Wandelen en fietsen in de Stelling van De 10 mooiste routes in de groene ring rond Amsterdam Ter verdediging van de hoofdstad de Stelling van Amsterdam Op 15 tot 20 kilometer afstand van de Nederlandse hoofdstad Amsterdam ligt een bijzondere verdedigingsring van 42 forten, 4 batterijen, 1 kasteelvesting, 2 vestingsteden en een grote hoeveelheid aan dijken en sluizen: de Stelling van Amsterdam. De Stelling is een historisch monument voor Nederland en staat sinds 1996 op de UNESCO Werelderfgoedlijst.

GESCHIEDENIS Bovendien leende het Hollandse Rond Amsterdam is tussen landschap zich er prima voor. 1880 en 1920 in opdracht van Het leger, de regering en het het Departement van Oorlog staatshoofd trokken zich binnen de ‘Stelling van Amsterdam’ deze ring terug wanneer andere gebouwd: een 135 kilometer lange linies, zoals de Nieuwe Hollandse verdedigingslinie bestaande uit Waterlinie, waren gevallen. 42 forten en 4 batterijen met een onderlinge afstand van ongeveer De Stelling was niet alleen een 3 kilometer, met elkaar verbonden verdedigingssysteem, maar ook door dijken. een overlevingssysteem. Voor ten minste zes maanden moest de Het idee achter de Stelling van Stelling verdedigd kunnen worden, Amsterdam is een staaltje Hollands in de hoop dat een bevriende waterbouwkundig vernuft. Met een mogendheid te hulp zou schieten. ingenieus systeem werd het land In het gebied leefde een bevolking rondom de hoofdstad tijdens een zo’n 670.000 tot 750.000 mensen, vijandelijke aanval onder water aangevuld met zo’n 200.000 gezet met behulp van inlaatsluizen. militairen. Dit hield in dat er voor- Het was de wens van de regering zieningen nodig waren voor voeding, om Amsterdam tot het allerlaatst energie en militaire voorraden. te verdedigen tegen vijandelijke legers. Er werd gekozen voor INUNDATIE een waterlinie. Deze was relatief De polders rond Amsterdam werden goedkoop, omdat er met weinig bij een inval onder een laag van manschappen en kleine forten een 20-30 cm water gezet om een groot gebied werd verdedigd. vijandelijk leger tegen te houden. 2 Limmen

Akersloot De Rijp Castricum Fort bij De Woude Spijkerboor Fort bij Marken-Binnen Fort aan de Nekkerweg (Fort Resort Beemster) Fort benoorden Fort aan de Purmerend Jisperweg Fort bij Markenbinnen Krommeniedijk Fort bij Kwadijk Fort bij Edam Fort aan de Edam Heemskerk Middenweg Krommenie Purmerend Fort bij Veldhuis Volendam Fort aan Den Ham Wormerveer Wormer

Beverwijk Fort aan de Fort bij St. Aagtendijk Velsen-Noord IJmuiden Assendelft

Fort bij Velsen Westzaan IJmuiden Monnickendam Fort Zuidwijkermeer

Driehuis

Zaandam Oostzaan

Velserbroek Hembrug Museum Landsmeer Broek in Waterland

Fort benoorden Spaarndam

Fort bezuiden Spaarndam Spaarndam

Bloemendaal

Fort bij Penningsveer

Fort bij de Liebrug Kustbatterij Halfweg bij Durgerdam Zandvoort Fort aan de Liede Zwanenburg Haarlem Fort aan het Almere Bentveld Amsterdam

Heemstede Vijuizen Kustbatterij Muiderslot Fort bij Fort bij bij Diemerdam Vesting Almere-Have Heemstede (Kunstfort) : Westbatterij Vesting Muiden Muiden: Fort Coehoorn Fort H Muizenfort Batterij aan de IJweg Muiderberg Schiphol Vesting Weesp: Forten en Batterijen Fort aan de Ossenmarkt Fort bij Hoofddorp Ouder-Amstel Naarden Inundatiesluizen / damsluizen Hillegom Fort bij Fort Uitermeer Hinderdam Geen UNESCO Werelderfgoed Batterij aan de Sloterweg Batterij aan het Gein Bussum Abcoude Inundatievelden Nigtevecht Fort Abcoude Nieuw Vennep Fort bij Aalsmeer Fort bij Ankeveen Huidige bebouwing Nigtevecht Rijsenhout Noordwijkerhout Fort Nederhorst den Berg HoofdverdedigingslijnLisse Waver-Amstel Baambrugge Verbinding naar Forteilanden Fort bij Kudelstaart Fort De Kwakel Fort aan de in de Botshol Winkel Kortenhoef Fort bij De Kwakel Loenersloot Vreeland Kudelstaart Fort aan Hilversum Leimuiden de Drecht Fort bij Uithoorn Loenen aan deV echt Mijdrecht Vinkeveen Loosdrecht Langeraar Nieuwveen Nieuw-Loosdrecht Deze inundaties zouden niet diep en de voorzieningenWilnis moesten genoeg zijn voor schepen en te verdedigbaar zijn. Bij voorkeur modderig voor man en paard. Om werd zoet water gebruikt om het water in de polders te krijgen de schade voor de landbouw te was een systeem van doorlaat-, beperken. inlaat- en damsluizen nodig. Bij de inrichting van dit systeem ZWAKKE PLEKKEN werd rekening gehouden met het Een groot voordeel van een hoogteverschil van het land. De waterlinie is dat die goed te waterwegen van vrijwel heel West- verdedigen is met relatief weinig Nederland werden gebruikt om militairen en kanonnen. De water naar de Stelling te brengen. zwakke plekken waren de dijken, De inundaties moesten in korte vaarwegen, autowegen en tijd gerealiseerd kunnen worden spoorwegen die boven het water 3 bleven. Bij die zwakke plekken dreiging. Op 2 augustus waren werden betonnen forten voor de er 13.500 militairen in de militairen en kanonnen gebouwd. Stelling en kort daarna waren ze De forten hadden alleen kanonnen gevechtsklaar. Als het erger werd voor flankerend vuur en lichte en de Nieuwe Hollandse Waterlinie bewapening voor de verdediging viel, werd de Stelling aangevuld op korte afstand. Met het met teruggetrokken troepen. flankerend vuur werd het voorterrein van de nabijgelegen forten De eerste maanden van de bestreken. Het zwaardere geschut Eerste Wereldoorlog waren voor stond verdekt opgesteld tussen de Nederland een spannende tijd. forten, achter dijken, aarden wallen Hoewel neutraliteit voor de regering of in betonnen beddingen. op één stond was het nog maar de vraag of Nederland buiten de DE STELLING IN STAAT VAN conflicten kon blijven. De Stelling GEREEDHEID werd in staat van gereedheid De Nederlandse troepen werden gebracht. De forten moesten op 31 juli 1914 opgeroepen. Die verdedigbaar en bewoonbaar vrijdagmiddag om drie uur werden worden gemaakt. Daarnaast werd de mobilisatiepamfletten aangeplakt het water in de boezems en sloten op openbare gebouwen en luidden zo hoog mogelijk opgestuwd, zodat de kerkklokken om de bevolking te snel tot inundatie overgegaan kon alarmeren. Er was een vijandelijke worden. Ook werden loopgraven 4 en versperringen gemaakt en bezetter de forten vooral als schuilplaatsen gebouwd. De magazijn en kazerne gebruikt. Het mobilisatie duurde langer dan meeste metaal werd eruit gesloopt menigeen gedacht had. De om wapens van te maken. En kans dat ons land bij de oorlog uiteindelijk zijn het de Duitsers betrokken raakte nam snel af. geweest die eind 1944 de meeste Concrete dreiging bleef uit en de polders onderwater hebben gezet. afwezigheid van de dienstplichtige Daarmee voorkwamen ze dat West- militairen van hun werk en Nederland snel werd bevrijd. gezin werd een steeds groter Na de bevrijding van 1945 (economisch) probleem. Toen in het werden de forten niet meer als voorjaar van 1916 waarschijnlijk verdedigingswerk gebruikt. In werd dat Nederland buiten de sommige forten werden NSB’ers oorlog zou blijven, mochten de of Indiëweigeraars opgesloten. meeste militairen op verlof. Daarna zijn de forten gebruikt voor de opslag van munitie, wapens, DE TWEEDE WERELDOORLOG voedsel en medicijnen in verband Na de Eerste Wereldoorlog met de Koude Oorlog. Inmiddels werden er geen forten meer heeft een groot aantal forten een gebouwd. Oorlog voeren ging nieuwe bestemming gekregen. steeds sneller, met krachtigere en nieuwe wapens zoals gifgas, de UNESCO tank en het vliegtuig. Daardoor De Stelling van Amsterdam is in werd de Stelling van Amsterdam zijn geheel door de provincie minder bruikbaar dan voorheen. Noord-Holland en de Nederlandse In de jaren dertig gaf men hoge Staat als monument beschermd. prioriteit aan de aanschaf van Sinds 1996 is het belang van luchtafweergeschut en vliegtuigen. deze historische Nederlandse In 1939 ging Nederland weer over verdedigingslinie door UNESCO tot algehele mobilisatie en werden erkend en staat de Stelling op de de linies in staat van verdediging UNESCO Werelderfgoedlijst. gebracht. Op 11 mei 1940, een dag na de Duitse inval, werden UITZONDERLIJKE UNIVERSELE de inundaties ten noorden van WAARDE - KERNWAARDEN het Noordzeekanaal gesteld. Hier De provincie Noord-Holland vonden in de meidagen echter is siteholder van de Stelling geen gevechtshandelingen plaats. van Amsterdam en daarom Na de capitulatie heeft de Duitse verantwoordelijk voor het 5 MEER LEZEN EN BELEVEN? behoud en de bescherming van de Uitzonderlijke Universele Op stellingvanamsterdam.nl Waarde van dit werelderfgoed. lees je tal van wetenswaardig- De ‘Outstanding Universal heden en tips om de Stelling te Value’ (OUV) van de Stelling van beleven. De twee bezoekerscentra Amsterdam bestaat uit de volgende van de Stelling van Amsterdam drie zaken: bieden een informatieve en interactieve kijk op het verleden, Het strategisch landschap heden en de toekomst van de Het strategisch landschap vormt waterlinie. de basis. Voor het ongetrainde oog is dit landschap onzichtbaar, Ontdek op Forteiland Pampus maar het was van levensbelang de belevingsroute of maak een voor de werking van de linie. Het virtuele ballonrondvaart. Op het strategisch landschap bestaat uit onbewoonde forteiland kan je vrij een verdedigingslijn met kades, ronddwalen of je laten leiden door dijken en inundatiekommen. Maar een gids. www.pampus.nl ook uit zogenaamde ‘verboden kringen’. Hier mocht niet worden Het belevingscentrum Fort K’IJK gebouwd voor het behoud van een bij Krommeniedijk vertelt door vrij schootsveld. middel van een interactieve audiotour over de Stelling van Watermanagementsysteem Amsterdam en de natuur In dat strategisch landschap is rondom de verdedigingslinie. het complexe, maar briljante www.fortkijk.nl watermanagementsysteem ingebed.

