НАУЧНА УСТАНОВА SCIENTIFIC INSTITUTION ИНСТИТУТ ЗАШТИТЕ, ЕКОЛОГИЈЕ И INSTITUTE OF PROTECTION, ECOLOGY ИНФОРМАТИКЕ AND INFORMATICS НАУЧНОИСТРАЖИВАЧКИ ` ИНСТИТУТ SCIENTIFIC-RESEARCH INSTITUTE БАЊА ЛУКА BANJA LUKA РЕПУБЛИКА СРПСКА REPUBLIC OF SRPSKA Тел. +387 51 218 318 Теl. +387 51 218 318 Факс. +387 51 218 322 Fax. +387 51 218 322 e-mail: ekoinstitut @inecco.net e-mail: [email protected]

БАЊА ЛУКА 1976

Certificate CH05/0682

STUDIJA O PROCJENI UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU-konačna verzija

izgradnje priključnog 2x110 kV dalekovoda od HE Ulog do 110 kV dalekovoda Gacko – Nevesinje

Investitor: „Elektroprenos-Elektroprijenos BiH“ a.d.

oktobar 2013. god. Banja Luka

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

PREDMET: STUDIJA O PROCJENI UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU – konačna verzija

INVESTITOR: „Elektroprenos-Elektroprijenos BiH“ a.d.

NOSILAC IZRADE : INSTITUT ZAŠTITE, EKOLOGIJE I INFORMATIKE, BANjA LUKA

UČESNICI U IZRADI : Doc. dr Predrag Ilić

Sanja Bajić, master biolog

Rade Čeprnja, dipl. inž. rud.

Silvana Račić-Milišić, dipl. inž. polj.

Velimir Milaković, dipl. inž. elek.

Ranko Veljko, dipl. inž. maš.

VD DIREKTORA:

Doc. dr Predrag Ilić

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 2

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

S A D R Ž A J

SERTIFIKAT ISO 9001:2008 ------6

RJEŠENJE ZA OBAVLJANJE DJELATNOSTI IZ OBLASTI ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE ------7

LICENCA ZA OBAVLJANJE DJELATNOSTI IZ OBLASTI ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE ------9

RJEŠENJE O UPISU U REGISTAR NAUČNO-ISTRAŽIVAČKIH USTANOVA ------10

RJEŠENJE O OSNIVANJU PROJEKTA ------11

1. OPŠTI DIO ------13 1.1. Uvodno obrazloženje ------13 1.2. Polazne osnove za izradu studije ------16 1.3. Korišćena i priložena dokumentacija ------18

2. TEHNIČKI DIO ------21 2.1.1. Opis lokacije i područja mogućeg uticaja projekta na životnu sredinu ------21 2.1.2. Kopija plana katastarskih parcela na kojima se predviđa izgradnja objekta ili izvođenje aktivnosti, sa ucrtanim rasporedom svih objekata u sastavu kompleksa ------22 2.1.3. Podaci o potrebnoj površini zemljišta u m2 za vrijeme izgradnje, sa opisom fizičkih karakteristika i kartografskim prikazom odgovarajuće razmjere, kao i površine koje će biti obuhvaćene kada objekat bude izgrađen ------22 2.1.4. Razlozi za izbor predložene lokacije ------26 2.1.5. Prikaz pedoloških, geomorfoloških, geoloških, hidrogeoloških i seizmoloških karakteristika terena ------26 2.1.6. Podaci o izvorištu vodosnabdijevanja (udaljenost, kapacitet, ugroženost, zone sanitarne zaštite) i podaci o osnovnim hidrološkim karakteristikama ------33 2.1.7. Prikaz klimatskih karakteristika sa odgovarajućim meteorološkim pokazateljima 34 2.1.8. Opis flore i faune, prirodnih dobara posebne vrijednosti (zaštićenih) rijetkih i ugroženih biljnih i životinjskih vrsta i njihovih staništa i vegetacije ------38 2.1.9. Pregled osnovnih karakteristika pejzaža ------47 2.1.10. Pregled prirodnih dobara posebnih vrijednosti, nepokretnih kulturnih dobara --- 47 2.1.11. Podaci o naseljenosti, koncentraciji stanovništva i demografskim karakteristikama u odnosu na objekte i aktivnosti ------48 2.1.12. Podaci o postojećim poslovnim, stambenim i objektima infrastrukture, uključujući i saobraćajnice ------49 2.1.13. Podaci o drugim zaštićenim područjima, područjima predviđenim za naučna istraživanja, o arheološkim nalazištima i posebno osjetljivim područjima ------51

2.2. Prikaz i ocjena postojećeg stanja životne sredine koja bi mogla biti izložena značajnim uticajima projekta, uključujući podatke o njenom postojećem opterećivanju 52 2.2.1. Identifikovani izvori emisija ------52 2.2.2. Stepen zagađenosti vazduha osnovnim i specifičnim zagađujućim materijama - 53 2.2.3. Nivo saobraćajne i industrijske buke ------54 2.2.4. Nivo jonizujućih i nejonizujućih zračenja ------55

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 3

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

2.2.5. Kvalitet površinskih voda i ugroženost otpadnim vodama industrije, naselja i poljoprivredne proizvodnje ------61 2.2.6. Nivo podzemnih voda, pravci njihovog kretanja i njihov kvalitet ------61 2.2.7. Bonitet i namjenu korišćenja zemljišta i sadržaj štetnih i otpadnih materija u zemljištu ------63

2.3. Opis projekta, uključujući podatke o njegovoj namjeni i veličini ------63 2.3.1. Opis fizičkih karakteristika cijelog projekta i uslove upotrebe zemljišta u toku gradnje i rada pogona postrojenja predviđenih projektom ------63 2.3.2. Opis projekta, planiranog proizvodnog procesa, njihove tehnološke i druge karakteristike ------73 2.3.3. Prikaz vrste i količine potrebne energije i energenata, vode, sirovina, potrebnog materijala za izgradnju i drugo ------74 2.3.4. Prikaz vrste i količine ispuštenih gasova, vode i drugih tečnih i gasovitih otpadnih materija, posmatrano po tehnološkim cjelinama, uključujući: emisije u vazduh, ispuštanje u vodu i zemljište, buku, vibracije, svjetlost, toplotu, zračenja (jonizujuća i nejonizujuća) ------75 2.3.5. Identifikacija vrsta i procjena količine mogućeg otpada, prikaz tehnologije tretiranja (prerada, reciklaža, odlaganje) svih vrsta otpadnih materija ------77

2.4. Opis mogućih uticaja projekta na životnu sredinu i pojedine njene elemente u toku i nakon realizacije projekta, u redovnim i vanrednim uslovima, uključujući i moguće kumulativne uticaje ------78 2.4.1. Kvalitet vazduha, vode, zemljišta, nivoa buke, intenziteta vibracija, zračenja, flore i faune ------79 2.4.2. Zdravlje stanovništva ------83 2.4.3. Meteorološki parametri i klimatske karakteristike ------84 2.4.4. Ekosistem ------84 2.4.5. Naseljenost, koncentracija i migracija stanovništva ------84 2.4.6. Namjena i korišćenje površina (izgrađene i neizgrađene površine, upotreba poljoprivrednog zemljišta) ------84 2.4.7. Komunalna infrastruktura ------85 2.4.8. Promjene na prirodnim dobrima posebnih vrijednosti i kulturnim dobrima i njihovoj okolini, materijalna dobra uključujući kulturno-istorijsko i arheološko naslijeđe 85 2.4.9. Pejzažne karakteristike područja ------85 2.4.10. Međusobni odnosi prethodno navedenih faktora ------85 2.4.11. Opis metoda koje su predviđene za procjenu uticaja na životnu sredinu ------85 2.4.12. Direktni i indirektni, sekundarni, kumulativni, kratkotrajni, srednji i dugotrajni, stalni i povremeni, pozitivni i negativni uticaji ------86 2.4.13. Mogući uticaji u pograničnom području ------87 2.5.1. Mjere koje su predviđene zakonom i drugim propisima, normativima i standardima i rokovima za njihovo sprovođenje ------88 2.5.2. Mjere koje se preduzimaju u slučaju nesreća većih razmjera ------98 2.5.3. Planovi i tehnička rješenja zaštite životne sredine (reciklaža, tretman i dispozicija otpadnih materija, rekultivacija, sanacija) ------99 2.5.4. Druge mjere koje mogu uticati na sprečavanje ili smanjivanje štetnih uticaja na životnu sredinu ------100

2.6. Program praćenja uticaja na životnu sredinu u toku i nakon realizacije projekta 100

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 4

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

2.6.1. Prikaz stanja životne sredine prije puštanja objekta u rad na lokacijama gdje se očekuje uticaj na životnu sredinu ------100 2.6.2. Parametri na osnovu kojih se mogu utvrditi štetni uticaji na životnu sredinu -- 100 2.6.3. Mjesta, način i učestalost mjerenja utvrđenih parametara ------105

2.7. Pregled glavnih alternativa koje je nosilac projekta razmatrao i navođenje razloga za izabrano rješenje, s obzirom na uticaj na životnu sredinu ------108 2.7.1. Poređenje glavnih uticaja na životnu sredinu svake od alternativa sa uticajima predloženog projekta i sa pretpostavljenim stanjem životne sredine ------108

2.8. Usklađenost projekta sa Republičkim strateškim planom zaštite životne sredine, drugim planovima na osnovu posebnih zakona i planovima i programima zaštite životne sredine jedinica lokalne samouprave na koje se projekat odnosi i interpretaciju odgovarajućih dijelova tih elemenata ------108

2.9. Podaci o eventualnim teškoćama na koje je naišao nosilac projekta prilikom prikupljanja potrebnih podataka ------108

3. ZAKLJUČAK ------110

3.1. Konstatacija da li se realizacijom predmetnog projekta mogu ili ne mogu obezbijediti potrebni uslovi za zaštitu životne sredine ------110

3.2. Da li je projekat svojom funkcijom i tehničkim rješenjima bezbjedan u smislu uticaja na životnu sredinu ------110

3.3. Prijedlog stalne kontrole parametara relevantnih za uticaj rada objekta na životnu sredinu, a koji su navedeni u Studiji ------110

3.4. Prijedlog nosiocu projekta i organu nadležnom za zaštitu životne sredine u smislu daljih postupaka ------110

4. NETEHNIČKI REZIME ------112

5. ANEKSI ------114

5.1. Izvori podataka ------114

5.2. Primijenjena zakonska regulativa ------114

IZVJEŠTAJ RADNE ORGANIZACIJE - NOSIOCA UNUTRAŠNJE KONTROLE ------116

PRILOZI

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 5

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

SERTIFIKAT ISO 9001:2008

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 6

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

RJEŠENJE ZA OBAVLJANJE DJELATNOSTI IZ OBLASTI ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 7

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 8

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

LICENCA ZA OBAVLJANJE DJELATNOSTI IZ OBLASTI ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 9

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

RJEŠENJE O UPISU U REGISTAR NAUČNO-ISTRAŽIVAČKIH USTANOVA

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 10

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

RJEŠENJE O OSNIVANJU PROJEKTA

Naziv projekta: Studija o procjeni uticaja na Datum izdavanja: životnu sredinu izgradnje prključnog 2x110 kV 01.10.2013. godine dalekovoda od HE Ulog do 110 kV dalekovoda Gacko-Nevesinje – dopunjeno izdanje

Broj zahtjeva: 216/12

Broj radnog naloga: 204/12

Rukovodilac posla: Kontakt tel: 051 / 218 – 318 Faks: 051/ 218 - 322 Vesna Mitrić, dipl. inž. tehnol. E-mail : [email protected]

Naručilac: Adresa naručioca:

Ramići bb 78 215 Dragočaj, Banja Luka „ELEKTROPRENOS- ELEKTROPRIJENOS BiH“ AD Kontakt tel: OPERATIVNO PODRUČJE Tel: 051/ 394 058 BANJA LUKA Faks: 051/ 392 712 E-mail :

Predmetni obuhvat: trasa izgradnje priključnog 2x110 kV dalekovoda od HE Ulog do 110 kV dalekovoda Gacko-Nevesinje

Rješenje izdao VD direktora:

Doc. dr Predrag Ilić

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 11

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

1. OPŠTI DIO

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 12

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

1. OPŠTI DIO

1.1. Uvodno obrazloženje

Imajući u vidu zakonske odredbe, usluge koje će konsultant obaviti obuhvatile bi izradu Studije o procjeni uticaja na životnu sredinu sa identifikacijom, utvrđivanjem, analizom i ocjenom direktnih i indirektnih uticaja izgradnje priključnog 2x110 kV dalekovoda od HE Ulog do dalekovoda Gacko-Nevesinje, te prijedlogom rješenja za sprečavanje i smanjivanje istih. Studija o procjeni uticaja se odnosi na pomenuti dalekovod, na prostoru opština Kalinovik i Nevesinje i analizom biće obuhvaćeni slijedeći elementi i faktori:

. ljudi, flora i fauna, . zemljište, voda, vazduh, klima i pejzaž, . materijalna dobra i kulturno naslijeđe, . međudjelovanje prethodno navedenih faktora.

U cilju što efikasnije zaštite i unapređenja životne sredine, Ministarstvo za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju je na osnovu člana 5 stav 2. Pravilnika o uslovima za obavljanje djelatnosti pravnih lica iz oblasti zaštite životne sredine, Rješenjem br. 4-E/03 od 20.06.2011. godine, ovlastilo Institut zaštite, ekologije i informatike u Banjaluci za obavljanje djelatnosti iz oblasti zaštite životne sredine. Na osnovu citiranog Rješenja i Ugovora br. 4-1401/11 sklopljenog sa investitorom EFT- HE ULOG, Kalinovik, od 07.06.20011 godine, te zahtjeva naručioca "Elektroprenos- elektroprijenos", OP Banja Luka, kojim se traži izrada Studije o procjeni uticaja na životnu sredinu izgradnje priključnog 2x110 kV dalekovoda od HE Ulog do dalekovoda Gacko- Nevesinje, Institut u nastavku daje Studiju o mogućem uticaju predmetnog objekta na životnu sredinu, prema dostavljenoj urbanističko-tehničkoj dokumentaciji. U postupku izrade ove Studije korišćena je priložena urbanističko-tehnička dokumentacija, podaci o fizičko-hemijskim osobinama materijala kojima će se manipulisati na lokaciji, odnosno znanja o procesu rada koji će se na pomenutoj lokaciji odvijati i drugi literaturni izvori iz ove oblasti. Cilj ove Studije je procjena mogućeg uticaja na životnu sredinu navedenog objekta na lokaciji i davanje preporuka u cilju usklađivanja tehničko-tehnoloških rješenja sa zakonski propisanim normama za parametre zagađenja radne i životne sredine. Uloga Studije o procjeni uticaja na životnu sredinu dalekovoda u sistemu zaštite životne sredine je višestruka, ali je primarna i prevashodna preventivna uloga. Studije se rade kako bi se zaustavila dalja degradacija životne sredine, spriječio uvoz i uvođenje zastarjelih i tzv. “prljavih” tehnologija i postrojenja, koji su veliki i potencijalno opasni zagađivači životne sredine, kao i da bi se spriječili akcidenti ili udesi širih razmjera.

Stručno mišljenje na Studiju o procjeni uticaja na životnu sredinu izgradnje priključnog 2h110 kV dalekovoda od HE Ulog do 110 kV dalekovoda Gacko-Nevesinje dostavili su:

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 13

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

1. Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske, broj 12.06- 3701/13 od 22.04.2013. godine; 2. Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, broj 11/04-012-161/13 od 10.04.2013. godine; 3. Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske, broj 07/1.20,30/625-282/13 od 30.04.2013. godine; 4. Opština Kalinovik-načelnik Opštine, broj 04-36-7/13 od 24.06.2013. godine; 5. Opština Nevesinje-Odjeljenje za prostorno uređenje i stambeno-komunalne poslove, broj 06-36-22/13 od 24.06.2013. godine.

Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske u svom Mišljenju na Studiju uticaja na životnu sredinu, nakon pregleda dostavljene dokumentacije i posebnog osvrta na rješenja koja su data za korišćenje i zaštitu voda, šuma, šumskog i poljoprivrednog zemljišta, je mišljenja da je Studija uticaja na životnu sredinu za predmetni projekat prihvatljiva po svom obimu i sadržaju.

Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske u svom Mišljenju vezanom za odobravanje Studiju uticaja na životnu sredinu, dostavilo nekoliko komentara: a) "Neophodno je posvetiti veću pažnju negativnom uticaju buke, prašine, odnosno narušavanju kvaliteta vazduha u odnosu na ružu vjetrova i konkretno obrazložiti preventivne mjere u cilju zaštite zdravlja radnika, pobliže objasniti idejno rješenje za dispoziciju mulja i uticaj na životnu sredinu, kao i precizirati potencijalne opasnosti koje proističu iz eventualne havarije predmetnog objekta". Dopunjeno u Studiji na strani broj 73, 74, 91 i 95. b) „Studijom obavezati koncesionara da ukoliko se izgradnjom objekata pojavi bilo koji negativni uticaj na zdravlje ljudi i životnu sredinu, izvrši obavještenje u skladu sa zakonskim odredbama Zakona o zaštiti životne sredine – ("Službeni glasnik Republike Srpske", broj 71/12) i nadležnostima Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske”. Dopunjeno u Studiji na strani broj 95. c) „Kada se radi o zaštiti zdravlja stanovništva potrebno je slijediti zdravstvenu politiku u Republici Srpskoj do 2020. godine i strategije za zdravlje i preporuke Strategije za praćenje i redukciju rizičnih faktora životne i radne sredine i jačanje infrastrukture i funkcije ustanova za zdravstvenu zaštitu u postupku izrade prostornih i drugih planova, odnosno osnova i druge investiciono-tehničke dokumentacije ("Službeni glasnik Republike Srpske", broj 56/02), koji su u vezi sa Nacionalnim akcionim planom za zdravlje i životnu sredinu (NEHAP) za Republiku Srpsku, usvojenim od strane Vlade Republike Srpske ("Službeni glasnik Republike Srpske", broj 1/02). Dopunjeno u Studiji na strani broj 95.

Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske u svom Stručnom mišljenju na Studiju uticaja na životnu sredinu konstatuje da Studija nije uvažila uslove iz Stručnog mišljenja broj 07/1.30,20/625-402/12 koje je Zavod izradio u postupku pribavljanja lokacijskih uslova i

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 14

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu dostavio preduzeću Elektro prenos BiH 22. juna 2012. godine, a koje se odnosi na izmještanje trase dalekovoda na dionici kod nekroplole mramorova Kopano groblje. Obavezuje se Investitor: a) Da usaglasi trasu prema našem mišljenju broj 07/1.30,20/625-402/12 i usaglašeni grafički prilog dostavi Zavodu na saglasnost. Dopunjeno na strani 50 Studije a skica trase nalazi se u prilogu. b) Ukoliko u toku izvođenja radova naiđe na arheološki lokalitet za koji se pretpostavlja da ima status kulturnog dobra, o tome obavjestiti ovaj Zavod i preduzme sve mjere kako se kulturno dobro ne bi oštetilo do dolaska ovlašćenog lica (član 82. Zakona o kulturnim dobrima). Ova mjera je već propisana u predmetnoj Studiji na strani 96. c) Ukoliko u toku izvođenja radova naiđe na prirodno dobro koje je geološko- paleontološkog ili minerološko-petrografskog porijekla, a za koje se pretpostavlja da ima svojstvo spomenika prirode, obavjestiti ovaj Zavod i preduzme sve mjere kako se prirodno dobro ne bi oštetilo do dolaska ovlašćenog lica (član 47. Zakona o zaštiti prirode). d) Ova mjera je već propisana u predmetnoj Studiji na strani 96.

Opština Kalinovik-načelnik Opštine u Dostavljenom mišljenju navodi da, nakon održane javne rasprave i proteka roka od mjesec dana za odobravanje Studije uticaja na životnu sredinu nije bilo primjedbi od strane zainteresovane javnosti pa se može smatrati da opština Kalinovik ima pozitivno mišljenje kada je u pitanju ovaj projekat.

Opština Nevesinje-Odjeljenje za prostorno uređenje i stambeno-komunalne poslove, uvidom u dostavljenu dokumentaciju, njen obim i sadržaj, daje pozitivno mišljenje na Studiju o procjeni uticaja na životnu sredinu navedenog projekta. Takođe je konstatovano da, nakon uvida zainteresovane javnosti u dokumentaciju, u zakonskom roku nije bilo primjedbi na zahtjev i prateću dokumentaciju vezano za predmetni projekat.

Javna rasprava - Opština Nevesinje - Prema Zapisniku sa javne rasprave u Opštini Nevesinje pristni su uglavnom pozdravili projekat i primjedbi nije bilo izuzev konstatacije prosvjetnog radnika Boška Buhe da se nada da će se očuvati kulturno – istorijski spomenici na trasi dalekovoda. Pristunom je odgovoreno da je trasa dalekovoda pomjerena od stećaka na Morinama i da će se voditi računa svakako prilikom izgradnje o očuvanju istih. Dopunjeno kroz Studiju na strani 52 a skica trase dalekovoda priložena u Studiji.

Javna rasprava - Opština Kalinovik - Prema Zapisniku sa javne rasprave u Opštini Kalinovik na javnoj raspravi nije bilo zainteresovane javnosti ni građana izuzev predstavnika Opštine Kalinovik koji je postavio pitanje da li će zračenje dalekovoda imati uticaja na stanovništvo na šta mu je odgovoreno da dalekovod svojom trasom ne prolazi kroz naseljena mjesta tako da se isti ne očekuju.

Na osnovu Rješenja Ministarstva za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske br. 15.04-96-39/13 od 02.09.2013. god. revizija Studije uticaja na životnu sredinu projekta izgradnje priključnog 2x110 kV dalekovoda od HE Ulog do 110

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 15

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

kV dalekovoda Gacko-Nevesinje je povjerena preduzeću „Ekodozvola“ d.o.o. Banja Luka. Izvještaj o reviziji Studije nalazi se kompletan u prilozima Studije.

Zaključak Izvještaja o revizijji je da je Studija uticaja urađena stručno i kvalitetno i prihvatljiva je sa tehničkog aspekta i sa aspekta životne sredine, uz uslov da se uvaže primjedbe i koriguju nedostaci koji su uočeni prilikom revizije i dopune prilikom izrade Studije uticaja u konačnom obliku. U skladu sa Izvještajem o revizijji Studije uticaja na životnu sredinu projekta izgradnje priključnog 2x110 kV dalekovoda od HE Ulog do 110 kV dalekovoda Gacko-Nevesinje, izvršene su slijedeće korekcije Studije:

o Prema Izvještaju poglavlje I Sadržaj Studije sa slijedećim primjedbama:

o primjedba 1 – izvršena ispravka na naslovnoj strani,

o primjedba 2 – opšti dio studije dopunjen na strani a sve primjedbe su uvažene kao sto je gore napred navedeno,

o primjedba 3 – stav 1 dopunjeno na strani br. 53 i 54, stav 2 dopunjeno na strani br. 54 i 55, stav 3 dopunjeno na strain br. 61, stav 4 dopunjene su tačke 2.6.2. i 2.6.3. Studije,

o primjedba 4 – dopunjeno na strani Studije br. 110,

o Prema Izvještaju poglavlje II Primjedbe:

o primjedba 1 oznaka II.4. – dopunjeno u tački 2.4.13. Studije.

1.2. Polazne osnove za izradu studije

Rad na izradi Studije o procjeni uticaja na životnu sredinu 110 kV dalekovoda obuhvata slijedeće zadatke:  sakupljanje relevantne dokumentacije koja će poslužiti u izradi Studije o procjeni uticaja na životnu sredinu i to: topografskih podloga, tematskih karti područja, prethodno urađenih studija i analiza za predmetno područje, strateških studija i planova zaštite na državnom i entitetskom nivou;  identifikaciju postojećeg stanja životne sredine i mogućih uticaja na životnu sredinu;  kvantifikaciju mogućih uticaja i posljedica na životnu sredinu;  kvalitativnu i kvantitativnu analizu uticaja na životnu sredinu;  učešće na javnoj raspravi u matičnoj opštini u kojoj se nalazi predmetni dalekovod, na kojoj će zainteresovane službe, organizacije i pojedinci biti u mogućnosti da iskažu svoje stavove, prijedloge i primjedbe, a konsultant će iste u realnoj i razumnoj mjeri ugraditi u predmetni dokument;

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 16

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

 izradu plana zaštite životne sredine od potencijalnih negativnih uticaja tokom izgradnje i eksploatacije objekta;  izradu plana monitoringa životne sredine tokom izgradnje;  izradu odgovarajuće dokumentacije precizirane ovim projektnim zadatkom.

