniec styczniowy.

192 Kaplica na cmentarzu parafialnym

192

152 Tradycja Mazowsza Oferta turystyczna i kulturalna Informacja turystyczna

Starostwo Powiatowe w Białobrzegach Urząd Gminy Stara Błotnica 26-800 Białobrzegi, pl. Zygmunta Starego 9 26-806 Stara Błotnica, Stara Błotnica 46 tel. 48 613 34 14 tel. 48 385 77 90 fax. 48 613 34 20 fax. 48 383 50 92 www.bialobrzegipowiat.pl www.starablotnica.pl e-mail: [email protected] e-mail: [email protected]

Urząd Miasta i Gminy Białobrzegi Urząd Gminy Stromiec 26-800 Białobrzegi, pl. Zygmunta Starego 9 26-804 Stromiec, ul. Piaski 4 tel./fax. 48 613 25 72 tel. 48 619 10 20 www.bialobrzegi.pl fax. 48 619 10 12 e-mail: [email protected] www.ugstromiec.pl e-mail: [email protected] Urząd Gminy Promna 26-803 Promna, Promna-Kolonia 5 Urząd Miasta i Gminy Wyśmierzyce tel./fax. 48 613 36 28 26-811 Wyśmierzyce, ul. Adama Mickiewicza 75 www.promna.pl tel. 48 615 70 15 e-mail: [email protected] fax. 48 615 70 03 www.wysmierzyce.pl Urząd Gminy Radzanów e-mail: [email protected] 26-807 Radzanów, Radzanów 92a tel. 48 613 63 62 Lokalna Grupa Działania „Zapilicze” fax. 48 613 63 62 wew. 28 26-800 Białobrzegi, pl. Zygmunta Starego 9 www.radzanow.pl tel. 696 461 198 e-mail: [email protected] www.zapilicze.pl

Powiat białobrzeski 153 W trosce o pamiątki przeszłości

Przydałoby się… muzeum

Powiat białobrzeski nie posiada własnego muzeum. Białobrzeżanie mają do dyspozycji placówki muzealne w ościennych powiatach. W Muzeum Wsi Radomskiej znajduje się dworek Bagniewskich ze wsi Brzeźce, natomiast Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce kultywuje pamięć Józefa Pułaskiego, starosty wareckiego i stromieckiego. 193 Mówi się o zaadaptowaniu na potrzeby planowanego muzeum regionalnego plebanii w Białobrzegach, najstarszego budynku w miasteczku. Póki co dbałość o pamiątki prze- szłości wykazują parafie rzymskokatolickie oraz placówki oświatowe, a przede wszystkim prywatni kolekcjonerzy. Zbiory należące do hobbistów to gotowy zaczyn powiatowego czy miejskiego muzeum. W takim miejscu mogły- by się znaleźć m.in. trofea sportowców i dzie- ła artystów plastyków. Bardzo pouczające pod 194 tym względem są losy spuścizny malarskiej po Leonardzie Pękalskim (1896–1944), którego płótna rodzina przekazała w 1976 r. Urzędowi Miasta i Gminy Grójec. Kilkadziesiąt obrazów miało znaleźć się w muzeum, które zamierza- no otworzyć w ratuszu. Placówka taka nigdy nie powstała i do dziś nie wiadomo, co się stało z obrazami. Powiat białobrzeski zasługuje na własną placówkę muzealną, będącą nie tylko miejscem gromadzenia dokumentów i pamią- tek związanych z tą ziemią, lecz także matecz- nikiem i rozsadnikiem kultury regionalnej. 195

Regionalne Centrum Kultury i Tradycji Wiejskiej w Kaszowie Parafia św. Jana Chrzciciela Kaszów 20 193, 194, 195 Skansen w Kaszowie 26-806 Stara Błotnica tel. 48 619 70 95 Od 2006 r. proboszczem parafii Kaszów jest ks. Ireneusz Michał Chmura. Pochodzi

154 Tradycja Mazowsza z radomskiej parafii katedralnej, ale uro- Szkolne izby pamięci dził się w Kotlinie Kłodzkiej, gdzie na wsi – u babci – co roku spędzał wakacje. Zdaje się, Patroni szkół w powiecie białobrzeskim że właśnie tamtejsza okolica wzbudziła w nim stanowią idealny pretekst do zakładania s zainteresowanie kulturą ludową. Chodząc szkolnych izb pamięci. Takie izby działają w parafii Kaszów po kolędzie, zauważył stare m.in. przy Publicznej Szkole Podstawowej – zazwyczaj nieużywane już – sprzęty gospo- im. Henryka Sienkiewicza w Rogolinie oraz darstwa domowego oraz maszyny i narzędzia przy Publicznej Szkole Podstawowej im. rolnicze. „Gotowe eksponaty!” – pomyślał ks. Armii Krajowej w Bożem. W izbie pamięci Chmura i poprosił wiernych o przekazanie w Bożem można zobaczyć pamiątki ofiaro- tych przedmiotów do parafialnego skansenu. wane m.in. przez kombatantów i chrzest- Ów skansen znajduje się na placu obok ple- nych sztandaru szkolnego, a także uczniów, banii, a środki na jego urządzenie pozyskano którzy w różnych miejscach odnajdują mate- z Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na rialne ślady II wojny światowej. We wrześniu lata 2007–2013, za pośrednictwem Lokalnej 2015 r. planowane jest otwarcie Regionalnej Grupy Działania „Zapilicze”. Pługi, sochy, Izby Pamięci w Liceum Ogólnokształcącym sieczkarnie, żniwiarki itd. będą fachowo opi- im. Armii Krajowej w Białobrzegach. Będzie sane. Bo choć jeszcze niedawno wiele z tych ona poświęcona historii szkoły, jej patrono- sprzętów było w codziennym użyciu – twier- wi, czyli Armii Krajowej, a także pedagogom dzi ks. proboszcz – to czas szybko mija i dziś udzielającym się w czasie wojny w Tajnej niewielu wie, do czego służyły poszczególne Organizacji Nauczycielskiej. Izbę Regio- eksponaty. Obiekty te obrazują – zanikające nalną ma już Publiczna Szkoła Podstawowa już – formy kultury materialnej powiatu bia- w Kostrzyniu. łobrzeskiego. Regionalne Centrum Kultury Zakładanie szkolnych izb pamięci wydaje i Tradycji Wiejskich w Kaszowie gości m.in. się godne polecenia. Bezpośredni kontakt z wycieczki szkolne. Dzieciom bardzo podoba oryginalnym dokumentem czy eksponatem się zrekonstruowany wóz rodziny Flinstonów najlepiej rozbudza zainteresowanie przeszło- z serialu animowanego wyprodukowanego ścią kraju i małej ojczyzny. w latach 60. XX w. w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej…

196 197

196, 197 Sprzęt rolniczy na terenie skansenu

Powiat białobrzeski 155 Kolekcjonerzy Krzysztof Kosobudzki ul. Armii Krajowej 28 Krzysztof Kamiński 28-800 Białobrzegi ul. Polańska 82 tel. 48 613 39 42 28-800 Białobrzegi tel. 48 613 44 95