6 Overal langs de verdedigingslijn BIJNA ÉÉN GROOT UNESCO zijn nog sluizen, kanalen en WERELDERFGOED! grachten zichtbaar, die gebruikt De Stelling van Amsterdam is sinds werden om de polders vóór de 1996 UNESCO Werelderfgoed. verdedigingslijn te inunderen. De Nieuwe Hollandse Waterlinie, het grootste rijksmonument van Militaire werken Nederland, is genomineerd voor Sommige gebieden lagen te hoog deze status, als uitbreiding op de om geïnundeerd te worden. Ook Stelling. De Werelderfgoed-status is waren er rivieren, kanalen, dijken een soort Michelinster voor unieke en (spoor)wegen die dwars door monumenten en uniek erfgoed in de de verdedigingslijn liepen. Deze wereld. Naar verwachting vormen zogenaamde accessen konden de twee waterlinies in 2020 één niet met inundaties afgesloten groot werelderfgoed genaamd: worden voor de vijand. Om ze te ‘Hollandse Waterlinies’. Samen verdedigen en het inundatiesysteem vertellen ze het verhaal over water te beschermen werden er talloze als bondgenoot. Een verhaal dat militaire werken gebouwd. iedereen op zijn eigen manier kan ontdekken en beleven.

LEESWIJZER

Om dit unieke UNESCO Werelderfgoed te beleven zijn er diverse fiets- en wandelroutes ontwikkeld door het gebied van de Stelling van Amsterdam.

In deze gids presenteren we 5 wandelroutes (groen) en 5 fiets- routes (blauw). Deze starten bij parkeerplaatsen, stations of TOP’s (Toeristisch Overstap Punt). Elke route heeft een kaartje en volgt de zogeheten wandel- en fietsknooppunten. Per route beschrijven we enkele bezienswaardigheden. Alle routes zijn terug te vinden op www.stellingvanamsterdam.nl. Veel plezier!

7 Beemster fortenfietsroute Twee werelderfgoederen in één route, wat wil je als fietser nog meer? De Beemster droogmakerij is een creatief meesterstuk uit het begin van de Gouden Eeuw. Maar liefst vier indrukwekkende forten van de Stelling

FIETSROUTE liggen in het zuidelijke deel van de droogmakerij.

Vanuit hartje Purmerend rijd je direct indrukwekkend! Het fietsrondje de Beemsterringdijk op en kun je door De Rijp laat je daarna een de diepe polder goed overzien. Bij heel andere kant van de route zien. Fort Benoorden Purmerend duik je Voor de droogmaking was De omlaag en beleef je de strakke, Rijp een welvarende vissersplaats geometrische inrichting. Vanuit het en dat zie je als je langs het charmante Middenbeemster leidt de sierlijke stadhuis rijdt. Terug bij route langs mooie stolpboerderijen Spijkerboor steek je bij de kruising BEEMSTER FORTEN - 52 KM naar Fort aan de Nekkerweg. van de Beemsterringvaart en het Het voormalige verdedigingswerk Noordhollands Kanaal met het heeft als wellness hotel een pontje over naar de andere kant. prachtige nieuwe bestemming Je fietst om de Starnmeerpolder gekregen. Geniet van het terras voor een kijkje op Fort bij Marken- bij de poterne. De fietstocht gaat Binnen en keert nog een keer terug verder naar Fort bij Spijkerboor, naar Spijkerboor. Ook het laatste het met een pantserkoepel deel van de tocht is heerlijk fietsen uitgeruste fort. Een rondleiding tussen de weiden, de sloten en de door het enorme gebouw is zeer idyllische buurtschap Neck. 8 N509

GRAFT B E E M S T E R 61 57 DE RIJP 58

West-Graftdijk Middenbeemster A7

06 Oost-Graftdijk N244

05 Starnmeerpolder 60 59 Fort bij Spijkerboor Fort bij Marken-Binnen Fort Benoorden Purmerend 04 Markenbinnen

Fort aan de Nekkerweg Wormer en Jisperveld 43 89 Fort aan de Middenweg Westknollendam 88 Fort aan de Jisperweg 44 Oostknollendam Noordhollandsch Kanaal Zuidoostbeemster

46 49 48 Jisp 47

45 Neck 25

t Zwet N514

Wormerveer 30 Purmerend 021 N203 Km

START- EN EINDPUNT PARKEREN Station Purmerend Achterzijde station (Beatrixplein, 1441) en voorzijde station ROUTE VIA KNOOPPUNTEN (Wilhelminalaan) 25 – 49 – 4 – 5 – 6 – 46 – 43 – 60 – 61 – 59 – 57 – 88 – 89 – 59 – FIETSVERHUUR 44 – 45 – 47 – 48 – 25 – richting Fietsverhuur Werkom, Plantsoen- 30 (tot het station). Vanaf het station straat 32, 1441 CX Purmerend, richting knooppunt 25. De route wijkt 0299-407206 tweemaal van het netwerk (rode stippellijn) af. Tussen knooppunten OPENBAAR VERVOER 6 en 43 rij je via Fort aan de Station Purmerend Nekkerweg en knooppunt 46. In De Rijp (na knooppunt 61) volg HORECA je het Zuideinde en de Zuiddijk • Fort Resort Beemster, Nekkerweg naar knooppunt 59. 24, www.fortresortbeemster.nl • Fort bij Spijkerboor schenkt LENGTE koffie/thee indien geopend, 52 km, inkorten: tot 33 km, van www.fortspijkerboor.nl knooppunt 60 naar 59 en 44, dus bij • Restaurant ’t Heerenhuis, Starn- Fort Spijkerboor de lussen via De Rijp meerdijk 21, www.heerenhuis.com en Marken-Binnen achterwege laten • Restaurant Mario/pizzeria La Storia, Neck 20, www.lastoria.nl 9 Bezienswaardigheden Je leest meer over de bezienswaardigheden langs deze route in de routebrochure op internet, zowel over de forten en andere militaire werken als over andere bezienswaardigheden. Enkele hoogtepunten komen hier aan bod. Kijk voor meer informatie op www.stellingvanamsterdam.nl en klik achtereenvolgens op Ontdek en Route overzicht. Je vindt de brochure bij de Bijlagen.

WERELDERFGOED DE BEEMSTER financiën bij rijke Amsterdammers, Sinds 1999 mag Droogmakerij op zoek naar een lucratieve de Beemster zich ‘werelderfgoed’ investering van hun kapitaal. noemen. De UNESCO commissie Molenmaker Jan Adriaanszoon kwalificeerde de droogmakerij Leeghwater was de man die de als een meesterstuk, niet alleen kennis leverde. De drooggevallen vanwege de technische kennis polder bleek daadwerkelijk een

FIETSROUTE die nodig was om het enorme goede investering, want de vette binnenmeer droog te malen, maar klei was bij uitstek geschikt voor ook vanwege het organisatietalent de landbouw. De Beemster werd dat hiervoor nodig was. Het meer opgedeeld in vaste blokken, 185 werd tussen 1607 en 1610 met meter breed en 930 meter lang. 50 molens drooggemalen. De De kavels werden verdeeld onder Amsterdamse VOC-koopman de ‘durf-investeerders’. Zij hadden Dirck van Os organiseerde de hun geld er al na een paar jaar uit. BEEMSTER FORTEN - 52 KM

10 Fort aan de Jisperweg Fort bij Spijkerboor

INLAATSLUIS met dubbelloops kanon. Door de Aan de ringvaart tussen de vooruitgeschoven ligging moest het Nekkerweg en de Middenweg ligt fort ook zware artillerie herbergen de inlaatsluis waarmee de Beemster om het kanaal, de ringvaart en vanuit het Noordhollands Kanaal dijken te beschermen. Het werk kon worden geïnundeerd om de telt twee verdiepingen, om het oprukkende vijand een halt toe te land achter de hoge ringdijk roepen. Daarbij werd alleen het te kunnen bestrijken en om de zuidelijke deel van de droogmakerij koepel met de snelvuurkanonnen onderwater gezet. Met behulp voldoende schootsveld te kunnen van kades en damsluizen had bieden. Via twee mechanische men ervoor gezorgd dat het deel munitiehijsliften konden de ten noorden van Middenbeemster projectielen naar de geschutskoepel droog bleef. Inundatie heeft hier worden aangevoerd. Pas tijdens twee keer plaatsgevonden: op de mobilisatie van 1914 werden 11 mei 1940 werd de Zuid- er circa 325 militairen gelegerd. In Beemster overspoeld vanwege 1918 werd het fort in gebruik de gevechtshandelingen een dag genomen als gevangenis. eerder. Ook in 1944-1945 werd Na 1945 werden er NSB-ers een deel onder water gezet. vastgezet. Later werden er ook dienstweigeraars opgesloten die FORT BIJ SPIJKERBOOR in de onafhankelijkheidsoorlog Het Fort bij Spijkerboor in de weigerden te vechten tegen de zuidwesthoek van De Beemster Indonesische bevolking. Van is een van de meest markante hun hand zijn vermoedelijk de verdedigingswerken van de muurschilderingen in de poterne Stelling. Van alle forten was het van het fort. Je kunt het fort een van de zwaarst bewapende, bezoeken (april t/m september), voorzien van een pantserkoepel kijk op www.fortspijkerboor.nl. 11 Fortenroute Aagtendijk De wandeling tussen de forten bij Veldhuis en Sint Aagtendijk is een top-route, van begin tot eind in het teken van de Stelling. Bovendien heb je voortdurend gras onder de voeten en dat maakt het tochtje voor wandelaars exclusief.

WANDELROUTE Wel moet je het verkeersgeraas op de nabije snelweg voor lief nemen.

Na een bezoekje aan het gerestaureerd en is nu in gebruik vernieuwde Luchtoorlogsmuseum als muziekfort. Geniet hier op een Fort bij Veldhuis klim je via een mooie zondag van een jamsessie overstap de grasdijk op. Je passeert op het terras. een nevenbatterij en volgt de grillige contouren van de oeroude Je wandelt een eindje over de Sint Aagtendijk. Bedenk dat links Vuurlinie richting Noordzeekanaal. van je honderdvijftig jaar geleden Met wat geluk zie je een kolossale nog een binnenzee was. En toen de oceaanreus voorbij trekken. In de polder eenmaal was drooggemaakt kaarsrechte liniedijk liggen drie werd de Stelling van Amsterdam historische damsluizen. Dan steekt FORTENROUTE AAGTENDIJK - 10,5 KM opgetuigd. Het idee hierbij was om de route door naar de Assendelver het land rechts van je onder water Zeedijk, nog zo’n kanjer uit de tijd te zetten. dat de Zuiderzee diep landinwaarts reikte. Je ziet hier twee bomvrije Fort aan de Sint Aagtendijk is kruitmagazijnen, veilig en droog de afgelopen jaren flink achter de tweede liniedijk.