Rok za izradu Studije o procjeni uticaja na životnu sredinu je 60 dana od dana zaključenja ugovora za izradu. Navedeni rok se može produžiti ako to bude diktirala dinamika izrade projektne ili ostale neophodne dokumentacije koja se radi u svrhu predmetnog dokumenta. Naručilac se obavezuje da će Institutu ispostaviti svu neophodnu dokumentaciju koja se odnosi na dokument Studije, odnosno kvantitativne rezultate mjerenja, ispitivanja, naučno tehničkog dokazivanja itd. Institut je obavezan da u svom radu koristi postojeću dokumentaciju u vezi sa predmetnim projektom, kao i do sada izrađene Studije i analize uticaja za područje na kome se predmetni objekat nalazi, Nacionalni plan aktivnosti na zaštiti i unapređenju životne sredine (NEAP), kao i zakone, propise, pravilnike i uputstva koja regulišu aktivnosti u vezi planiranja i projektovanja predmetnog objekta i aktivnosti na zaštiti i unapređenju životne sredine. Institut zaštite, ekologije i informatike - Banja Luka isporučiće dokumentaciju koja je predmet ovog projektnog zadatka – Studiju o procjeni uticaja na životnu sredinu u obliku štampanih primjeraka.

Datum INVESTITOR: 29.09.2013. godine ______

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 17

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

1.3. Korišćena i priložena dokumentacija

U toku izrade Studije korišćena je slijedeća dokumentacija koju je dostavio naručilac/investitor:

 Rješenje o saglasnosti na trasu priključnog DV 2x110 kV HE Ulog na DV 110 kV Gacko –Nevesinje, broj 03-345-4172/11 od 22.09.2011. god., Javno preduzeće "Putevi Republike Srpske"  Saglasnost na trasu priključnog DV 2x110 kV HE Ulog na DV 110 kV Gacko – Nevesinje, broj 04-344-32/11 od 26.07.2011. god., Opštinska administrativna služba Opštine Kalinovik  Saglasnost na trasu priključnog DV 2x110 kV HE Ulog na DV 110 kV Gacko – Nevesinje, broj 06-36-56/11 od 29.07.2011. god., Odjeljenje za prostorno uređenje i stambeno-komunalne poslove Opštine Nevesinje  Saglasnost na trasu priključnog DV 2x110 kV HE Ulog na DV 110 kV Gacko – Nevesinje, broj 1-05-13366/11 od 02.09.2011. god., Telekomunikacije RS, AD  Saglasnost na trasu priključnog DV 2x110 kV HE Ulog na DV 110 kV Gacko – Nevesinje, broj III-2.320728-1/11 od 04.10.2011. god., Željeznice Republike Srpske  Načelna saglasnost na trasu priključnog DV 2x110 kV HE Ulog na DV 110 kV Gacko –Nevesinje, broj Д/П-5-215-464/11 od 30.08.2011. god., Ministarstvo unutrašnjih poslova-direktor policije  Rješenje o saglasnosti na trasu priključnog DV 2x110 kV HE Ulog na DV 110 kV Gacko –Nevesinje, broj 02-18-9/11 od 30.08.2011. god., JP "Vodovod" AD, Nevesinje  Saglasnosti na trasu priključnog DV 2x110 kV HE Ulog na DV 110 kV Gacko –Nevesinje, broj 02-34/11 od 28.08.2011. god., JKP "Gradina", Kalinovik  Vodoprivredne smjernice na trasu priključnog DV 2x110 kV HE Ulog na DV 110 kV Gacko–Nevesinje, broj 12.07.337-298/11 od 30.08.2011. god., Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede  Vodoprivredna saglasnost na trasu priključnog DV 2x110 kV HE Ulog na DV 110 kV Gacko–Nevesinje, broj 12.07.337-297/11 od 31.08.2011. god., Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede  Rješenje o sprovođenju uticaja na životnu sredinu na trasu priključnog DV 2x110 kV HE Ulog na DV 110 kV Gacko–Nevesinje, broj 15.04-96-190/11 od 10.10.2011. god., Ministarstvo za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju  Urbanističko-tehnički uslovi za izgradnju priključnog DV 2x110 kV HE Ulog na DV 110 kV Gacko-Nevesinje broj IZ-IGBL-IN-UTU-0375/12 od februara 2012. god., Institut za građevinarstvo "IG" Banja Luka.  Plan upravljanja otpadom za izgradnju priključnog DV 2x110 kV HE Ulog na DV 110 kV Gacko-Nevesinje, Institut zaštite ekologije i informatike Banja Luka, septembar 2013. god.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 18

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

U dopunjenoj verziji Studije o procjeni uticaja priložena je slijedeća dokumentacija:

1. Mišljenje na Studiju uticaja na životnu sredinu, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske, broj 12.06-3701/13 od 22.04.2013. godine; 2. Mišljenje vezano za odobravanje Studije uticaja na životnu sredinu, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, broj 11/04-012-161/13 od 10.04.2013. godine; 3. Stručno mišljenje na Studiju uticaja na životnu sredinu, Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske, broj 07/1.20,30/625-282/13 od 30.04.2013. godine; 4. Mišljenje, Opština Kalinovik-načelnik Opštine, broj 04-36-7/13 od 24.06.2013. godine; 5. Mišljenje, Opština Nevesinje-Odjeljenje za prostorno uređenje i stambeno-komunalne poslove, broj 06-36-22/13 od 24.06.2013. godine. 6. Zapisnik sa javne rasprave o Studiji o procjeni uticaja na životnu sredinu održane 24.05.2013. god. u Opštini Nevesinje. 7. Zapisnik sa javne rasprave o Studiji o procjeni uticaja na životnu sredinu održane 23.05.2013. god. u Opštini Kalinovik. 8. Preliminarni stručni stav Investitora. 9. Ocjena o primljenim primjedbama zainteresovane javnosti, zainteresovanih organa i preliminarnom stručnom stavu nosioca projekta na primjedbe, Ministarstvo za prostorno uređenje građevinarstvo i ekologiju, Broj:15.04-96-39/13, Datum: 05.08.2013. godine. 10. Situacija trase DV 2x110 kV HE Ulog na DV 110 kV Gacko – Nevesinje, ulaz izlaz. 11. Izvještaj o izvršenoj reviziji Studije o procjeni uticaja na životnu sredinu projekta Izgradnje 2x110 kV dalekovoda od HE Ulog do 110 kV dalekovoda Gacko – Nevesinje, Ekodozvola d.o.o. Banja Luka, septembar 2013. god.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 19

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

2. TEHNIČKI DIO

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 20

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

2. TEHNIČKI DIO

2.1.1. Opis lokacije i područja mogućeg uticaja projekta na životnu sredinu

Trasa budućeg priključnog dalekovoda 2x110 kV HE Ulog na DV 110 kV Gacko - Nevesinje Ulaz – Izlaz polazi sa portalnog stuba u postrojenju HE Ulog. Od portalnog stuba trasa se pruža u dužini od 50 m do ugaone tačke 1 (u daljnjem tekstu UT). Od UT1 trasa se nastavlja pod uglom od 180o i pruža se preko brdovitog šumom obraslog terena u dužini od oko 2600 m do UT2. Trasa će na ovom dijelu biti pristupačna po završetku izgradnje pristupnih i lokalnih puteva u sklopu izgradnje HE Ulog. Od UT2 trasa se lomi u lijevo pod uglom od 215o i pruža se preko brdovitog šumom obraslog terena u dužini od oko 5890 m do UT 3. Na ovom dijelu trasa se će biti pristupačna po završetku izgradnje pristupnih i lokalnih puteva u sklopu izgradnje HE Ulog, te sa makadamskog puta Kifino Selo – Ulog, te manjeg broja kolskih puteva. Na dionici između UT2 i UT3 prolazi pored naselja Mahala i šireg područje mjesta Ulog. Od UT3 trasa se lomi u desno pod uglom od 205o i pruža se preko brdovitog šumom obraslog terena i penje na planinski masiv Morine u dužini od oko 5875 m do UT4A. Trasa je pristupačna sa makadamskog puta Kifino Selo - Ulog i manjeg broja kolskih puteva. Trasa se ukršta sa manjim brojem NN vodova. Od UT4A trasa se lomi u lijevo pod uglom od 206o i pruža se visoravnim planinskim terenom do UT 4B u dužini od oko 2570 m. Na ovom dijelu trasa je u potpunosti pristupačna sa makadamskog puta Kifino Selo - Ulog. Od UT4B trasa se lomi desno pod uglom od 1910 i pruža se visoravnim planinskim terenom do UT5 u dužini od oko 3250m. Na ovom dijelu trasa je u potpunosti pristupačna sa makadamskog puta Kifino Selo - Ulog. Od UT5 trasa se lomi u lijevo prema UT 13 odnosno desno prema odnosno UT 14 na DV 110 kV Gacko – Nevesinje u dužini od oko 380 m do UT 13 odnosno oko 280 m do UT 14 koje su krajnje tačke priključnog dalekovoda. Ukupna dužina trase priključnog dalekovoda iznosi 20750 m. Najvećim dijelom, trasa se prostire pristupačnim brdsko-planinskim terenom, na nadmorskoj visini od 800 do 1300 m, čitavim dijelom udaljena od izgrađenih objekata. Trasa se većim dijelom prostire šumom obraslim terenima, te livadama i pašnjacima.

Trasa prolazi kraškim terenima, kroz djelimično naseljena područja, zahvata dijelove šumskih gajeva zatim dijelovima obraslim niskom šumom i šikarom, kroz borovu šumu i preko rijeke i potoka. Pri izboru trase dalekovoda u obzir je uzeto optimalno iskorištenje pojedinih dijelova parcela zemljišta. Trasa je odabrana tako da bude udaljena više od 200m od lokaliteta pod zaštitom Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog naslijeđa kojim obiluje ovo područje. Izbor trase je u skladu sa opštom tehnologijom kompleksa, urbanističkim zahtjevima i ostalim saglasnostima nadležnih službi. Dalekovod će biti u skladu sa osnovnom

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 21

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

koncepcijom izgradnje objekta ovakve vrste, važećih propisa i normativa, kao i funkcionalno rješenje za tehnologiju za koju je predviđen.

2.1.2. Kopija plana katastarskih parcela na kojima se predviđa izgradnja objekta ili izvođenje aktivnosti, sa ucrtanim rasporedom svih objekata u sastavu kompleksa

Na predmetnom području nije uspostavljen katastar, pa je trasa ucrtana na topografsku kartu u razmjeri 1:25 000.

2.1.3. Podaci o potrebnoj površini zemljišta u m2 za vrijeme izgradnje, sa opisom fizičkih karakteristika i kartografskim prikazom odgovarajuće razmjere, kao i površine koje će biti obuhvaćene kada objekat bude izgrađen

Ukupan broj stubova na trasi dalekovoda je oko 90, a prosječno rastojanje je oko 230 m (najveći raspon je oko 540 m a najmanji je oko 50 m). Dužina trase dalekovoda iznosi 20 750 m. Duž cijele trase biće potrebno ukloniti nisko rastinje (šikara i nisko drveće) u pojasu od 10 m lijevo i desno od ose trase radi razvlačenja užadi. Tamo gdje je to potrebno, krčenje rastinja će se obavljati i u širem pojasu, u skladu sa odredbama Pravilnika o zonama bezbijednosti nadzemnih elektroenergetskih vodova nazivnog napona od 110 kV do 400 kV (Sl. gl. RS br. 32/2008) i Pravilnika o tehničkim normativima za izgradnju nadzemnih vodova nazivnog napona 1 kV do 400 kV (Sl. gl. RS br. 07/12). Prema tome, na osnovu dužine trase dalekovoda i širine pojasa (10 m lijevo i desno od ose trase dalekovoda), površina koju će "zauzeti" dalekovod iznosi minimalno 415 000 m2, odnosno procjenjeno 419 940 m2. Prema procjeni, potrebno je okrčiti 23 500 m2 šume.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 22

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Slika br.1: trasa dalekovoda 1/3

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 23

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Slika br.2: trasa dalekovoda 2/3

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 24

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Slika br.3: trasa dalekovoda 3/3

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 25

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

2.1.4. Razlozi za izbor predložene lokacije

Dalekovod se gradi korišćenjem optimalne trase u smislu usaglašavanja iste sa postojećim i planiranim objektima, te njegovog uklapanja u okolinu. Najvećim dijelom, trasa se prostire pristupačnim brdsko-planinskim terenom, na nadmorskoj visini od 800 do 1300 m, čitavim dijelom udaljena od izgrađenih objekata. Trasa se većim dijelom prostire šumom obraslim terenima, te poljoprivrednim terenima: livade i pašnjaci.

Prilikom izbora trase vođeno je računa o slijedećim parametrima: 1. Trasa ne ugrožava postojeće objekte. 2. Gotova čitava trasa ima dosta pristupnih puteva.

Svrha izgradnje priključnog dalekovoda 2x110 kV za HE Ulog na dalekovod 110 kV Gacko-Nevesinje je obezbjeđenje priključka hidroelektrane Ulog na prenosnu mrežu naponskog nivoa 110 kV te povećanje pouzdanosti i kvaliteta napajanja električnom energijom opština Kalinovik, Nevesinje i Gacko. TS 110/x kV Nevesinje napaja se jednostrano preko dalekovoda 110 kV Mostar 2-Nevesinje, a TS 400/110/x kV Gacko preko dalekovoda 110 kV Bileća - Gacko. Izgradnjom dalekovoda 110 kV Gacko - Nevesinje i priključnog dalekovoda 2x110 kV za hidroelektranu Ulog zadovoljen je kriterijum sigurnosti (n-1) za priključenje hidroelektrane Ulog na prenosnu mrežu, zatvoren prsten 110 kV prenosne mreže, obezbijeđeno dvostrano napajanje i poboljšane naponske prilike na području opština Gacko i Nevesinje. Priključenjem hidroelektrane Ulog na prenosnu i elektrodistributivnu mrežu poboljšava se i kvalitet snabdijevanja korisnika elektrodistributivne mreže na području Opštine Kalinovik

2.1.5. Prikaz pedoloških, geomorfoloških, geoloških, hidrogeoloških i seizmoloških karakteristika terena

Geološka građa i geotehnčke karakteristike terena trase dalekovoda

Pošto ova područja pripadaju oblastima visokog Hercegovačkg krasa, na njima su vidljivi svi tragovi kraških procesa sa karakterističkim kraškim fenomenima škrapa, vrtača, sipara, pećina i drugih geomorfoloških oblika. Radi lakšeg sagledavanja problematike i ocjene geoloških uslova fundiranja i izgradnje dalekovoda, čitava trasa je podijeljena na nekoliko segmenata sa sličnom geološkom građom i geotehničkim karakteristikama.

Geomorfološke karakteristike opštine Kalinovik

U geomorfološkom smislu, lokacija na kojoj će se graditi predmetni dalekovod pripada visokoplaninskom regionu jugoistočne Bosne i sjeveroistočne Hercegovine, kroz koju je rijeka Neretva duboko usjekla dolinu kompozitnog karaktera.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 26

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Morfološke karakteristike su uslovljene interakcijom različitih egzogenih i endogenih sila. Pored pomenutih sila koje imaju destruktivni karakter i koje predisponiraju erozione procese, bitnu ulogu na formiranje današnjih morfometrijskih karakteristika imale su i geološka građa i tektonski sklop. Izdvojene su dvije geomorfološke jedinice: duboko usječena dolina Neretve, i visoke površine Treskavice, Zelengore, Morina i Crvnja. Istaknuti planinski vrhovi su iznad 1500 metara nadmorske visine: Zinomor na Crvnju 1920 m n.v. i Velika Lelija 2032 m n.v. S obzirom na pretežno krečnjačko – dolomitski sastav terena razvijeni su kraški makro oblici u vidu uvala, suhih dolina, zona sa vrtačama (boginjavi karst Kalinovičke Zagore) i brojni mikro oblici, kao i naslage morenskog materijala. Dolina Neretve na posmatranom potezu različita je po obimu, obzirom na geološku granu terena kroz koji se usjecala. U najuzvodnijem dijelu do Uloga dolina ima razvučen „V“ oblik sa asimetričnim stranama, pošto je formiran u monoklinim strukturama fliša, koje generalno zaliježu od lijeve ka desnoj dolinskoj strani. U području Ulog – Nedavići dolina je proširena – oblika razvučeno „U“ sa elementima kotlinskog karaktera i formiranom aluvijalnom zaravni. Nizvodno odavde Neretva ulazi u kanjon visine 150 do 200 metara koji je većinom asimetričnog oblika.

Na području predmetnog obuhvata konstatovane su slijedeće litostratigrafske jedinice :

Srednji trijas - anizik (T2)

Predstavljen je pretežno masivnim krečnjacima, u višim dijelovima anizika lokalno su dolomitični, a u zonama kontakta sa mlađim stijenama mjestimično su uslojeni. Grade uži prostor pregradnog mjesta i značajan dio strme lijeve dolinske strane rijeke. Na toj strani se jasno uočava antiklinalna struktura u čijem su jezgru anizijski krečnjaci. Debljina anizika procjenjena je najviše 80 m. Podaci istražnog bušenja na starom profilu Ulog, zatim strukturni položaj i otvoren profil krečnjaka od dna korita na koti oko 600 m n.v. pa do visine od 1050 m ukazuju da je debljina veća i moguće je da iznosi i do par stotina metara. Dublje istražne bušotine na branskom profilu došle su do kote 500 - 520 m n.v. i završene u krečnjaku. Moguće je da relativno blizu, ispod ovih kota, zaliježe verfenski ili kredni fliš.

Srednji trijas - ladinik (T2)

Predstavljen je relativno većim masama magmatskih stijena: dijabazi i spiliti (BBT2) koji su sa karbonatima u tektonskom kontaktu ili su interstratifikovani. Vezani su za niže horizonte srednjeg trijasa (T22). Debljina ovih stijena je oko 200-300 m. Zastupljeni su na obe dolinske strane. Dijabazi i spiliti su stijene ofitske sitnozrne strukture i masivneteksture. U procesu raspadanja nastaju karakteristične kuglaste forme. Preko ovih magmatskih stijena leži prateća asocijacija ladiničkih uslojenih stijena: krečnjaci, rožnaci, pješčari, tufovi i glinci, a najvišljem horizontu pločasti i slojeviti krečnjaci sa muglama i proslojcima rožnaca i rožnaci. Grade visoke dijelove lijeve kanjonske strane Neretve u prostoru izvora Carevica. Debljina ovih stijena iznosi oko 100 m.

Trijas, jura (T,J)

Pjeskoviti i laporoviti krečnjaci sa muglama i rijetkim proslojcima rožnaca i laporci leže preko srednje i gornje trijaskih krečnjaka i dolomita, a ispod jursko - krednog fliša. Serija je

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 27

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

pretežno pločaste do slojevite teksture. Debljina je veoma varijabilna. U prostoru Trešnjevice (zona) tunela iznosi 200 - 300 m. Zastupljeni su na obje strane rijeke.

Jura

Manji paket pločastih i slojevitih rožnaca konstatovan je preko prethodnih trijas. Preko njih ponovo zaliježu krečnjaci sa jasno uočljivom erozionom granicom, duž otvorenih međuslojnih ravni pod nagibom od 15- 40° u smjeru SI-I, sa jurskokrednim f lišom. Debljina ovih rožnaca ne prelazi 20 - 40 m.

Jursko - kredni fliš (J,K)

U prostoru Ljusića kao i na desnoj dolinskoj strani, diskordantno preko pločastih krečnjaka sa rožnacima leže klastiti jure i krede: konglomjerati, bazalne breče, kalkareniti, pješčari, laporci, laporoviti krečnjaci i glinci. Serija je liskaste, pločaste do slojevite teksture. Debljina iznosi oko 150 m.

Kredni fliš - pjeskovita facija ( 5K )

Duž rasjeda Trešnjevice (neposredno nizvodno od ušća potoka Likač) nalazi se u tektonskom kontaktu sa prethodnom jedinicom.

Ovaj član ima sve karakteristike klastičnog, odnosno pjeskovitog fliša. Sekvence su izgrađene od pješčara sa gradacionom slojevitošću, pjeskovito - laporovitih krečnjaka, kalkarenita, laporaca i glinaca. Tekstura je liskasta do tankoslojevita. Debljina paketa je procjenjena na oko 400 m.

Kvartar (Q)

Kvartarni sedimenti su izgrađeni od različitog materijal. Debljina ovih sedimenata je različita, uglavnom mala, ali relativno velikog rasprostranjenja. Značajni su:

Stari odroni, sipari i siparišne breče (u,s). Drobine, blokovi, pjeskovite gline i zaglinjene drobine, lokalno vezani pjeskovito - glinovitim vezivom. Veća i prostranija masa zaglinjenih drobina i blokova nalaze se na desnoj strani rijeke sjeverno od izvora Studenca. To je vjerovatno stari odron iz faze usjecanja Neretve, naknadno, fluvijalnom erozijom dijelom zaravnjem. Registrovano je i sufoziono udubljenje u zaravni.

Prostorno veće mase (nagomilanja) ovih materijala nalaze se na lijevoj strani rijeke, u samoj Neretvi ispod Treskavca i nizvodno od Treskavca sve do entitetske granice.

Hidrogeološke karakteristike opštine Kalinovik

Predmetno područje izgrađeno je od stijenskih masa različitih prema hidrogeološkoj funkciji. Prema tome, predmetno područje izgrađeno je od različitih hidrogeoloških kategorija stijenskih masa i to:  hidrogeološki kolektori pukotinsko-kavernozne poroznosti jako vodopropusni,  hidrogeološki kolektori pretežno pukotinske poroznosti slabo vodopropusni,

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 28

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

 kompleks hidrogeoloških kolektora i izolatora pukotinske poroznosti, vodonepropusni do vodopropusni,  hidrogeološki izolatori prslinsko pukotinske poroznosti-vodonepropusni.