Krzysztof Kosobudzki to przedsiębior- ca budowlany, miłośnik starych samocho- dów i baloniarstwa. Kiedyś wytropił w Rado- miu mercedesa 170V. Pojazd, wyprodukowany w 1937 r. w Stuttgarcie i sprzedany w salonie Mercedesa w Berlinie, do Polski trafił zapewne jako zdobycz wojenna. Wyremontowany samochód jest ponoć w stu procentach oryginalny, odpala nawet z korby, ma ważne, od- nawiane każdego roku, badanie techniczne, a w roku 2002, po przeglądzie w Niemczech, uzyskał certyfikat TUV. Silnik o pojemności 1697 cm3 i mocy 34 KM pozwala na osiąga- Kolekcja ta należy do Krzysztofa Kamiń- nie prędkości do 108 km/h. Pan Krzysztof ze skiego, dawniej właściciela złomowiska, obec- względu na swoją drugą pasję, baloniarską, nie wulkanizatora. O tradycjach patriotycz- zwany jest pierwszym aeronautą ziemi biało- nych rodziny przypomina Medal „Za udział brzeskiej. Współorganizuje imprezy baloniar- w wojnie obronnej 1939” – pamiątka po dziad- skie, fotografuje z góry Białobrzegi i okolice. ku Antonim Podsiadle. Gdy na początku Swoje zdjęcia zaprezentował na wystawie Wi- XXI w. pan Krzysztof założył złomowisko, lu- doki z balonu, zorganizowanej w dniach 24 ludzie przynosili przeróżne rzeczy z miedzi i mo- tego–30 marca 2012 r. w Bibliotece Publicznej siądzu, nierzadko relikty epoki peerelowskiej, Miasta i Gminy w Białobrzegach. np. odznaczenia. Wśród złomu znajdowały się także części czołgów rozbitych w czasie ostat- Waldemar Daszkowski niej wojny. Przedmioty, posiadające przede Pohulanka wszystkim wartość historyczną, rozbudziły 28-800 Białobrzegi w panu Krzysztofie pasję kolekcjonerską. tel. 502 838 060 Zbiera m.in. odznaczenia oraz medale (pol- Pan Waldemar Daszkowski – członek Au- skie, niemieckie i radzieckie). Mogę godzina- tomobilklubu, uczestnik wielu rajdów krajo- mi siedzieć w pokoju – zwierzał się Rolandowi wych i zagranicznych, kolekcjoner samocho- Wielgomasowi – oglądając zawartość gablot dów, wielbiciel starych amerykańskich wo- i zagłębiając się w tajniki historii. zów – urządza zloty pojazdów zabytkowych, czyli takich, które mają przynajmniej 25 lat.

156 Tradycja Mazowsza W styczniu 2013 r. na wystawie w Bibliotece Publicznej Miasta i Gminy w Białobrzegach pokazał modele samochodów zabytkowych, różne gadżety i dyplomy z rajdów. Wiele za- gadek kryje w sobie opancerzony cadillac – wyprodukowany w roku 1979, wyposażo- ny w silnik o mocy 145 KM. Kiedyś wart był 55 małych fiatów. Wożono nim ponoć Edwarda Gierka. Pan Waldemar kupił pojazd do spółki z kolegą. Po remoncie wynajmuje samochód na śluby i różne uroczystości.

Roland Wielgomas, cytowany i wspomi- nany już nieraz w przewodniku, zbiera m.in. archiwalne zdjęcia Białobrzegów, dokumenty, pamiętniki, nagrania magnetofonowe, doty- czące miasta i regionu. Grzegorz Kacprzak, dziennikarz z Białobrzegów, współpracujący z kilkoma sportowymi portalami interneto- wymi, zbiera plakaty sportowe. Takich pasjo- natów na ziemi białobrzeskiej nie brakuje.

Powiat białobrzeski 157 dr Sebastian Piątkowski opowiadał o Białobrze- Święta i festyny gach w okresie okupacji. Rozegrano także mecz piłki nożnej Pilica Białobrzegi–Sygnał Lublin. Jeśli nie liczyć dożynek czy odpustów, Podczas drugiej edycji imprezy, 2 maja 1999 w powiecie białobrzeskim organizowanych r., promowano wydaną właśnie książkę Biało- jest stosunkowo niewiele imprez lokalnych brzegi. Studia i szkice z dziejów miasta (pod re- mogących pochwalić się dłuższą tradycją. dakcją Reginy Renz), zorganizowano też sesję Jedynie Białobrzegi i Wyśmierzyce mogą po- naukową o historii grodu. chwalić się świętami będącymi rozpoznawal- W ostatnim okresie głównymi organizato- ną wizytówką miast i gmin. W kalendarzu rami Majowych Dni Białobrzegów są Urząd Starej Błotnicy na dobre zadomowiło się Po- Miasta i Gminy oraz Starostwo Powiatowe żegnanie Lata. w Białobrzegach, przy finansowej pomocy prywatnych darczyńców. Miejscem obchodów Majowe Dni Białobrzegów jest Stadion Miejski im. Zygmunta Siedlec- Już 17 razy obchodzono Majowe Dni Biało- kiego. Występują: grupy dzieci i młodzieży brzegów. Pierwsza edycja, z 8–10 maja 1998 r., działające przy Miejsko-Gminnym Ośrodku była realizacją pomysłu, który zrodził się Kultury oraz jednostkach gminnych – przed- w 1990 r., przy okazji obchodów 450. rocz- szkolach, szkołach podstawowych i gimna- nicy nadania Białobrzegom praw miejskich. zjach, uczniowie Społecznego Ogniska Mu- Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury, Biblioteka zycznego, Orkiestra OSP oraz białobrzeskie

Publiczna Miasta i Gminy oraz Białobrzeskie Towarzystwo Kulturalne postawiły sobie za cel aktywizację miejscowego środowiska oraz pro- mocję regionu, stąd motto imprezy: Jaka kultura, takie myślenie. Jakie myślenie, takie działa- nie. Jakie działanie, takie środowisko. Wypra- cowana wtedy formuła święta obowiązuje do dziś. Na pierwszym miejscu kultura własna, potem kultura importowana i obowiązkowo – jak przystało na miasto Krzesińskich – kultura fizyczna. Służą temu koncerty, spotkania, wystawy i zawody sportowe. W 1998 r. prezento- wali się m.in. białobrzescy poeci, malarze, mu- zycy, wędkarze, uczniowie miejscowych szkół, wstąpiły Orkiestra Dęta OSP Białobrzegi i Or- kiestra Miejska Moderato z Warki, a historyk

158 Tradycja Mazowsza Białobrzeski Festyn Kultur Różnych Pięć lat temu pomyślano także o stałym święcie na zakończenie lata, które – poprzez odwołanie do wielokulturowych dziejów regionu – miałoby charakter kulturalno-edukacyjny. 18 września 2011 r. Urząd Miasta i Gminy Białobrzegi, z pomocą Miejsko -Gminnego Ośrodka Kultury i Miejsko-Gmin- nego Ośrodka Pomocy Społecznej, zorganizo- wał pierwszą edycję Białobrzeskiego Festynu Kultur Różnych. Miejscem nowej imprezy jest Stadion Miejski im. Zygmunta Siedleckie- zespoły młodzieżowe, np. Zed is Dead i Eyes of go. Do tej pory odbyły się cztery edycje święta. Sheep. Organizatorzy biorą pod uwagę rozma- Gotowano razem z Aistonem Kevinem – naj- ite preferencje muzyczne, stąd wśród gwiazd popularniejszym Anglikiem w Polsce, znanym imprezy spotykamy zespoły discopolowe – np. z telewizyjnego talk-show Europa da się lubić. Bayer Full czy Boys, zespoły rockowe – np. Łzy Poznawano kulturę kontynentu afrykańskie- i Oddział Zamknięty, oraz Szymona Wydrę go. Świętowano 90-lecie Klubu Sportowego z Carpe Diem czy wykonujący muzykę z po- Pilica Białobrzegi. Oglądano wystawy przy- granicza folku i ska zespół Enej. W 2015 r. gotowane przez Bibliotekę Publiczną Miasta policjanci pokazywali w radiowozie, jak zdej- i Gminy: fotograficzną – Widoki z balonu muje się odciski palców. Całość tradycyjnie Krzysztofa Kosobudzkiego, oraz historyczną kończy pokaz fajerwerków. – o harcerstwie polskim w Białobrzegach. Zor- ganizowano warsztaty perkusyjne. Podziwiano występy artystyczne miejscowych placówek oświatowych, zespołów młodzieżowych i Or- kiestry Dętej OSP. Bawiono się na koncertach zespołów discopolowych (M.I.G, Lider Dance, Cliver, Spike, Toples), na koncertach zespo- łów Loka, ZA-NO-ZA, The Postman (Beatlesi z Polkowic), a także artystów wypromowanych przez telewizyjne programy – Conrado Yaneza (Must Be The Music) czy Rafała Brzozowskie-

198 199

198 Występ Rafała Brzozowskiego podczas Biało- 199 Jubileusz 65-lecia Biblioteki Publicznej Miasta brzeskiego Festynu Kultur Różnych i Gminy w Białobrzegach, październik 2012 r.