12 START- EN EINDPUNT

TOP Veldhuis Fort bij Veldhuis Aagtendijk, Ge- nieweg 1, 1967 78 PS Heemskerk Heemskerk 65

ROUTE VIA 81 KEUZEPUNTEN 65 – 78 – 79 79 80 – 17 – 18 – 22 – 21 – 20 – 16 36 – 52 – 51 17 – 54 – 14 – 16 – 80 – 65. 14 Kruitmagazijn Keuzepunt 65 Fort aan de St. Aagtendijk 18 il is aan de weg K 22 e bij de TOP-zuil. D Je volgt eerst 21 blauwe pijlen, 20 dan witrode Beverwijk balkjes, vanaf Kruitmagazijn 36 achtereen- damsluis volgens groene, 52 54 gele, blauwe en rode pijlen en A9 Vuurlinie 51 tot slot vanaf 80 36 witrood.

0 0,5 1 Km

LENGTE OPENBAAR VERVOER 10,5 km Station Heemskerk, aan- en aflooproute 1,5 km via keuzepunt HONDEN 81 naar 79 Op de grasdijken niet toegestaan, wel op de naastgelegen asfaltwegen. HORECA • Grandcafé de 19e (Heemskerkse BROEDSEIZOEN Golfclub), Communicatieweg 18, Traject 80-65 is niet toegankelijk www.de19e.nl tijdens broedseizoen van 15 maart • Rustpunt Bezoekboerderij White tot 15 juni. Wandel dan van 80 via Ranch, Groenedijk 4 Assendelft 79 en 78 naar 65 • Fort aan de Sint Aagtendijk/ Muziekfort (tijdens open dagen), PARKEREN Vuurlinie 1, Beverwijk Parkeerterrein bij startpunt www.muziekfort.nl 13 Bezienswaardigheden De Fortenroute Aagtendijk is gemaakt op basis van het wandel- netwerk Midden-Kennemerland. Via de routeplanner op de website www.wandelnetwerknoordholland.nl kun je zelf een route samenstellen. Klik op Routeplanner en zoom in naar Fort Veldhuis, keuzepunt 65. Klik op het keuzepunt en kies ‘van’. Klik daarna op alle volgende keuzepunten en kies ‘via’. Tot slot klik je weer 65 en kies je ‘naar’. Op deze manier kom je tot een routebeschrijving en een GPX. We beschrijven hier enkele bezienswaardige hoogtepunten langs de route. Meer informatie vind je op www.stellingvanamsterdam.nl. WANDELROUTE

Fort aan de Sint Aagtendijk

SINT AAGTENDIJK De Aagtendijk werd liniewal, De Sint Aagtendijk in Beverwijk het gebied tussen de dijk en de en Heemskerk is stokoud, hij lag duinen kon worden geïnundeerd. er al in de 13e eeuw. Vanaf Fort Het Voorkanaal, met aan de bij Veldhuis slingert het groene lint overzijde een laag dijkje, moest de zuidwaarts naar de duinrand in doortocht van vijandelijke militairen Beverwijk. Je moet je bedenken dat belemmeren. Verder zie je op FORTENROUTE AAGTENDIJK - 10,5 KM de dijk tot 1877 bescherming bood enkele plaatsen coupures in de dijk: tegen het Wijkermeer, dat in open doorbrekingen om het voorliggende verbinding stond met het IJ en dus land te kunnen bereiken. Bij met de Zuiderzee. Met de aanleg vijandelijke dreiging konden ze van de Stelling van Amsterdam worden gedicht. kwamen ook de waterkeringen www.muziekfort.nl in dit gebied beter op orde. 14 Luchtoorlogmuseum Fort bij Veldhuis

SOLDATENLEVEN eigen toilet. Bezoek in Fort bij De forten bij Veldhuis en aan de Veldhuis het vernieuwde Lucht- Sint Aagtendijk behoren allebei tot oorlogmuseum, dat elke zondag de vroegst aangelegde bomvrije open is van mei t/m september. forten binnen de Stelling. In beide www.arg1940-1945.nl forten konden ongeveer 300 manschappen worden gehuisvest. KRUITMAGAZIJNEN AAN DE ZEEDIJK In de praktijk is dat maar één keer De Assendelver Zeedijk fungeerde voorgekomen, tussen 1914 en binnen de Stelling van Amsterdam 1918 tijdens de mobilisatie voor als reserve liniewal. De dijk Wereldoorlog I. De inrichting van was een extra slot op de deur de forten kende tal van noviteiten. mocht het mis gaan met de Sint Zo kregen de keuken en de Aagtendijk. En natuurlijk was het wasruimtes hun water uit reservoirs een veilige plek voor de opslag aan het plafond. Deze reservoirs van munitie. De legerleiding liet werden met handpompen vanuit daarom drie kruitmagazijnen aan de waterkelders gevuld, die op de zeedijk bouwen. Tijdens de hun beurt via druipkokers met wandeling passeer je twee van regenwater werden gevoed. deze magazijnen. In een van de De toiletten (privaten) waren magazijnen vind je nu Kruitkamer overigens geheel open ruimtes Icarus en Mars, net als Fort bij met een gat in de banken. Veldhuis een luchtoorlogmuseum. Alleen officieren hadden een www.icarusetmars.com 15 Westelijke Frontroute Het noordwestfront van de Stelling van Amsterdam wordt min of meer gevormd door enkele oude dijken die met elkaar zijn verbonden: de Hoogedijk, de Lagedijk en de Sint Aagtendijk. Deze afwisselende fietsroute

FIETSROUTE doet alle forten langs de dijken aan, met Fort K’IJK als klapper.

De smalle polderstrook tussen de Fort bij Veldhuis en Fort aan dijken en de kust kon met sluisjes den Ham. Laat je op Fort bij worden geïnundeerd. Maar de Krommeniedijk (Fort K’IJK) verrassen nabijheid van de duinen maakte het door de spectaculaire audiotour. westelijke front kwetsbaar. Boven Met stemmen van de bos- en de het Noordzeekanaal waren vijf fortwachter volg je de lichtlijn forten nodig ter bescherming tegen door het donkere fort. De knusse aanvallen vanuit het westen. Als je theeschenkerij is de perfecte plek begint in Beverwijk kruis je eerst voor taart of een lunch. De fietstocht twee snelwegen richting Fort aan gaat daarna over een mooi WESTELIJKE FRONTROUTE - 46 KM de Sint Aagtendijk. Het fort en fietspad langs het Uitgeestermeer de dijk liggen in een bizarre en de Markervaart. Je doorkruist omgeving, zo dicht bij de A9. Krommenie en de hele Westzaan Het weggetje naast de dijk is echter van Kerkbuurt tot Zuideinde. heerlijk om te fietsen. Onderweg Je eindigt de fietstocht bij beleef je de Stelling volop, met Fort Zuidwijkermeer en de damsluizen, nevenbatterijen, gemeenschapsweg langs coupures, een kruitmagazijn, de Vuurlinie. 16 Kl.Doregeest

Starnmeer- N203 Fort bij Marken-Binnen START- EN EINDPUNT Gr.Doregeest

Station Beverwijk Uitgeestermeer Voor mensen met auto en eigen 84 Noorddorp UITGEEST fiets is Fort K’IJK Fort bij Krommeniedijk P Krommeniedijk 85 Oost- bij knooppunt 85 HEEMSKERK Assum 86 87 het beste start- punt, Lagendijk

Fort aan Den Ham Krommenie 22, 1911 MT N514 Fort bij Veldhuis 37 90 Uitgeest Wormerveer 38 Krommenie-Assendelft N203 ROUTE VIA 41 Langeheit KNOOPPUNTEN 40

Noordeinde 41 – 06 – 40 06 N246 – 37 – 38 – 85 Fort aan de St. Aagtendijk Beverwijk Assendelft 63 – 84 – 87 – 86 A8 – 90 – 63 – 68 A22 07 A9 68

– 69 – 67 – 10 Westzaan – 99 – (07) –

Fort Zuidwijkermeer N515 Koog a/d Zaan

06 – 41 – Zuideinde

richting 01. A208 Z A A N S T A D Vanaf stations- N246 uitgang fietspad 67 99 10 Zuideinde rechtdoor nemen Spaarnwoude 02Velserbroek1 N Km oordz en rechtsaf, eekan aal 69 Breestraat en de Hendrik N208 FIETSVERHUUR Afrikahaven Mandeweg naar knooppunt 41. Fietspoint, Stationsplein 43 (rechts Tussen 99 en 06 wijkt de route van station), www.fietspoint.nl. even af van het knooppuntennetwerk. OV-fietsen in fietsenstalling onder Je fietst via de Kanaalweg en de Stationsplein Vuurlinie. OPENBAAR VERVOER LENGTE Station Beverwijk 46 km, inkorten: tot 38 km als je kiest voor startpunt Fort K’IJK bij knoop- HORECA punt 85 (aan-/aftakroute vervalt) • Diverse gelegenheden in Beverwijk en Krommenie PARKEREN • Fort K’IJK, Lagendijk 22 Uitgeest, Gratis parkeren bij Fort K’IJK. 06-11708730, www.fortkijk.nl Voor station Beverwijk is een parkeer- • Havenrijk, Lagendijk 41, Uitgeest, terrein (betaald) www.havenrijk.nl • De Prins, Kerkbuurt 31 Westzaan, www.deprins-westzaan.nl

17 Bezienswaardigheden Je leest meer over de bezienswaardigheden langs de route in de routebrochure op internet, zowel over de forten en andere militaire werken als over andere bezienswaardigheden. Enkele hoogtepunten komen hier aan bod. Kijk voor meer informatie op www.stellingvanamsterdam.nl en klik achtereenvolgens op Ontdek en Route overzicht. Je vindt de brochure bij de Bijlagen.