Prednja klasifikacija stijenskih masa data je generalno za bolje sagledavanje hidrogeoloških odnosa u slivu, kao i vodoobilnosti unutar određenog dijela toka Neretve u odnosu na ostala područja. Hidrogeološki kolektori pukotinsko-kavernozorne poroznosti predstavljeni su krečnjacima i dolomitima trijasa, jure i gornje krede. One se, u cjelini, mogu smatrati dobro vodopropusnim stijenama, do različitog stepena skaršćenim, u kojima se podzemne vode kreću koncentrisanim podzemnim kanalima. Na površini, teren građen od ovih stijena praktično je bezvodan, sa lokalnim pojavama povremenih površinskih tokova. Ovo su ujedno i glavne mase u terenu unutar kojih se akumuliraju podzemne vode, čije se dreniranje vrši putem kraških vrela koja su karakteristična za određene kontaktne zone, odnosno za erozioni bazis rijeke Neretve. Ove stijenske mase zauzimaju relativno veliko prostranstvo i daju kraška hidrogeološka obilježja područja Treskavice, Lelije i Zelengore, zatim Crvnja sa međuprostorom. Ukoliko se unutar trijaskih stijena javljaju sedimenti ladinika ili dijabazi, onda je u takvim dijelovima proces karstifikacije usporen, ili se tu zaustavio što je zavisno od sastava ovih naslaga. Tada ove naslage mogu da vrše funkciju bočne barijere ili podinskih izolatora. Hidrogeološki izolatori pukotinske-prslinske poroznosti, praktično vodonepropusni, predstavljeni su klastičnim sedimentima donjeg trijasa, zatim flišnim naslagama pretežno laporovito-pješčarskog sastava (jurskokredni i gornjekredni fliš) i tercijarnim sedimentima. Donjetrijaske vodonepropusne stijene, u čijoj se bazi nalazi paleozojski škriljastopješčarski kompleks, predstavljaju u ovom terenu podinski hidrogeološki izolator, čija je hidrogeološka funkcija veoma značajna u terenu. Od položaja ovih sedimenata, strukturne grane i odnosa prema hidrogeološkim kolektorima i hipsometrijskih odnosa ovih masa, zavise ostali faktori kao što su režim i pravac kretanja podzemnih voda, te ostale osobine kolektora, pojava zona isticanja i dr. Praktično posmatrano, povratna zona ovih sedimenata čini ujedno i bazu do koje može doprijeti proces karstifikacije unutar trijaskog karbonatnog kompleksa koji leži iznad. Sedimenti senonskog fliša u faciji laporaca i pješčara takođe se mogu svrstati u hidrogeološke izolatore, koji najčešće u datim odnosima imaju funkciju barijere. Tercijarni sedimenti (neogeni) takođe spadaju prema svom sastavu u hidrogeološke izolatore, koji su najčešće male debljine, a u datima u datim odnosima u terenu najčešće se predstavljaju povratnim hidrogeološkim izolatorima. Kompleks hidrogeoloških kolektora i izolatora predstavljen je karbonatno-klastičnim krednim flišom sa zonarnim smjenjivanjem ovih masa, kao i sedimentima vulkanogenosedimentnih stijena srednjeg trijasa. Neki podaci o terenu govore da je ovaj dio fliša unutar zona krečnjaka do izvjesnog stepena kartstifikovan. Pojava vrela značajnije izdašnosti, nizvodno od entitetske granice, na ljevoj obali Neretve, u širem prostoru Gapića potvrđuju prethodnu ocjenu. Izdašnost ovih vrela u avgustu 2006 iznosila je i preko 10 l/s. U cjelini, ovakvi kompleksi sedimenata sa naizmjeničnim hidrogeološkim funkcijama mogu se smatrati relativnim, pa i potpunim izolatorom u odnosu na čiste krečnjačkodolomitske mase.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 29

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Antiklinala Lelije sa verfenskim škriljcima u jezgru uslovljava podjelu voda sa ovog sektora na vode gornjeg poteza i one koje gravitiraju području Nedavić-Ljubuča tj. u prostor velike okuke Neretve. U toj nizvodnoj zoni pojavljuju se značajna kraška vrela skoncentrisana na relativno kratkom potezu. To su slijedeća vrela: Krupac, Crnoglav, Buk i Srijemuški Do. Krupac je menu ovima najznačajniji (Q = 5-20 m3/s), dok ostala smanje količine, pa i presuše tokom sušne sezone. Prema ovim vrelima dotiču vode planinskog zalena sa Lelije, kao i sa područja Kalinovičke Zagore, a što je dokazano i bojenjem. Među značajnije pojave u zaleđu ove zone prema sjeveru, javljaju se vrela Ljute i Vrhovine, vezana za kontakt jurskokrednog fliša i trijaskih krečnjaka, odnosno donjetrijaskih škriljaca i trijaskih krečnjaka Treskavice (Vrhovina). Vododjelnica Gornje Neretve uslovljena je geološkom granom, tj. međusobnim odnosima hidrogeoloških izolatora i kolektora i ona na značajnom dijelu ima karakter podzemne zonarne vododjelnice. Na potezu Krupac-Crvanj-Morine-Vučevo, vododjelnica je unutar krečnjačko- dolomitskog i laporovito-pješčarskog kompleksa i smatra se da ona uz moguća manja odstupanja odgovara orografskoj granici, kao i prostor izvorištne čelenke Neretve. Sjeverna granica sliva prema rijeci Željeznici jednim dijelom je orografska, na prijevoju Hojta, izgrađenom od flišnih stijena (J,K) a na platou Treskavice ova granica je podzemna zonarna vododjelnica. Obzirom na visok položaj podinskog izolatora na sjevernoj padini Treskavice, smatra se da veći dio ovog prostora pripada slivu Neretve. Istočni, skaršćeni dio Treskavice (Gvozno polje), pripada slivu Drine. Testiranjem ponora u Gvoznom polju utvrđena je podzemna veza sa vrelom u dolini Bistrice (pritoke Drine). Na potezu Kalinovičke Zagore granica sliva ima karakter podzemne zonarne vododjelnice. Ponor na Tatincu u Kalinoviku podzemnim putem je povezan sa vrelom Krupac kod ušća Ljute, a ponor u selu Jelašca sa vrelom Krupica I Vrutok u dolini Bistrici. Na području Lelije i Zelengore, granica sliva je takođe podzemna zonarna vododjelnica, a visok položaj donjetrijaskog podinskog izolatora u prostoru Govze i Džafer potoka uslovljava kretanje većeg dijela vode sa ovog područja u pravcu Neretve. Razgraničenju pripadajućih voda doprinijelo je i testiranje ponora u okolini Štirinskog jezera, gdje je utvrđena veza sa vrelima u dolini Neretve (Klištica). Površina omeđenog sliva Gornje Neretve do profila „Entitetska granica“ iznosi oko 500km2 i srednjeg protoka Qsr=15m3/s. Dosadašnjim radom u geološkim istraživanjima unutar ovog područja sagledane su u globalu osnovne karakteristike i izvršeno je generalno razgraničenje slivnog područja. U okviru izdvojenog sliva Gornje Neretve do entitetske granice, u njegovom sjeveroistočnom dijelu (širi prostor Kalinovik – Obalj) je situiran istovremeno i prostor zajedničkog sliva vrela Krupac i Gornje Neretve. Razlozi za izdvajanje su kako slijedi. Bojenjem ponora u vodotoku Tatinac utvrnena je podzemna vodna veza sa vrelom Krupac. Tatinac i Vrhovinska rijeka se ulivaju u Jezericu čije je slivno područje u cijelosti u okviru orografskog sliva G. Neretve. Znači da poniruće vode sa Tatinca, a na sadašnjem nivou poznavanja problema moguće je i iz nekih drugih vodotoka, podzemno gravitiraju ka Krupcu. Vrelo Krupac se odlikuje velikom i relativno ujednačenom izdašnošću od, prema raspoloživnim podacima, Q=5-20 m3/s. Činjenica je da orografski sliv Krupca iznosi samo oko 0,75 km2. U uslovima zasićenja karsnog podzemlja, uspostavlja se i površinska cirkulacija u Tatincu i vode se preko Jezerice ulijevaju u Neretvu uzvodno od Krupca. Na osnovu izloženog, uz uvažavanje raspoloživih hidrogeoloških elemenata, ocjenjuje se da se iz orjentaciono naznačenog zajedničkog sliva vode usmjeravaju u dvije zone: preko

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 30

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu ponora podzemno ka Krupcu i površinskim vodotocima, kada se uspostavi tečenje, uzvodno od Krupca u Neretvu.

Seizmološke karakteristike opštine Kalinovik

Slično drugim dijelovima Dinarida, dosadašnja geološka istraživanja su pokazala da su i ovdje osnovne forme nastale tokom kontinuirane tektogeneze srednje Alpske epohe. Procesi ubiranja i rasjedanja počeli su u laramijskoj fazi i trajali su do kraja oligocena, tako da se ovo područje karakteriše prisustvom rasjednih struktura I i II reda. Prema dosadašnjim istraživanjima, kao i satelitskim snimcima, glavni rasjedi I reda su (nalaze se većim dijelom izvan karte sliva do profila Glavatičevo): - Bjelašnica-Pridvorci dužine 44 km - Galjevo (Konjic)-Studenčica (Prozor) 24 km, sjeverozapadni dio ovog rasjeda, ka Prozoru, je bio seizmički aktivan - Pačarak-Javorak (Ostrožac) dužine oko 12 km - Glogošnica-Grabovčići dužine 16 km, seizmički aktivan, - Kašići-Potoci dužine oko 22 km - Pridvorci (Nevesinje)-Bukovica dužine 17 km seizmički aktivan, - Bratač (Nevesinje)-Humčani dužine 18 km, seizmički aktivan, - Krekovi-Živanjski Do čiji je južni dio seizmički aktivan. Navedeni rasjedi nisu u okviru sliva rijeke Neretve do entitetske granice. Najbliži rasjed Krekovi – Živanjski do udaljen je od profila Nedavići – Ulog 8 km u smjeru SZ. U posmatranom vremenskom periodu od 1901 do 1987 registrovani su slijedeći zemljotresi: - 11.06.1062, M =6,0 Io=VIII° MCS, h=18,7 km sa epicentrom na JZ padinama Treskavice. Zemljotres se manifestovao na užem području Glavatičeva sa VII° MCS. - 3.11.1979, M=5,0, Io=VIII° MCS, h=14 km, čiji je epicentar bio u Nevesinju. - 05.05.1980, M=4,4 Io=VI° MCS, neodređene dubine hipocentra, je najbliži epicentar lokaciji brane. Osnovni stepen seizmičnosti I max = 7,50° MCS Prema podacima o seizmičnosti terena, zemljotres iz 1962. godine, sa epicentrom na Treskavici, pored oštećenja na objektima prouzrokovao je i odrone kod sela Brda, u kanjonu Vrhovine, kod Oblja i na velikoj okuci Neretve ispod masiva Treskavac. Procjenjeno je da se u Neretvu obrušilo oko 2000m3 krečnjačkih blokova. Isti se i danas jasno vide u koritu rijeke. Blokovi dostižu 2-3m u prečniku. Dejstvom riječne erozije postepeno dobijaju i zaobljene oblike. Prema seizmološkoj karti SFRJ, 1987, lokacija se nalazi u području sa maksimalnim očekivanim intenzitetom zemljotresa 7°MSK-64 skale i vjerovatnoćom pojave 63% za povratni period od 500 godina.

Geomorfološke karakteristike opštine Nevesinje

Geološki sastav Nevesinjskog polja i masiva koji ga okružuju je vrlo složen i neujednačen. Na relativno malom prostoru ovdje se susreću sedimenti razne starosti i različitog sastava. Osnovnu i najrasprostranjeniju masu užeg i šireg područja čine krečnjaci, krečnjačko-

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 31

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu dolomitne i dolomitne formacije razne starosti. Opšta karakteristika ovih geoloških formacija je veliko učešće kalcijum karbonata, najčešće 99% do 99,5%.

Inžinjersko-geološke karakteristike opštine Nevesinje

Najveći dio prostora opštine Nevesinje izrađen je od karbonata i klastita. Opšta karakteristika ovoga kompleksa je da se odlikuje velikom tektonskom polomljenošću, povoljnim i postojanim fizičko-mehaničkim svojstvima i izrazitom vodopropusnošću. Manje morfološke cjeline kao što su Nevesinjsko polje građene su od tvorevina u čiji sastav ulaze ilovače, pijesak sa krečnjačkom i dolomitnom drobinom.Ovi prostori predstavljaju pogodne površine za prostorno i urbano planiranje zbog povoljnih geo-morfoloških karakteristika, dobre nosivosti terena, mogućnosti zahvata vode iz različitih izdanaka za potrebe vodosnabdijevanja i vrlo povoljne stabilnosti terena.

Pedološke karakteristike opštine Nevesinje

Pedološka obrada prostora opštine Nevesinje treba da se obavlja u cilju ostvarivanja ravnoteže između razvoja društva i onoga što priroda može dati. Pored vode i vazduha i zemljište ima veliki značaj za životnu sredinu. Cjelokupno područje je omeđeno visokim planinama, tako da je rastresiti i trošni supstrat, najčešće erozivnim i drugim procesima, snošen i taložen u podnožjima ovih planina. Više od jedne trećine svih površina ovog područja sačinjavaju smeđa zemljišta sa krečnim konglomeratima i pijeskom lakšeg mehaničkog sastava, visoke vodopropusnosti, kisele i slabo kisele reakcije i osrednjeg sadržaja humusa. Na ovoj vrsti zemljišta zasnovan je pretežan dio postojećih oranica i livada čija poljoprivredna vrijednost zavisi od primjene agrotehnike. Radi se o potencijalno pogodnim zemljištima za uzgoj ratarskih i krmnih kultura i voća.

Mineralne sirovine opštine Nevesinje

Na području opštine Nevesinje nalazi se jedan dio boksitnih terena jugoistočne Hercegovine. Ležišta boksita su otkrivena na terenima Mukinjice, Udrežnja i Varde, a prostiru se južno od Nevesinja, na udaljenosti od 4 do 15 km. U pogledu stepena oruđenosti, naročito je interesantno područje Udrežnja. Na području Nevesinjskog polja, javlja se ugljenisana serija debljine oko 1,2 m. Ugalj nije dobrog kvaliteta, te se stoga i ne eksploatiše. Prisutne su i gline koje se mogu eksploatisati i poslužiti za proizvodnju cigle i crijepa. U sjevernom dijelu Nevesinjskog polja ima dolomitnog i kvarcnog pijeska, koji se može eksploatisati. Područje opštine Nevesinje obiluje kvalitetnim građevinskim kamenom različitog oblika i debljine pogodan za eksploataciju na cjelokupnom prostoru opštine.

Hidrogeološke karakteristike opštine Nevesinje

Pošto cijelo područje Nevesinjskog polja ima kraški karakter te je dosta oskudno sa površinskim vodenim tokovima, naročito u ljetnim mjesecima. Najveći vodotok je Zalomka, koja se u zapadnom dijelu polja u predjelu Biorada gubi u Ponoru. U sjevernom dijelu polja iznad Nevesinja, nalazi se vještačko jezero stvoreno izdradnjom brane koja

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 32

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

reguliše oticanje voda u ponor Ždrijelo. Inače na mnogo mjesta u polju i njegovoj periferiji, u kišnom periodu javljaju se vrela i povremeni vodotoci čije vode poniru. Iako je ovo područje bogato padavinama nepovoljan raspored padavina i s tim u vezi oticanja voda u toku godine, uslovljava da u periodu godine kada je voda najpotrebnija nje praktično nema ni u količinama koje bi obezbijedile najosnovnije potrebe. U okviru projekta ''Višenamjensko korištenje voda Gornjih horizonata'' planirano je zadržavanje vode u akumulacijama i njeno usmjeravanje na energetsko iskorišćavanje i navodnjavanje. Na području opštine Nevesinje pojedine trase dalekovoda prolaze pored rijeke Zalomke.

2.1.6. Podaci o izvorištu vodosnabdijevanja (udaljenost, kapacitet, ugroženost, zone sanitarne zaštite) i podaci o osnovnim hidrološkim karakteristikama

Na području na kome će se izvoditi radovi na izgradnji dalekovoda ne postoje izvorišta koja se koriste u svrhu vodosnabdjevanja. Okolna naselja se snabdijevaju vodom uzvodno od HE Ulog. Značajnija vrela su skoncentrisana na izvorišnom dijelu rijeke Neretve, tj. tridesetak kilometara uzvodno od HE. Nizvodno od profila Nedavić nailazi se na zonu kraških vrela od kojih je najznačajnije vrelo Krupac. Rijeka Neretva nastaje u području Čemerna i Vučeva od više manjih izvora i tokova. Od svog izvora pa duž toka Neretva prima veliki broj pritoka. Najznačajnije desne pritoke su Bistrica, Igoštica, Grebenac i Klištica a lijeve Jezernica i Likač. Iznad Uloga se nalazi jezero iz koga ističe Jezernica. Jezero je najvjerovatnije glečersko, s obzirom na njegov oblik i nadmorsku visinu.

Opština Nevesinje, odnosno njen opštinski centar i prigradska naselja vodom se snabdijevaju putem autonomnog vodovodnog sistema. Vodovodnim sistemom je obuhvaćen opštinski centar i najbliža prigradska naselja sa ukupno 10.000 stanovnika. Sa vodovodnog sistema vodom se obezbjeđuje i industrija, koja nema zasebnog vodozahvata. Osnovno izvorište kojim se obezbjeđuje voda za ovaj sistem je akumulacija ''Alagovac'', udaljena oko 5 km od centra potrošnje. Akumulacija je formirana izgradnjom nasute brane, čija je građevinska visina 19 m, a širina u kruni brane 190m. Radovi na izgradnji brane i akumulacije izvedeni su u periodu 1962-1964 godine. Ukupna zapremina akumulacije iznosi 2.500.000 m3, a korisna zapremina (koja se može koristiti za vodosnabdijevanje) je 1.000.000 m3. Osnovni problem ovog izvorišta vezan je za kvalitet vode. Sa jedne strane radi se o dosta plitkoj i razvučenoj akumulaciji što pospješuje eutrofikaciju, a sa druge strane što nisu provedene nikakve mjere zaštite, premda se akumulacija nalazi uz poljoprivredne površine koje se intezivno obrađuju.

Naručioc je dostavio Rješenje o saglasnosti na trasu priključng DV 2x110 kV HE "Ulog" na DV 110 kV Gacko-Nevesinje od strane J.K.P. "Gradina" Kalinovik, broj 02-34/11 od 28.08.2011. godine, u kojem je posebno napomenuto da prilikom izvođenja radova na području M.Z. Ulog u predijelu naselja Mahale treba obratiti pažnju da ne dođe do

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 33

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu oštećenja vodovodne i kanalizacione mreže, kao i Rješenje o saglasnosti na navedenu trasu J.P. "Vodovod" A.D. Nevesinje, broj 02-18-9/11 od 30.08.2011. godine gdje je navedeno da predmetni objekat ne ugrožava vodovodnu i kanalizacionu mrežu jer na navedenoj trasi ista ne postoji.

Ministarstvo poljoprivrede. šumarstva i vodoprivrede je Rješenjem broj 12.07.337-298/11 od 30.08.2011. god. dalo vodoprivredne smijernice-uslove za izradu UT uslova i lokacijskih uslova za izgradnu predmetnog dalekovoda, kao i Rješenje o vodoprivrednoj saglasnosti na trasu izgradnje broj 12.07.337-297/11 od 31.08.2011. god.

2.1.7. Prikaz klimatskih karakteristika sa odgovarajućim meteorološkim pokazateljima

Opština Kalinovik zahvata dijelove planinskih masiva Treskavice, Lelije i Zelengore sa gornjim tokom rijeke Neretve i njezinim pritokama. Glavni karakter većem dijelu područja daje Treskavica koja se postepeno spušta sa sjeverozapada na jugoistok, Na većem dijelu ovog područja je pretežno kontinuirana klima sa dugom i oštrom zimom, kratkim i toplim ljetom. Srednja godišnja temperatura je 9,6 stepeni. Prema tome na području opštine Kalinovik imamo pretežno kontinentalno-visinsku klimu i malu zonu mediteranske klime. Klimatski uslovi u najvećoj mjeri uslovljeni složenim fizičko-geografskim karakteristikama slivnog područja odnosno gornjeg toka rijeke Neretve.

Slika br. 4: karta gornjeg sliva Neretve

Geografski položaj i složeni reljef opštine Kalinovik uslovljavaju da se na relativno kratkom rastojanju smjenjuju različiti tipovi klime. Zbog blizine Jadranskog mora i

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 34

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

otvorenosti doline Neretve prema jugu, uticaj mediteranske klime se osjeća i na posmatranom području. Međutim, zbog planina koje se dižu neposredno uz obalu mora, dostižući visinu i preko 2000 m, dolazi do relativno brzog iščezavanja uticaja Jadranskog mora sa povećanjem nadmorske visine, pa se gornji sliv Neretve odlikuje umjereno kontinentalnom klimom, dok su okolni viši planinski dijelovi iznad 1000 metara nadmorske visine, pod uticajem subplaninske klime.

- Temperaturne karakteristike gornjeg sliva Neretve Analiza srednjih mjesečnih temperatura vazduha pokazuje da je temperaturni režim sliva Neretve pod jakim uticajem Jadranskog mora. Temperaturne karakteristike na lokalitetu na kome su planirani hidroenergetski objekti, kao i duž rječne doline, pokazuju da se ta oblast nalazi u prelaznoj zoni izmenu mediteranskog I kontinentalnog temperaturnog režima sa prosječnom godišnjom temperaturom vazduha od 9.0 oC do 10.0 oC, godišnjim kolebanjem temperature od 17.4 oC i amplitudom apsolutnih ekstremnih temperatura vazduha od 57.8 oC.

Tabele br. 1: temperaturne karakteristike gornjeg sliva Neretve za period 1961-1990 a) Srednja mjesečna temperatura (oC) srednja Stanica I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII godišnja

Kalinovik -1.8 -0.7 2.4 6.4 11.4 14.6 16.5 16.6 13.0 8.4 4.2 0.5 7.6

Ulog 0.4 2.2 4,7 7.9 12.9 16.2 17.8 16.9 13.3 9.0 4.7 1.1 8.9

b) Apsolutna maksimalna temperatura vazduha (oC) najviša Stanica I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII izmjerena

Kalinovik 12.8 15.1 21.6 24 28.8 28.8 35.1 34.9 32.5 25.1 20.8 15.5 35.1

Ulog 13.0 21.0 25.0 26.8 30.8 31.0 33.4 35.8 29.0 26.6 21.0 16.0 35.8

v) Apsolutna minimalna temperatura vazduha (oC) najniža Stanica I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII izmjerena - - - - - Kalinovik -9.2 -3.9 0.2 3.3 2 -3.4 -5 -26.8 26.8 21.1 18.2 18.8 18.1 - - - - - Ulog -4.8 -2.2 3.0 4.8 3.6 -6.2 21.6 18.2 15.6 -2.6 17.8 22.0 -22.0

Prosječna godišnja temperatura od 7-8 oC sjevernih i sjeveroistočnih dijelova gornjeg sliva Neretve, zbog specifičnog položaja okolnih Dinarskih visokoplaninskih vijenaca i otvorenosti u pravcu sjevera, je posljedica čestih prodora polarnog vazduha koji dospijeva iz sjevernih širina Atlantskog okeana, srednje i sjeveroistočne Evrope i Sibira. Izraženo godišnje kolebanje temperature vazduha od 18.4 oC, kao i visoka amplituda apsolutnih ekstremnih temperatura vazduha od 61.9 oC za Kalinovik, odražava dominantan uticaj

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 35

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

fizičkogeografskih i lokalnih uslova reljefa na formiranje umjerenokontinentalnog režima klime na tom području. Zime su na razmatranom području prilično hladne sa prosječnim temperaturama u opsegu do minus 0.6 oC, dok srednja ljetna temperatura iznosi svega 15.9 oC. Jeseni, sa prosječnom temperaturom od 8.5 oC, su toplije od proljeća, koji imaju prosječnu temperaturu od 6.7 oC, što je posljedica maritimnog uticaja na podneblje ovog područja. Temperaturni ekstremi su izraženiji u kotlinama nego na većim nadmorskim visinama, što je posljedica učestalije pojave prizemnih temperaturnih inverzija. Velika učestalost dana sa mrazom (minimalna temperatura manja od 0.0 oC,), dana sa jakim mrazom (dani sa minimalnom dnevnom temperaturom vazduha nižom od minus 10 oC) i ledenih dana (dani sa maksimalnom temperaturom vazduha ispod 0 oC) predstavlja takone značajnu karakteristiku klime ovog područja.

- Režim padavina U pogledu karakteristika režima padavina, područje gornjeg sliva Neretve se nalazi na granici zone prelaza iz maritimnog u kontinentalni pluviometrijski režim. Raspodjela padavina u toku godine pokazuje da se na većem dijelu analiziranog područja maksimalne vrijednosti srednjih mjesečnih količina padavina javljaju u toku jeseni i zime, a minimalne u toku ljetnjih mjeseci, što je odlika maritimnog pluviometrijskog režima.

Tabela br. 2 srednje mjesečne i godišnje sume padavina za period 1961-1990 uku- Stanica I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII pno Čemerno 169.2 155.0 162.6 158.1 135.0 115.4 67.5 85.7 124.6 197.2 257.5 261.9 1889.8 Gacko 169.4 160.5 151.6 131.1 116.3 96.1 52.6 73.3 128.0 188.4 229.0 212.9 1709.1

Kalinovik 87.5 79.7 82.2 98.2 97.5 101.8 72.5 74.6 95.0 127.6 152.3 141.3 1210.0

Ulog 111,2 114,8 96,8 121,4 150,2 148,1 113,0 102,8 132,9 138,1 172,4 154,7 1556.0

Prostorni raspored godišnjih suma padavina na posmatranoj lokaciji ukazuje da ovo područje u toku godine prima znatnu količinu vodenog taloga, i to u prosjeku oko 1600 mm. Režim padavina analiziranog područja karakteriše relativno veliki broj dana sa padavinama u toku godine. U Kalinoviku, koji ima znatno manju količinu padavina od Uloga, registrovano je 156, a u Ulogu 127 dana sa padavinama. Snijeg se na ovom području javlja uglavnom od novembra do aprila, a u višim predjelima iznad 500 m nadmorske visine, od oktobra do maja mjeseca. Srednji godišnji broj dana sa snijegom za Ulog iznosi 26, dok je u Kalinoviku u toku godine u prosjeku registrovano 38 dana sa snijegom. Srednji broj dana sa snježnim pokrivačem na analiziranom području se kreće u opsegu od 18 dana u Ulogu do 79 dana u Kalinoviku.

- Vjetar Strujanja vazdušnih masa uslovljena su raspodjelom vazdušnog pritiska, ali složeni lokalni topografski uslovi mogu bitno uticati na modifikaciju pravaca i brzina vjetra. Tako je uticaj planinskih vijenaca koji okružuju dolinu rijeke Neretve dominantan kada je u pitanju režim vjetra na razmatranom području. Preovlađujući vjetrovi su iz pravca sjevera i juga, a što je posljedica uticaj planina koje kanališu vjetar u navedenim pravcima. Učestalost tišina je

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 36

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

veoma izražena i one od ukupnog broja slučajeva pojave vjetra u toku godine učestvuju sa preko 50 %. Takvi uslovi tihog vremena pogoduju obrazovanju i dugom zadržavanju magli koje su karakteristične za ovo područje.

- Vlažnost vazduha Srednje mjesečne vrijednosti napona vodene pare (Tabela br. 2a.) prate godišnji hod temperature vazduha, pri čemu se najniže vrijednosti od 4.9 mbar javljaju u januaru, dok se maksimum od 13.4 mbar javlja u julu. Srednja godišnja relativna vlažnost vazduha iznosi 81% u Ulogu i 79% na području Kalinovika. U periodu od oktobra do marta mjeseca relativna vlažnost vazduha je viša od srednje godišnje, usljed nižih temperatura vazduha i relativno velike učestalosti pojave magle. U analiziranom dijelu toka Neretve, najveća vrijednost relativne vlažnosti vazduha javlja se u periodu novembar-januar i iznosi oko 85%, dok se najmanja vrijednost javlja najčešće u toku ljeta i kreće se od 72-75% (Tabela br. 2b).