Powiat białobrzeski 159 go (The Voice of Poland). Podczas festynu wrę- ordynariusz diecezji łuckiej bp Marcjan Tro- czany jest Medal „Bene Agendi”, ustanowiony fimiak czy ks. dr Zbigniew Niemirski; śpiewał w setną rocznicę rozpoczęcia działalności spo- m.in. chór męski Dzwon działający przy ko- łecznej przez Rudolfa Ludwika Bautscha, dla legiacie św. Bartłomieja w Opocznie. Po mszy uczczenia jego dokonań, a także wyrażenia świętej składane są kwiaty pod pomnikiem należytej czci i podziękowań jego następcom: patrona. Druga część święta odbywa się na społecznikom i bezinteresownym działaczom. stadionie sportowym Miejskiego Klubu Spor- Na koniec imprezy, podobnie jak w przypadku towego Wyśmierzyce i na boisku Orlik. Festyn Majowych Dni Białobrzegów, na niebie roz- w dniach 13–14 czerwca 2015 r. zorganizowano błyskują sztuczne ognie. pod hasłem Wielki człowiek z małego miasta. Wyśmierzyce – historia i teraźniejszość Szkolny turniej wiedzy dotyczył ks. Rosłań- Tylko przez trzy lata odbywał się festyn ca oraz miasta i gminy Wyśmierzyce. Młodzi Najmniejsze Miasto – Wielcy Wykonawcy – artyści występowali na tle hasła: Nauczyć się Tradycyjna Muzyka Mazowsza. Wyśmierzyce żyć i osądzać wszystkie życiowe przypadłości dorobiły się jednak cyklicznej imprezy, służą- według wiary jest prawdziwą mądrością i całą cej – jak mówi burmistrz Marek Bielewski – ewangelią życia (ks. Rosłaniec). Uznaniem integracji miejscowej ludności oraz promocji cieszą się popisy orkiestry dętej działającej miasta i gminy. Władze miejskie wspólnie przy Publicznym Gimnazjum w Wyśmierzy- z parafią rzymskokatolicką organizują cach. W 2014 r. zaprezentowano wystawę prac w czerwcu festyn Wyśmierzyce – Historia rękodzielniczych powstałych podczas warsz- i Teraźniejszość, ku czci bł. ks. prof. Fran- tatów w Kostrzyniu, zorganizowanych przez ciszka Rosłańca, którego pomnik odsłonięto Grażynę Jasińską z Towarzystwa Przyjaciół 12 czerwca 2005 r. Impreza składa się z dwóch Ziemi Wyśmierzyckiej. Zaproszono także części: religijnej i sportowo-artystycznej. znakomitych gości – aktorskie małżeństwo Mszę świętą celebrowali m.in. senior diecezji Katarzynę i Cezarego Żaków, znane z telewi- radomskiej bp Edward Materski (1923–2012), zyjnego serialu Ranczo.

200

200 Występ zespołu dziecięcego podczas festynu „Historia i Teraźniejszość”

160 Tradycja Mazowsza Smaki Zapilicza Kuchnia Zapilicza obejmuje głównie pyzy, po- trawy myśliwskie oraz rybne, a także swojskie wędliny. Zajazd Myśliwski w Białobrzegach serwuje m.in. kotlet białobrzeski, którego prze- pis pozostaje tajemnicą szefa kuchni. Inaczej z sójką błotnicką. Potrawa kiedyś była bardzo popularna, stanowiąc dodatek do niedzielnego obiadu. Tradycję kultywują panie z Koła Gospo- dyń Wiejskich w Starej Błotnicy. Sójkę błotnic- ką zaprezentowały m.in. 12 kwietnia 2014 r. na VI Międzynarodowych Targach Turystyki Wiej- Lody Gruszczyńskich (podobno najlepsze skiej i Agroturystyki AGROTRAVEL, odbywają- na świecie) cych się na terenie Targów Kielce. ul. Krakowska 6 26-800 Białobrzegi Sójka błotnicka tel. 48 613 26 46 Ciasto 500 g mąki żytniej, szklanka ciepłej Od około 80 lat delektują się nimi przed- wody, odrobina cukru, szczypta soli. stawiciele wszystkich warstw społecznych i Nadzienie 2 szklanki kaszy jaglanej ugoto- zawodów. Na liście ich admiratorów znajdują wanej na sypko i 700 g ugotowanych bura- się postaci z różnych światów: Bolesław Bie- ków cukrowych. rut, Karol Wojtyła i Zygmunt Solorz-Żak. Ten Sposób przyrządzenia Ciasto zagniatamy, ostatni przyleciał po nie helikopterem. Re- a następnie rozwałkowujemy na cienki placek. cepturę zna tylko najstarszy członek rodziny Wykrawamy krążki wielkości talerzyka dese- – Zbigniew Gruszczyński. rowego. Nadziewamy ugotowanymi, posieka- Białobrzeskich lodów nie byłoby bez rodzi- nymi drobno burakami cukrowymi, wymie- ny Śledziewskich. Podczas I wojny światowej szanymi z ugotowaną na sypko kaszą jaglaną. Feliks Śledziewski senior jako żołnierz austro- Następnie formujemy duże pierogi zakończo- -węgierski znalazł się na Krymie. Zachwyciła ne warkoczem, które pieczemy ok. godziny na go barwna, wielokulturowa Odessa. Został blasze oprószonej mąką. Najlepszy smak mają tam – jak wspomina prawnuk Kamil Grusz- sójki pieczone w piecu chlebowym. Nadzienie czyński – nawet po podpisaniu 3 marca 1918 r. z buraka cukrowego i kaszy jaglanej można za- w Brześciu nad Bugiem traktatu pokojowe- stąpić kapustą z grzybami lub kaszą gryczaną go między państwami centralnymi a bolsze- z cebulą i słoniną. wikami. Dorobił się na handlu. Po powrocie do kraju wydzierżawił Pilicę na odcinku ok. 20 kilometrów. Uczestniczył w życiu sa- morządowym Białobrzegów, co odnotowała międzywojenna prasa. 24 marca 1930 r. – jak na łamach „Słowa” donosił niepodpisany z nazwiska Obywatel – gdy podczas posiedze- nia Rady Gminy w Białobrzegach dyskutowa- no sprawę subsydium dla ochronki Polskiej Macierzy Szkolnej, radny Feliks Śledziewski wystąpił w ostrej formie przeciwko temu subsydium, twierdząc, że ochronka powyższa nie wychowuje lecz demoralizuje dzieci. Wystą- pienie rad. Śledziewskiego wywołało tak gwał- towne sprzeciwy, że nawet Żyd Icek Baumgar- ten napiętnował to niesłychane oświadczenie