SINT AAGTENDIJK gebied links van de dijk kon onder De Sint Aagtendijk lag er al in de water worden gezet. 13e eeuw. Vanuit de duinrand in Beverwijk slingert het groene lint Tussen Fort aan de Sint Aagtendijk noordwaarts. Je moet je bedenken en Fort bij Veldhuis ligt links het dat de dijk ooit bescherming bood Voorkanaal, met aan de overzijde tegen het Wijkermeer, dat in open een laag dijkje dat de doortocht

FIETSROUTE verbinding stond met het IJ en dus van vijandelijke militairen moest met de Zuiderzee. Met de aanleg belemmeren. In Fort bij Veldhuis van de Stelling van Amsterdam is het Luchtoorlogmuseum kwamen ook de waterkeringen gevestigd. In het fort bevindt zich in dit gebied beter op orde. een interactieve tentoonstelling met De Aagtendijk werd liniewal, het objecten uit de periode van de Tweede Wereldoorlog. ORT K’IJK WESTELIJKE FRONTROUTE - 46 KM

18 Fort aan de Sint Aagtendijk Fort bij Krommeniedijk

Fort bij Krommeniedijk ligt wat De tour is leuk voor jong en verscholen in de polder. Landschap oud en is een ‘must’ voor iedere Noord-Holland, natuurbeheerder fortenliefhebber. www.fortkijk.nl van het fort en de omliggende weilanden, heeft samen met VUURLINIE Stadsherstel Amsterdam en de Fort Zuidwijkermeer en de Vuurlinie Provincie Noord-Holland het liggen midden in de Wijkermeer, verdedigingswerk omgetoverd tot de binnenzee die pas na de aanleg Fort K’IJK. Hier komt de Stelling van van het Noordzeekanaal (1876) Amsterdam echt tot leven! als boerenland in gebruik werd genomen. De aanleg van het fort In het bezoekerscentrum volg je en de kaarsrechte liniedijk begon met een audiotour een lichtlijn door niet veel later. Vanuit het fort moest de donkere ruimtes van het fort. het kanaal worden verdedigd. Het Door te spelen met verbeelding, Amsterdamse Filmmuseum Eye projecties, licht en donker zijn bewaarde hier tot voor kort de de makers van de expositie er in nitraatfilms uit de collectie, die door geslaagd om de unieke architectuur het risico van zelfontbranding niet in en de sfeer van het fort beleefbaar het gewone depot konden worden te maken. Met watereffecten bewaard. Eind 2020 wordt het een en silhouetten kun je zien hoe ‘kaasfort’, waar een Beverwijkse inundatie vroeger in zijn werk connaisseur zijn kazen laat rijpen. ging. Het sluitstuk van de tour Ieder kaastype krijgt er zijn eigen is een licht- en schaduwspel kamertje. Er komt een proeflokaal en waarmee je de onzichtbare klein museum over het (kaas)fort en natuur zichtbaar kunt maken. de Stelling van Amsterdam. 19 Fortenroute Spaarndam De korte rondwandeling bij Spaarndam is een echt Stellingommetje, met een en al militair erfgoed. Twee indrukwekkende forten zijn met elkaar verbonden door een liniewal met batterijen. Een zogenaamde

WANDELROUTE ‘voorstelling’ maakt Spaarndam tot een sterke positie in het Westfront.

Na het paadje langs de Westbroek- de Kolksluis en het boezemgemaal plas kom je al snel uit bij Zijkanaal aan het Spaarne. Fort Bezuiden B, hoofdverdedigingslijn in de Spaarndam is veel kleiner dan zijn linie. In het wegdek zie je resten noordelijke evenknie, maar er is wel van het smalspoorlijntje voor de meer te beleven. Bezoek het café- aanvoer van munitie vanaf het terras Fort Zuid en neem een kijkje Noordzeekanaal. De keelzijde onder de booggewelven. Je ziet van Fort Benoorden Spaarndam er de voormalige wasgelegenheid toont zijn imposante formaat. en enkele muurschilderingen. Heb Vanaf het fort gaat de wandeling je meer tijd? Huur dan een bootje FORTENROUTE SPAARNDAM - 6 KM FORTENROUTE SPAARNDAM verder langs de liniewal. Schapen en vaar een stukje over de Mooie struinen op de grasdijk tussen de Nel. Op het laatste deel van de batterijen, waar ooit de militairen wandeling volg je een pad door de beschutting moesten vinden. De Hekslootpolder. Aan je rechterhand liniewal verbindt Fort Benoorden zie je achter een aarden wal en Bezuiden Spaarndam. Wil je een voorstelling, bestaande uit even het oude Spaarndam proeven, loopgraven en tientallen betonnen volg dan de groene pijlen langs groepsschuilplaatsen. 20 2 START- EN EIND-

PUNT Velserbroek

Wandelstart- A9 punt West- broekplas, Westlaan 41, 1991 AL Westbroekplas Velserbroek

"P 1 "C ROUTE VIA L KEUZEPUNTEN Fort Benoorden Spaarndam 1 – 2 – 8 – 9 – (10) – 11 – 12 – 1. Als je op het parkeerterrein met je gezicht naar het start- 8 puntpaneel en het restaurant "LU staat ga je IJ rechtsaf 9 (keuzepunt 1 10 is iets naar Liniewal voorstelling "C links). Bij ) keuze voor Fort Bezuiden Spaarndam de variant via "C Spaarndam keuzepunt 11 10 volg je 0 0,25 0,5 uitsluitend 12 Km groene pijlen. HORECA LENGTE • Villa Westend, Westlaan 41, 6 km www.villa-westend.nl • Diverse gelegenheden in PARKEREN Spaarndam Parkeerterrein bij startpunt • Café-terras Fort Zuid, Boezemkade 11, www.fort-zuid.nl (check de OPENBAAR VERVOER openingstijden voor je wandeling) Bushalte Visserseinde in Spaarndam, lijn 14 van/naar station Haarlem. Vanaf de bushalte even doorlopen in de rijrichting van de bus naar keuzepunt 9 bij de sluis, Visserseinde 2. 21 Bezienswaardigheden Je vindt de Fortenroute op www.stellingvanamsterdam.nl. Klik achtereenvolgens op Ontdek en Route overzicht. We beschrijven hier enkele bezienswaardige hoogtepunten langs de route.

POSITIE VAN SPAARNDAM Slaperdijk worden verdedigd: het Met de duinen zo dichtbij was het land ten westen van de wal kon Westfront van de Stelling uiterst met enkele sluizen onder water kwetsbaar. De strook land die worden gezet, behalve de hoge kon worden geïnundeerd was Slaperdijk. Achter de wal was een immers maar smal. Daarom werd gedekte gemeenschapsweg voor de Positie van Spaarndam extra het veilig verplaatsen van troepen

WANDELROUTE versterkt. Voor 1900 werd al en materieel (nu Redoute begonnen met de aanleg van de en Boezemkade). In de zware twee forten Benoorden en Bezuiden wal met betonnen batterijen zie Spaarndam en van de aarden je enkele doorsnijdingen. Deze liniewal ertussen. Vanuit de forten konden bij oorlogsdreiging met moest o.a. het ‘acces’ van de aarde worden gedicht. FORTENROUTE SPAARNDAM - 6 KM FORTENROUTE SPAARNDAM

22 Fort Bezuiden Spaarndam Voorstelling Spaarndam

KOLKSLUIS EN BOEZEMGEMAAL aangelegd. Dit omdat men vreesde Bij Spaarndam liggen enkele dat bij een Engelse inval de historische waterwerken. Het bestaande werken onvoldoende plaatsje ligt op de plek waar graaf bescherming boden tegen het Floris V in 1285 een dam liet steeds zwaardere geschut. Ook aanleggen, daar waar het Spaarne de voorstelling kreeg een aarden in het IJ uitkwam. Het is een plek wal met frontgracht. Achter deze waar schippers eeuwenlang tol tweede liniewal werden betonnen moesten betalen om de sluizen groepsschuilplaatsen gebouwd. te mogen passeren. Er liggen De bedoeling was om drie rijen vier sluizen op een rij, waarvan bunkers aan te leggen, maar de Kolksluis de oudste is. De de derde rij is na het eind van Boezemsluis is de meest westelijke de Eerste Wereldoorlog nooit en diende met name als spuisluis afgebouwd. De onderkomens om overtollig polderwater te kunnen zouden met elkaar verbonden lozen op het IJ. Aan de zuidzijde worden door een loopgravenstelsel. van het dorp staat het grote Voordeel van het grote aantal boezemgemaal. Onder het gebouw scherfvrije onderkomens was een zie je vijf rijen schepraderen van geringere trefkans en een kleiner het eens door stoom aangedreven verlies aan manschappen. waterwerk. Je kunt de voorstelling en het VOORSTELLING ongeschonden aanzien van Tijdens de mobilisatie 1914- de hele verdedigingslinie 1918 is ter versterking van de uitstekend bekijken vanaf Stelling bij Spaarndam een de Spaarndamseweg en het zogenaamde ‘voorstelling’ wandelpad door de Hekslootpolder. 23 Fortenroute Spaarndam Deze korte fietsroute biedt een leuke afwisseling van Stellinglandschap, recreatiebos en de polders van Spaarnwoude. Vanaf de fiets kun je de Positie bij Spaarndam uitstekend bekijken en na een uurtje trappen passeer

FIETSROUTE je twee forten van de Positie aan de Liede.

Eenmaal voorbij de Haarlemse langs de versterkte liniewal naar het drukte rijd je op de Spaarndamse- grotere broertje, Fort Benoorden weg de Stelling van Amsterdam Spaarndam. Het imposante, nog tegemoet. De open polders aan niet ontwikkelde fort kan alleen op het Spaarne maken deel uit van de speciale dagen worden bezocht. ‘voorstelling’ bij Spaarndam. Achter een aarden liniewal werden hier Eenmaal voorbij de A9 duik je het tijdens de mobilisatie 1914-1918 recreatiebos van Spaarnwoude rijen betonnen bunkertjes aangelegd. in. Bij het Noordzeekanaal steekt Ze dienden bij een vijandelijke de route Zijkanaal C over. Over

FORTENROUTE SPAARNDAM - 23 KM FORTENROUTE SPAARNDAM aanval als extra slot op de deur en fietspaden door de polders en langs zouden via loopgraven met elkaar veenriviertje de Liede bereik je Fort verbonden worden. Neem een bij Penningsveer. Dit verdedigings- kijkje op het gezellige terras van werk is net als Fort bij de Liebrug Fort Bezuiden Spaarndam met onderdeel van de Positie aan de prachtig uitzicht over het water Liede. van de Mooie Nel. Fiets dan door

24 A208

Spaarn- N246 START- EN EINDPUNT

Station Haarlem. Voor woude mensen met auto en Velser- 98 eigen fiets is station Santpoort 11 broek 93 Haarlem Spaarnwoude 94 een aantrekkelijk 17 startpunt. Fort Benoorden Spaarndam