Tabela br. 3: srednje mjesečne i godišnje vrijednosti vlažnosti vazduha za period 1961- 1990

a) Srednji napon vodene pare (mbar) srednja Stanica I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII godišnja

Kalinovik 4.9 5.2 6.1 7.4 10.0 12.3 13.4 13.3 11.5 9.1 7.3 5.7 8.9

b) Relativna vlažnost vazduha (%) srednja Stanica I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII godišnja

Kalinovik 85 84 81 76 74 75 72 72 77 80 84 86 79

Ulog 85 85 86 81 79 79 77 76 79 81 8385 81

- Pojava magle Pored uticaja na termički režim, režim padavina i režim vjetra, lokalni topografski uslovi doprinose i pojavi magle. U kotlinama i dubokim dolinama zimi se javljaju temperaturne inverzije (pojave rasta temperature vazduha sa povećanjem nadmorske visine), koje ponekad mogu biti veoma intenzivne i dugog trajanja, što ima za posljedicu pojavu velikog broja dana sa maglama. Tako je u okolini Uloga broj dana sa maglom 31, dok je u kotlinama planinskih vijenaca, koji okružuju dolinu Neretve, taj broj znatno veći. Osim reljefa, i rijeke povećanjem vlažnosti vazduha utiču na obrazovanje i zadržavanje magle u rječnim dolinama.

- Klimatske karakteristike opštine Nevesinje

Prostor opštine Nevesinje se nalazi pod uticajem srednjoevropske kontinentalne klime sa sjevera i mediteranske klime sa juga. Ispletenost ovih klimatskih uticaja, kao i raznovrsnost reljefa, daju ovom području obilježja planinske klime. Za ovaj tip klime u prosjeku su karakteristične hladnije zime. Najhladniji mjesec u toku godine je januar sa prosječnom

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 37

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

temperaturom od -2oC, a najtopliji juli, odnosno avgust sa prosječnom temperaturom od 18oC. Jesen je toplija od proljeća.

Tabela br. 4: srednje mjesečne temperature

Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII oC -2 0 2 8 12 14 18 18 14 8 4 0

Tabela br. 5: srednja količina padavina po mjesecima

Mjesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ml 200 200 150 125 100 80 60 50 150 200 200 200

Znatno učešće u godišnjoj količini padavina ima snijeg, koji je redovna pojava u toku hladnijed dijela godine. Učešće snijega u ukupnoj količini padavina iznosi 30-40%. Broj dana sa snijegom u prosjeku iznosi 30 dana, dok srednja maksimalna visina sniježnog pokrivača iznosi oko 40 cm. Navedeni parametri su promjenjivi, u zavisnosti od nadmorske visine. Srednja godišnja vlažnost vazduha dosta je umjerena i iznosi 75%. Srednja godišnja oblačnost je oko 52%.

Posmatrano u cjelini klima opštine Nevesinje je relativno povoljna, sa umjerenom vlažnošću i temperaturama i sa znatnim osunčanjem.

2.1.8. Opis flore i faune, prirodnih dobara posebne vrijednosti (zaštićenih) rijetkih i ugroženih biljnih i životinjskih vrsta i njihovih staništa i vegetacije

Opština Kalinovik

Raznovrsni i kontrastni ekološki elementi područja opštine Kalinovik doveli su do razvoja vrijednog i interesantnog florističkog diverziteta. Konstatovan je značajan diverzitet biljnih vrsta i rodova odjeljka Pteridophyta i Spermatophyta. U analizi diverziteta flore utvrđeno je prisustvo 423 vrste i 287 rodova iz odjeljka papratnjača i sjemenjača. U okviru odjeljka Pteridophyta utvrneno je šest porodica, devet rodova i 13 vrsta. Gymnospermae obuhvataju jednu porodicu, jedan rod i dvije vrste. Najveći broj porodica, rodova i vrsta svrstan je u klasu Dicotyledones, koja obuhvata 65 porodica, 235 rodova i 356 vrsta. Klasa Monocotyledones obuhvata 10 porodica, 42 roda i 52 vrste. U odjeljku sjemenjača (Spermatophyta) najviši stepen diverziteta je izražen u klasi dikotiledona zatim monokotiledona, dok je najmanji stepen taksonomskog diverziteta zabilježen kod Gimnospermae. Od porodica najizraženiji specijski diverzitet imaju: glavočike (Asteraceae), usnatice (Lamiaceae), trave (Gramineae), leptirnjače (Fabaceae), štitarice (Apiaceae), ruže (Rosaceae), i kupušnjače (Brassicaceae). Znatan broj porodica je predstavljen jednim rodom i jednom vrstom.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 38

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Odjeljak sjemenjača (Spermatophyta) je najbrojniji po broju taksona. Obuhvata najraznovrsnije i najznačajnije biljne takse. Flora učestvuje u izgradnji značajnog broja biljnih zajednica na različitim staništima, od pukotina stijena, točila, kserofilnih livada i kserotermnih lišćarskih šuma, mezotermnih šuma kitnjaka, preko mezotermnih brdskih šuma bukve do šibljaka higrofilnih šuma bijele i krte vrbe. Kao pratilac vrsta primarnih i sekundarnih ekosistema, javljaju se tercijarne vrste, koje indiciraju ruderalne zajednice ugaženih i nitrofilnih staništa, te suvih i vlažnih smetljišta. Značajno je pomenuti prisustvo endemičnih vrsta biljaka u obuhvatu analiziranog prostora. To su: Cerastium dinaricum, javlja se na siparu i rastrošenim stijenama, karakteristična vrsta sveze Thlaspeion rotundifolii Br.Bl., endemična vrsta Balkanskog poluostrva sa centrom rasprostranjenja na Dinaridima, Cerastium grandiflorum, endem jugoistočnih Dinarida, Dianthus liburnicus Bartl., nalazi se u kserotermnim prorjenenim krškim šumama i šumarcima reda Qurcetalia pubescentis i na rubovima šuma, šumskim čistinama i progalama u vegetaciji suvih pašnjaka reda Scorzonero-Chrysopo-gonetalia, Silene retzdorffiana (K.Maly)Walters, endem Dinarida, Helleborus multifidus Vis., ulazi u sastav zajednica reda Qurcetalia pubescentis, endem Dinarida, Corydalis ochroleuca ssp leiosperma Koch, endem Apeninskog i Balkanskog poluostrva, Alyssum moellendorffianum Ascherson ex G.Beck, ima važnu ulogu u pionirskoj vegetaciji na ogoljelim dolomitima, gdje je karakteristična vrsta asocijacije Alyssetum moelendorffiani H. Riter, uzvodno dolinom Neretve dopire do Orlovog nokta i Glavatičeva, stenoendem bivše Jugoslavije, Vincetoxicum huteri Vis. & Ascherson javlja se u zoni termofilnih šuma i šikara reda Qurcetalia pubescentis, endem Balkanskog poluostrva, Onosma stellulata Waldst. & Kit. endem Dinarida, Micromeria thymifolia (Scop.) Fritsch, biljka dubokih klisura i pukotina raspucalih pretežno krečnjačkih stijena, nalazimo je u slivu Neretve, element je ilirske flore sa disjunkcijom u sjevernoj Manarskoj, Euphrasia dinarica (G.Beck) Murb., endem južnog dijela Bosne i Hercegovine i južne Italije, Melanpyrum trichocalycinum Vandas, endem centralnih Dinarida sa staništem u prorjenenim krškim šumama i šumarcima reda Qurcetalia pubescentis, Micromeria croatica (Perss.) Schott naseljava pukotine krečnjačkih i dolomitnih stijena od montanog do subalpskog područja tj. 150–2.000 m.n.m. Karakteristična je vrsta sveze Micromerion croaticae, a zastupljena je u zajednicama reda Amphoicarpetalia Lakušić na srednjim i jugoistočnim Dinaridima, Campanula hercegovina Degen & Fiala je endem Dinarida sa staništem u pukotinama okomitih krečnjačkih stijena na planinama oko rijeke Neretve, od dna kanjona do 2.000m n.v. na Čvrsnici planini, Petteria ramentacea (Sieber) Presl je ilirsko balkanski element druge. Sa ovog područja na CITES – listi II, odnosno listi vrsta koje intenzivnom trgovinom mogu postati ugrožene na prirodnim staništima, to su rodovi: Galanthus, Dactylorhiza, Orchis, Cyclamen. Vrste su dekorativne i predstavljaju predmet trgovine. Zabranjena je trgovina sa jedinkama sa prirodnih staništa, jedino je dozvoljena trgovina sjemenom, polenom i jedinkama dobijenim u rasadnicima i kulturama. Tim vrstama prijeti opasnost da iščeznu zbog dekorativne i ljekovite vrijednosti.

Vegetacija Istorijski razvoj i različitost djelovanja ekoloških faktora uslovili su pojavu različitih zajednica šireg ekološkog raspona: od zajednica stjenjaka i sipara preko kserotermnih i

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 39

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

mezotermnih, do higrofilnih zajednica. U uslovima umjereno-kontinentalne klime sa znatnim uticajem submediteranske (dolinom Neretve). Na raspored vegetacijskih jedinica presudan uticaj imaju orografsko-edafske prilike i djelovanje čovjeka. Najkserotermnije šumske zajednice su rasprostranjene na kanjonskim stranama i izrazito strmim padinama okrenutim toplijim ekspozicijama: to su fitocenoze sveze kserotermnih lišćarskih šuma crnog i bijelog graba (Ostryo-Carpinion orientalis Fuk.) i sveze kontinentalnih kserotermnih šuma (Orno-Ostryon Fuk.). Radi se o fitocenozi bijelog graba (Carpinetum orientalis Auct.), i fitocenozi crnog graba i crnog jasena (Orno – Ostryetum). Na jako strmim krečnjačkim padinama toplijih strana razvijena je asocijacija Carpinetum orientalis. Sveza mezotermnih i polukserotermnih zajednica sveze kontinentalnih šuma kitnjaka i cera (Quercion petraeae - cerris Lak. et Jov. 1980) pripada redu Quercetalia pubescentis, a pred-stavljena je brdskim šumama kitnjaka i cera (Quercetum petraeae - cerris Jov.), brdskim šumama kitnjaka (Quercetum montanum illyricum Stef.) i šumama kitnjaka i jesenje šašike/ Seslerio autumnalis-Quercetum petraeae Pold./ na krednom lišu. Najmezofilniji položaji su pod brdskim bukovim zajednicama (Seslerio autumnalis Fagetum M. Wraber), razvijenim na krečnjacima i na krednom flišu. Te šume su na vegetacijskoj karti 1:25.000 naznačene kao sekundarne bukove šume u pojasu šuma bukve i jele (Abieti-Fagetum dinaricum Treg,). Vjerovatno su ovo nekad bile zajednice bukve i jele u kojim je jela davno isječena. Ustvari, riječ je o varijanti nekadašnjih primorskih šuma bukve i jele. Nizvodno od Uloga, sa lijeve i desne obale Neretve, pa sve do kanjonskog dijela, na aluvijalnom nanosu u priobalnom pojasu, gdje postoji stalno vlaženje razvijeni su šibljaci sa rakitom i sivom vrbom / Saponario-Salicetum purpuraeae , Salicetum incanae Jov. 1965./ koje pripadaju svezi Salicion elaeagni Aich. Ovi šibljaci su razvijeni i na adama. U obuhvatu istraživanog prostora zabilježena je zajednica rakite i sapunjače Saponario - Salicetum purpureae Tx. 1950 koja se javlja na zemljištima bogatim pijeskom i ljunkom. Od posebno važnog značaja je vegetacija u kanjonu Neretve ispod Orlog grada i kod Nedavića, gdje je razvijena vegetacija u pukotinama karbonatnih stijena i na strmim padinama, koja doseže i do obala rijeke Neretve. Ta vegetacija pripada klasi ASPLENIETEA RUPESTRIS Br.– Bl. 1934. Ispod Velje strane do same obale Neretve proteže se sipar, na kojem se razvija specifična flora i vegetacija, klase THLASPETEA ROTUNDIFOLIA Br. – Bl. 1947, reda Arabidetalia flavescentis Lakušić 1968, sa rijetkim hazmofitskim,endemičnim i reliktnim vrstama. U dolini Neretve javlja se i vegetacija nitrofilnih staništa klase CHENOPODI-ETEA Br. – Bl. 51, reda ONOPORDETALIA Br. – Bl. et Tx. 43., iz sveze Arction koja obuhvata vegetaciju ruderalnih staništa zastupljene su nitrofilne zajednice Leonuro-Ballotetum nigrae Slavnić 52, Tussilaginetum Oberd. 49, Urticetum dioicae Lakušić et al 74, Sambuc etum ebuli Fefoldy. Od ruderalnih zajednica prisutne su i zajednice ugaženih staništa klase PLANTAGINETEA MAIORIS Tx. et Prsg. 50 i reda PLANTAGINETALIA MAIORIS Tx. 50 te sveze Agropyro-Rumicion Nordh. 40 u okviru kojih su razvijene zajednice Lolio- Plantaginetummajoris i Agropyretum repentis Lakušić et al., 75., a u okviru iste klase i reda, a sveze Polygonion avicularis, zajednice: Polygonetum avicularis Lakušić 72., Poetum annue. Vegetacija vlažnih staništa je obuhvaćena klasom BIDENTETEA TRIPARTITI Tx. ohm. et Prsg. 50 i redom BIDENTETETALIA TRIPARTITI, gdje se u okviru sveze Bidentiton tripartiti na tom terenu, u dolini Neretve razvija zajednica Polygono-Bidentetum tripartiti

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 40

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

W. Koch 26. Klasa ARTEMISIETEA Lohm., et Prsg. 50, red ARTEMISIETALIA Lakušić et al. 75 obuhvata vegetaciju suvih smetljišta, sa zajednicom Tanaceto-Artemisisetum Br. – Bl. (21) 47., sveze Artemision absinthii.

Faunistički region, u kome se nalazi rijeka Neretva pripada zogeografskom području Paleartik, tačnije radi se o zogeografskom području evropskog kontinenta. Neke karakteristične vrste kopnenih kičmenjaka ovog regiona predstavljaju organizmi organizacionog tipa Chordata. U vodenoj sredini rijeke Neretve prisutni su organizmi iz životnih zajednica fito i zoo bentos, kao i nektonski organizmi koji imaju dobro razvijene organe za kretanje kroz vodu. Rijeka Neretva, na području Uloga teče dolinom - Borač, a dalje do Konjica dolinom Župa. Fizičko-hemijski sastav vode rijeke Neretve na području Uloga ukazuje na vrlo dobar kvalitet (I-II klasa kvaliteta) - Urađeno na osnovu Uredbe o klasifikaciji voda I kategorizaciji vodotoka Sl.gl. RS, br. 42/01.

Ihtiofauna (naselje riba) Akvatični ekosistem na ovom području čini Neretva, koja je centralna rijeka voda Jadranskog sliva u Bosni i Hercegovini. Radi se u gornjem, uzvodnom toku rijeke smještenom u prirodnim karakteristikama kompleksnog ekosistema Ulog. Kompleksni ekosistem podrazumjeva riječni (akvatični) i terestrični ekosistem, kao i ekosistem biosfere. U svim tipovima ekosistema zastupljene su specifične životne zajednice. Ihtiofanu (naselje riba) rijeke Neretve, u ovom dijelu toka čine 4 vrste riba; potočna pastrmka (Salmo trutta m. fario), brkica (Barbus meridionalis petenyi), pijor ili gagica (Phoxinus phoxinus) i peš (Cottus gobio). Sve vrste riba predstavljaju biotske indikatore voda boljeg kvaliteta i prema ihtiofaunističkoj regionalnosti pripadaju gornje-salmonidnom regionu. Dominantna vrsta je potočna pastrmka (Salmo trutta m. fario). Ova vrsta ima i sportsko-ribolovnu vrijednost.

Bentos (organizmi riječnog dna) Bentos predstavlja životnu zajednicu organizama dna i dijeli se na fitobentos (biljni organizmi dna) i na zoobentos (životinjski organizmi dna). Organizme fitobentosa ćine jedinke is sistematskih kategorija Cyanobacteria, Bacillariophyta, Xanthophyta i Clorophyta. Saprobni index varira, od vrijednosti 1,61-1,74. Među organizmima zoobentosa dominantni su insekti (INSECTA), koji u ukupno broju ispitivane mješovite populacije organizama dna učestvuju sa 81,99 %. U sastavcu zoobentosa, u manjem broju zastupljeni su rakovi (CRUSTACEA), pijavice (HIRUDINEA), puž (GASTROPODA) i još neke jedinke, koje su sporadično zastupljene u zajednici organizama dna rijeke Neretve u gornjem dijelu toka. Organizmi planktonskih zajednica vrlo su malobrojni ili ih uopšte nema u riječnim tokovima, a ova životna zajednica više je karakteristična za jezerski tip ekosistema i u narednom periodu, formiranjem HE Ulog i plankton će činiti jednu od akvatičnih zajednica.

Divljač i ptice Diverzitet se može posmatrati kao raznovrsnost živog svijeta, a raznovrsnost divljači napodručju opštine Kalinovik je izražena. Ekosistem opštine Kalinovik pripada Palearktičkoj oblasti (Palearktik I –Evropsko), srednjem-južnoevropskom planinskom

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 41

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

biogeografskom regionu u kome je izraženo prisustvo pojedinih vrsta divljači različitih sistematskih kategorija. Među njima su značajnije vrste evropski zec (Lepus europaeus), lisica (Vulpes vulpes), vuk (Canis lupus), mrki medvjed (Ursus arctos), divlja svinja (Sus scrofa), srna (Capreolus capreolus), divlja patka (Anas platyrhychos), jastreb (Accipiter gentilis), mišar (Buteo buteo), suri orao (Aquila chrysaetos), jarebica (Perdix perdis), prepelica (Coturnix coturnix ) itd.

Opština Nevesinje

Trasa dalekovoda u dijelu opštine Nevesinje je planirana tako da će zahvatiti kraške terene, nisku šumu, šikare, borovu šumu, goleti, livade, voćnjake i oranice. Budući da se područje Hercegovine prostire od mora do visokih planina, shodno promjeni nadmorske visine smjenjuju se različiti pojasevi šume. Neki hercegovački pejzaži izgledaju kao pustinja krša tokom zime ili ljetne suše kad se prirodna vegetacija potpuno umiri. Hercegovina ima i neke endemične biljne vrste. Od značajnih sredozemnih vrsta izdvajamo šipak. Njegovi crveni cvjetovi i plodovi prava su atrakcija. Srednjeevropskom flornom elementu pripada tilovina, bukva, hrast i bršljan. Evroazijski florni element je obični bor. Atraktivni cvjetovi kadulje, zanovijeti, vriska i drače predstavljaju pravu atrakciju sa svojim cvijetom karakterističnim za hercegovačka brda. Osim autohtone prirode i vegetacije, postoje i biljne kulture koje je čovjek donio svojom rukom i uz pomoć plodne podloge i podneblja stvorio je od njih pravu rijetkost. Poznati hercegovački duvan (Nacotinum tabacum) po svojoj kvaliteti spada među najbolje

Stanje biodiverziteta Na tlima opštine Nevesinje mogu se izdvojiti biljne zajednice tipa: mahovina sa vrstama Hipnum sp., Tortella tortuosa, Minium undulatum i slično, sa prosječnom pokrovnošću od 1,5 %. Slijedeća biljna zajednica su trave sa najvažnijim predstavnicima: Bromus erectus, Nardus stricta, Potentila aurea, Poa bulbosa, Festuca ovina, Festuca rubra, Briza media, Arnica montana, Cynosurus cristatus, Agrostis vulgaris Antoxantum odoratum i sl., zastupljene u procentu od oko 20–28%. Treća biljna zajednica su uglavnom divlje forme leguminoza: Ononis spinoza, Genista sagitalis, Vicia craca, Trifolium patens, Trifolium repens i Onobrichis vulgaris sa zastupljenošću od 10-15 %. Najbrojnija grupa su zeljaste biljne vrste sa najznačajnijim predstavnicima: Plantago media, Taraxacum officinale, Thymus serphilum, Salvia pratensis, Sangvisorba minor, Plantago lanceolata, Potentila opaca, Centaurea jacea, Ranunculus acer, Ran. bulbosa, Veronica spicata, Ajuga reptans, Primula columnae, Pimpinela saxifraga, Stachys recta, Brunela vulgaris,Veronica hamaedris, Salvia verticilata i dr. U asocijacijskom tipu pokrovnosti ova grupa čini oko 50- 65%. Značajno je reći da ove biljne vrste dok su mlade, imaju sposobnost regeneracije i predstavljaju važan izvor hrane za ispašu stoke, te je očuvanje zdravog i čistog izvora hrane u periodu njenog korištenja vrlo važno. U močvarnijim i ekstremno kiselijim sredinama (uz obale i ušća rijeka i potoka) zastupljene su slijedeće biljne vrste: Carex verna, Eqisetum palustris, Eqisetum arvense, Carex montana, Luzula campestris, prisutne u malom procentu.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 42

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Stanje faune beskičmenjaka Karstna područja Balkanskog poluostrva svojom specifičnom i visokoendemičnom faunom predstavljaju svojevrsni fenomen svjetskih razmjera koji pobuđuje posebnu pažnju stručnjaka i naučne javnosti već početkom XX vijeka. Na žalost, naše ukupno poznavanje faune ovih prostora još uvijek nije mnogo daleko odmaklo od prvobitnih rezultata pionira istraživača sa početka XX vijeka. Stoga pojedina balkanska karstna područja nepotpuno ispitanog diverziteta zahtijevaju posebnu pažnju prije pokretanja bilo koje ljudske aktivnosti koja bi mogla ugroziti njenu faunu. Posebno mjesto svojim diverzitetom faune na Balkanskim prostorima zauzimaju širi prostori istočne Hercegovine. Uprkos nepostojanju kontinuiranih i sistematičnih istraživanja, već na dosadašnjem nivou poznavanja, bogatstvom podzemne faune ovaj je prostor na prvom mjestu u svijetu. Podzemna fauna istočne Hercegovine, pa i opštine Nevesinje, obiluje stenoendemitima koji su često pretstavljeni sa izuzetno malobrojnim populacijama koje su najčešće vezane samo za jedan pećinski sistem. Kao relikti faune davnih vremena opstali su u konstantnim fizičko hemijskim uslovima podzemnih prostora i kao neadaptibilni vrlo su osjetljivi i na najmanje promjene u staništu. Stoga se ovom elementu faune mora pokloniti posebna pažnja, evidentiranjem eventualnih i primjenom najstrožih vidova zaštite staništa. Sastav podzemne faune na prostorima istočne Hercegovine ima izrazit regionalni karakter. Šire područje opštine Nevesinje, iako malo istraženo, pokazuje značajne osobenosti i razlike u odnosu na podzemnu faunu susjednih područja, sa izvjesnim brojem stenoendemčnih vrsta. I u pogledu epigejske faune prostori su izuzetno interesantni sa raznovrsnim faunističkim elementima ukomponovani geografskim položajem, raznovrsnošću biotopa i istorijskim faktorom. Fauna je vrlo kompleksna sa prisutnim južno-dinarskim, dinarskim, zapadno balkanskim, i balkanskim endemitima, oromediteranskim elementima, sa juga prodrlih euro-mediteranskih elemenata a sa sjevera elemenata karpato-balkanske, srednje-evropske i euro-sibirske faune. Na ovom prostoru su zastupljene slijedeće grupe zglavkara (Arthropoda): Orthoptera, Carabidae, Formicidae, Opiliones i Isopoda. Sve ove grupe uključuju vrste različite osjetljivosti na promjene u staništu i različitih ekoloških zahtjeva pa su kao kompleks dobar reprezent stanja ukupne faune Arthropoda (dominantne grupe beskičmenjaka) na datom terenu. Na ovom prostoru i njegovoj neposrednoj okolini postoje biospeleološki objekti u kojima je zastupljena troglobiontna fauna.