Powiat białobrzeski 161 Polaka i zaproponował, by na powyższą cia Maksymilian i Tadeusz Gruszczyńscy zo- ochronkę wstawić do budżetu kwotę 200 zł. stali zabici przez niemieckich żandarmów. Ich Tymczasem rozpoczęła się budowa mostu brat Zygmunt, aresztowany przez Niemców żelbetowego. Na jej potrzeby radny Śledziew- w Białobrzegach 8 lipca 1943 r. przewieziony ski sprzedawał piasek wydobywany z dzierża- został do radomskiego aresztu, skąd 29 lipca wionej rzeki. Zarobione pieniądze ulokował 1943 r. przetransportowano go do Auschwitz, w małym narożnym budynku, położonym a następnie do Dachau i Mittelbau-Dora. Tu- naprzeciwko białobrzeskiej świątyni, przy taj, w sąsiednim baraku, przebywał Feliks Śle- ul. Krakowskiej. W 1936 r. otworzył tutaj cu- dziewski junior, jego przyszły szwagier. W cza- kiernię, kawiarnię i lodziarnię, rezygnując sie pobytu w obozie Zygmunt, mający 180 cm zarazem z prowadzenia sklepu kolonialnego. wzrostu, schudł tak, że ważył zaledwie 29 kg. Lokal składał się z dwóch części. Od frontu: W związku z emigracją Feliksa Śledziewskiego cukiernia, w której serwowano ciastka (w tym prowadzeniem białobrzeskiego biznesu zajęły napoleonki), kawę, herbatę oraz wino domo- się jego siostry: Zofia i Janina. W maju 1948 r. wej roboty, tudzież piwo warszawskiej spółki z Janiną ożenił się Zygmunt Gruszczyński, któ- Haberbusch i Schiele. W drewnianej lodówce, ry szczęśliwie przeżył obóz. Zygmunt i Janina której wewnętrzne ściany obłożone były alu- Gruszczyńscy przeprowadzili interes przez naj- minium, przetrzymywano lody: śmietankowe, trudniejsze lata powojenne, ale z dawnej firmy – grylażowe i truskawkowe. Bańki z tymi przy- czyli z cukierni, kawiarni i lodziarni – pozostała smakami obsypane były kruchym lodem. Ów sama lodziarnia. Pan Zygmunt, z wytatuowa- lód, pochodzący z pobliskiego jeziora, prze- nym na ręku numerem obozowym 131 480, chowywano w głębokiej ziemiance, oczywiście objeżdżał z grylażowymi odpusty, gdzie ry- przesypując go trocinami. Przez cukiernię lub mowanymi wierszykami zachęcał do kupna bezpośrednio bocznymi drzwiami wchodziło lodów. Właśnie ten numer – pisała wnuczka się do drugiej części lokalu, czyli do sali kon- Joanna Świeczko – jakiś czas po wojnie zauwa- sumpcyjnej. Tutaj toczyło się życie towarzy- żyli niemieccy goście lodziarni i w ojczystym skie, a czas umilała muzyka puszczana z pa- języku komentowali między sobą, gdzie jest tefonu. W czasie okupacji Niemcy ustanowili miejsce Polaków. W sposób opanowany, choć w kawiarni lokal Nur für Deutsche. wewnętrznie przejęty, Dziadek zripostował po II wojna światowa znacząco wpłynęła na niemiecku swoim rówieśnikom i po prostu po- dzieje białobrzeskich rodzin: Śledziewskich darował im w prezencie te lody. i Gruszczyńskich. Feliks Śledziewski junior Obecnie białobrzeską firmę prowadzi już (1915–1969) fachu cukiernika wyuczył się trzecie pokolenie właścicieli: Jadwiga i Zbi- w warszawskiej kawiarni położonej u zbiegu gniew Gruszczyńscy. W Białobrzegach przy ulic Pięknej i Kruczej. To on jest założycielem ul. Krakowskiej 6, w lokalu zakupionym ongiś białobrzeskiej lodziarni, twórcą legendarnych przez Feliksa Śledziewskiego seniora, wciąż lodów grylażowych, śmietankowych i tru- sprzedaje się lody. 7 maja 2005 r. Gruszczyń- skawkowych. W prowadzeniu biznesu poma- scy otworzyli kawiarnię poza Białobrzegami gały mu siostry – Zofia i Janina. Feliks junior – w Suchej (ul. Radomska 16), przy trasie S7. wziął udział w powstaniu warszawskim, do- Tutaj, oprócz lodów – grylażowych, śmietan- stał się do niewoli niemieckiej, po wojnie wy- kowych, truskawkowych i innych – można emigrował do Francji, a potem do Kanady. Bra- zamówić desery, naleśniki, kawę, herbatę itp.

162 Tradycja Mazowsza Welcome to Białobrzegi County

The County of Białobrzegi (639 sq. kms is reminded to us by: the manor-houses and populated by 34000 residents) is one of the palaces at Chruściechów, Promna, Rykały, Sta- smallest counties in Mazovian Voivodeship. wiszyn, Sucha and Szczyty; the churches and Its strongest values comprise its history, its sanctuaries at Bukówno, Jasionna, Stromiec wildlife and its inhabitants identifying with and Stara Błotnica, graveyard monuments their local homeland. and chapels at parish cemeteries, innumer- The County was first officially established able wayside shrines and roadside crosses, as in 1956 – as an administrative unit of Kielce well as monuments and memorial plates. This Voivodeship. In 1975 counties (or ‘districts’ land has been soaked with the blood of Swed- within voivodeships) were cancelled and the ish soldiers of King Gustav X who invaded Po- Białobrzegi land area was incorporated into Ra- land in 1655, the insurgents of January 1863, dom Voivodeship. In 1999 Białobrzegi County unknown soldiers killed in action in Septem- was reactivated within the limits of 1975 as ber 1939 and the soldiers of Polish Resistance a part of Mazovian Voivodeship. The County in 1939–1945. includes six communes: Białobrzegi, Prom- Respite from the world’s turmoil can be na, Radzanów, Stromiec, Stara Błotnica and found on the banks of Pilica, connected by Wyśmierzyce, as also two towns: Białobrzegi many bridges – in Stromiec and Pilica great (7263 residents) – with a ferroconcrete bridge forests, respectively in the east and west of the and famous Gruszczyński family of ice-cream County. On woodland trails one can meet the sellers, and Wyśmierzyce (906 residents) – the shadows of Jarosław Iwaszkiewicz and Jeremi smallest town in Poland. Przybora, and on the ferroconcrete bridge in Historically, Białobrzegi County belongs to Białobrzegi – descry a tear of Agnieszka Osiec- the so called ‘Zapilicze’, i.e. territory situated ka. These authors loved and valued the beauty between the rivers Pilica, Radomka and Vis- of the land before us. tula – except Promna and some lands on the The land of Białobrzegi is particularly dear left bank of Pilica. Zapilicze was the dukes of to people living on it permanently. They ac- Mazovia’s property, thus being an integral part tively participate in various societies and cul- of this region. After incorporation of the Duchy tural associations, write articles and books, into the Crown in 1520s it belonged to Mazovi- erect monuments and renovate historical an Voivodeship, land of Czersk and the County tombstones. Thus they are building the spir- of Warka. So, the incorporation of Białobrzegi it of unity and local identity and co-create re- County to Mazovian Voivodeship by the recent gional patriotism emanating far beyond the administrative reform was a historically justi- limits of the County. Białobrzegi is the native fied return to its primary affiliation. town of Andrzej Fonfara, a boxer living now in Białobrzegi County is the homeland of the United States and representating there his Dionizy Czachowski (1810–1863) and Ryszard family homeland. Kukliński (1930–2004). Its interesting history