ROUTE VIA N208 38 KNOOPPUNTEN 14 23 – 9 – 38 – 94 – 93 Fort Bezuiden Spaarndam 16 Spaarndam – 98 – 11 – 17 – 14 15 – 16 – 15 – 10 – 31 – 9 32 – 33 – 24 – 23 Vanaf station Haarlem 10 A9 op Kruisweg onder spoor door en bordjes Penningsveer 31 Fort bij Penningsveer Haarlem richting knooppunt 23. Haarlemmer- 24 32 Vanaf station Haarlem- liede 23 Fort aan de Liebrug Spaarnwoude via 33 fietspad Veerpad langs spoor onder viaduct Haarlem-Spaarnwoude door, rechtdoor en richting knooppunt 24 010,5 Km aanhouden. Tussen A205 de knooppunten 9, N232 38 en 94 wijkt de route tweemaal van FIETSVERHUUR het netwerk af, om meer van de OV-fiets en Fietspoint, Stationsplein 7 forten te kunnen zien. Neem voorbij Haarlem, www.fietspoint.nl knooppunt 9 niet de Nieuwe Rijweg (fietspad), maar de weg Pol. Voor OPENBAAR VERVOER ‘Spaardam’ linksaf, voetpad (even Station Haarlem of station Haarlem lopen) en bij Fort Zuid rechtdoor. Spaarnwoude (uitgang Ikea) Na knooppunt 38 de weg Redoute aanhouden langs Fort Noord. HORECA • Diverse gelegenheden in Haarlem LENGTE en Spaarndam 23 km • Fort Zuid, Boezemkade 11, Spaarndam, www.fort-zuid.nl PARKEREN • Onder de Platanen (bij boerderij P+R parkeerterrein Haarlem Zorgvrij), Genieweg 50, Spaarnwoude (gratis), Woudplein 4, www.onderdeplatanen.nl 2031 CZ Haarlem • Het Veerkwartier, A. Hofmanweg 62 Haarlem, www.hetveerkwartier.com 25 Bezienswaardigheden Je vindt de Fortenroute Spaarndam op www.stellingvanamsterdam.nl. Klik achtereenvolgens op Ontdek en Route overzicht. Hieronder beschrijven we enkele bezienswaardige hoogtepunten langs de route. FIETSROUTE

Fort Bezuiden Spaarndam

VERBODEN KRINGEN Vondelweg om Haarlem-Noord Ondanks de oprukkende loopt in een bocht mee met een bebouwing van Haarlem ligt de denkbeeldige cirkel rond Fort Positie bij Spaarndam nog tamelijk Bezuiden Spaarndam. Binnen die gaaf in het landschap. Dat hebben kring is de Hekslootpolder een we te danken aan de Kringenwet. groene oase gebleven. De wet op Binnen een wijde cirkel rond de de verboden kringen werd pas

FORTENROUTE SPAARNDAM - 23 KM FORTENROUTE SPAARNDAM forten was bebouwing op grond in 1963 ingetrokken. Gelukkig van deze wet niet toegestaan. was er toen al het besef van Alleen houten huizen waren cultuurhistorische waarde. geoorloofd, omdat die in geval van oorlog snel konden worden MUURSCHILDERINGEN afgebroken. Je kunt deze kringen De forten Benoorden en Bezuiden zien aan de begrenzing van het Spaarndam zijn beide rond Haarlemse Vondelkwartier. De 1897-1898 gebouwd, allebei van 26 Fort bij de Liebrug

ongewapend beton. In beide forten honderd jaar onafhankelijkheid zijn mooie muurschilderingen aangebracht door een onbekende aangetroffen. Bij het café Fort- militair. Zuid kun je deze zien. Deels zijn het functionele tekeningen POSITIE AAN DE LIEDE die te maken hebben met het Het lieflijke lintdorp Haarlemmer- functioneren van het fort, maar ook liede ligt aan het riviertje de Liede zie je sjabloonmatig aangebrachte in de polders van Spaarnwoude, lambriseringen, spreuken en veilig achter de hoge zeedijk, de patroontjes van bloemen en fruit Spaarndammerdijk. Je fietst hier ter verfraaiing van de kamers. door oud polderland, niet ver van Daarnaast zijn veel wanden in het IJ. Binnen de Stelling was de de loop der jaren versierd met Positie aan de Liede een uiterst potloodtekeningen, signaturen, belangrijke. Vanuit de drie forten sommetjes en graffiti. In de poterne (bij Penningsveer, bij de Liebrug en van Fort Benoorden Spaarndam zijn aan de Liede) moest Nederlands bij toeval achter meerdere verflagen oudste spoorlijn Haarlem- fraaie schilderingen aangetroffen Amsterdam worden verdedigd, die het verhaal vertellen van de net als de straatweg en de onafhankelijkheidsstrijd in 1813, Haarlemmer Trekvaart. Fort bij waarbij Kozakken de Nederlanders de Liebrug heette in de volksmond hebben geholpen tegen de Fransen. jarenlang Fort Knox, vanwege het De schilderingen tonen zwaar gebruik als waarde opslag. Nu gewapende Kozakken te paard, huist hier o.a. Casa Fortezza, een met bontmutsen en bebaarde importbedrijf van Italiaanse wijnen, hoofden. De schilderingen dateren olijfolie en balsamico producten. van 1913 en zijn ter ere van www.casafortezza.nl 27 NS-wandeling Geniedijk (OV-stapper) Wat deze stevige dagtocht zo bizar én leuk maakt is dat je vlakbij station Hoofddorp de grashelling van de Geniedijk opklimt en dat je dit groene lint kilometerslang volgt. Buiten de bebouwing van Hoofddorp wordt de

WANDELROUTE Geniedijk steeds mooier, geflankeerd door hoge, oude bomen.

Meestal wandel je tussen schapen Floriadeterrein. Vanzelfsprekend en ganzen, links en rechts beklim je dan Big Spotters Hill zie je stadse bebouwing en (40 meter) voor een fenomenaal regelmatig word je vergezeld door rondzicht over de . vliegtuiggedruis. En voortdurend Hoogtepunt is het mooi gelegen is er de beleving van de Stelling Fort bij Vijfhuizen. Daarna wandel van Amsterdam. Al in de eerste je langs de ringvaart en over het kilometer op de machtige dijk jaagpad langs het Spaarne naar passeer je een batterij voor het centrum van Haarlem. Als zwaar geschut, een damsluis in de Stroomboot vaart is een uitstapje de Hoofdvaart en het Fort bij naar het Cruquiusgemaal een Hoofddorp. Het fort is recent aanrader. De NS-wandeling is gerestaureerd tot een openbaar onderdeel van het 350 km lange park met horeca, een educatief Waterliniepad, een Landelijk centrum en culturele activiteiten. Afstand Wandelpad (LAW) van NS-WANDELING GENIEDIJK (OV-STAPPER) - 18,5 KM GENIEDIJK (OV-STAPPER) NS-WANDELING Bij het Haarlemmermeerse Bos Volendam tot Werkendam langs kun je ter afwisseling ook kiezen de Stelling van Amsterdam en de voor een route over het voormalige Nieuwe Hollandse Waterlinie. 28 Haarlem STARTPUNT Haarlemmerliede Station Hoofddorp

EINDPUNT Station Haarlem A205

N232 ROUTE A9 Vanaf station Hoofddorp wit- rode, rechthoekige N205 markeertekens van HEEMSTEDE Vijfhuizen Fort bij Vijfhuizen het Waterliniepad. Na de brug over de Haarlemmerring- Gemaal de Cruquius vaart geelblauwe markering (Willi- Cruquius brorduspad) volgen tot station Haarlem. Haarlemmer- meersebos Ook als variant te volgen in Haarlem- mermeersebos en N205 Zwaanshoek N201 Floriadebos. Bij Wandelnet kun je de GPX van de route Fort bij Hoofddorp downloaden. batterij

Geniedijk

0 1 2 Km Hoofddorp Beinsdorp

LENGTE OPENBAAR VERVOER 18,5 km, inkorten: tot 7 km, neem Station Hoofddorp en Haarlem de bus vanaf bushalte Vijfhuizen, lijn 300 naar station Hoofddorp of HORECA Haarlem • Restaurant ’t Fort, Kunstfort bij Vijfhuizen, Fortwachter 3, HONDEN www.fortrestaurant.nl Op enkele stukjes grasdijk niet toe- • Restaurant Molenplas, Waertmolen- gestaan, volg het evenwijdige fietspad pad 1, www.molenplas.nl • Theehuis Cruquius, Cruquiusdijk 32 PARKEREN (voetveer naar overzijde ringvaart), P+R parkeergarage bij station www.theehuiscruquius.nl Hoofddorp, Taurusavenue, 2132 LR • Diverse gelegenheden in centrum Hoofddorp Hoofddorp en Haarlem

29 Bezienswaardigheden Je leest meer over de bezienswaardigheden langs de route in de routebrochure op internet, zowel over de forten en andere militaire werken als over andere bezienswaardigheden. Enkele hoogtepunten komen hier aan bod. Kijk voor meer informatie over deze route op www.stellingvanamsterdam.nl en klik achtereenvolgens op Ontdek en Route overzicht en type NS-wandeling Geniedijk.

GENIEDIJK waarlangs de militairen zich De groene Geniedijk dwars door de ongezien konden verplaatsen. Haarlemmermeer werd aangelegd Ook de inmiddels opgeheven tussen 1888 en 1903. De dijk spoorlijn Aalsmeer-Haarlem tussen Aalsmeer en Vijfhuizen was lag achter de dijk. In 1951 hoofdverdedigingslijn in de Stelling. werd de militaire status van het Door de 11 km lange dijk was het verdedigingswerk weer opgeheven.

WANDELROUTE mogelijk het zuidelijke deel van de De Geniedijk is nu een culturele jonge droogmakerij onder water te broedplaats onder de naam zetten en het noordelijke deel juist Genie in de Stelling (GinDS), droog te houden. Verder dekte de waar kunstenaars hun atelier dijk door zijn hoogte de er achter houden en regelmatig exposeren. gelegen ‘gemeenschapsweg’, www.ginds.org NS-WANDELING GENIEDIJK (OV-STAPPER) - 18,5 KM GENIEDIJK (OV-STAPPER) NS-WANDELING

30 Damsluis bij Hoofddorp Kunstfort bij Vijfhuizen

KUNSTFORT BIJ VIJFHUIZEN kunnen bekeken worden en Fort bij Vijfhuizen is in 1897 er is een restaurant met terras. ontworpen en is één van de www.kunstfort.nl eerste betonnen gebouwen in Nederland. Het gebruik van beton FORT BIJ HOOFDDORP werd nodig na de uitvinding Het Fort bij Hoofddorp dateert uit van de brisantgranaat, die zo’n 1904. Het meest opvallend van het vernietigende kracht had dat het fort is de verdieping en de daarmee metselwerk er niet langer tegen samenhangende frontcaponnière, bestand was. De taak van dit een laaggelegen frontale uitbouw. fort was om ringvaart en dijk Door de beperkte ruimte was van de Haarlemmermeerpolder een verdieping op het fort te verdedigen. Er is een dubbele noodzakelijk. Daardoor verdween gracht, omdat bij inundatie een de fortgracht voor een deel uit strook grond langs de dijk droog het zicht van de verdedigers. zou blijven. De gracht kon door een Fort bij Hoofddorp is nu nog aanwezige hevel van water getransformeerd tot een openbaar uit de ringvaart worden voorzien. park met horecagelegenheid, Bij het fort staat een metalen wilde tuin en klein theater. Bij loods. Dit is het enige exemplaar de werkzaamheden zijn ook van dit type loods dat bewaard de hefschietkoepelgebouwen is gebleven. Sinds 2005 heeft het ontgraven en weer toegankelijk forteiland een bestemming voor gemaakt. Samen met de kunst, een bijzondere plek waar ondergrondse poternegangen en beeldende kunst en militair erfgoed de indrukwekkende, massieve samenkomen. Ook is er een keelkazemat, maken deze ruimtes tentoonstelling over de Stelling dit fort tot een unieke, karaktervolle van Amsterdam. Het gebouw ontmoetingsplek. en verschillende binnenruimten www.fortvanhoofddorp.nl 31 Fortenroute De Ronde Venen Deze fortenfietsroute vanaf Vinkeveen heeft alles in zich: zeven Stellingforten en een voortdurende afwisseling van landschappen, met prachtige veenweide- polders, de Vinkeveense Plassen, diepe droogmakerijen en riviertjes als de

FIETSROUTE Amstel, de Waver, de Winkel en het Gein. Daar ga je voor op pad!