Stanje herpetofaune Svaki ekosistem predstavlja kompleksnu cjelinu u kojoj postoji jasan poredak i jasna uloga svakog njegovog člana. Remećenje na bilo koji način dovodi do promjena na svim nivoima. Kao značajni članovi zajednica u okviru ekosistama javljaju se predstavnici vodozemaca i gmizavaca. Njihov značaj ogleda se u činjenici da su oni važne karike u lancima ishrane, kako predatorskim tako i parazitskim. Predstavnici herpetofaune predstavljaju plijen mnogih grabljivica, čime utiču na njihovu brojnost, ali i sami su predatori koji utiču na kvantitativni i kvalitativni sastav vrsta kojim se hrane. Njihov značaj se ogleda i u činjenici da su oni važni prelazni, pomoćni ili definitivni domaćini značajnog broja parazitskih vrsta. Čovjek svojim djelovanjem može izazvati promjenu staništa ovih vrsta životinja i time izazvati promjenu njihove brojnosti ili čak potpuni nestanak.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 43

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Najvažniji prirodni resursi u opštini Nevesinje su:

1. poljoprivredno zemljište 2. šumski kompleksi 3. rudni resursi (boksit) 4. građevinski kamen, pijesak i glina 5. hidroenergetski potencijal 6. turistički potencijal

Poljoprivredno zemljište zauzima najznačajnije mjesto među prirodnim potencijalima za razvoj opštine. Zbog klimatskih uslova i režima padavina poljoprivredno zemljište treba iskorišćavati u proizvodnji tradicionalnih poljoprivrednih i stočarskih proizvoda, koji imaju dugogodišnju tradiciju. Na bazi toga je u prethodnom periodu težište bilo na ekstezivnom stočarstvu, naročito ovčarstvu, a sa instalisanjem kapaciteta za preradu mlijeka u posljednje vrijeme sve je više zainteresovanih za uzgoj rasnih krava. Šumski komleksi četinara i lišćara su značajno prirodno bogatstvo opštine Nevesinje. Šume zauzimaju oko 37.615 ha površine opštine. Od rudnih bogatstava tu su znatne zalihe boksita, koje su najinteresantnije na prostoru. U opštini Nevesinje na više lokaliteta postoje značajna nalazišta građevinskog kamena. Prisutne su isto tako i gline koje mogu dobro poslužiti za proizvodnju cigle i crijepa. Hidroenergetski potencijal je jedan od bitnih prirodnih resursa ne samo opštine Nevesinje, nego cijelog područja Istočne Hercegovine. Voda je ovdje značajan resurs, ali zbog njenog neuređenog režima na ovom prostoru oduvijek se vodila borba za vodu i protiv vode. Turistički položaj opštine Nevesinje je vrlo povoljan. Pogodnosti za razvoj ove grane privrede proizilaze iz geomorfoloških karakteristika prostora, bogatog biljnog i životinjskog svijeta i prorodnih i istorijskih zanimljivosti. Na prvom mjestu je eko-turizam, planinski, ruralni, sportski i drugi vidovi turizma.

Šume i šumsko zemljište su jedan od ključnih i nezaobilaznih faktora u planiranju strateškog interesa za opštinu Nevesinje. Obim, struktura i kvalitet poslova određuje se Šumsko-privrednom osnovom kao osnovnim planskim dokumentom za gazdovanje i upravljanje šumama i šumskim zemljištem na Šumsko-privrednom području ''Nevesinjskom''. ŠPO je dugoročni (desetogodišnji) planski dokument koji još sadrži i ciljna opredjeljenja te smjernice i dinamiku unapređenja i proširenja šumskog fonda.

Osnovni pokazatelji

1. Površina šuma i šumskog zemljišta

a) društveni sektor

Visoke šume sa prirodnom obnovom 8.601 ha. Visoke degradirane šume 753 ha. Šumske kulture 1.761 ha.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 44

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Izdanačke šume 16.377 ha. Površine podesne za pošuimlj. i 9.027 ha. gazdovanje Površine nepodesne za pošumlj.i 6.421 ha. gazdovanje Uzurpacije 281 ha. Krš 16.449 ha. U K U P N O: 43.224 ha. b) Privatni sektor

- izdanačke šume 6.000 ha.

Drvna zaliha (totalna) drvna masa Visoke šume sa prirodnom 2.341.200 m3 obnovom Visoke degradirane šume 144.300 m3 Šumske kulture 263.800 m3 Izdanačke šume 1.114.900 m3 Šume nepodesne za gazdovanje 181.100 m3

Prirast godišnji (sveukupna drvna masa) Visoke šume sa prirodnom 51.400 m3 obnovom Visoke degradirane šume 2.600 m3 Šumske kulture 16.000 m3 Izdanačke šume 41,300 m3 Šume nepodesne za gazdovanje 5.400 m3

Etat (sveukupna drvna masa-)Godišnji plan sječe: Četinari 11.150 m3 Lišćari 67.740 m3 U K U P N O: 78,890 m3

2. Sortimentni napad

a) četinari

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 45

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

1. šume sa prirodnom obnovom

Trupci I/III 3.457 m3 TT stubovi 293 m3 Rudno 616 m3 Celulozno 893 m3

2. kulture

Trupci I/III 350 m3 TT stubovi 179 m3 Rudno 1.152 m3 Celulozno 555 m3 b) lišćari

1. Šume sa prirodnom obnovom

Trupci I/III 4.500 m3 Celulozno 7.064 m2 Ogrevno 10.490 m3

2. Visoke degradirane šume

Trupci I/III 450 m3 Celulozno 1.034 m3 Ogrevno 1.836 m3

3. Izdanačke šume

Celulozno drvo 13.144 m3 Ogrevno drvo 9.756 m3

Pregled stanja, povoršine šuma, sveukupne drvne mase, prirasta, etata i sortimentnog napada prikazan je kao baza prirodnih resursa za razvoj drvoprerađivačkih kapaciteta,

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 46

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

mehaničke i finalne prerade drveta s obzirom da će u toku gradnje dalekovoda doći do sječe jednog dijela šume.

Životinjski svijet je donekle uslovljen biljnim svijetom, jer pojedine životinje (biljojedi) su nastanjeni u biljnim staništima. Od životinja najviše ima divljih svinja, zečeva zatim različitih glodara i insekata, a u planinskom dijelu vukova i lisica. Na područje Hercegovine takođe su nastanjenjni planinski sokolovi.

2.1.9. Pregled osnovnih karakteristika pejzaža

Trasa dalekovoda se prostire na teritorijama Opština Kalinovik i Nevesinje. Složene geološke, geomorfološke, zemljišne, vegetacijske i klimatske karakteristike uslovile su stvaranje veoma živopisnog pejzaža na cijelom toku Neretve. Smještena u planinskom masivu, između planina Treskavice, Zelengore, Lebršnika, Lelije i Prenja, sa visoravnima i visovima do 2.000 metara nadmorske visine, Neretva prolazi kroz dolinske, klisurasto- kanjonske i kanjonske predjele. Opština Kalinovik: Lokaciju karakterišu formiranje doline Neretve sa blažim dolinskim stranama i površinama livada, pašnjaka i obala obraslih šibljacima, što stvara sliku pitomosti gotovo ravničarskih rijeka. U tom dijelu pritiču joj sa lijeve strane bistre i živopisne pritoke Jezernica i Likač. Idući ka sjeveru, formirala se klisurasto-kanjonska dolina sa tipičnim kraškim reljefom. Gotovo cijelim sjevernim dijelom obuhvata mikrolokacije Neretva gradi klisuru, a na pojedinim lokalitetima pravi kanjon, sa duboko usječenim dolinama i stranama gotovo vertikalnim. Na sjevernoj granici obuhvata dolinske strane se izdižu i do 300 metara iznad Neretve. Posebnu ambijentalnu cjelinu čini naselje Ulog. Objekat dalekovod je projektovan na način da se maksimalno uklapa u okolni teren. Odgovarajuće smještanje dalekovoda u određenom području podrazumijeva poštovanje kulturoloških i lokalnih kriterijuma, kriterijuma zaštite prirode i sposobnost predviđanja budućih događaja u području razmatranja kao posljedicu novog elementa u prostoru. Opština Nevesinje pripada Istočnoj Hecegovini. Na kraškoj terasi, u uslovima ljutog hercegovačkog krša, pod uticajem planinske klime smještena su kraška polja gornje istočne Hercegovine. Polja su okružena visokim dinarskim planinama (Bjelašnica, Zelengora, Crvanj i Velež), što uslovljava njihovu geomorfološku i ekološku unikatnost. Diverzitet klime, geomorfoloških fenomena i tipova zemljišta, djelovao je kao ekološki faktor u nastanku bogatog i raznovrsnog biljnog i životinjskog svijeta. Prepoznatljivu dimenziju pejzažima ovih polja daju i ekosistemi obradivih površina (nadaleko poznati krompir, raž, jecam, heljda). Tradicionalno stočarstvo i proizvodnja cijelog spektra domaćih sireva, te zdrava, hladna i pitka voda, čine izvanredne osnove za razvoj ekološkog i otvorenog turizma.

2.1.10. Pregled prirodnih dobara posebnih vrijednosti, nepokretnih kulturnih dobara

Sa stanovišta prirodnih potencijala, ovo područje ima dobre uslove za razvoj. To su, osim nalazišta uglja, poljoprivredno zemljište, stočni fond i šume tj. šumsko zemljište.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 47

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Za izgradnju predmetnog dalekovoda biće potrebno izvršiti sječu šume na površini od 15 ha i oko 3 ha voćnjaka. Što se tiče opštine Kalinovik, predmetni dalekovod prolazi u blizini nekoliko kulturno- istorijskih spomenika, kojima ova opština obiluje, o čemu će biti više riječi u poglavlju: Podaci o drugim zaštićenim područjima, područjima predviđenim za naučna istraživanja, o arheološkim nalazištima i posebno osjetljivim područjima. Od ruda, u Nevesinju utvrđena su nalazišta boksita i uglja čija ekonomska valorizacija nije utvrđena. Nevesinje pruža velike mogućnosti u proizvodnji žitarica, voća, povrća i mesa i konkuriše kao sredina na širem području za proizvodnju zdrave hrane. Područje na kome se vrši organska proizvodnja se nalazi na području Nevesinjskog polja a obuhvata sljedeća sela: Postoljani, Borovčići, Donja Bijenja, Zaborani, Krekovi, Zovi Do, Pridvorci, Kljuna, Presjeka, Luka, Zijemlje. Na području opštine Nevesinje do 1991.godine Zavod za zaštitu spomenika kulture, prirodnih znamenitosti i rijetkosti BiH registrovao je, odnosno zaštitio tri nepokretna spomenika kulture, i to: Crkva Vasnesenja Presvete Bogorodice u Biogradu, stepen zaštite II; Sahat kula u Nevesinju, stepen zaštite II;Stari grad Stražić u Zovom Dolu, stepen zaštite II. Na nivou države BiH Aneksom VIII, Opšteg okvirnog sporazuma za mir u BiH (Dejtonski sporazum), formirana je Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika koja je najveću nekropolu stećaka (452 stećka) na lokalitetu Kalufi u selu Krekovi, zaseok Mijatovci ocijenila i uvrstila u I kategoriju kulturno-istorijskih spomenika. Ustanovljen je veliki broj nepokretnih spomenika kulture, i to: 39 lokaliteta iz praistorijskog doba, 31 lokalitet iz rimskog doba, 8 nalazišta iz srednjeg vijeka, 111 nekropola stećaka, 10 spomenika iz turskog perioda, 3 urbane istorijske cjeline i 30 spomenika i spomen obilježja iz NOR-a iz socijalističke revolucije. Konzervacija-rekonstrukcija, odnosno sanacija, nepokretnih spomenika kulture, je samo djelimično izvršena. Istorijski kontinuitet prisustva čovjeka na ovim prostorima može se pratiti od najstarijih istorijskoh epoha, pa do danas, preko koje se čuva i dokazuje identitet i istorijsko trajanje jednog naroda i njegove kulture. Nažalost Nevesinjsko polje je samo djelimično arheološki ispitano, pisani izvori i literatura su vrlo oskudni. To su i razlozi što su kulturno-istorijski spomenici opštine, iako brojni, slabo naučno verifikovani, obrađeni i zaštićeni, a time i slabo iskorišteni u turističke svrhe.

2.1.11. Podaci o naseljenosti, koncentraciji stanovništva i demografskim karakteristikama u odnosu na objekte i aktivnosti

Opština Kalinovik ima površinu od 685 km² i imala je 1991. godine 4.667 stanovnika, odnosno oko 6,5 po kvadratnom kilometru. Stanovništo se u potrazi za zapošljenjem iseljavalo, najčešće u Sarajevo. Demografski razvoj opštine Kalinovik pratio se u periodu 1971-2004.god. Posljednji popis stanovništva za cijeli entitet RS rađen je 1991. te su podaci za period poslije rezultat

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 48

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

projekcija izrađenih od strane Republičkog zavoda za statistiku Republike Srpske. Od obilježja se analizirao samo broj stanovnika. Na nivou opštine primjetan je trend smanjenja broja stanovnika, i to u periodu 1971.– 1991. godine sa 9 458 na 6 597, odnosno po stopi od 3,6 ‰. U periodu 1991.–2004. godine trend se nastavio i smanjio za 1 930 stanovnika. Prema kvalifikacijama Vlade Republike Srpske, opština Kalinovik je svrstana u izrazito nerazvijena područja. Nevesinje je grad i opština u Republici Srpskoj (Bosna i Hercegovina). Prostire se na površini od 1040 km2 i jedna je od najvećih opština po površini u RS. Prvi put se spominje kao župa u 12. vijeku, a kao grad u 14. vijeku. Ime su mu dali stari Rimljani, a znači sniježno polje-pustinja. Grad ima burnu i bogatu istoriju i poznat je kao istorijsko mjesto. Opština Nevesinje je brdsko-planinski reon sa prosječnom nadmorskom visinom od 860 metara, a karakteriše je veliko kraško polje ukupne površine 18 hiljada hektara. Po posljednjem službenom popisu stanovništva iz 1991. godine, opština Nevesinje imala je 14 448 stanovnika, raspoređenih u 57 naselja.

2.1.12. Podaci o postojećim poslovnim, stambenim i objektima infrastrukture, uključujući i saobraćajnice

U široj zoni HE Ulog, odakle kreće predmetni dalekovod, nalaze se dva sela Ljusići i Nedavići. Dalje priključni 2x110 kV dalekovod HE Ulog prolazi u blizini sela Zabutina, Mahala i Bukve, i naselja Ulog, prema opštini Nevesinje. Sela se mogu podvesti pod poljoprivredna naselja sa definisanim centrom Ulogom i Kalinovikom. Kako je riječ o izrazito nerazvijenom području, veći dio prostora je pokriven šumama, ili je u pitanju poljoprivredno i vodno zemljište (trasa dalekovoda od Ljusića do Mahale prati tok rijeke Neretve). Infrastruktura na prostoru je nerazvijena, zapuštena i devastirana. Od objekata saobraćajne infrastrukture prisutan je regionalni put R 433 Nevesinje – Kalinovik, kao i ogranci makadamskih puteva. Regionalni put ima kolovoz širine oko 5,5m, sa asfaltnim kolovoznim zastorom i urednom horizontalnom i vertikalnom saobraćajnom signalizacijom. U samom naselju Ulog nalazi se most kojim regionalni put premošćuje rijeku Neretvu u samom naseljenom mjestu Ulog. Na području opštine Nevesinje nalaze se slijedeći putevi: 1. Magistralni put M.6.1.granica Federacije–Crni kuk /granica sa Gackom/dužine 38 km. 2. Regionalni put R-435 Zaborani – Trusina /granica sa opštinom Berkovići/ dužine 57 km 3. Regionalni put R-433 Klanci – Morine dužine 20 km 4. Lokalni i nekategorisani putevi u dužini od 246,50 km.

Priljučni dalekovod DV 2x110 kV imaće početnu tačku kod HE "Ulog", te će se pružati paralelno sa regionalnim putem R-433 koji će presjecati na sedam lokaliteta (km 19+130, km 29+610, km 30+600, km 32+310, km 37+280, km 38+035, km 38+660)

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 49

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Za ovu trasu puta saglasnost su dali: Javno preduzeće "Putevi Republike Srpske" (Rješenje broj 03-345-4172/11 od 22.09.2011. god.), Opštinska administrativna služba Opštine Kalinovik (broj: 04-344-32/11 od 26.07.2011. god.) i Odjeljenje za prostorno uređenje i stambeno-komunalne poslove Opštine Nevesinje (broj 06-36-56/11 od 29.07.2011. god.).

Slika br. 4: trasa dalekovoda

Kao što je već napisano u tački "2.1.1. Opis lokacije i područja mogućeg uticaja projekta na životnu sredinu", trasa budućeg priključnog dalekovoda 2x110 kV HE Ulog na DV 110 kV Gacko - Nevesinje Ulaz – Izlaz polazi sa portalnog stuba u postrojenju HE Ulog. Od portalnog stuba trasa se pruža u dužini od 50 m do ugaone tačke 1 (u daljnjem tekstu UT).

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 50

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Od UT1 trasa se nastavlja pod uglom od 180o i pruža se preko brdovitog šumom obraslog terena u dužini od oko 2600 m do UT2. Trasa će na ovom dijelu biti pristupačna po završetku izgradnje pristupnih i lokalnih puteva u sklopu izgradnje HE Ulog. Od UT2 trasa se lomi u lijevo pod uglom od 215o i pruža se preko brdovitog šumom obraslog terena u dužini od oko 5890 m do UT 3. Na ovom dijelu trasa se će biti pristupačna po završetku izgradnje pristupnih i lokalnih puteva u sklopu izgradnje HE Ulog, te sa makadamskog puta Kifino Selo - Ulog. i manjeg broja kolskih puteva. Na dionici između UT2 i UT3 prolazi pored naselja Mahala i šireg područje mjesta Ulog. Od UT3 trasa se lomi u desno pod uglom od 205o i pruža se preko brdovitog šumom obraslog terena i penje na planinski masiv Morine u dužini od oko 4030 m do UT4. Trasa je pristupačna sa makadamskog puta Kifino Selo - Ulog i manjeg broja kolskih puteva. Trasa se ukršta sa manjim brojem NN vodova. Od UT4 trasa se lomi u lijevo pod uglom od 195o i pruža se visoravnim planinskim terenom do UT 5 u dužini od oko 7520 m. Na ovom dijelu trasa je u potpunosti pristupačna sa makadamskog puta Kifino Selo - Ulog. Od UT5 trasa se lomi u lijevo odnosno desno prema UT 13 odnosno UT 14 na DV 110 kV Gacko – Nevesinje u dužini od oko 380 m do UT 13 odnosno oko 280 m do UT 14 koje su krajnje tačke priključnog dalekovoda. Duž trase dalekovoda nema drugih većih industrijskih objekata. Pojedini dijelovi trase dalekovoda prolaze kroz ili pokraj seoskih područja koja su djelimično naseljena i nisu ugrožena.

2.1.13. Podaci o drugim zaštićenim područjima, područjima predviđenim za naučna istraživanja, o arheološkim nalazištima i posebno osjetljivim područjima

Područje opštine Kalinovik obiluje kulturno-istorijskim naslijeđem. Pored nekoliko arheoloških lokaliteta prolazi i predmetni dalekovod. Na području Morine na području opštine Nevesinje, preko kojeg prolazi dalekovod, nalaze se četiri arheološka lokaliteta: Djevojačko groblje (praistorijski tumulusi i srednjovjekovna nekropola mramorova koja broji 9 spomenika), Jakomir (srednjovjekovna nekropola mramorova koja broji 35 spomenika sa ukrasima), Svatovsko groblje (srednjovjekovna nekropola mramorova koja broji 59 spomenika sa ukrasima) i Morine (praistorijski tumulusi i srednjovjekovna nekropola mramorova koja broji 2 spomenika sa ukrasima). Na području Krekovi, opštona Kalinovik, nalaze se dva arheološka lokaliteta: iznad zaseoka Mijatovci (srednjovjekovna nekropola mramorova koja broji 427 spomenika sa ukrasima, najveća nekroploa u BiH) i Rajkov kamen (srednjovjekovna nekropola mramorova koja broji 2 spomenika). Na lokalitetu Kifino selo imaju tri arheolška lokaliteta: Drenovik (rimsko naselje, na većoj površini se nalaze ostaci rimskih crijepova, opeke, grobova), Pravoslavna crkva uz koju se nalazi 124 spomenika srednjovjekovnih mramorova sa ukrasima i Gradac (ostaci rimske utvrde na uzvišenju Drenovik). Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog naslijeđa, u svom mišljenju broj 07/1.20,30/625-576/11 od 16.09.2011. godine je obavezala izvođača radova:

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 51

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

- izvrši geodetsko snimanje arheoloških lokaliteta koji se nalaze u pojasu širine 2 km od planirane trase dalekovoda, i u skladu sa tim usaglasi trasu dalekovoda sa zonama i mjerama zaštite koje će propisati Zavod; - ukoliko u toku izvođenja radova naiđu na arheološki lokalitet za koji se pretopstavlja da ima status kulturnog dobra, o tome obavijesti Zavod i preduzme sve mjere kako se kulturno dobro ne bi oštetilo do dolaska ovalšćenog lica (član 82. Zakona o kulturnim dobrima); - ukoliko u toku zvođenja radova naiđu na prirodno dobro koje je geološko- paleontološkog ili minerološko-petrografskog porijekla, a za koje se pretpostavlja da ima svojstvo spomenika prirode, obavijesti Zavod i da se preduzmu sve mjere kako se prirodno dobro ne bi oštetilo do dolaska ovlašćenog Lica (član 47. Zakona o zaštiti prirode); - prilikom izvođenja radova poštuju propisane granice trase projekta; - za sve druge aktivnosti koje nisu predmet ovog zahtjeva podnese nov zahtjev za izdavanje stručnog mišljenja. Predviđenom trasom dalekovoda svi zahjevi Republičkog zavoda za zaštitu kulturno- istorijskog i prirodnog naslijeđa su ispoštovani. Trasa koja je data u prilogu je usaglašena sa uslovima iz stručnog mišljenja koji je Zavod izradio (trasa je izmijenjena i usklađena sa tim mišljenjem). Skica trase je data u prilogu Dopunjene Studije. Na skici je vidljivo da je trasa pomjerena i zaobilazi pomenute stećke Svatovsko i Djevojačko groblje.

2.2. Prikaz i ocjena postojećeg stanja životne sredine koja bi mogla biti izložena značajnim uticajima projekta, uključujući podatke o njenom postojećem opterećivanju

2.2.1. Identifikovani izvori emisija

Opština Kalinovik spada u izrazito nerazvijene opštine. Na trasi prolaska priključnog dalekovoda nema značajnih izvora emisije. Čak su i emisije uslijed saobraćaja zanemarljive jer najprometnijim regionalnim putem R 433 prema Nevesinju prođe ispod 3000 vozila/dan. Takođe dio trase koji prolazi kroz opštinu Nevesinje se nalazi van industrijskih zona. U dosadašnjem periodu nisu vršena kontinuirana godišnja ili dugogodišnja mjerenja u pogledu utvrđivanja stanja kvaliteta vazduha, buke, fizičko hemijskog sastava rijeke Neretve, praćenja hidroloških i meteroloških parametara na lokalitetu kojim će se pružati trasa priključnog dalekovoda. Predmetno područje s ekološkog aspekta predstavlja neopterećeno područje velikog ekološkog kapaciteta. Na predmetnom području ne postoje izgrađeni industrijski, poslovni kao ni stambeni objekti koji bi eventualno predstavljali moguće ekološko opterećenje predmetnog prostora. Okosnica prostora je rijeka Neretva koja je takonđe, antropogeno neopterećena. Na gotovo cijeloj analiziranoj površini zastupljene su postojeće šume. Analizirano područje je vrlo rijetko naseljeno. U naseljima uz trasu dalekovoda

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 52

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu stanovništvo se uglavnom bavi poljoprivredom i stočarstvom u okviru svojih domaćinstava, dok mali broj svakodnevno putuje na radna mjesta u Kalinovik ili Nevesinje.

2.2.2. Stepen zagađenosti vazduha osnovnim i specifičnim zagađujućim materijama

Dobar kvalitet vazduha je preduslov za zdravlje i dobrobit ljudi i ekosistema. Zagađeni vazduh utiče na različite načine na zdravlje ljudi, ekosisteme i materijale. Atmosfera može djelovati kao sredstvo transporta zagađujućih materija do udaljenih lokacija, i drugih medija (kopno i voda). Zagađenje vazduha na urbanom nivou predstavlja izvor brojnih problema: zdravstvenih rizika uglavnom povezanih sa inhalacijom gasova i čestica, ubrzanom deterioracijom građevina, oštećenjima istorijskih spomenika i oštećenjima vegetacije unutar i u blizini gradova. Za pravilno rješavanje ovog problema neophodno je identifikovati karakteristike kvaliteta urbanog vazduha, izvore zagađenja, i utvrditi koncentracije koje mogu imati negativne posljedice po okolinu. Pojava i učestalost povećane koncentracije zagađujućih materija u atmosferi prvenstveno zavisi od veličine i distribucije izvora emisije, od lokalne topografije (npr. ravan teren, dolina) i lokalnih klimatskih uslova (npr. prosječna brzina vjetra, pojava temperaturnih inverzija). Emisija predstavlja zagađenje štetnim supstancama iz izvora štetnim česticama i štetnim gasovima. Najčešći gasovi koji zagađuju vazduh su: sumpordioksid (SO2), ugljendioksid (SO2), azotni oksidi (NOx), sumporvodonik (H2S) i dr. Posljedica nepotpunog sagorijevanja je nastanak veće količine dima, koji sa nastalim oksidima sumpora u prisustvu magle stvaraju „smog“.