Powiat białobrzeski 163 Illustrations Titles 1. Bridge in Białobrzegi 21. Graveyard monument of captain Antoni 2. Map of Białobrzegi County Linda at the parochial cemetery in 3. Situation of Białobrzegi County within Białobrzegi the Mazovian Voivodeship 22. Dionizy Czachowski. Contemporaries 4. River Pilica near Białobrzegi – called him the ‘God’s Whip for the inspiration for painters and poets Russians’ 5. At the beach in Białobrzegi 23. Place called ‘Under the Oaks’ in the 6. Dyga at Stromiec. Residents, asked forest near Smardzew, commemorating about the ‘river Dyga’, answer with a the January insurgents killed in action smile: „Yes, we have a river. It is this on 26th May 1863 in the battle of creek”. Radzanów 7. River Pierzchnia near Białobrzegi 24. Grave of Stanisław Brodziak at the 8. At Nowy Przybyszew (in the commune parochial cemetery in Białobrzegi. He of Promna) river Borówka contributes to was a forester in the estate of Sucha and an almost fairy-like landscape the January insurgent 9. River Dylówka flowing through the 25. Pond at Błotnica – 110 years after the village of Sanki (commune of Promna) revolutionary occurrences 10. Forest trail in ‘Stromiecka’ Big Forest 26, 27. Plate on a family house in 11. Storks’ nest at Brzeźce Białobrzegi commemorating Bronisław 12. Stork on a pole at Grotki Mroczkowski. On the right an effigy of 13. Erratic boulder at Kamień the young patriot 14. Paprika plantation under plastic cover, 28. Grave of Alfred Kornacki and three popularly called ‘foliak’ – farm of unknown soldiers – one of many Dudkiewicz family at Bukówno reminders of September 1939 at the 15. Variously coloured paprika fruits after parochial cemetery in Białobrzegi harvest 29. Obelisk situated in front of the 16. Zapilicze in the 2nd half of 16th century building of the High School dedicated 17. Picture of Our Lady of Lewiczyn painted to the Home Army (Armia Krajowa) on wood, without silver crown and in Białobrzegi, inaugurated on 14th dress. One of the many such paintings February 1998 copied from the Salus Populi Romani 30. Grave of Szczuciński family at the (Flight of the Roman People) kept in the parochial cemetery in Białobrzegi Roman basilica Santa Maria Maggiore. 31. Wooden bridge in Białobrzegi in 1919 In the 2nd half of 17th century the cult 32. Shortly after the September campaign of Our Lady of Lewiczyn was popular in of 1939 – a span of the bridge blown up Zapilicze by Polish sappers lies on the bottom of 18. King of Sweden Charles X Gustavus Pilica who dined in the Stromiec manor-house 33. Near the destroyed bridge - the pontoon 19. Count Zygmunt Grzymała bridge built by the Germans Zbierzchowski who commanded the 34, 35. Column shrines at Promna knights of Stromiec during the battle of 36. The shrine at Zabagnie looked like this Vienna on 12th September 1683 until recently 20. Tombstone of general Antoni 37. Renovated shrine at Zabagnie Madaliński at Przybyszew 38. Figure of Our Lady of 1904 at Stara Błotnica

164 Tradycja Mazowsza 39. Wayside shrine dedicated to Our Lady 59. Obelisk dedicated to Tadeusz (called the Mather of Peace) at Borki Kierzkowski (part of Białobrzegi), renovated in 2011 60. Seat of the Estancia centre by the residents of Brzozowa Street 61. The road to Biała Góra is well sign- 40. Shrine dedicated to St. John posted Nepomucene at Stromiec 62. Pilica near Biała Góra 41. Shrine at Czyżówka – work of legendary 63. Bridge in Białobrzegi Sanisław Szatan 64. Representants of the Jewish community 42. Shrine on Guzal near Sucha village in pre-war Białobrzegi 43. Wayside shrine at Piróg surrounded by 65, 66. Krakowska Street at the time of World colourful flowers War I... and now 44. Shrine at Grodzisk (commune of Stara 67. The church in Białobrzegi built in 1770s; Błotnica) built in 1978, dedicated to Our its state in 1939 Lady of Błotnica 68. Interior of the wooden church in 1930s. 45, 46. Wooden mill in Białobrzegi-Borki. In the main altar – the picture of Our Grain was ground here in 17th century. Graceful Lady. Chequered shawls were The present mill – built in early 1800s – a characteristic element of women’s was modernized in the 1st half of 20th fashin of the time century; the grounding stones were then 69. Construction of the present church in replaced by a cylindrical grounder. The 1930s. At the top on the right: parish- daily working capacity approaches now priest Rev. Stanisław Jakóbowski 5,5 tons, an additional source of energy 70. Parish church dedicated to the Holy being a still operating water turbine Trinity designed by Stefan Szyller 47. Building at Przybyszew – a former inn 71. Gate with the figures of four evangelists visited by Tadeusz Kościuszko from the early 1900s leading to parochial 48. Inn at Promna, 1916 cemetery 49. ‘Mushroom Hut’ (“Grzybowa Chata”) at 72. Sculpture on the grave of Stanisław Promna-Kolonia (died in 1893) and Katarzyna (died in 50. Performance of two masters: Jan 1879) Gutkiewicz, erected by their Rogoliński (drum) and Józef Lament descendants (violin). From Andrzej Bieńkowski’s 73. Graveyard monument of Staszewski and collection Rzeczkowski families (1st half of 19th 51. Folk music group ‘Sami Swoi’ from Stare century) at the church cemetery Żdżary 74, 75. Shrines at Biejkowska Wola 52. Folk music group led by Krzysztof 76. Granary of the former land estate Rokiciński from Siekluki 77. Bridge at Biejków, successor of 53. Professor Andrzej Bieńkowski – painter, “Durszlak” (“The Colander”) ethnographer and writer, strongly 78. Pilica seen from the bridge attached to the region of Białobrzegi 79. Wayside shrine of 1945 – built by “joint 54. Scene from the play entitled “Old work of Mr. and Mrs. Zawiliński and the Nuptial Ceremonies” at Stara Błotnica youth of Biejków” 55, 56. ‘Kusaki’ performed by the youth from 80. Effects of the beavers’ work Public Elementary School dedicated 81. Coffin portrait of Zofia Boska née to Janusz Korczak at Czarnocin, 12th Leżańska February 2013 82, 83. Fragments of traditional buildings 57. Fair called ‘Jarmark Czarnociński’ at with new fences Czarnocin 84. Obelisk dedicated to the Home Army 58. Public Junior High School dedicated to (Armia Krajowa) John Paul II at Adamowo 85. Roadside shrine