Als je de tocht in Vinkeveen begint vanaf Uithoorn uiteraard even een zie je eerst één en al water. Tussen uitstapje naar Fort aan de Drecht, de huizen op de smalle landjes want in het Pannenkoekenfort reiken links en rechts brede sloten proef je ze in Stellingsfeer. Het tot aan de weg. Na nog geen twee vervolg van de fietstocht gaat kilometer sta je aan de rand van langs de rivieren Amstel, Waver een diepe polder. De Mijdrechtse en Winkel. Hoog op de dijk en droogmakerijen liggen maar liefst misschien wel met de wind in de zes meter onder zeeniveau. Het rug passeer je de forten Waver- spreekt voor zich dat dit lage land Amstel, in de Botshol en aan de bij oorlogsdreiging kon worden Winkel. Je doorkruist het sfeervolle

FORTENROUTE DE RONDE VENEN - 44 KM geïnundeerd. dorp Abcoude om langs het Gein verder te fietsen naar de mooie Bij Fort bij Uithoorn ligt een van liniedijk en Fort bij Nigtevecht. de sluizen waarmee het land Neem op deze bijzondere plek van onderwater kon worden gezet. De Natuurmonumenten even de tijd om liefhebber van pannenkoeken maakt af te stappen en rond te wandelen.

32 Ouderkerk a/d

Amstel

A9 Fort bij Nigtevecht Oosteinde Amstel Abcoude 27

ABCOUDE 26 28 Polder de Ronde Hoep 70 50 83 Bovenkerkerpolder Fort bij Abcoude

N231 29 Nes a/d Amstel

Waver 29 02 01 39 49 Fort aan de Winkel

Fort in de Botshol Baambrugge A2 30 UITHOORN Fort Waver-Amstel 48

l 28 a a

n

a

k

Fort aan de Drecht n j 17 i R -

m

a

d Vinkeveensche Plassen r

e t

s

m 31 A 51 Loenersloot 52 44

Fort bij Uithoorn 54 38

021 Km LOENEN

DE RONDE VENEN Vinkeveen De Hoef START- EN EINDPUNT FIETSVERHUUR

TOP Vinkeveense Plassen, KloostWilnis - Smit Fietsen, Plevierenlaan 37a, erplein, 3645 DJ Vinkeveen. Voor 3645 GN Vinkeveen, mensen met eigen fiets is station www.smit-fietsen.nl Abcoude ook aantrekkelijk OPENBAAR VERVOER ROUTE VIA KNOOPPUNTEN Bushalte Herenweg/Viaduct, lijn 126 38 – 44 – 54 – 52 – 51 – 31 – 28 – van/naar station Bijlmer Arena, lijn 29 – 39 – 01 – 02 – 70 – 50 – 29 – 130 van/naar station Breukelen 28 – 27 – 26 – 83 – 30 – 17 – 38 Vanaf het startpunt linksaf de Heren- HORECA weg oprijden richting knooppunt 38. • Diverse gelegenheden in Vinke- Tussen 54 en 52 wijkt de route even veen, Uithoorn en Abcoude af van het knooppuntennetwerk, je • Fort aan de Drecht, fietst de Veldweg en de Tienboeren- Grevelingen 50 Uithoorn, weg. In Uithoorn heen en weer naar www.hetpannenkoekenfort.nl Fort aan de Drecht, richting knoop- • De Stokkelaer, Waver 45, 0294- punt 30. 281383 • Anna Haen, Gein Zuid 23A LENGTE Abcoude, www.annahaen.nl 44 km, inkorten: tussen de knoop- • Fort bij Nigtevecht, Velterslaan 1, punten 44 en 02, via 48 en 49 of www.fortnigtevecht.nl tussen 29 en 30 • De Punt, Rijksstraatweg 12 Baambrugge, PARKEREN www.caferestaurantdepunt.nl Parkeerterrein aan het Kloosterplein 33 Bezienswaardigheden Je vindt de Fortenroute De Ronde Venen op www.stellingvanamsterdam.nl. Klik achtereenvolgens op Ontdek en Route overzicht. We beschrijven hier enkele bezienswaardige hoogtepunten langs de route.

WAVER-AMSTEL EN BOTSHOL een hoge vochtigheidsgraad Zoals de naam al zegt is fort en trillingvrij. Waver-Amstel gebouwd op de Heel anders is Fort in de Botshol plek waar de twee veenrivieren van Natuurmonumenten. Je ziet samenkomen. Het is een fort alleen een gracht en hoge aarden van de latere generatie (1911), wallen. Waar is het fort? Het is opgetrokken uit onversterkt beton. er nooit gekomen! Het optrekken Fortenliefhebbers beschouwen van bomvrije gebouwen had geen dit verdedigingswerk als een van haast, want alleen al het onder

FIETSROUTE de mooiste, omdat het interieur water zetten van de omliggende nog intact is. Het gebouw wordt polders zou een aanval hier gebruikt door een wijnimporteur. onmogelijk maken. Toch maken de Forten zijn ideaal voor wijnopslag: imponerende aarden wallen Botshol een constante temperatuur, tot een unieke plek. FORTENROUTE DE RONDE VENEN - 44 KM

34 Fort Waver-Amstel Fort bij Nigtevecht

DROOGMAKERIJEN GROOT opkomend brak kwelwater voor de MIJDRECHT landbouw niet wil deugen. De fietstocht gaat via de diepe polders van Groot Mijdrecht, langs FORT BIJ NIGTEVECHT de Eerste en de Tweede Bedijking. Tussen het Gein en het Amsterdam- Je rijdt over smalle dijkjes tussen Rijnkanaal ligt een liniedijk, met kaarsrechte percelen. Deze grote aan het oostelijke uiteinde Fort bij polders zijn eigenlijk drooggemalen Nigtevecht aan het kanaal. Het veenplassen, waarbij na de dijkje moest ervoor zorgen dat de droogmaking de kleiige zeebodem Aetsveldsche Polder in het noorden aan de oppervlakte kwam. De bij inundatie droog bleef. Vanuit meeste ‘droogmakerijen’ dateren het fort moest het toenmalige uit de 17e en 18e eeuw, toen Merwedekanaal, gegraven in de molentechniek met sprongen 1892, worden verdedigd. Het vooruitging. De droogmaking van dijkje met batterij en het fort zijn de Groot Mijdrecht (-6 meter NAP) afgelopen jaren weer in oude staat is pas geslaagd in 1845 toen teruggebracht. Op het voorterrein stoomgemalen konden worden zie je een houten genieloods ingezet. Gelukkig zijn niet alle en een fortwachterswoning. Het veenplassen drooggemalen. Rond gerestaureerde binnenfort heeft 1900 kreeg de natuurbescherming een bomvrije kazerne en twee in Nederland voet aan de grond. hefkoepelgebouwen. Op het fort Dankzij de inzet van lobbyisten is nooit een schot gelost en het konden plassen als de Botshol draagt daardoor de bijnaam ‘Fort- worden behouden. Aan de rand Niks-te-Vechten’. Het terrein van worden zelfs stukjes droogmakerij Natuurmonumenten is nu in gebruik voor natuurontwikkeling als horeca- en vergaderlocatie en vrijgegeven, omdat het land door gedenkplaats. www.fortnigtevecht.nl 35 Liniepad Abcoude Het Liniepad Abcoude is door zijn gestrekte vorm een wat curieus rondje. Je wandelt heen en weer op beide oevers van het Gein. Gelukkig gaat dit geen moment vervelen, want het Gein ligt in een

WANDELROUTE prachtig, oer-Hollands landschap.

Het veenriviertje staat in het westen 10.30 tot 17.00 uur voor koffie en in verbinding met de Angstel, zelfgemaakte taarten. Boven op gaat met een aquaduct over het de hefkoepelgebouwen zie je de spoor en sluit bij Driemond aan drukke scheepvaart op het kanaal op de Gaasp. Tot zover het lesje tussen de begroeiing door. topografie, want het gaat bij deze wandeling natuurlijk om de Stelling Terug bij het Gein valt het oog van Amsterdam. Op weg naar op enkele aarden wallen aan LINIEPAD ABCOUDE - 10 KM LINIEPAD Fort bij Nigtevecht betreed je de weerszijden van de rivier. Ook liniedijk, een schitterend grasdijkje dit waren batterijen waar bij een tussen Gein en Amsterdam- dreigende inval geschut werd Rijnkanaal. De liniedijk en ook geplaatst. Eenmaal weer in het het fort zijn de afgelopen jaren dorp wandel je nog een lusje langs in oude staat teruggebracht. Fort Fort bij Abcoude. Dit is het oudste bij Nigtevecht is nu een plek om fort van de Stelling, en prachtig even heerlijk te verpozen. In het gelegen in het groen. weekend is het terras geopend van

36 n i

e

G

11 15 12

Abcoude 14 Liniedijk 17

16 Batterijen aan Het Gein 13 74 73 18 83 Fort bij Nigtevecht 51

23

l 85 a a

n

a

k

Fort bij Abcoude n j i

R -

m

a

d r

e t

s

m

A l e t s g n

A 0 0,5 1 Km

START- EN EINDPUNT HONDEN Station Abcoude Niet toegestaan tussen punt 16 & 17

ROUTE VIA KNOOPPUNTEN PARKEREN 12 – 13 – 73 – 74 – 14 – 15 – 16 Parkeerterrein bij het station, – 17 – 18 – 16 – 15 – 11 – 13 – 51 Spoorlaan, 1391 GS Abcoude – 23 – 85 – 83 – 73 – 13 – 12 Knooppunt 12 en het wandelpaneel OPENBAAR VERVOER vind je aan de voorzijde van het Station Abcoude station. De markeertekens zijn blauwe pijlen met nummers in een HORECA vierkant oranje vlak. Buiten de • Streekwinkel en spijslokaal bebouwde kom is de route ook Anna Haen, Gein Zuid 23A, aangeduid met blauwe pijltjes van www.annahaen.nl Natuurmonumenten. • Fort bij Nigtevecht, Velterslaan 1, www.fortnigtevecht.nl LENGTE • Diverse gelegenheden in centrum 10 km, inkorten: tot 8 km als je het Abcoude, o.a. De Eendracht, ommetje via centrum en fort Abcoude Hoogstraat 37, 1391 BR Abcoude niet loopt • Hotel de Witte Dame, Stationsplein 3, Abcoude www.hoteldwd.nl 37 Bezienswaardigheden Je leest meer over de bezienswaardigheden langs de route in de routebrochure op internet, zowel over de forten en andere militaire werken als over andere bezienswaardigheden. Enkele hoogtepunten komen hier aan bod. Kijk voor meer informatie op www.stellingvanamsterdam.nl en klik achtereenvolgens op Ontdek en Route overzicht. Je wordt doorgeleid naar de routebrochure op de site van Natuurmonumenten. WANDELROUTE