U periodu od 10.11.-11.11.2009. god. ovlaštena firma "Projekt" Banja Luka, je izvršila mjerenje kvaliteta vazduha na lokaciji gdje će se graditi HE "Ulog". Mjerene su koncentracije slijedećih polutanata: SO2, NO2, CO, O3 i ULČ, U zaključku je napisano: "Od izmjerenih vrijednosti može se konstatovati da su se sve vrijednosti kretale znatno ispod dozvoljene granične vrijednosti date Pravilnikom o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha (Sl. glasnik RS br. 39/05)". Mjerenje kvaliteta vazduha je izvršeno u mjestu Ulog koje se nalazi na trasi budućeg dalekovoda.

Metode i instrumenti - Stanica za mjerenje kvaliteta vazduha je automatska, kontejnerskog tipa. Unutar kontejnera smještena je oprema za analizu, prikupljanje i slanje podataka u centralnu jedinicu. Komunikacija između stanice za mjerenje kvaliteta vazduha i centralne jedinice uspostavlja se putem mobilne telefonije. Centralna jedinica opremljena je računarom i programskom podrškom koji omogućavaju obradu i prikaz podataka u skladu s zakonodavstvom Republike Srpske, BiH i zakonodavstvom EU. Prikaz opreme za mjerenje kvaliteta vazduha dat je u nastavku:

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 53

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Na predmetnoj lokaciji gdje će biti postavljena trasa priključnog dalekovoda ne postoje proizvodni objekti koji bi eventualno svojim aktivnostima imali uticaj na kvalitet vazduha. Dalekovod u toku korišćenja neće biti izvor emisija u vazduh osnovnim i specifičnim zagađujućim materijama jedino u toku izvođenja radova mogu se pojaviti veće količine prašine i štetnih gasova.

2.2.3. Nivo saobraćajne i industrijske buke

Prostiranje buke na otvorenom prostoru podrazumijeva širenje zvučnih talasa od mjesta izvora buke ka prijemniku kroz atmosferu. Pri tome dolazi do slabljenja usljed divergencije (rasipanja) zvučnih talasa, odnosno povećanja površine talasnog fronta na kome se raspodjeljuje ista količina zvučne energije. Nastajanje i rasprostiranje zvučnih talasa na otvorenom prostoru kao i slabljenje nivoa buke na mjestu prijema, usljed divergencije zvučnih talasa, zavisi od zvučnog izvora. Izvori buke koji se mogu sresti u životnoj sredini, mogu se modelirati korišćenjem dva osnovna tipa izvora buke: tačkastog izvora buke i linijskog izvora buke.

Početna tačka trase predmetnog dalekovoda se nalazi pored buduće HE "Ulog". Ovlaštena firma "Projekt" iz Banje Luke je 10-11.11.2009. god. izvršila snmanje buke na četiri mjesta na lokaciji buduće hidroelektrane. Prema Prema Pravilniku o dozvoljenim granicama intenziteta zvuka i šuma (Sl. list SR BiH, br. 46/89) izmjereni nivo buke u životnoj sredini je ispod graničnih vrijednosti propisanih Pravilnikom osim na mjernom mjestu M4. Ovo mjerno mjesto se nalazilo na mostu preko rijeke Neretve na putu koji vodi prema jedinom većem mjestu u okolinu, Ulog. Na povećani nivo buke prvenstveno utiče šum rijeke. Rijeka protiče kanjonom čije su obale veoma strme od kamenih površina, a koje višestruko reflektuju zvuk koji nastaje pri toku rijeke tako da je sam kanjon dosta reverberentan i bučan. Korito rijeke je sa dosta preprijeka koju čine stijene različite veličine, koje prouzrokuju određene padove vode (manji slapovi) te prepreke i padovi proizvode određen zvuk pri toku rijeke koji u ovom slučaju dobija na jačini zbog prirodnog oblika i grane

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 54

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

samog korita rijeke. Ovom prilikom je primjećeno da je frekvencija saobraćaja preko mosta veoma mala. Metode i instrumenti - Mjerenje intenziteta ukupnog petnaestominutnog ekvivalentnog nivoa buke, izvršeno je na definisanim mjernim mjestima (M1, M2, M3 i M4), a normiranje izvršeno u skladu sa Pravilnikom o dozvoljenim granicama intenziteta zvuka i šuma („Službeni list“ SR BiH br. 46/89). Nivo buke mjeren je instrumentom fonometar – prenosni analizator Tip 2250, proizvođač Bruel and Kjaer, u nastavku:

Prije početka i nakon svake obavljene serije mjerenja (četiri mjerna mjesta) nivoa buke, vrši se kalibracija mjernog uređaja pomoću Kalibratora (Proizvođač: Bruel&Kjaer – Danska, Tip: 4231, Fabrički broj: 2637561) i navedena oprema ispunjava sve Evropske standarde za izradu mape komunalne buke (RLS 90; RLM 2; SCHALL O3; ISO 9613).

Duž predviđene trase gdje se planira izgradnja dalekovoda ne postoje identifikovani izvori buke, ali sa početkom izvođenja radova na izgradnji dalekovoda postoji mogućnost da dođe do povećanja nivoa buke, uslijed rada mašina i mehanizacije koji će se koristiti pri izradi dalekovoda. Na predmetnoj lokaciji moraće se izvršiti mjerenja buke za vrijeme izvođenja radova na izgradnji dalekovoda kako bi se utvrdilo da li buka koja će nastajati pri radovima zadovoljava uslove propisane Pravilnikom o dozvoljenim granicama intenziteta zvuka i šuma (Sl. list SR BiH, br. 46/89) u pogledu maksimalno dozvoljenih vrijednosti.

2.2.4. Nivo jonizujućih i nejonizujućih zračenja

Na području lokaliteta duž trase gdje se planira izgradnja dalekovoda nisu identifikovani izvori jonizujućih i nejonizujućih zračenja.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 55

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Električna i magnetna polja vrlo niskih frekvencija se definišu kao polja frekvencija do 3 kHz. Iako se električna i magnetna polje ne mogu analizirati odvojeno, njihovo djelovanje je nezavisno. Naime, jačina električnog polja će zavisiti prije svega od naponskog nivoa, a na jačinu magnetnog polja presudan uticaj ima prenesena snaga tj. struja prenosa. Izvori ovih zračenja mogu biti svi elementi elektroenergetskog sistema u pogonu. Intezitet elektormagnetnih polja frekvencije 50 Hz znatno opada sa udaljavanjem od izvora zračenja. Iako postoji zabrinutost oko mogućih negativnih efekata električnih magnetnih polja na zdravlje, ne samo na visokonaponskim provodnicima električne energije i podstanicama nego i svakodnevnom upotrebom električne energije u domaćinstvima, ne postoje empirijski podaci o negativnim efektima izlaganja na tipičnim nivoima elektromagnetnih polja od dalekovoda i opreme. Elektromagnetna zračenja se dijele na jonizujuća i nejonizujuća. Po definiciji iz Zakon o zaštiti nejonizujućeg zračenja (Sl. gl. RS, br. 02/05) nejonizujuća zračenja jesu elektromagnetska polja koja imaju energiju fotona manju od 12,4 eV, a obuhvataju: - ultraljubičasto ili ultravioletno zračenje (talasne dužine 100-400 nm), - vidljivo zračenje (talasne dužine 400-780 nm), - infracrveno zračenje (talasne dužine 780 nm do 1 mm), - radio-frekvencijsko zračenje (frekvencije 10 kHz - 300 GHz), - elektromagnetska polja niskih frekvencija (frekvencija 0 – 10 kHz) i - lasersko zračenje. Izvori nejonizujućeg zračenja jeste uređaj, instalacija ili objekat koji emituje ili može da emituje nejonizujuće zračenje. Nejonizujuća zračenja obuhvataju i ultrazvuk ili zvuk čija je frekvencija veća od 20 kHz.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 56

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Slika br. 5: podjela spektra elektromagnetnog zračenja

Teoretska objašnjenja

Ako se posmatra tačkasti izvor naelektrisanja Q, za električno polje se može reći da opada sa kvadaratom razdaljine r od izvora:

1 Q E  4 r 2 Električno polje opisujemo silnicama kao na slici br. 2 . Primjer opisuje električne silnice negativnog nosioca naelektrisanja, pozitivan nosilac naelektrisanja imaće silnice u suprotnom smjeru.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 57

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Slika br. 6: silnice električnog polja tačkastog negativnog naelektrisanja

Kada je u pitanju magnetno polje, njegova jačina opada obrnuto proporcionalno udaljenosti od izvora. U slučaju dva provodnika jačina magnetnog polja opada sa kvadratom udaljenosti od provodnika kao i magnetno polje trofaznih sistema. Za složeni sistem trofaznih provodnika („složeni“ geometrijski raspored provodnika) polje se izračunava za svaki slučaj pojedinačno.

I 2Id B   B  2r r 2

Slika br. 7: magnetno polje jednog i dva provodnika

Polje između vodova prenosnog voda je intenzivno i najčešće se zatvara između njih. Magnetna polja koja nastaju od prenosnih provodnika zavise, kako vidimo iz prethodne formule od struje prenosa, odstojanja od provodnika i rastojanja između provodnika. Na slijedećoj slici prikazana je raspodjela magnetog polja u nekim karakterističnim situacijama.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 58

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Slika br. 8: raspodjela magnetnog polja za neke vrste dalekovoda

a jednožični provodnik, b trofazni niskonaponski vod c trofazni dvosistemski vod d trofazni dvosistemski vod sa transponovanim fazama

Jačina magnenog polja ovisi direktno od struje prenosa, tako da, zavisno o dnevnom dijagramu potrošnje, varira i jačina magnetnog polja. Problem dalekovoda, prenosnih linija i provodnika prikazano je na slici br. 8. Prikazana su tri provodnika sa raspodjelom električnog i magnetskog polja. Kružne linije oko provodnika (A) predstavljaju magnetno polje, dok linije koje se pružaju prema zemlji (B i C) predstavljaju električno polje. U bilo kojoj tački prostora polje može biti određeno superpozicijom polja svakog provodnika. Ako je npr. to trofazna linija onda su naponi i struje svakog provodnika fazno pomaknuti, te se rezultantno polje računa na osnovu vektorskih suma polja svakog od provodnika. U pojedinim tačkama vektori se sabiraju, što proizvodi relativno veliku jačinu polja. U nekim drugim tačkama rezultat sabiranja vektora može biti smanjena jačina polja. Na ovaj način polja provodnika mogu imati vrlo složenu prostornu distribuciju. Pored tih normalnih varijacija u jačini, električno polje ispod provodnika doživljava promjene zavisno o svojoj okolini.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 59

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Na slici br. 5 je prikazan fenomen koncentracije električnog polja iznad glave osobe koja se nalazi ispod provodnika. Zbog toga što električno polje ima tendenciju da završi na uzemljenom objektu odnosno da se usmjeri ka uzemljenom objektu, te zbog toga što je ljudsko tijelo provodljivo i u elektičnom smislu blizu potencijala Zemlje, električno polje se usmjerava ka ljudskoj glavi (B). Pojavljuju se i područja (C) sa oslabljenom jačinom električnog polja. Isti se fenomen događa sa bilo kojim objektom umetnutim u elektično polje vodiča, te se može vrlo precizno izmjeriti. U magnetnom polju se ne javljaju slični fenomeni, kada govorimo o ljudskom tijelu, jer je ono nemagnetično.

Slika br. 9: slika silnica električnog polja: čovjek ispod dalekovodnog voda

Uticaj elektromagnetnog polja na ljude

Do danas su izrađene brojne međunarodne studije o međusobnoj zavisnosti izlaganja elektromagnetnom polju i različitih oboljenja, često hroničnih oboljenja. Većina studija se bavi pitanjima povećanog rizika od oboljenja raka, posebno leukemije kod djece, kao posljedica dugotrajnog izlaganja elektromagnetnom polju. Osim ovoga, u zadnje vrijeme su sve brojnija istraživanja o djelovanju ovih polja na ćelijski sistem. Tako se ističe djelovanje na hormonski sistem, imunološki sistem, bioritam, smetnje u spavanju, trajne glavobolje te psihičke promjene.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 60

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

2.2.5. Kvalitet površinskih voda i ugroženost otpadnim vodama industrije, naselja i poljoprivredne proizvodnje

U užem području duž trase dalekovoda nema industrijskih niti drugih objekata koji bi mogli biti izvori otpadnih voda. Analizu kvaliteta vode rijeke Neretve je izvršila ovlaštena firma "Euro-inspekt" d.o.o., i tom prilikom je utvrđno da riijeka Neretva u svom gornjem toku pripada prvoj kategoriji vodotoka prema Zakonu o vodama (Sl. list FBiH 70/06). Metode i instrumenti – Uzorkovanje vode je izvršeno na rijeci Neretvi u mjestu Ulog dana 11.10.2009. godine, nakon čega su izvršene laboratorijske analize prema važećim standardima i to: - Mjerenje temperature JUSH.Z1.106:1970, - Ispitivanje i određivanje boje BAS ISO 7887:2002, - Određivanje mutnoće BAS ISO 7027:2002, - Određivanje pH BAS ISO 10 523:2002, - Određivanje permanganatnog indeksa BAS ISO 8467:2002, - Ukupni suvi ostatak na 105ºC EPA 160.3:1971, - Određivanje električne provodljivosti BAS EN 27888:2002, - Određivanje rastvorenog kiseonika – Elektrohemijska ispitna metoda BAS EN 25814:2002, - Određivanje željeza – Spekrometrijska metoda korištenjem 1,10-fenantrolina BAS ISO 6332:2000, - Određivanje suspendovanih materija po Imhoffu nakon pola sata EPA 160.5:1974, - Određivanje hemijske potrošnje kiseonika JUS ISO 6060:1994 kao i drugi standardi/metode za koje je ova institucija akreditovana. Cijelo područje Nevesinjskog polja ima kraški karakter te je dosta oskudno sa površinskim vodenim tokovima, naročito u ljetnim mjesecima. Najveći vodotok je Zalomka, koja se u zapadnom dijelu polja u predjelu Biorada gubi u Ponoru. Osnovni sistem odvođenja otpadnih voda u Nevesinju je separatni, što znači da se posebno odvodi oborinska voda, a posebno fekalna voda. Centar grada i šire gradsko područje imaju izgrađenu kanalizacionu mrežu, koja je spojena na glavni kanalizacioni kolektor kojim se upotrijebljene vode transportuju do ispod brane akumulacije ''Alagovac''. Ukupna dužina ovog kolektora iznosi oko 7.800 m, a izrađen je 70-tih godine prošlog vijeka.

2.2.6. Nivo podzemnih voda, pravci njihovog kretanja i njihov kvalitet

Nivo podzemnih voda na predmetnoj lokaciji nije stalan. Oscilira u funkciji padavina tj. nivoa vode u rijeci Neretvi. Hidrogeološka sredina sa različitom, ranije opisanom, poroznošću omogućava formiranje izdani podzemnih voda sa slobodnim nivoom. Sve izdani na predmetnoj lokaciji imaju slobodan nivo podzemnih voda. Erozioni bazis na predmetnoj lokaciji je rijeka Neretva tako da podzemne voda sa obe obale rijeke Neretve imaju smjer ka rijeci Neretvi.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 61

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Neposredno nizvodno od entitetske granice, na desnoj dolinskoj strani u bočnoj fosilnoj uvali formirano je vrelo velike izdašnosti Krupac Q=5-20m3/s. Ovo vrelo drenira i dio sliva koji orografski pripada uzvodnom vodotoku Jezerica – Tatinac sa Vrhovinskom rijekom. Brojni su izvori i vrela, stalni i povremeni, na obje dolinske strane Neretve sve do izvorišta. Veću izdašnost imaju vrela na desnoj dolinskoj strani, na hiposometrijski višim dijelovima doline – kontakt fliša i karbonata. U vezi sa hidrografskom mrežom, pored stalnih vodotoka u koje spada veći broj pritoka, postoji i povremeni čija egzistencija je uslovljena pomjeranjem vode u podzemlje ili presušivanjem izvora. To su tokovi u Gvoznom Polju i Mokrom dolu na Treskavici, Tatinac – Jezerica i ponornica u Kladovom Polju na Leliji. Desna pritoka Jezerice u zoni ušća u Neretvu je bila presušila 31.08.2007. godine. Od ostalih hidrografskih pojava treba navesti jezero iznad Uloga, Štirinsko i Kotlaničko jezero na Leliji, Bijelo i Veliko jezero na Treskavici i Blatačko na Lavnici. Ova jezera su glečerskog porijekla. Površina slivnog područja Neretve do entitetske granice iznosi cijelih 500 km2. Od sliva Trebišnjice i donje Neretve razdvojena je Crvnjem, površi Morina i Vučevom. Na krajnjem jugoistočnom obodu sliva dominira površ i prevoj Čemerno (dio planine Lebršnik). U ovom prostoru formirana je vododjelnica izmenu sliva Jadranskog i Crnog mora, tj. u nižem rangu izmenu tri sliva: Neretve, Drine i Trebišnjice. Od sliva Bosne i Drine slivno područje Neretve na S – SI razdvojeno je masivima Treskavice, Lelije i Zelengore. Kvalitet podzemnih voda je kontrolisan na izvoru Krupac u toku novembra 2009. u okviru definisanja nultog stanja kvaliteta voda. Izvor Krupac je najveći izvor na predmetnom području sa najvećim slivnim područjem. Uzorak vode sa izvora Krupac se smatra reprezentativnim uzorkom podzemnih voda predmetnog područja. Rezultati analize voda sa izvora Krupac upućuju na zaključak da su podzemne vode predmetnog područja vrlo dobrog kvaliteta. Rijeka Trebišnjica je glavni vodotok u Istočnoj Hercegovini i u prirodnim uslovima bila je najveća rijeka ponornica na svijetu. Područje sliva rijeke Trebišnjice je, što se tiče prirodnih karakteristika, izuzetno dobro istraženo. Programirana terenska hidrološka, geološka, pedološka i druga istraživanja na čitavom prostoru Istočne Hercegovine počela su praktično poslije Drugog svjetskog rata. Čitavo područje, koje obuhvata 6500 km2, tretira se kao jedinstvena vodoprivredna cjelina, a pripada opštinama: Gacko, Nevesinje, Kalinovik, Bileća, Trebinje i Ljubinje, s tim da se pozitivni efekti osjećaju i na dijelovima donje Neretve i Priobalnog pojasa. Širi sliv Trebišnjice je tipično područje Dinarida, sa svim fenomenima koji se na njemu nalaze. Za hidroenergetski potencijal od značaja su, pored riječnih tokova, kaskadno poređana i hidrološki zatvorena kraška polja, koja se pružaju od kote oko 950 m.n.m. do 220 m.n.m. Područje sliva rijeke Trebišnjice je jedno od najbogatijih padavinama u Evropi. One prosječno godišnje iznose 1,800 mm. Osnovna koncepcija korišćenja voda na širem prostoru sliva rijeke Trebišnjice usvojena je vodoprivrednom osnovom 1958. godine, a ponovo novelirana novom vodoprivrednom osnovom "Kraških polja Istočne Hercegovine", 1967. godine. Istom je predviđeno da se na području hidrosistema Trebišnjica izgradi sedam hidroelektrana sa pet akumulacija. Pored

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 62

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu hidroenergetskog korišćenja vode, omogućava se i navodnjavanje oko 240 km2 obradivih površina, od čega se na teritoriji Republike Srpske nalazi 175 km2.

2.2.7. Bonitet i namjenu korišćenja zemljišta i sadržaj štetnih i otpadnih materija u zemljištu

Trasa dalekovoda se prostire na teritorija opština Kalinovik i Nevesinje. Katasterski brojevi parcela, čije dijelove zauzima dalekovod su pregledno prikazani i tački 2.1.2 ove Studije. Svrha izgradnje priključnog dalekovoda 2x110 kV za HE Ulog na dalekovod 110 kV Gacko-Nevesinje je obezbjeđenje priključka hidroelektrane Ulog na prenosnu mrežu naponskog nivoa 110 kV te povećanje pouzdanosti i kvaliteta napajanja električnom energijom opština Kalinovik, Nevesinje i Gacko. TS 110/x kV Nevesinje napaja se jednostrano preko dalekovoda 110 kV Mostar 2-Nevesinje, a TS 400/110/x kV Gacko preko dalekovoda 110 kV Bileća - Gacko. Izgradnjom dalekovoda 110 kV Gacko - Nevesinje i priključnog dalekovoda 2x110 kV za hidroelektranu Ulog zadovoljen je kriterijum sigurnosti (n-1) za priključenje hidroelektrane Ulog na prenosnu mrežu, zatvoren prsten 110 kV prenosne mreže, obezbijeđeno dvostrano napajanje i poboljšane naponske prilike na području opština Gacko i Nevesinje. Priključenjem hidroelektrane Ulog na prenosnu i elektrodistributivnu mrežu poboljšava se i kvalitet snabdijevanja korisnika elektrodistributivne mreže na području Opštine Kalinovik Dalekovod u toku korišćenja neće biti izvor štetnih i otpadnih materija u zemljište te iz tog razloga nije određivan sadržaj štetnih i otpadnih materija u zemljištu. Analize zemljišta će se morati uraditi jedino u slučaju nekontrolisanog izlijevanja energenata prilikom izvođenja radova na izgradnji dalekovoda.

2.3. Opis projekta, uključujući podatke o njegovoj namjeni i veličini

2.3.1. Opis fizičkih karakteristika cijelog projekta i uslove upotrebe zemljišta u toku gradnje i rada pogona postrojenja predviđenih projektom

Za izgradnju priključnog dalekovoda 2x110 kV tehnička dokumentacija treba da bude izrađena prema slijedećim standardima i propisima: - Pravilnik o tehničkim normativima za izgradnju nadzemnih vodova nazivnog naona i kV do 400 kV (Sl.gl. RS br. 07/12), - Pravilnik o sadržaju i kontroli tehničke dokumentacije (Sl.gl. RS br. 08/11), - Standard JUS.N.BO.030/70 „Koordinacija izolacije“. - IEC Publikacija 60071-2/1996 „Koordinacija međufazne izolacije“-upustva za primjenu, - IEC Publikacija 60652/2002 „Mehanička ispitivanja stubova nadzemnih vodova“, - Zakon o zaštiti na radu (Sl.gl. RS br. 01/08 i 13/10), - Zakon o zaštiti životne sredine (Sl.gl. RS br. 71/12), - Zakon o uređenju prostora i građenju (Sl.gl. RS br. 40/13), Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 63

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

- Zakon o premjeru i katastru nepokretnosti (Sl.gl. RS br. 34/06, 110/08 i 15/10), - Zakon o eksproprijaciji (Sl.gl. RS br. 112/06, 37/07 i 110/08), - Pravilnik o zaštiti od elektromagnetskih polja d 300 GHz (Sl.gl. RS br. 112/05), - Pravilnik o zonama bezbijednosti nadzemnih elektroenergetskih vodova nazivnog napona od 110 kV do 400 kV (Sl.gl. RS br. 32/08), - Pravilnik o vođenju evidencije, - Opšti i tehnički uslovi koji su sastavni dio ovog projektnog zadatka.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 64

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Tip stuba LH1

Provodnici: 3x2x Al/Č 240/40 Naprezanje provodnika: 9,0 daN/mm2 Zaštitno uže: 1x Č III 95 mm2 Naprezanje z. užeta: 21,0 daN/mm2 Vjetar na provodike: 90 daN/m2 Vjetar na z. uže: 90 daN/m2 Srednji raspon: 380 m Gravitacioni raspon: 700 m

TABELA SILA daN Slučaj Vx Vy Vz Zx Zy Zz Sx Sy opterećenja A ------1520 ------968 ------

B 749 --- 886 428 --- 518 2,6x90 ---

C --- 187 886 107 518 --- 2,6x90 Prekid --- 1270 1520 ------968 ------provodnika Prekid z. ------1520 --- 980 968 ------užeta

Težine stuba kg Visina 13,80 16,80 19,85 22,90 25,94 Težina 3390 3770 4312 4920 5474

Podaci za temelje-sve visine Nosivost Širina Dužina Dubina Iskop Beton tla (cm) (cm) (cm) (m3) (m3) 2+pv 190 190 225 36,72 14,96 3-5 140 140 225 20,80 6,18 Armatura: 120,88 kg za sve visine, nezavisno od nosivosti tla

Slika br. 10: karakteristike stuba tipa LH1

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 65

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Tip stuba D1P

Provodnici: 3x2x Al/Č 240/40 Naprezanje provodnika: 8,0 daN/mm2 Zaštitno uže: 1x Č III 50 mm2 Naprezanje z. užeta: 25,0 daN/mm2 Vjetar na provodike: 90 daN/m2 Vjetar na z. uže: 90 daN/m2 Srednji raspon: 370 m Gravitacioni raspon: 800 m

Težine stuba kg Visina 13,78 16,83 19,88 22,93 Težina 5580 6272 7038 8024

Podaci za temelje-sve visine Nosivost Širina Dužina Dubina Iskop Beton tla (cm) (cm) (cm) (m3) (m3) 1+pv 310 230 320 91,0 28,18 2-3 250 170 320 60,0 17,01 5 240 160 320 53,2 15,67 Armatura: 228 kg za sve visine, nezavisno od nosivosti tla