Powiat białobrzeski 165 86. Parish church dedicated to Our Lady of 117. Wayside shrine of Our Lady built in 1905 Częstochowa 118. Ubiquitous plastic tunnel plantations 87. Voluntary fire squad base 119. Shrine dedicated to Our Lady 88. Remnants of the manor buildings at 120. Inscription on the obelisk devoted to the Branica partisans of Gwardia Ludowa (People’s 89. Shrine at the street junction Guard) 90. Effigy of St. Florian, the patron of 121. Parish church dedicated to the firemen Annunciation of the Holy Virgin at 91. Old river bed of Pilica at Brzeźce Jasionna 92. Manor-house of Bagniewski family; 122. Coffin in the temple’s basement. Here now on the grounds of the Museum of one can converse with the shadows of Radom Countryside the past 93. Church dedicated to the Visitation of the 123. Grave of an unknown Polish soldier Holy Virgin at Bukówno killed in action in September 1939 94. Graveyard chapel from mid-1800s at the 124. Chapel at the parochial cemetery. This parochial cemetery is how the first church at Jasionna or 95. Grave of Zofia Witkowska née Kulicka – Korzeń might have looked reminder of the Warsaw Insurrection 125. Graveyard monument of Count 96. Shrine funded in 1952 by the commune Jastrzębiec Domaszewski family of Bukówno. “O, Mother! / Do not 126. Village by the pond abandon us! O Jesus! Give us your 127. Parish church dedicated to St. John the blessing” Baptist 97. Graveyard monument of Adam and 128. Shrine erected to memorize the year Helena Krzyżanowski 1900 98. Old distillery 129. Village farm-houses 99. Manor-house at Chruściechów 130. Voluntary fire squad base 100. Shrine dedicated to Our Lady of 131. Parish church dedicated to St. Stanislaus Immaculate Conception the Bishop, with the belfry 101. Village farm-houses 132. Magnificent forests around Kostrzyn 102. Church dedicated to St. Theresa of the 133. Picture of a well-known person – Baby Jesus Dionizy Czachowski – used for the 103. Railway station in Dobieszyn promotion of a locality 104. Presbytery in the shade of old apple trees 134. Shrine of Our Lady funded in 1999 by 105. Seat of the forest administration office at the village residents Dobieszyn 135. Shrine of Our Lady at Olszowa 106. Shrine with a picture of Immaculate 136. At Pacew one can start a canoeing rally Heart of Virgin Mary down the flow of Pilica 107. The only remnants of the palace of 137. Bridge at Pacew Aleksander Wiktor Mysyrowicz 138. Shrine dedicated to St. Anthony of Padua 108. Obelisk in front of the stadium – the patron of lost people and things 109. Wooden and brick dwelling-houses 139. One of the buildings of former estate at 110. Bridge at Góry Piekarty 111. Pilica viewed from the bridge 140. Well with a former manor park at the 112. Brick shrine in front of a brick house background 113. Obelisk dedicated to Sienkiewicz family 141. Church dedicated to St. Maria 114. Henryk Sienkiewicz Magdalena, designed by Adolf Leowe 115. Grzmiąca is surrounded by beautiful 142. On the wall surrounding the church forests cemetery – coat of arms ‘Godawa’ 116. Wooden farm-houses in the village formerly used by Jackowski family

166 Tradycja Mazowsza 143. Coat of arms ‘Łada’ on the graveyard 171. Flock of geese. Zapilicze used to be monument of Proszkowski family associated with breeding of these birds 144. On the right: house with a porch 172. Wayside shrine of 1903 145. Park. Approach to the palace 173. Shrine funded in 1915 by the house- 146. Palace in Promna; since 1946 – seat of wives of Kolonia Kobylnik primary school 174. View of an unusual complex of buildings 147. View at Przybyszew from the cemetery 175. Shrine dedicated to St. Jesus the area Merciful of 1923 148. Stone monument reminding of the 176. Shrine of Our Lady the Purest township status 177. Voluntary fire squad base at Stawiszyn 149. Contemporary sun-dial 178. Parish church dedicated to St. John the 150. Parish church dedicated to the Saint Baptist at Stromiec Apostles Peter and Paul 179. Cemetery at Stromiec is a garden full of 151. Pieta commemorating 25th anniversary sculptural compositions of the bishop’s consecration of the Polish 180. Little church dedicated to Our Lady of primate Józef Glemp the Snow at the parochial cemetery 152. Parish church dedicated to St. Martin at 181. Beyond the gate is seen the ‘old’ palace Radzanów in Sucha 153. Sculptural composition adorning the 182. Wooden manor-house in the Polish grave of Spólny family submountainian style, situated on the 154. Wooden belfry at the church side top of an emplacement of a medieval 155. Plastic tunnel plantations – typical view castle in the entire county 183. Embelishment of the manor’s interior 156. School buildings at Rogolin 184. Brick granary 157. Shrine of Our Lady built by the 185. Wayside shrine of 1912 commune of Rogolin in 1949 186. Village of Ulaski Grzmiąckie 158. Palace in Rykały 187. Wayside shrine in the form of a little 159. Gate leading to the palace house 160, 161. Former estate buildings – dwelling- 188. Pilica near Ulaski Stamirowskie house and agricultural structures 189. The town buildings are mostly wooden 162. Forest hiding the secret of Młocki family 190. Parish church dedicated to St. Theresa 163. Remnants of the chapel dedicated to St. of Ávilia Valentine 191. Belfry 164. Stara Błotnica, the destination of many 192. Chapel at the parochial cemetery pilgrims 193, 194, 195. Skansen museum at Kaszów 165. Parish church dedicated to the Birth of 196, 197. Farming equipment in the Skansen Virgin Mary museum 166. Monument commemorating the soldiers 198. Performance of Rafał Brzozowski during of September 1939 and partisans the Białobrzegi Picnic of Varied Cultures 167. Seat of the Communal Centre of Social 199. Jubilee of the Library, October 2012 Assistance and of the Registrar’s Office 200. Performance of a children’s ensemble 168. Wooden farm-houses and a typical during the outdoor event “History wayside shrine and Present Time” (“Historia i 169. Cows on a pasture Teraźniejszość”) 170. Emplacement of a medieval castle at Stary Kiełbów

Powiat białobrzeski 167 Indeks geograficzny

Adamów 51, 56, 92,116, 165 Niedabyl 23, 28, 49, 52, 107

Biała Góra 57, 165 Olszowa 95, 105, 108, 160 Białobrzegi nad Pilicą 2, 7, 9, 12–35, 37–40, 42, 44–55, 57–65, 67, 69, 70, 75, 77, 86, Pacew 39, 40 , 53, 109, 110, 166 92, 93, 97, 99, 100, 112, 113, 116, 117, 121, Piekarty 14, 88, 91, 111, 166 125, 127, 129, 131, 136–141, 144, 145, Potworów 18, 105 147, 149–151, 153–165, 171, 172 Promna 9, 13–15, 19–21, 24, 28, 29, 31, 32, Biejkowska Wola 20, 35, 48, 54, 55, 65–68, 35, 40, 41, 45, 47, 51–54, 56, 65–68, 88, 70, 72, 90, 114 90, 91, 109, 111–117, 125, 136, 142, 151, Biejków 24, 65, 67, 68, 165 153, 163–165, 167 Bobrek 69 Przybyszew 14, 15, 20, 23, 24, 29, 40, 41, 47, Boska Wola 66, 70, 143 53, 54 ,55, 109, 110, 113, 117–120, 126, Boże 28, 48, 57, 70, 72–74, 155 164, 165, 167 Branica 9, 26, 75, 76,100,140,166 Przytyk 18, 31, 76, 79, 102, 121, 131, 136 Brzeźce 17, 48, 49, 72, 73, 77, 78, 154, 164, 166 Radom 6, 9, 12, 18, 21, 27–35, 42–44, 48–55, Bukówno 9, 15, 18, 21, 39, 45, 79, 81, 85, 58, 62, 64, 70, 73, 74, 78, 81, 83, 94, 99, 93, 127, 163, 164, 166 103, 106, 109, 118, 123, 129, 131–133, Chruściechów 17, 48, 82–84, 130, 132, 133, 135–137, 142, 145, 146, 151, 154–156, 162 163, 166 Radzanów 9, 15, 16, 18, 21, 24, 26, 31, 32, Czarnocin 18, 21, 44, 45, 79, 80, 81, 85, 93, 39, 43, 45, 47, 51, 52, 75, 79, 85, 93, 95, 165, 175 101, 121–124, 127, 128, 140, 153, 163, 174 Rogolin 15, 21, 45, 122, 123, 125, 128, 155, 167 Dobieszyn 16, 31, 32, 49, 86, 87, 134, 143, 166 Rykały 14, 120, 125, 126, 163