Batterijen aan het Gein

LINIEDIJK verplaatsen. Men noemde dit een Wat een verrassing is het als je ‘gedekte gemeenschapsweg’. vanaf de Velterslaan de mooie Aan de dijk zie je een betonnen grasdijk op mag wandelen. bunkertje. Dit is een nevenbatterij. LINIEPAD ABCOUDE - 10 KM LINIEPAD Helemaal als je bedenkt dat dit Er was plek voor vier stukken het liniedijkje is dat er tussen het geschut met vijf munitiemagazijnen. Gein en het kanaal voor moest zorgen dat men droge voeten hield FORT BIJ NIGTEVECHT indien het land rond de Stelling Verscholen in het groen ligt Fort onderwater werd gezet. Het dijkje bij Nigtevecht aan een rustig had daarnaast nóg een functie: weggetje bij het Amsterdam- de vaderlandse militairen moesten Rijnkanaal. In het weekend zich op het weggetje achter de is het terras open voor taart, dijk veilig en ongezien kunnen lunchgerechten of een speciaal 38 Fort bij Abcoude

KEK-biertje. Op het fort bevindt brisantgranaat was uitgevonden. zich tevens een gedenkplaats waar De aarden wal en de bakstenen overledenen herdacht kunnen kazerne zouden niet bestand worden. Ga er beslist eens kijken zijn tegen dit nieuwe wapen. en neem hier een pauze. Het ‘Bomvrij’ bleek een relatief begrip. fort is prachtig gerestaureerd. Er kwamen daarna verschillende In de betonnen kazerne konden plannen voor modernisering. In zo’n 300 militairen verblijven. 1911 wilde men het hele bouwwerk Kijk voor de openingstijden op zelfs slopen om het te vervangen www.fortnigtevecht.nl. Ook het door een betonnen variant. Zo vrij toegankelijke buitenterrein is ver is het nooit gekomen, dus een ommetje waard. Je ziet een de bakstenen kazerne met twee fortwachterswoning en een houten verdiepingen staat nog fier bergloods en wandelt langs hoge overeind. Op elke verdieping zijn bomen rond de fortgracht. 11 ruimtes met slaapvertrekken en op de begane grond nog eens 7 FORT BIJ ABCOUDE kruitmagazijnen. De muren van De bouw van Fort bij Abcoude het fort zijn wel 1,8 meter dik. startte net iets te vroeg. De aanleg De ondernemers van ‘Kool Geit van dit eerste landfort in de Wolf’ ontwikkelen nu bijzondere Stelling van Amsterdam startte in belevingen op het fort, zoals een 1884, maar een jaar later bleek proeflokaal en overnachtingen. het fort al verouderd, omdat de www.koolgeitwolf.nl 39 Fortenlandroute De Stelling van Amsterdam en de Hollandse Waterlinie worden door de Fortenlandroute met elkaar verbonden, want bij Muiden, Naarden en Weesp komen de waterlinies samen. Dit drukke, maar magistrale landschap is een mooie mix van vestingsteden en unieke natuur. FIETSROUTE

Je begint de fietstocht met een Nederland. Het is de grootste en ommetje langs het Muiderslot en zwaarst versterkte vesting van langs de aanlegsteiger voor de de Nieuwe Hollandse Waterlinie. boot naar Forteiland Pampus. Dit Parkeer je fiets en neem de tijd voor ommetje hoort er vanzelfsprekend een bezoek aan het Vestingmuseum bij, want Muiden is een unieke of een rondje over de imposante vesting. Voorbij het Muizenfort wallen. Dan gaat het verder naar de verlaat je de vesting en houd je Gooise landgoederen bij Bikbergen. FORTENLANDROUTE - 35 KM de voormalige Zuiderzeedijk aan. Via een paar chique woonwijken Eigenlijk was er bij Muiderberg bereik je het Naardermeer, de ook een Stellingfort gepland. mooiste natte natuurparel in de Dit Fort ‘Coehoorn’ moest de Vechtstreek. De volgende unieke verouderde vestingen van Muiden pauzeplek dient zich aan: paviljoen en Weesp vervangen. Het is er Uit & Meer op Fort Uitermeer naast door het uitbreken van de Eerste de ruïne van het torenfort. Dat levert Wereldoorlog nooit van gekomen. energie genoeg voor de laatste Vesting Naarden is natuurlijk het etappe, langs de Vecht met een inter- summum van de vestingbouw in mezzo in de prachtige Vesting Weesp. 40 Westbatterij Muiden Muiderslot A6

A1 MUIDEN 16 Vesting Muiden 17 Muiderberg 18 Weesp A6 G o o i m e e r

WEESP 49 44 45 Vesting Weesp A1 48 Oud Valkeveen

NAARDEN Naardermeer 78 47 33 Fort Uitermeer

34 Vestingmuseum N523

Hinderdam 35 79 0 1 2 Km

Ankeveensche Plassen Spiegelpolder START- EN EINDPUNT FIETSVERHUUR Fort Werk IV BUSSUM Fietsknooppunt 16, rotonde Amsterdam- Rijwielhandel Oldenburger, Stations- sestraatweg-Weesperweg in Muiden. plein 2A, Weesp, www.olden-burger.nl Alternatief startpunt is station Weesp OPENBAAR VERVOER ROUTE VIA KNOOPPUNTEN Station Weesp 16 – 17 – 18 – 33 – 78 – 79 – 35 – 34 – 49 – 48 – 47 – 45 – 44 – 16 HORECA Vanaf het startpunt eerst een rondje • Diverse gelegenheden in Muiden, naar het Muiderslot, via Amsterdam- Naarden en Weesp sestraat, Naarderstraat, Ton Koot- • Fort H, Herengracht 119 Muiden, singel en Herengracht. Daarna bij www.forth.nl sluis linksaf richting knooppunt 17. • De Zeemeeuw, Zeeweg 1a In Weesp gaat traject 44-16 over de Muiderberg, www.zeemeeuw.net Stationsweg, onder het spoor door. • Gasterij Stadzigt, Meerkade 2a Naarden, www.gasterijstadzigt.nl LENGTE • Paviljoen Uit & Meer, Uitermeer 5 35 km, inkorten: tot 26 km tussen Weesp, www.paviljoenuitenmeer.nl knooppunt 33 en 34 in Naarden TIP PARKEREN Tripje vanaf Muiden naar Forteiland Parkeerterrein P1, Maxisweg 1398 Pampus, www.pampus.nl XD Muiden. Alternatief is P+R bij station Weesp, Leeuwenveldseweg, 1382 LV Weesp 41 Bezienswaardigheden Je vindt de Fortenlandroute op www.stellingvanamsterdam.nl. Klik achtereenvolgens op Ontdek en Route overzicht. We beschrijven hier enkele bezienswaardige hoogtepunten in de Stelling van Amsterdam én de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

MUIDERSLOT EN MUIZENFORT het slot konden wel 350 militairen Het was graaf Floris V die al rond worden gehuisvest. In de loop van 1280 bij de monding van de Vecht de 19e eeuw kwam de legerleiding het ‘Huys te Muyden’ liet bouwen. tot de conclusie dat de vesting aan Ook al is dit kasteel naderhand de oostzijde versterkt moest worden gesloopt en herbouwd, het met remises en een extra fort; imposante bouwwerk stond er al ver Fort C. Doel: flankerend vuur over de voor de tijd van de waterlinies. vestinggracht en frontaal vuur op de Toch was het beroemde Muiderslot Naardertrekvaart en de omliggende

FIETSROUTE ook voor de Nieuwe Hollandse wegen. De militairen die er tijdens Waterlinie en de Stelling van de mobilisatie van 1939 gelegerd Amsterdam een belangrijke schakel. waren droegen een muisgrijs Samen met de Westbatterij op de uniform. Zo kwam plaatselijk de andere oever moesten de bastions naam ‘Muizenfort’ in zwang. van het kasteel de haven beveiligen Nu bevindt zich er een museum tegen vijandelijke invallen vanaf de over Muiden en een Toeristisch Zuiderzee. In de gebouwen rond Informatie Punt (TIP). www.fortc.nl FORTENLANDROUTE - 35 KM

42 Fort C Vesting Naarden

VESTING NAARDEN NAARDERMEER Naarden geldt als hét school- Het Naardermeer is het oudste voorbeeld voor de Nederlandse Natuurmonument van Nederland. vestingbouw en is door zijn Het protest van natuurliefhebbers puntgave stervorm uniek in Europa. als de onderwijzer Jac. P. Thijsse Het stadje behoort tot de Oude tegen het dumpen van afval in deze en Nieuwe Hollandse Waterlinie. ‘waardeloze plas’ leidde in 1905 Vesting Naarden is in zijn geheel tot de oprichting van de Vereniging rijksmonument. De geschiedenis Natuurmonumenten. In tegenstelling van de vestingstad is er een van tot veenplassen in de buurt is het plunderingen en wederopbouw. Naardermeer niet ontstaan door De Spanjaarden vermoordden in turfwinning. Dat was niet rendabel 1572 bijna alle inwoners en de vanwege de klei in het veen. Fransen hebben er honderd jaar Vanaf de 17e eeuw zijn meerdere later opnieuw huisgehouden. Na pogingen ondernomen het meer in deze tragische gebeurtenissen werd te polderen. Daarvan getuigen de door prins Willem III het initiatief kaarsrechte vaarten in het gebied. genomen voor de aanleg van de Het meer wordt nu beschermd hypermoderne vesting, met zes als Europees Natura 2000 bastions, een dubbele omwalling natuurgebied. De randen bestaan en dubbele grachtengordel. Breng uit rietland en moersbos. De weiden een bezoek aan het Nederlands eromheen worden begraasd door Vestingmuseum om een goede galloways en andere runderen. indruk van de vesting te krijgen, Bovenal is het Naardermeer een www.vestingmuseum.nl. oase voor talloze broedvogels. 43 Aetsveldroute De omgeving van Weesp aan de Vecht is eigenlijk een opeenstapeling van militaire geschiedenis, want hier komen de Oude en de Nieuwe Hollandse Waterlinie én de Stelling van Amsterdam samen. Vierhonderd jaar krijgshistorie in één wandelroute, dat belooft wat! WANDELROUTE