TABELA SILA daN Slučaj Ugao Vx Vy Vz Zx Zy Zz Sx Sy opterećenja loma 130˚ 1910 --- 2028 1022 --- 998 ------A 180˚ ------2028 ------998 ------130˚ 2003 --- 918 981 --- 307 2,6x90 --- B 180˚ 729 --- 918 300 --- 307 2,6x90 --- 130˚ 1274 308 918 682 127 307 --- 2,6x90 C 180˚ --- 308 918 --- 127 307 --- 2,6x90 Montažno 130˚ 637 1366 918 341 731 307 ------opterećenje 180˚ --- 1507 918 --- 806 307 ------Prekid 130˚ 935 2049 2028 1022 --- 998 ------provodnika 180˚ --- 2260 2028 ------998 ------Prekid z. 130˚ 1910 --- 2028 511 1095 998 ------užeta 180˚ ------2028 --- 1209 998 ------

Slika br. 11: karakteristike stuba tipa D1P

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 66

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Tip stuba RZ

Provodnici: 3x2x Al/Č 360/57 Naprezanje provodnika: 8,0 daN/mm2 Zaštitno uže: 1x OPGW 145/30 Naprezanje z. užeta: 15,0 daN/mm2 Vjetar na provodike: 75 daN/m2 Vjetar na z. uže: 75 daN/m2 Srednji raspon: 350 m Gravitacioni raspon: 700 m

Slika br. 12: karakteristike stuba tipa RZ

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 67

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Stubovi na dalekovodu su čelično-rešetkasti, oblika "dvostruka jelka" ili "bure", tipovi LH1, D1P i RZ, ili odgovarajući. Koeficijenti sigurnosti su: 1,5 za normalne slučajeve opterećenja, i 1,1 za izuzetne slučajeve opterećenja (prekid povodnika ili zaštitnog užeta, istovremeno djelovanje vjetra i dodatnog tereta i nejednaka opterećenja izuzetnim dodatnim teretima). Siluete stubova su prikazane na slikama br. 11, 12 i 13. Preliminarne lokacije stubova su navedene u stubnoj listi. Temelji će biti proračunati i razrađeni nacrti za sve nevedene tipove tla. Razradiće se položaj temelja stuba u odnosu na konfiguraciju terena. Tip tla (nosivost) iz preliminarne liste tipova tla za svako stubno mjesto će se verifikovati tek nakon izvršenog iskopa za temelj. Koeficijenti sigurnosti za temelje (čupanje, prevrtanje) će biti isti kao za stubove (normalni slučaj opterećenja 1,5 a vanredni slučaj opterećenja 1,1). Temelji će se računati za radne sile pošto su date dozvoljene nosivosti tla. U proračunu će se uzeti da se prizma tla aktivira od gornje ivice temelja. Uzeće se u obzir pasivni otpor tla. U cilju adekvatne zaštite dalekovoda od atmosferskih pražnjenja proučiće se i utvrditi izokeraunički nivo duž trase, odabraće se najprikladniji način uzemljenja za svako stubno mjesto i voditi računa o odredbama Pravilnika o tehničkim normativima za izgradnju nadzemnih elektroenergetskih vodova. Tipovi uzemljivača stubova prikazaće se u vidu nacrta i unijeće se u stubne liste glavnog projekta. Na dalekovodu će se predvidjeti odgovarajuća spojna i ovjesna oprema. Od ovjesnog materijala se traži da bude funkcionalan i kvalitetan, a materijal kovani čelik vruće cinčan. Spojni materijal za provodnike i zaštitno uže predviđa se kompresioni. Kvalitet materijala, izrada, te mehaničke i električne karakteristike ovjesne i spojne opreme odgovarajuće JUS, DIN, ASTM i drugim svjetski proznatim standadima. Nivo radio i TV smetnji ovjesnog materijala biće u skladu sa standardom BS 137. Za zaštitu užadi protiv vibracija proučiće se klimatski i terenski uslovi za pojavu vibracija i na osnovu ovih podataka eventualno predvidjeti zaštitu protiv vibracija. Numeracija stubova dalekovoda započinje od kod HE Ulog. Krajnja tačka dalekovoda je na mjestu priključenja na dalekovod 110/x kV Nevesinje-Gacko. Tablice za oznaku opasnosti i numeraciju stuba biće sa lakom montažom i zamjenom u održavanju. Situacija trase nacrtaće se tako da se u bojama nacrtaju svi putevi i rijeke sa kojima se trasa ukršta ili sa istim ide paralelno. Na situaciji trase nacrtaće se takođe i sve postojeće komunikacije (i one koje su u fazi projektovanja) sa kojima se trasa dalekovoda ukršta ili sa kojima ide paralelno (BH i HH vodove, PTT, ŽTT i VF vodove kao i sve druge komunikacije). Sve ugaone tačke u situaciji trase dalekovoda označiće se sa brojem UT ili sa brojem stuba. Situacija trase obradiće se u razmjeri 1:25 000. Stubovi će biti locirani tako da po mogućnosti budu pristupačni za ulazak radnih mašina.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 68

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Tabela br. 5a: stubna lista sa preliminarnim lokacijama stubova

Koordinate stubova po GK Broj stuba Tip stuba Ovješenje Ugao loma trase Kota terena stuba (m) X Y Raspon do prethodnog stuba (m) Visina stuba do donje konzole (m) Nosni Zatezni

PO PO 8,00 615,00 6526588 4814527 1 UT1 D1P 13,78 620,00 58,00 JZ/DZ 6526619 4814480 110°45'00" 2 D1P 13,78 658,00 138,00 DZ/DZ 6526535 4814370 180°00'00"

3 LH1 13,80 686,10 120,00 DN 6526462 4814275 4 LH1 13,80 728,21 141,00 DN 6526377 4814163 5 D1P 13,78 803,00 297,00 DZ/DZ 6526197 4813927 180°00'00" 6 LH1 19,85 881,04 184,00 JN 6526085 4813781 7 LH1 16,80 935,04 184,00 JN 6525973 4813634 8 LH1 16,80 995,20 184,00 JN 6525862 4813488 9 D1P 16,83 1048,00 170,00 DZ/DZ 6525758 4813353 180°00'00"

10 LH1 19,85 1087,52 200,00 JN 6525637 4813194 11 LH1 16,80 1080,00 183,00 JN 6525526 4813049 12 LH1 13,80 1064,00 293,00 JN 6525348 4812816 13 LH1 16,80 1068,00 190,00 JN 6525233 4812665 14 UT2A D1P 16,83 1067,00 212,00 DZ/DZ 6525104 4812496 161°52'00"

15 LH1 16,80 1064,00 150,00 JN 6525055 4812354 16 UT2B RZ 15,10 1105,00 292,00 DZ/DZ 6524962 4812087 159°50'00"

17 LH1 19,85 1050,00 104,00 JN 6524964 4811983 18 LH1 19,85 950,00 151,40 JN 6524966 4811832 19 LH1 19,85 850,00 141,08 JN 6524969 4811691 20 RZ 15,10 800,00 80,88 DZ/DZ 6524970 4811609 179°44'00" 21 RZ 15,10 741,30 531,36 DZ/DZ 6524981 4811080 176°56'00"

22 LH1 19,85 735,00 200,00 JN 6524975 4810880 23 LH1 16,80 738,00 343,00 JN 6524963 4810537 24 LH1 16,80 766,00 387,00 JN 6524951 4810150 25 D1P 16,83 781,00 124,00 DZ/DZ 6524947 4810027 180°00'00"

26 LH1 16,80 783,80 250,00 JN 6524939 4809777 27 LH1 16,80 789,04 327,00 JN 6524928 4809450 28 LH1 25,94 781,83 119,00 JN 6524924 4809331 29 LH1 16,80 732,60 159,00 JN 6524919 4809172 30 LH1 16,80 689,00 259,00 JN 6524911 4808913 31 LH1 16,80 713,16 385,00 JN 6524898 4808528 32 LH1 16,80 743,00 198,00 JN 6524892 4808330 33 LH1 19,85 770,56 198,00 JN 6524886 4808133 34 D1P 19,88 760,00 179,00 DZ/DZ 6524880 4807954 180°00'00"

35 LH1 16,80 750,21 270,00 DN 6524871 4807684 36 LH1 16,80 790,63 270,00 DN 6524862 4807414 37 LH1 16,80 836,58 212,00 DN 6524855 4807202 38 LH1 16,80 885,55 192,00 DN 6524849 4807010 39 LH1 16,80 914,08 157,00 DN 6524844 4806853

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 69

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

40 LH1 16,80 946,06 203,00 DN 6524838 4806650 41 UT3 D1P 13,78 971,00 140,00 DZ/DZ 6524832 4806480 154°07'00" 42 LH1 16,80 1014,53 227,00 JN 6524726 4806279 43 LH1 19,85 1069,58 227,00 JN 6524621 4806078 44 LH1 22,90 1120,00 228,00 JN 6524514 4805876 45 LH1 19,85 1120,25 292,00 JN 6524379 4805618 46 D1P 13,78 1138,66 221,00 DZ/DZ 6524276 4805422 180°00'00"

47 LH1 22,90 1162,23 293,00 JN 6524139 4805163 48 LH1 19,85 1215,00 325,00 JN 6523988 4804875 49 LH1 25,94 1253,00 266,00 JN 6523864 4804640 50 LH1 16,80 1290,74 319,00 JN 6523716 4804358 51 LH1 16,80 1290,68 127,00 JN 6523656 4804245 52 D1P 13,78 1251,11 192,00 DZ/DZ 6523567 4804075 180°00'00" 53 LH1 25,94 1236,33 250,00 JN 6523451 4803854 54 LH1 25,94 1227,00 324,00 JN 6523300 4803567 55 LH1 25,94 1220,34 275,00 DN 6523172 4803324 56 LH1 25,94 1215,96 305,00 DN 6523030 4803054 57 UT4 D1P 16,83 1224,00 245,00 DZ/DZ 6522916 4802837 180°00'00" 58 LH1 25,94 1229,90 265,00 JN 6522792 4802603 59 LH1 25,94 1242,00 322,00 JN 6522642 4802318 60 LH1 25,94 1236,50 296,00 JN 6522505 4802056 61 LH1 25,94 1242,00 310,00 JN 6522360 4801781 62 LH1 25,94 1259,00 289,00 JN 6522226 4801526 63 UT4A D1P 19,88 1248,00 212,00 DZ/DZ 6522127 4801338 153°30'00"

64 LH1 22,90 1239,30 255,00 JN 6522122 4801083 65 LH1 22,90 1247,00 264,00 JN 6522116 4800819 66 LH1 16,80 1262,10 286,00 JN 6522110 4800533 67 LH1 22,90 1247,40 198,00 JN 6522105 4800335 68 LH1 22,90 1255,60 310,00 JN 6522099 4800025 69 LH1 22,90 1258,00 238,00 JN 6522094 4799787 70 LH1 13,80 1275,00 304,00 JN 6522087 4799483 71 LH1 25,94 1241,70 188,00 JN 6522083 4799295 72 LH1 22,90 1217,50 229,00 JN 6522078 4799067 73 UT4B D1P 22,93 1217,81 282,00 DZ/DZ 6522072 4798787 169°11'00" 74 LH1 19,85 1224,36 298,00 JN 6522010 4798496 75 LH1 22,90 1217,58 274,00 JN 6521953 4798228 76 LH1 25,94 1243,64 271,00 JN 6521896 4797963 77 LH1 22,90 1260,64 220,00 JN 6521850 4797747 78 LH1 19,85 1254,64 261,00 JN 6521795 4797492 79 LH1 19,85 1232,64 218,00 JN 6521750 4797279 80 LH1 22,90 1184,44 282,00 JN 6521691 4797003 81 D1P 16,83 1177,64 282,00 DZ/DZ 6521632 4796727 180°00'00"

82 LH1 13,80 1157,64 156,00 DN 6521600 4796575 83 LH1 19,85 1125,97 181,00 DN 6521562 4796398 84 LH1 19,85 1101,26 284,00 JN 6521502 4796120 85 LH1 19,85 1100,36 221,00 DN 6521456 4795904 86 LH1 13,80 1114,46 160,00 DN 6521423 4795748 87 LH1 16,80 1133,13 160,00 JN 6521389 4795591 88 UT5 D1P 13,78 1141,64 168,00 DZ/DZ 6521367 4795486 126°03'/136°36' Tabela br. 5b: stubna lista sa preliminarnim lokacijama stubova

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 70

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

C o ) 2 ) 2

C o Broj stuba stuba Broj naprezanje naprezanje (daN/mm Maksimalno Maksimalno 20 sa DT sa DT d d k Srednji raspon stuba stuba raspon Srednji uže uže Normalni dodatni teret teret dodatni Normalni Pritisak vjetra (daN/m Gravitacioni raspon na - na raspon Gravitacioni Nosni Nosni Zatezni Zaštitno Gravitacioni raspon na -5 na raspon Gravitacioni Provodni PO -16 -6 1 UT1 98 74 98 90 1,60 5,0 8,00 2 129 48 69 90 1,60 5,0 8,00 3 131 56 70 90 1,60 8,0 13,00 4 219 274 263 90 1,60 8,0 13,00 5 241 148 180 90 1,60 8,0 13,00 6 184 301 274 90 2,50 8,0 13,00 7 184 154 161 90 2,50 8,0 13,00 8 177 192 188 90 2,50 8,0 13,00 9 185 298 254 90 2,50 8,0 13,00 10 192 416 387 90 2,50 8,0 13,00 11 238 244 243 90 2,50 8,0 13,00 12 242 157 168 90 2,50 8,0 13,00 13 201 236 231 90 2,50 8,0 13,00 14 UT2A 181 194 192 90 2,50 8,0 13,00 15 221 86 100 90 2,50 8,0 13,00 16 UT2B 198 577 518 90 2,50 8,0 13,00 17 128 210 195 90 2,50 5,0 8,00 18 146 168 165 90 2,50 5,0 8,00 19 111 87 91 90 2,50 5,0 8,00 20 306 13 73 90 2,50 5,0 8,00 21 366 335 334 90 2,50 5,0 8,00 22 272 254 256 90 1,60 8,0 13,00 23 365 288 295 90 1,60 8,0 13,00 24 256 203 208 90 1,60 8,0 13,00 25 187 304 293 90 1,60 8,0 13,00 26 289 283 284 90 1,60 8,0 13,00 27 223 223 223 90 1,60 8,0 13,00 28 139 561 502 90 1,60 8,0 13,00 29 209 -7 23 90 1,60 8,0 13,00 30 322 64 100 90 1,60 8,0 13,00 31 292 193 207 90 1,60 8,0 13,00 32 198 194 194 90 1,60 8,0 13,00 33 189 427 394 90 1,60 8,0 13,00 34 225 199 202 90 1,60 8,0 13,00 35 270 104 127 90 2,50 8,0 13,00 36 241 185 193 90 2,50 8,0 13,00 37 202 170 175 90 2,50 8,0 13,00 38 175 235 227 90 2,50 8,0 13,00 39 180 200 198 90 2,50 8,0 13,00 40 172 184 182 90 2,50 8,0 13,00

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 71

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

41 UT3 184 136 139 90 2,50 8,0 13,00 42 227 186 191 110 2,50 8,0 13,00 43 228 255 252 110 2,50 8,0 13,00 44 260 440 419 110 2,50 8,0 13,00 45 257 211 217 110 2,50 8,0 13,00 46 257 209 215 110 2,50 8,0 13,00 47 309 253 260 110 2,50 8,0 13,00 48 296 302 302 110 2,50 8,0 13,00 49 293 344 338 110 2,50 8,0 13,00 50 223 315 304 110 2,50 8,0 13,00 51 160 363 340 110 2,50 8,0 13,00 52 221 35 57 110 2,50 8,0 13,00 53 287 284 285 110 2,50 8,0 13,00 54 300 303 303 110 2,50 8,0 13,00 55 290 290 290 110 2,50 8,0 13,00 56 275 249 252 110 2,50 8,0 13,00 57 UT4 255 222 225 110 2,50 8,0 13,00 58 294 303 302 110 2,50 8,0 13,00 59 309 353 350 110 2,50 8,0 13,00 60 303 274 277 110 2,50 8,0 13,00 61 300 267 270 110 2,50 8,0 13,00 62 251 354 346 110 2,50 8,0 15,00 63 UT4A 234 300 202 110 2,50 8,0 13,00 64 260 213 217 110 2,50 8,0 13,00 65 275 273 273 110 2,50 8,0 13,00 66 242 302 296 110 2,50 8,0 13,00 67 254 198 203 110 2,50 8,0 13,00 68 274 287 286 110 2,50 8,0 13,00 69 271 258 259 110 2,50 8,0 13,00 70 246 357 347 110 2,50 8,0 13,00 71 209 214 213 110 2,50 8,0 13,00 72 256 154 164 110 2,50 8,0 13,00 73 UT4B 290 300 299 110 2,50 8,0 13,00 74 286 284 284 110 2,50 8,0 13,00 75 273 194 201 110 2,50 8,0 13,00 76 246 261 259 110 2,50 8,0 13,00 77 241 330 322 110 2,50 8,0 13,00 78 240 293 288 110 2,50 8,0 13,00 79 250 297 292 110 2,50 8,0 13,00 80 282 191 199 110 2,50 8,0 13,00 81 219 319 301 110 2,50 8,0 13,00 82 169 153 156 110 2,50 8,0 13,00 83 233 186 193 110 2,50 8,0 13,00 84 253 181 192 110 2,50 8,0 13,00 85 191 144 151 110 2,50 8,0 13,00 86 160 87 98 110 2,50 8,0 13,00 87 164 252 239 110 2,50 8,0 13,00 88 UT5 159 112 108 110 2,50 8,0 13,00

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 72

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Osnovni podaci o dalekovodu Nazivni napon: 110 kV Maksimalni napon mreže: 123 kV Presjek provodnika: 2x3x AlČ 240/40 mm2 Maksimalna struja provodnika: 640 A Struja dalekovoda prema elaboratu priključka na prenosnu mrežu: 141-184A. Minimalna visina provodnika iznad tla iznosi 7 m, a prosječna visina iznosi 9-10 m.

Širina zaštitnog koridora dalekovoda, unutar kojeg je ograničena mogućnost gradnje objekata i unutar koga se predviđa potpuno uklanjanje rastinja iznosi 20 m.

2.3.2. Opis projekta, planiranog proizvodnog procesa, njihove tehnološke i druge karakteristike

Opis trase dalekovoda

Od UT1 trasa se nastavlja pod uglom od 180o i pruža se preko brdovitog šumom obraslog terena u dužini od oko 2600 m do UT2. Trasa će na ovom dijelu biti pristupačna po završetku izgradnje pristupnih i lokalnih puteva u sklopu izgradnje HE Ulog. Od UT2 trasa se lomi u lijevo pod uglom od 215o i pruža se preko brdovitog šumom obraslog terena u dužini od oko 5890 m do UT 3. Na ovom dijelu trasa se će biti pristupačna po završetku izgradnje pristupnih i lokalnih puteva u sklopu izgradnje HE Ulog, te sa makadamskog puta Kifino Selo – Ulog, te manjeg broja kolskih puteva. Na dionici između UT2 i UT3 prolazi pored naselja Mahala i šireg područje mjesta Ulog. Od UT3 trasa se lomi u desno pod uglom od 205o i pruža se preko brdovitog šumom obraslog terena i penje na planinski masiv Morine u dužini od oko 5875 m do UT4A. Trasa je pristupačna sa makadamskog puta Kifino Selo - Ulog i manjeg broja kolskih puteva. Trasa se ukršta sa manjim brojem NN vodova. Od UT4A trasa se lomi u lijevo pod uglom od 206o i pruža se visoravnim planinskim terenom do UT 4B u dužini od oko 2570 m. Na ovom dijelu trasa je u potpunosti pristupačna sa makadamskog puta Kifino Selo - Ulog. Od UT4B trasa se lomi desno pod uglom od 1910 i pruža se visoravnim planinskim terenom do UT5 u dužini od oko 3250m. Na ovom dijelu trasa je u potpunosti pristupačna sa makadamskog puta Kifino Selo - Ulog. Od UT5 trasa se lomi u lijevo prema UT 13 odnosno desno prema odnosno UT 14 na DV 110 kV Gacko – Nevesinje u dužini od oko 380 m do UT 13 odnosno oko 280 m do UT 14 koje su krajnje tačke priključnog dalekovoda. Radovi na postavljanju jednog stuba trajaće maksimalno 3 dana a prosječni razmak između stubova biće oko 230 m. U planu je da 2-3 ekipe istovremeno rade na postavljanju stubova, tako da će radovi na izgradnji trase trajati maksimalno 90 radnih dana. Trasa dalekovoda, ne prolazi blizu stambenih objekata. Obzirom na sve navedeno, očekuju se minimalni i kratkotrajni uticaji na kvalitet vazduha u životnoj sredini.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 73

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Temelji stubova rade se na način da se vrši iskop zemlje i dovozi se beton sa strane koji se ne pravi na licu mjesta pa otuda i nema otpadnih voda ni taloženja istih. Po završetku radova vrši se „planiranje terena“ gdje se teren dovodi u prvobitno stanje, teren se ravna i sav otpadni materijal odvozi. Stubovi se projektuju prema pravilniku o projektovanju nadzemnih vodova, što znači da je provodnik dovoljno udaljen od svih objekata i puteva, izolacija na stubovima je dodatno električno i mehanički pojačana na mjestima gdje dalekovod prelazi put, odmaknut je od puta i objekata za najmanje jednu i pol svoju dužinu, štićeni su brzim zaštitama i praktički isključuju se trenutno u slučaju pada ili nekog drugog kvara.

2.3.3. Prikaz vrste i količine potrebne energije i energenata, vode, sirovina, potrebnog materijala za izgradnju i drugo

Energenti

Za izgradnju dalekovoda biće potrebni slijedeći energenti:  nafta (D-2):  motorno ulje  mješavina za motorne pile

Vodosnabdijevanje

Snabdijevanje vodom za vrijeme izgradnje dalekovoda vršiće se dovoženjem vode na lokaciju u cisterni a radnici će koristiti flaširanu vodu.

Ostale sirovine i materijal potreban za izgradnju dalekovoda

Za izgradnju dalekovoda, odnosno stubova, od sirovina koristiće se beton koji će se, u zavisnosti od pristupa na terenu, spravljati na gradilištu ili će se dovoziti i koristiti beton spravljen u fabrici betona. Sastojci koji će se koristiti za spravljanje betona moraju biti u skladu sa slijedećim standardima:  Kameni agregat (granulat): JUS. B.B3.100 i JUS. B.B2.010 granulometrijskog sastava prema JUS. U.M1.057,  Cement: JUS. B.S1.009;  Voda: JUS U.M1.058;  Dodaci betonu: JUS U.M1.034 i JUS U.M1.035. Pored toga, materijal potreban za izgradnju dalekovoda su i oprema i nosiva konstrukcija dalekovoda.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 74

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

2.3.4. Prikaz vrste i količine ispuštenih gasova, vode i drugih tečnih i gasovitih otpadnih materija, posmatrano po tehnološkim cjelinama, uključujući: emisije u vazduh, ispuštanje u vodu i zemljište, buku, vibracije, svjetlost, toplotu, zračenja (jonizujuća i nejonizujuća)

S obzirom da se tek planira izgradnja dalekovoda na lokaciji nije vršen monitoring kvaliteta vazduha i nivoa buke. Prikaz vrste i količine emisija u vazduh, vode i zemljište, buku, vibracije, zračenja (jonizujuća i nejonizujuća) moći će se konstatovati tek u fazi izgradnje i eksploatacije dalekovoda. Kada dalekovod bude u fazi izgradnje moraju se izvršiti ispitivanja kvaliteta vazduha i mjerenje nivoa buke duž trase na mjestima gdje trasa prolazi kroz naseljena mjesta i to na udaljenosti do 200m od trase dalekovoda. Kada dalekovod bude u fazi izgradnje, moraju se izvršiti mjerenja navedenih emisija, a zatim dobijene vrijednosti uporediti da li su u granicama dozvoljenih vrijednosti definisanih Pravilnikom o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha (Sl. gl. RS, br. 39/05) kojim su utvrđene granične vrijednosti kvaliteta vazduha.