Falęcice 23, 52, 70, 88–91, 109, 111, 116 Smardzew 26, 28, 104, 127, 128, 164 Stara Błotnica 9, 15, 18, 32, 36, 37, 42–44, Góry 23, 54, 70, 90–92, 116, 151, 165, 166 47, 82, 98, 102, 129, 132–136, 138, 139, Grotki 17, 18, 79, 85, 93, 164 153, 154, 158, 161, 163–165, 167, 172 Grójec 9, 13, 14, 16, 31, 32, 33, 54, 61, 66, Stary Gózd 134 89, 111, 112, 115, 118, 120, 137, 149, 154 Stary Kadłub 37, 135 Grzmiąca 19, 21, 94, 95, 108, 127, 148, 152, 160 Stary Kiełbów 43, 167, 172 Stary Kobylnik 39, 138 Jabłonna 25, 96 Stary Sopot 15,139 Jasionna 8, 21, 50, 97–100, 104, 127, 140, Stawiszyn 15, 26, 75, 100, 140, 167 163, 166, 172 Stromiec 2, 9, 12, 15, 20–23, 26, 28, 31, 32, Kadłubska Wola 15, 101, 121, 124, 135 36, 38, 45, 47, 50, 52, 53, 55, 57, 69, 70, Kaszów 37, 39, 52, 101–103, 154, 155, 167 72, 74, 84, 86, 107, 133, 141, 142, 147, Klwów 18, 105, 106 153, 163–165, 167, 171, 172 Korzeń 21, 97–100, 104, 166 Sucha 18, 31, 39, 42, 51, 59, 61, 63, 64, 99– Kostrzyn 96, 105, 106, 155, 160, 166 101, 127, 144, 145, 162–165, 167 Szczyty 20, 27, 48, 72, 78, 146, 147, 163 Lewiczyn 20, 21, 94, 112, 125, 164, 169

168 Tradycja Mazowsza Ulaski Grzmiąckie 148, 149, 167 Wyśmierzyce 12, 15–17, 21, 22, 25, 29, 31, Ulaski Stamirowskie 149, 167 32, 38, 43, 44, 46, 50, 51, 54, 62, 75, 94– 96, 104, 105, 108, 116, 117, 136, 148–153, Warka 22, 31, 32, 35, 57, 115, 122, 131, 137, 158, 160, 163, 171, 172 158, 163 Słowniczek pojęć

Ariergarda Kołtun Straż tylna, odwód, oddział ubezpieczający od Sklejony łojem i wydzieliną wysiękową pęk wło- tyłu kolumnę w marszu. sów na głowie, będący symbolem braku higie- ny. Nazwa wzięła się od kiełtania, czyli kołysa- Cyrkumferencja nia poklejonych i sfilcowanych kudłów. Kołtun Żartobliwie: obwód w pasie osoby tęgiej. był przypadłością ogólnopolską (stąd łacińska nazwa: plica polonica); imał się przedstawicie- Czerwony złoty li wszystkich warstw społecznych. Noszenie Staropolskie określenie monety złotej, flore- go miało chronić przed chorobami i diabłem, na, dukata, odróżniające monetę obiegową od a jego obcięcie powodować śmierć. Czasem ówczesnej jednostki obrachunkowej, czyli zło- kołtun obcinano nożyczkami; dochodziło do tego polskiego. tego, np. w Lewiczynie k. Grójca, w uświęconej ceremonii, przed cudownym obrazem Mat- Dystrybutor tabaczny ki Bożej. Ucięty kołtun wieszano jako wotum Osoba prowadząca zalegalizowany handel przy obrazie. W czasach króla Jana Kazimierza tytoniem i tabaką. Wprowadzony w 1860 r. z kołtunem – jako przejawem brudu - walczył w Królestwie Polskim ukaz najwyższy – zno- lekarz Wiliam Davidson (ok. 1593–1669), czym szący monopol produkcji tytoniu, tabaki naraził się na ostrą krytykę ze strony polskiego i cygar, a także ustanawiający opłatę konsump- biskupa, który nazwał go szkockim osłem i zor- cyjną od wyrobów tytoniowych i tabacznych – ganizował na niego nagonkę. zalecał dystrybutorom nabywanie gotowego produktu bezpośrednio w fabryce. Kwarta Podatek w wysokości 1/4 dochodów z dóbr Hiberna królewskich, przeznaczony na utrzymanie sta- Obowiązek zimowego zakwaterowania i ży- łego wojska zaciężnego, zwanego kwarcianym. wienia wojska kwarcianego w dobrach kró- lewskich i duchownych, zamieniony na stały Kwarta podatek pieniężny pobierany w latach 1649– Miara pojemności wynosząca ok. 1 litra. 1775. Kwaterka Kolator Miara pojemności – 1/4 kwarty. Patron kościoła bądź jego fundator. Posiadał on m. in. prawo prezenty, czyli przedstawiania Landwerzysta biskupowi kandydata na wakujące beneficjum Członek landwery, rodzaju wojsk terytorial- przy kościele, a także przywilej zasiadania pod- nych formowanych ze starszych roczników czas nabożeństwa w tzw. ławce kolatorskiej. rezerwy w Niemczech i Austro-Węgrzech.

Powiat białobrzeski 169 Lamus Dawniej przy dworach, domach wiejskich od- Prywacja dzielny murowany albo drewniany budynek Wyrzeczenie, odmawianie sobie czegoś. służący jak spichlerz, spiżarnia, skład sprzę- tów gospodarczych, zbroi, uprzęży, przecho- Sążeń walnia dokumentów, ksiąg itp. Staropolska naturalna miara długości, oparta na odległości od siebie końców środkowych Łokieć palców rozkrzyżowanych rąk (ok. 178 cm). Staropolska miara długości oparta na długości ludzkiego przedramienia wraz z dłonią, od Stelmach stawu łokciowego do końca środkowego palca, Rzemieślnik zajmujący się wyrobem drew- stanowiąca trzecią część sążnia. Wartość łok- nianych wozów, sań i części do nich. cia była różna w zależności od miejsca i epoki historycznej. W Królestwie Polskim w latach Strycharz 1819–1849 obowiązywał łokieć nowopolski Rzemieślnik wyrabiający cegły. (57,6 cm), z którego w praktyce korzystano także po wprowadzeniu miar rosyjskich. Traktiernia Podrzędna restauracja, jadłodajnia, garkuchnia. Niedziela Dzień tygodnia pomiędzy sobotą a poniedział- Waciarz kiem, w języku staropolskim oznaczający tak- Rzemieślnik wyrabiający watę. że tydzień. Za dwie, trzy niedziele znaczyło za dwa, trzy tygodnie. Winduga Teren na rzeką lub jeziorem, gdzie składano Ploso drzewo do spławu i zbijano tratwy. Odcinek rzeki o małym spadku koryta, głęb- szym dnie i łagodnym nurcie, znajdujący się Żuawi zwykle pomiędzy dwoma bystrzami (odcinka- Nazwa oddziału powstańców polskich 1863 r. mi o płytszym dnie i szybszym nurcie). Plosa – sformowanego w Ojcowie przez oficera fran- często występują w zakolach rzek. cuskiego Franciszka Rochebrune’a, zaś wzoro- wanego na korpusie piechoty francuskiej, któ- Prowizor, prowizorskie ry został utworzony w Algierii w 1831 r. Była Dawny tytuł zawodowy (wprowadzony w Ro- to doborowa jednostka powstańcza, charak- sji na początku XIX w.), uzyskiwany po od- terystycznie ubrana i uzbrojona. Żuawi przy- byciu studiów farmaceutycznych (prowizor- sięgali, że nigdy się nie cofną i nie poddadzą, skich), rocznej praktyce w aptece i złożeniu hołdowali dewizie: zwyciężyć albo zginąć (stąd egzaminu, uprawniający do samodzielnego określenie: żuawi śmierci). prowadzenia apteki; po I wojnie światowej w Polsce został uznany za równorzędny z tytu- łem magistra farmacji.