Je wandelt langs de Vecht de de fortgracht over en loopt de 17e-eeuwse vesting Weesp binnen. prachtige ruïne van het torenfort Vanaf het pad aan de waterkant tegemoet. Ook hier geen beton, zie je de vestingwallen aan de maar baksteen. Paviljoen Uit overkant. Je zou denken dat het & Meer aan de Vecht is een ronde Torenfort aan de Ossenmarkt top-pauzeplek. Dan volgt het ook al zo oud is, maar nee: dit zwakste stukje van de route: het

AETSVELDROUTE - 13,5 KM goed verdedigbare bouwwerk met fietspad langs de Gooilandseweg. gracht staat er pas sinds 1861. Verderop ligt Fort bij Hinderdam Neem een kijkje bij het torenfort en midden in de Vecht, verscholen de wallen van het forteiland. in het groen. Natuurmonumenten laat deze ruïne uit de 17e eeuw De wandeling gaat daarna over langzaam overwoekeren. Net een rustig dijkweggetje langs voorbij Hinderdam begint de de Vecht. Na dik drie kilometer Aetsveldsweg. Het wandelen over kom je uit bij een paadje van deze oude weg voelt als een finale Natuurmonumenten, dat je naar zo mooi. En ook het slot over de Fort Uitermeer brengt. Je steekt Weesper vestingwallen mag er zijn. 44 Weesp

83 WEESP Torenfort aan de Ossenmarkt

82 64 81 63 66 65 Vesting Weesp 69 68

67

76 N236

De Horn 75

71 73 Fort Uitermeer 72

N523

Fort Hinderdam 56

0 0,5 1 Hinderdam Km

START- EN EINDPUNT PARKEREN Station Weesp, startpuntpaneel op P+R parkeerterrein aan achterzijde het Stationsplein station Weesp, Leeuwenveldseweg, 1382 LV Weesp. Alternatief is par- ROUTE VIA KEUZEPUNTEN keerterrein aan de Ossenmarkt (de 83 – 82 – 81 – 65 – 66 – 63 – 64 route is dan 12 km). – 76 – 75 – 73 – 72 – 71 – 56 – 67 – 68 – 69 – 65 – 81 – 82 – 83. OPENBAAR VERVOER Tussen 83 en 65 volg je de blauwe Station Weesp pijlen (heen en terug). De rest van de route is met groene pijlen HORECA aangegeven. • Diverse gelegenheden in centrum Weesp LENGTE • Eeterij De Schalkse, Ossenmarkt 13,5 km 12a Weesp, www.deschalkse.nl • Paviljoen Uit & Meer, Uitermeer 5, www.paviljoenuitenmeer.nl

45 Bezienswaardigheden Je vindt de Aetsveldroute ook op internet. Kijk voor meer informatie op www.stellingvanamsterdam.nl en klik achtereenvolgens op ontdek en Route overzicht. Je vindt de brochure bij de bijlagen.

FORT UITERMEER In tijden van mobilisatie waren Al in 1589, tijdens de Tachtigjarige hier 230 militairen gelegerd. Oorlog, werd op deze plek een Plannen om het bakstenen aarden schans aangelegd. Sinds bouwwerk te vervangen door een 1673 maakt Uitermeer deel uit van standaard Stellingfort zijn na de de Oude Hollandse Waterlinie en Eerste Wereldoorlog nooit meer kwam er een sluis waarmee het uitgevoerd. Tijdens de Tweede aangrenzende land onder water Wereldoorlog is het fort door de gezet kon worden. De bomvrije Duitse bezetters als opslagplaats

WANDELROUTE toren werd in 1845 gebouwd gebruikt. De brug en de sluis zijn als onderdeel van de Nieuwe begin 1945 vernield. Na de Hollandse Waterlinie. Het fort oorlog is geprobeerd het fort van werd tussen 1878 en 1885 binnenuit op te blazen, waardoor omvangrijk aangepast en nu alleen de bakstenen buitenmuur in 1913 werd het opgenomen in en een paar tussenwanden overeind de Stelling van Amsterdam. staan. AETSVELDROUTE - 13,5 KM

46 Fort Uitermeer Fort aan de Ossenmarkt

AETSVELD plekken met verbrand bot, ijzeroer De Aetsveldsche Polder is en aardewerk) konden worden de enige polder binnen de gedateerd op 300-200 v. Chr. hoofdverdedigingslijn van de Stelling van Amsterdam die VESTING WEESP onderwater gezet kon worden. In de vesting van Weesp komen Dit om de inundaties aan te drie generaties verdedigingswerken laten sluiten op de Vecht en het samen. De Oude Hollandse toenmalige Merwedekanaal. Tot Waterlinie is de oudste. De vesting zover het Stellingverhaal, want zou na het Rampjaar 1672 het Aetsveld is ook om een andere worden uitgebouwd, maar van reden interessant. Vanaf Fort bij de acht geplande bastions zijn er Hinderdam gaat de wandeling over uiteindelijk slechts vier gerealiseerd. een oud weggetje dwars door de De andere vier zijn wel in het polder, al is deze weg moeilijk aan stratenpatroon herkenbaar. Het het smalle graspad te herkennen. torenfort aan de Ossenmarkt is De Aetsveldseweg is een gebouwd als verdedigingswerk in aardkundig monument. Historische de Nieuwe Hollandse Waterlinie. documenten wijzen uit dat hier de Vanuit het fort moesten de laatmiddeleeuwse nederzetting Vechtoevers, de spoorlijn en de ‘Overaetwijs’ gelegen moet sluizen worden verdedigd. hebben. De nederzetting lag op een Weesp is door de eeuwen heen oeverwal van een veenstroompje altijd een bloeiend handelsstadje dat bekend stond als de ‘Aetwisel’. geweest, bekend om zijn bier en Bij een opgraving in 1966 is zelfs brandewijn. En natuurlijk genoot aangetoond dat de oeverwallen in Weesp bekendheid door de de prehistorie al bewoond waren. cacaofabriek van Van Houten De aangetroffen sporen (houtskool- aan de Oudegracht. 47 Ook leuk! Enthousiast geworden over STAP OOK de Stelling van Amsterdam? EENS OP Ontdek onze interactieve routes. Route apps, happen & trappen DE FIETS en fietsevents. Bekijk de leukste MET DE IZI uittips op www.forten.nl. TRAVEL APP

QR ROUTES Oneindig Noord-Holland biedt zeven QR routes langs de forten en belangrijke objecten van de Stelling Zo beleef je de Stelling van van Amsterdam. Lees vooraf het Amsterdam met een audiotour. verhaal over het gebied en ga Kijk op izi.travel voor alle daarna op pad. onh.nl/thema/ routes.

TIPS EN TRICKS stelling-van-amsterdam. OOK LEUK!

Fietsen en lekker eten? Dat kan met de Hap & Trap arrangementen. Er zijn vier verschillende routes in de Stelling van Amsterdam. Boek ze nu op happenentrappen.nl.

48 STELLING- Korte films, animaties, TOUR: historische foto’s het en verhalen op je smartphone of tablet. museum Bekijk de zes routes in je op stellingtour.nl broekzak.

LAW WATERLINIEPAD WANDEL- OF Ben je een echte FIETSROUTES7 IN wandelfanaat? DE STELLING VAN Loop dan (in AMSTERDAM MET etappes) het DE ABELLIFE 350 km lange APP. Waterliniepad langs de Stelling van Amsterdam én Nieuwe Hollandse Waterlinie. Je wandelt Download AbelLife in de onder meer langs zeven vestingen, Appstore of Playstore en zo’n 95 forten en batterijen, zoek onder routes op Stelling inundatiesluizen en andere van Amsterdam. Onderweg overblijfselen van deze 19e-eeuwse word je geattendeerd op verdedigingslinies. Bekijk de route bijzondere plekken en op wandelnet.nl/waterliniepad. wetenswaardigheden.

49 Hembrug vormt het hart van Hart van de Stelling de Stelling; hier werden mu- nitie en wapens opgeslagen. Ontdek de geschiedenis in het Hembrugmuseum, bekijk de foto-expositie ‘Schot in de Roos’ of maak vanaf het Hembrugterrein een prachtige fietstocht langs de forten. Er is een route naar Fort aan den Ham en een route naar Fort Benoorden Purmerend. Bekijk deze op Hembrugmuseum.nl TIPS EN TRICKS

RONDJE OOK LEUK! STELLING Eind augustus vindt de georgani- Meer weten over seerde fietstourtocht Rondje Stelling de Stelling? Ga naar plaats door het waterlandschap van i de Stelling van Amsterdam. het bezoekerscentrum Kies voor diverse afstanden; een op Forteiland Pampus uitdagende manier om kennis te en Fort K’IJK of bezoek maken met de op de UNESCO het bezoekerscentrum Werelderfgoedlijst prijkende van de Vesting Muiden verdedigingslinie. Als deelnemer in Fort C. pampus.nl, draag je ook bij aan een goed fortkijk.nl en fortc.nl doel. Doe mee op rondjestelling.nl.

Bekijk alle routes en evenementen op stellingvanamsterdam.nl

50 Colofon Deze routegids is ontwikkeld door Stichting Liniebreed Ondernemen in opdracht van de provincie Noord-Holland om zoveel mogelijk mensen te laten genieten van het prachtige landschap van de Stelling van Amsterdam. In de gids vind je een selectie van 10 routes. Een compleet overzicht is te vinden op www.stellingvanamsterdam.nl.

STICHTING LINIEBREED FOTOGRAFIE ONDERNEMEN Mike Bink (6), Martin van Lokven Rijksstraatweg 7b (cover, 8, 15, 18, 19, 22, 24, 3631 AA Nieuwersluis 26, 27, 30, 31, 34, 38, 42, [email protected] 44, 46, 52), Otto Bodemeijer/ www.liniebreed.nl Documentatiecentrum Stelling www.forten.nl van Amsterdam www.stelling- www.stellingvanamsterdam.nl amsterdam.nl (10). Titia de Zeeuw (11), Rutger Burgers (12, REDACTIE 20), Kenneth Stamp (16, 23, Bladmanager: Titia de Zeeuw 28), Maarten Bootsma (35), Tekstproductie- en redactie: Natuurmonumenten (36, 39), Juke van Niekerk, Rutger Burgers Aerophoto-Schiphol (43) en Liesbeth (alle routes), Titia de Zeeuw, Kaldenberg (47). René Ros (Kenniscentrum Waterlinies) en Sylvia Beliën. DISCLAIMER Deze routes zijn met zorgvuldigheid VORMGEVING tot stand gekomen. Opmerkingen Pien Grafisch Gezien of aanpassingen mail je naar [email protected].

51