170 Tradycja Mazowsza Wybrane pozycje bibliograficzne

Bielecki R., Słownik biograficzny oficerów Gruszczyński K., Lody białobrzeskie powstania listopadowego, t. III, Warszawa od trzech pokoleń, „Przegląd Piekarski 1998. i Cukierniczy” 2013, nr 7.

Boczek J., Kronika Starej Błotnicy. Przełom Grzybowska M., Wspomnienie Matki Bożej XIX/XX wieku, Radom–Stara Błotnica 1992. Śnieżnej w parafii w Stromcu. Modlą się za bliskich zmarłych, „Ave Gość Radomski” Bolek A., Powiat białobrzeski. Przewodnik 2008, nr 32 (121), s. IV. turystyczny, Białobrzegi 2014. Historia Starej Błotnicy zapisana Bolek A., Powiat białobrzeski. Rys w przydrożnych krzyżach i kapliczkach przyrodniczo-geograficzny, Radom 2004. naszego regionu, www.starablotnica.pl.

Boniecki E. (red.), Listy. Maria Komornicka, Jaroszewski T.S., Baraniewski W., Po pałacach Warszawa 2011. i dworach Mazowsza. Przewodnik, Warszawa 1995. Borzobohaty W., „Jodła” Okręg Radomsko- -Kielecki ZWZ-AK 1939–1945, Warszawa Jaroszewski T.S., Po pałacach i dworach 1988. Mazowsza. Przewodnik, Warszawa 1996.

Brzezińska M. i inni (red.), Ziemia Kacprzak R. ks., Parafia Białobrzegi dawniej Stromiecka, Zwoleń 2006. i dziś, Białobrzegi 2015.

Ciechowicz A. (red.), Radzanów i okolice – „Kronika Dycecezyi Sandomierskiej. 615 lat, Sycyna 2006. Miesięcznik poświęcony sprawom religijnym, moralnym i społecznym” 1913, nr 8. Ciemniewski L., Poprzez skiby mazowieckie, podolskie i śląskie. Wspomnienia z lat Krzesiński M., Związki dziejowe Wyśmierzyc 1900–1964. Cz. 1–6, maszynopis, Zakład z Płockiem, „Notatki Płockie” 1989, t. 34, Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, nr 2 (139), s. 19–24. sygn. 14115/II. Kucharski K., Zapomniany starosta Fundacja Muzyka Odnaleziona, stromiecki, „Białobrzeski Powiat” 2014, www.muzykaodnaleziona.pl nr 6 (19), s. 28–29.

Gapys J., Postawy społeczno-polityczne Kupisz D., Dobra ziemskie Podlodowskich ziemiaństwa w latach 1939–1945 (na herbu Janina w powiecie radomskim przykładzie dystryktu radomskiego), Kielce i stężyckim w XVI i XVII wieku, „Res 2003. Historica. Czasopismo Instytutu Historii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej Gierała Z., Opowieści przydrożnych w Lublinie” 2013, nr 36, s. 145–162. kapliczek, Warszawa 2010. „Kurier Warszawski” 1855, nr 321; 1861, nr 305. „Goniec Częstochowski” 1907, nr 196. Macherzyński W., Powrót nad Pilicę, „Nowy „Goniec Wielkopolski” 1882, nr 144. Tygodnik Radomski” 1991, nr 48, s. 8.

Powiat białobrzeski 171 Makarewicz S., Stromiec – 750 lat parafii, „Rocznik Białobrzeskiego Towarzystwa Radom 1992. Kulturalnego”, t. 1 (2003) – wyd. 2003; t. 2 (2004/2005) – wyd. 2005; t. III (2005–2009) – Makarewicz S., Wuj Fryderyka Chopina wyd. 2009; t. IV (2009–2011) – wyd. 2011; i Dionizego Czachowskiego Adam t. V (2011–2013) – wyd. 2013; t. VI (2014– Krzyżanowski z Czarnocina, „Rocznik 2015) – wyd. 2015. Wydziału Sztuki Politechniki Radomskiej” nr 7, s. 69–70. Rostkowski T., Wyśmierzyce – historia i teraźniejszość. Na przestrzeni dziejów, Materiały do dziejów architektury polskiej. Wyśmierzyce 2013. Wieś i miasteczko, t. 1, Warszawa 1916. Rostkowski T., Wyśmierzyce – historia Morawski H., Żołnierze ze Stromca i teraźniejszość. Trudna droga ku i Stromiecczyzny w zwycięskiej bitwie współczesności, Wyśmierzyce 2012. z Turkami pod Wiedniem (1683), „Białobrzeski Powiat” 2014, nr 6 (19), Rzeczkowski I., Wielgomas R., Białobrzegi s. 30–31. w starej fotografii 1910–1945, Białobrzegi 2015.

Morawski H. i inni (red.), Stromiec. 750 lat Stara Błotnica ma herb i flagę. Będzie osady i parafii, Stromiec 1992. budowany klasztor przy Sanktuarium, „Powiat Białobrzeski” 2013, nr 1 (14), s. 6. Niezabitowska M., Składana wanna, Kraków 2010. Świeczko J., Dzień (pozytywnego) Dziadka. Opowiadanie o Zygmuncie Gruszczyńskim, „Obywatel”, W Białobrzegach radny F. „Białobrzeska Gazeta” 2015, nr 1 (38), s. 18–19. Śledziewski występuje przeciwko Polskiej Macierzy Szkolnej, „Słowo” 1930, nr 75, s. 3. Tuszyński B., Przerwany bieg. Sportowcy z Kozielska, Ostaszkowa i Starobielska, Opis powiatu radomskiego przez ks. Warszawa 1993. Franciszka Siarczyńskiego, Warszawa 1847. „Tygodnik Radomski” 1983, nr 24. Piasecki K., Puszcza Stromiecka – szlaki turystyczne, Warszawa 1990. Wielgomas R., Zygmunt Siedlecki – kilka nowych rodzinnych faktów (na podstawie „Przegląd Katolicki”, 1871, t. 9, s. 122. zachowanych dokumentów w zbiorach rodzinnych Danuty Popławskiej – córki Pytka L., Jasionna – parafia na pograniczu Zygmunta), „Białobrzeska Gazeta” 2013, księstw. Studium historyczno-obyczajowe, nr 8 (23), s. 26–27. Warszawa 1996. Wiśniewski J., Dekanat radomski, Radom Pyzik Z. , Średniowieczny skład kafli 1911. garnkowych w Sieklukach, pow. Białobrzegi. Sprawozdanie z badań terenowych w r. 1961 Wiśniewski J., Pamiątka z Błotnicy, Radom i 1963, „Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego” 1907. 1965, t. 3, s. 139–161. Ziemianie polscy XX wieku. Słownik Pyzik Z., Grodzisko stożkowate w Kiełbowie biograficzny, cz. 5, Warszawa 2000, cz. 6 Starym, pow. Białobrzegi, „Rocznik Muzeum Warszawa 2002 Świętokrzyskiego” 1970, t. 6, s. 460–485.

Renz R. (red.), Białobrzegi. Studia i szkice z dziejów miasta, Radom–Białobrzegi 1999.

172 Tradycja Mazowsza