Tabela br. 6: granične vrijednosti kvaliteta vazduha -GV u cilju zaštite zdravlja ljudi

Zagađujuća Period Prosječna godišnja Visoka vrijednost materija uzorkovanja vrijednost (µg/m3) (µg/m3) SO2 1 sat 90 500 (napomena 1) SO2 24 sata 90 240 (napomena 2) NO2 1 sat 60 300 (napomena 3) NO2 24 sata 60 140 (napomena 2) LČ 10 24 sata 50 100 (napomena 2) ULČ 24 sata 150 350 (napomena 2) dim 24 sata 30 60 (napomena 2) CO 8 sati 10.000 O3 8 sati 150 (napomena 4) Napomena 1: ne smije biti prekoračena više od 24 puta u kalendarskoj godini Napomena 2: ne smije biti prekoračena više od 7 puta u kalendarskoj godini (98-i percentil) Napomena 3: ne smije biti prekoračena više od 18 puta u kalendarskoj godini Napomena 4: ne smije biti prekoračena više od 21 put u kalendarskoj godini (98-i percentil)

Tabela br. 7: granične vrijednosti kvaliteta vazduha – GV sastojaka lebdećih čestica

Sastojak Period Prosječna godišnja Visoka vrijednost uzorkovanja vrijednost (µg/m3) (µg/m3) Olovo - Pb 24 sata 2 - Kadmijum- Cd 24 sata 0,04 - Mangan - Mn 24 sata 2 - Sulfati – SO4 24 sata 50 100 Natrij-fluorid 24 sata 100 200

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 75

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Tabela br. 8: granične vrijednosti vazduha -GV za sediment (taložni prah)

Zagađujuća Period Prosječna godišnja Visoka vrijednost materija uzorkovanja vrijednost (mg/m2d) (mg/m2d) Taložni prah - ukupno jedan mjesec 200 350 (napomena 1) Pb u taložnom prahu jedan mjesec 0,1 - Cd u taložnom prahu jedan mjesec 0,002 - Zn u taložnom prahu jedan mjesec 0,4 - Tl u taložnom prahu jedan mjesec 0,002 - Napomena 1: odnosi se na mjesec u godini sa najvišim vrijednostima depozicije/taloga.

Prilikom izvođenja radova na izgradnji dalekovoda duž trase nastajaće određena količina otpadnih voda. Pri izvođenju radova na izgradnji dalekovoda nastajaće određene vrste i količine otpada koji u slučaju neadekvatnog zbrinjavanja može imati negativan uticaj na vode i zemljište. Količine i vrste otpada su precizno definisane u Planu upravljanja otpadom za upravljanje svim vrstama otpada koji će nastajati na lokaciji prilikom izgradnje dalekovoda i korištenja, a u skladu sa članom 26. i 27. Zakona o upravljanju otpadom (Sl. gl. RS, br. 53/02 i 65/08). Uslijed odvijanja radova na izgradnji dalekovoda kao posljedica rada mehanizacije i mašina nastajaće buka koja može uticati na povećanje nivoa buke na lokaciji gdje se izvode radovi. Ovo moguće povećanje nivoa buke koje se može očekivati biće povremenog karaktera i ne može imati značajan uticaj na nivo buke u životnoj sredini. Uzrok povećanog nivoa buke može biti i rad više mašina istovremeno, ali i u slučaju tehničke neispravnosti mehanizacije i mašina koje će se koristiti pri radu. U toku izvođenja radova na izgradnji dalekovoda moraće se izvršiti mjerenja nivoa buke u životnoj sredini duž trase na mjestima gdje trasa prolazi kroz naseljena mjesta i to na udaljenosti do 200m od trase dalekovoda. Rezultate mjerenja uporediti sa Pravilnikom o dozvoljenim granicama zvuka i šuma (Sl. list SR BiH, br. 46/89) kako bi se utvrdilo da li nivo buke koji nastaje prilikom izvođenja radova na izgradnji dalekovoda prelazi maksimalno dozvoljeni nivo buke. U Studiji uticaja će se analizirati mogući uticaji u toku izgradnje i eksploatacije predmetnog dalekovoda, te će se na osnovu predviđenih uticaja predložiti mjere za sprečavanje ili smanjenje emisija u životnu sredinu i monitoring emisija.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 76

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

2.3.5. Identifikacija vrsta i procjena količine mogućeg otpada, prikaz tehnologije tretiranja (prerada, reciklaža, odlaganje) svih vrsta otpadnih materija

Pri izvođenju radova na izgradnji dalekovoda može se očekivati nastanak slijedećih vrsta otpada: mašinska ulja i masti, goriva i maziva iz mašina, transportnih i ostalih sredstava rada, čvrsti otpad. Od mašina i mehanizacije nastajaće otpadna mašinska ulja i masti, goriva i maziva. Pored toga, nastajaće i određena količina komunalnog otpada. Prema tome, otpad koji se očekuje da će nastajati na lokaciji prilikom izgradnje i eksploatacije dalekovoda prema katalogu otpada datim u Pravilniku o kategorijama otpada sa katalogom (Sl. gl. RS, br. 39/05) može se razvrstati u slijedeće grupe:

ŠIFRA NAZIV OTPADA 16 Otpadi koji nisu drugačije specifikovani u katalogu 16 02 Otpadi od električne i elektronske opreme 16 02 13* Odbačena oprema koja sadrži opasne komponente drugačija od one navedene u 16 02 09 i 16 02 12 16 02 14 Odbačena oprema drugačija od one navedene u 16 02 09 do 16 02 13 17 Građevinski otpad i otpad od rušenja (uključujući i iskopanu zemlju sa kontanimiranih lokacija) 17 02 01 Drvo 17 05 04 Zemlja i kamen drugačiji od onih navedenih u 17 05 03 17 06 04 Izolacioni materijali drugačiji od onih navedenih u 17 06 01 i

17 06 03 20 Opštinski otpadi (kućni otpad i slični komercijalni i industrijski otpadi), uključujući odvojeno sakupljene frakcije 20 01 01 Papir i karton 20 01 36 Odbačena električna i elektronska oprema drugačija od one navedene u 20 01 21, 20 01 23 i 20 01 35

Negativan uticaj čvrstog otpada može se minimalizovati njegovim adekvatnim zbrinjavanjem. U tom smislu potrebno je na predmetnoj lokaciji postaviti vodonepropusan kontejner za odlaganje, a zatim ga zbrinjavati u dogovoru sa komunalnim ili drugim preduzećem koje je ovlašteno za upravljanje ovom vrstom otpada. Naručioc će morati sklopiti ugovor o zbrinjavanju otpada sa ovlaštenom službom.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 77

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

2.4. Opis mogućih uticaja projekta na životnu sredinu i pojedine njene elemente u toku i nakon realizacije projekta, u redovnim i vanrednim uslovima, uključujući i moguće kumulativne uticaje

U cilju razmatranja mogućih uticaja na okolinu, potrebno je sagledati sve aspekte, identifikovati i analizirati sve moguće negativne uticaje izgradnje i korišćenja dalekovoda 110 kV Ulog-Nevesinje. Mogući značajni uticaji na okolinu pri izgradnji dalekovoda mogu se podijeliti prema trajanju na: . uticaji tokom izgradnje i . uticaji tokom korišćenja. Negativni uticaji se mogu javiti kao posljedica pripreme lokacije za izgradnju, kao i radova tokom izgradnje i to:  intenzivne sječe šume i uklanjanje vegetacije duž planirane trase dalekovoda,  obezbjeđenje pristupnih puteva uz sječu šume i uklanjanje vegetacije duž planirane trase,  izvođenje zemljanih i građevinskih radova na izgradnji temelja stubova-stubnih mjesta duž trase dalekovoda,  izvođenje montažnih i elektromontažnih radova,  izvođenje završnih radova na uređenju duž trase.

Negativni uticaji tokom korišćenja do kojih može doći:  emisije zagađujućih materija u vode,  emisija zagađujućih materija u zemljište,  emisija buke i zvučni efekti,  uticaj na bezbjednost i zdravlje stanovništva,  uticaj na floru i faunu i  uticaj na pejzaž.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 78

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

2.4.1. Kvalitet vazduha, vode, zemljišta, nivoa buke, intenziteta vibracija, zračenja, flore i faune

Uticaji na vazduh

Izvori emisija u vazduh pokazuju da će u toku izgradnje dalekovoda kvalitet vazduha biti povremeno izložen uticaju prašine i sagorijevanja goriva D-2. Uticaj može biti značajan samo u naseljenim zonama, a neznatan je u ostalim dijelovima životne sredine kojom je planirana trasa dalekovoda.

Uticaj prašine Negativan uticaj na kvalitet vazduha može imati i emisija prašine do koje može doći pri izvođenju zemljani radovi i pri kretanju mehanizacije koja će se koristiti pri izvođenju radova na izgradnji dalekovoda. Negativan uticaj prašine na kvalitet vazduha u životnoj sredini procjenjuje se na osnovu granične vrijednosti vazduha u cilju zaštite zdravlja ljudi i to na godišnjem nivou, a sve prema Pravilniku o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha (Sl. gl. RS, br. 39/05). Po navedenom Pravilniku prosječna godišnja vrijednost u µg/m3 za LČ 10 iznosi 50, a za ULČ iznosi 150. Na količinu izdvojene prašine utiču značajno i vremenske prilike, tako da se pri vjetrovitom i suvom vremenu može očekivati da dođe do značajnijeg prašenja i raznošenja čestica u okolni prostor. Dispergovanje sveukupne emitovane prašine, čestica ispod 50 µm zavisi najviše od meteoroloških uslova - vjetra i vlažnosti vazduha. U zavisnosti od brzine vjetra, uslijed sile gravitacije dolazi do taloženja prašine na manjoj ili većoj udaljenosti od izvora emisije. Da bi se dobila prava slika o uticaju prašine na kvalitet vazduha moraju se, kada se budu izvodili radovi na izgradnji dalekovoda, izvršiti mjerenja ovog polutanta i to na mjestima gdje isti prolazi pored naseljenih mjesta i to na udaljenosti do 200m od trase dalekovoda. Nakon toga, dobijene vrijednosti se moraju uporediti sa maksimalno dozvoljenim vrijednostima koje su propisane Pravilnikom o graničnim vrijednostima kvaliteta vazduha (Sl. gl. RS, br. 39/05).

Uticaj polutanata iz sagorijevanja D2 Negativan uticaj na kvalitet vazduha mogu imati štetni gasovi koji nastaju pri sagorijevanju goriva u motoru mehanizacije koja će se koristiti pri izvođenju pripremnih i drugih radova na izgradnji dalekovoda. Kvalitet vazduha u području izvođenja radova na izgradnji dalekovoda biće izložen emisiji polutanata koji nastaju od sagorjevanja energenta D-2. Ova vrsta zagađenja nastajaće samo za vrijeme rada mehanizacije i mašina koje sagorijevaju energent D-2. Tako će uticaj na kvalitet vazduha, gledajući iz ovog aspekta, biti povremenog trajanja u toku 24 sata, ali i vrijednosti emisije će biti različite u toku sedmice. Isti princip važi i za pojedine mjesece u godini.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 79

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Uticaj na vode

Prilikom izgradnje dalekovoda negativni uticaji na površinske i podzemne vode mogući su kao posljedica: . unošenja sedimenta i ostataka vegetacije, . sječa i uklanjanje značajne površine šume, . slučajnog prosipanja ili curenja ulja i goriva iz radne mehanizacije direktno u površinske vodotoke, . zamućena voda u površinskim vodotocima, . prosipanje otpadne vode od pranja mješalice za beton, mašina, alatki i posuda (kreč, malter), . odlaganja otpada u korita, depresije ili na obale vodotoka.

Potencijalni negativni uticaji izgradnje jednog ovakvog (linijskog) objekta mogu se manifestovati kako na površinske tako i na podzemne vode. Za vrijeme naglih izliva atmosferskih voda nastaje zamućivanje voda te pogoršanje oštih kvalitativnih karakteristika voda. Posebnu pažnju treba obratiti na sječu šume i uklanjanje vegetacije. Na pojedinim dijelovima trase biće potrebno ukloniti svo drveće i žbunje u širini sa 10 m s lijeve i desne strane od ose trase dalekovoda. Isto će biti potrebno i za obezbjeđenje pristupnih puteva u širini 3 m. Zbog navedenog moguće je da se u određenoj mjeri promijeni prirodno stanje terena formiranjem ogoljenog koridora podložnog uticaju atmosferskih padavina. Jedan od negativnih uticaja gradnje dalekovoda jeste i izvođenje zemljanih radova u cilju izgradnje temelja za stubove. Ovi radovi mogu u neznatnoj mjeri devastirati okolni prostor. Izvođenje radova zahtjeva prisustvo kako ljudi tako i mehanizacije. Mehanizacija koristi naftne derivate, gorivo, razne vrste ulja i maziva, što može da utiče na vodu vegetaciju i zemljište. Građevinskim radovima otvara se površinski sloj terena stabilizovan biljkama. Kišne kapi udarajući u tlo pomažu drobljenje i omekšavanje tla, a oticanjem vode odnose se čestice tla stvarajući nanos, čime nastaje proces erozije. Intenzitet erozije na nekom području se može odrediti kategorizacijom erozionih procesa prema stepenu njihove razornosti. Erozioni procesi se razvrstavaju u pet kategorija:

- I kategorija-pretjerano jaki erozioni procesi, - II kategorija-jaki procesi erozije, - III kategorija-procesi erozije srednje jačine, - IV kategorija-slabi procesi erozije, - V kategorija-veoma slabi procesi erozije.

Teren na kome se gradi dalekovod je uglavnom krš, šikare, manji dijelovi šumskih gajeva, goleti, doline djelimično pošumljene, vrtače i uvale, te su moguće pojave erozije terena Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 80

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu uslijed uklanjanja dijela rastinja. Ovaj problem se posebno obrađuje u Glavnom projektu kroz geološki izvještaj. S obzirom da pojedini dijelovi trase predmetnog dalekovoda prolaze pokraj ili preko potoka (Lika, Jrzernica, Trebuša,...) i rijeke Neretve, može doći do zamućivanjenja vode u toku izgradnje ili prilikom erozije zemljišta.

Uticaji na zemljište

Zagađenje zemljišta je moguće kao posljedica:  odlaganja otpada duž trase  slučajnog prosipanja ili curenja ulja i goriva iz radne mehanizacije,  degradacije zemljišta kao posljedice prisusva teških mašina.

Dio površine zemljišta duž trase će zauzeti stubna mjesta i biće trajno zaposjednuti. U toku same izgradnje moguće je da se privremeno degradira veća površina zemljišta oko svakog stubnog mjesta. Svako stubno mjesto zauzeće površinu 10x10 m, odnosno degradiraće se 9000 m2 zemljišta. Posljedice odlaganja građevinskog i drugih vrsta otpada duž trase, zatim slučajnog prosipanja ili curenja ulja ili goriva iz radne mehanizacije, može predstavljati vrlo značajan negativan uticaj po kvalitet zemljišta ako se ne primjene mjere prevencije ili ublažavanja negativnih uticaja. Moguće zagađenje zemljišta u slučaju akcidenata (izlijevanje veće količine nafte ili ulja) može dostignuti nivo ekološke nesreće. Sanacijom terena duž cijele trase dalekovoda nakon izvedenih građevinskih i montažnih radova, a to su uklanjanje viška iskopane zemlje i njeno odvoženje na odgovarajuću deponiju, može se spriječiti degradacija zemljišta.

Uticaj buke

Ako prihvatimo definiciju da je buka zvuk, koji ima neugodno razdražujuće djelovanje na čovjeka, možemo kratko zaključiti da je buka nepoželjan zvuk. Ovom konstatacijom prihvatamo svu težinu problematike koja je vezana za analizu i procjenu buke, jer pored čisto fizičkih veličina kao što su pritisak, intenzitet, snaga itd. moramo uzeti u obzir i psihofizičko djelovanje tj. subjektivnu ocjenu djelovanja buke. Pod pojmom zvuka podrazumjevamo zvuk koji čujemo od 20 Hz do 20 kHz, što je opet vrlo individualno i ove granice su samo okvirne. Svaki mehanički oscilator koji pravilno osciluje u opsegu frekvencije zvuka naziva se zvučni izvor. Intenzitet ili jačina zvuka jednaka je srednjoj snazi koju zvučni talas prenosi po jedinici površine normalne na pravac prostiranja talasa, odnosno to je količina energije koju prenosi talas u jedinici vremena kroz površinu normalnu na pravac prostiranja talasa. U bližoj okolini predmetnog objekta ne nalaze se veći industrijski objekti pa se stoga ne očekuje veći uticaj industrijske buke.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 81

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Do povećanog nivoa buke na predmetnoj lokaciji može doći zbog prisustva i rada mašina i mehanizacije koji će se koristiti za izradu pristupnih puteva trasi dalekovoda i izgradnja same trase dalekovoda. Moguć je povećani nivo buke tokom rada angažovane mehanizacije pri izvođenju pripremnih radova za montažu i tokom postavljanja stubova i prateće opreme. Značajan uticaj buka može imati u naseljenim zonama, a neznatan je uostalim zonama duž trase. Širi uticaj buke zavisi od niza fizičkih i meteoroloških uslova. Uticaj ukupne buke zavisi u veličini i trajanju:  jačine zvuka,  zvučnog spektra,  zvučne frekvencije,  zvučne snage,  zvučnog pritiska,  smjera i jačine vjetra u odnosu na naselja u širem prostoru.

Na predmetnom lokaciji u toku izvođenja radova na izgradnji buka može uticati na:  ometanje govorne komunikacije (buka iznad 65 dB, smanjuje mogućnost sporazumijevanja govorom na udaljenosti ispod 1 m),  dužim izlaganjem jačoj buci smanjuje se radna sposobnost, koncentracija i produktivnost,  postoji mogućnost oštećenja sluha. U tabeli br. 7 prikazano je dopušteno vrijeme izlaganju buci radnoj sredini u odnosu na njenu jačinu.

Tabela br. 9: dopušteno vrijeme izlaganju buci radnoj sredini u odnosu na njenu jačinu

Dnevno izlaganje Visina buke u satima u dB 8 90 6 92 4 95 3 97 2 100 1 105

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 82

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Čvrsti otpad

U tački 2.3.5. Studije o procjeni uticaja identifikovane su vrste otpada koje mogu nastati pri izvođenja radova na izgradnji trase dalekovoda, kao i mogući uticaji istog na životnu sredinu. Način upravljanja otpadom definisan je kroz dokument Plan upravljanja otpadom.

Uticaj na pejzaž, floru i faunu

Izgradnja dalekovoda neminovno će uticati na estetsko narušavanje pejzaža okoline duž njegove trase. Pripremni radovi na lokaciji (trasi) su sječa šume i raskrčivanje mjesta kojima će prolaziti trasa dalekovoda. Ovom prilikom raskrčićr se oko 23 500 m2 šume. Ukupnoj dužini trase pripadaće izvjesna površina zemljišta koju će zaposjesti stubovi dalekovoda (stubna mjesta). Za polaganje dalekovodne konstrukcije potrebno je ukloniti svu vegetaciju sa trase. Na pojedinim potezima gdje je potreban novi pristupni put, biće potrebno ukloniti vegetaciju u pojasu od 3 metra. Uklonjena masa i napravljeni prosjeci će se vrlo brzo stabilizovati, jer su staništa jako podložna zakorovljavanju. Prilikom izgradnje dalekovoda može doći i do estetskog narušavanja pejzaža zbog nepropisnog odlaganja posječene šume i druge vegetacije. Uslijed uklanjanja biljnog pokrivača sa dijela površine zemljišta predviđenih za stubna mjesta i pristupne puteve, većina životinjskih vrsta će napustiti područje duž trase dalekovoda u vrijeme izgradnje. Izuzetak su mali glodari i reptili koji se mogu prilagoditi na promijenjeno stanište. Za uticaj prosijecanja trase dalekovoda na floru i faunu, važno je pretpostaviti najvjerovatnije posljedice koje nastaju kasnije. Iz dosadašnje prakse primjećeno je da nakon prosjecanja trase za dalekovode često ostaju velike količine otpadnog materijala u obliku sitnih grana i lišća. U vezi sa tim postoji velika opasnost za izbijanje požara, naročito u proljeće i jesen. Stoga je potrebno obezbjediti neprekidni monitoring i otklanjanje potencijalnih opasnosti.

2.4.2. Zdravlje stanovništva

Emisija prašine koja može da se javi u fazi izgradnje dalekovoda može imati uticaja na stanovništvo na mjestima gdje trasa dalekovoda prolazi pored naseljenih mjesta u slučaju većih koncentracija prašine prilikom izvođenja pripremnih zemljanih i građevinskih, kao i montažnih radova. Negativni uticaji na zdravlje okolnog stanovništva mogu se javiti u slučaju zagađenja voda (površinskih ili podzemnih), kao i zbog nepravilnog zbrinjavanja otpada koji će nastajati duž trase u toku izvođenja radova na izgradnji dalekovoda. Negativan uticaj na zdravlje stanovništva može se ispoljiti i zbog povećane koncentracije štetnih gasova u vazduhu. Može se pretpostaviti da će štetni uticaji (prašina, buka, štetni gasovi, vibracije) koji se mogu javiti prilikom izvođenja radova na izgradnji dalekovoda biti zanemarivi, odnosno neće imati većeg uticaja na zdravlje okolnog stanovništva, ako se provedu sve preventivne

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 83

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu mjere zaštite. Iz preventivnih razloga u toku izvođenja radova na izgradnji potrebno je vršiti monitoring koncentracija zagađujućih materija.

2.4.3. Meteorološki parametri i klimatske karakteristike

Radovi u toku izgradnje i eksploatacije dalekovoda neće značajno uticati na meteorološke i klimatske parametre, već će zanemarljiv uticaj imati na mikroklimu užeg predmetnog područja, sa eventualnim povišenjem temperature zbog sječe šume duž trase dalekovoda. Posljedice promjena i uticaja manifestuju se prvenstveno na vjetrovitost, a moguće su i na druge elemente. Kao posljedica ovih promjena moguć je uticaj na biodiverzitet lokalnog područja, ali treba imati u vidu da će ove promjene i uticaji biti vrlo spori, te se ništa dramatično ne može očekivati kao posljedica takvih promjena.

2.4.4. Ekosistem

Prilikom izgradnje objekta doći će do neminovnog narušavanja postojeće flore i faune, jer će se u toku izvođenja pripremnih zemljanih i građevinskih radova, kao i pri montažnim radovima degradirati određena površina zemljišta kao staništa određenog broja biljaka i životinja. Ovakve promjene ekosistema predmetne lokacije su trajnog karaktera nakon što se izgradi objekat i počne sa radom. Odstranjivanjem vegetacije može da se uništi neka biljna ili životinjska vrsta. Broj jedinki se smanjuje samim zauzimanjem vegetacionog prostora. Stvara se nova biocenoza u okviru određenog ekosistema, prekidaju se putevi prenosa i razmjene materije i energije, onemogućava se za neko vrijeme prirodna reciklaža, prekidaju lanci ishrane.

2.4.5. Naseljenost, koncentracija i migracija stanovništva

S obzirom da je izbor trase dalekovoda izvršen u skladu sa opštom tehnologijom kompleksa, urbanističkim zahtjevima i ostalim saglasnostima nadležnih službi i sa osnovnom koncepcijom izgradnje objekta ovakve vrste, važećih propisa i normativa izgradnja i eksploatacija dalekovoda neće imati uticaja na naseljenost, koncentraciju i migraciju stanovništva.

2.4.6. Namjena i korišćenje površina (izgrađene i neizgrađene površine, upotreba poljoprivrednog zemljišta)

Dužina trase priključnog dalekovoda iznosi oko 20 750 m. Naručioc je dostavio saglasnosti na trasu za izgradnju priključnog dalekovoda DV 2x110kV HE Ulog izdatu od strane nadležnnih ministarstava te opštinskih organa Opštine Kalinovik i Opštine Nevesinje (prilog). Iz priložene dokumentacije, kao i ostalih dokumenata (karte) može se konstatovati da trasa dalekovoda ne prolazi kroz poljoprivredno zemljište.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 84

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

2.4.7. Komunalna infrastruktura

S obzirom da je izbor trase dalekovoda izvršen u skladu sa opštom tehnologijom kompleksa, urbanističkim zahtjevima i ostalim saglasnostima nadležnih službi i sa osnovnom koncepcijom izgradnje objekta ovakve vrste, važećih propisa i normativa izgradnja i eksploatacija dalekovoda neće imati uticaja na postojeću komunalnu infrastrukturu.

2.4.8. Promjene na prirodnim dobrima posebnih vrijednosti i kulturnim dobrima i njihovoj okolini, materijalna dobra uključujući kulturno-istorijsko i arheološko naslijeđe

Na samoj predmetnoj lokaciji i bližoj okolini postoji nekoliko kulturno-istorijskih dobara, koja su već navedena u prethodnim poglavljima. U skladu s tim, Zavod za zaštitu kulturno- istorijskog i prirodnog naslijeđa je dao upustva da se stubovi moraju postaviti najmanje 200 m udaljeno od lokaliteta na kojima su registrovani kulturno-istorijski spomenici, kao i da se radovi na izgradnji predmetnog dalekovoda moraju obustaviti ako se prilikom provođenja istih primjete neregistrovana arheološka nalazišta, do dolaska stručnjaka pomenutog Zavoda.

2.4.9. Pejzažne karakteristike područja

Neminovno je da će površinski dijelovi zemljišta biti uklonjeni prilikom pripremnih i ostalih radova u toku izgradnje dalekovoda. Uklanjanje površinskih dijelova zemljišta će dovesti do izmjena u izgledu pejzaža, a imaće uticaj i na floru i faunu predmetnog područja.

2.4.10. Međusobni odnosi prethodno navedenih faktora

Svaka promjena jednog od gore navedenih faktora uticaće na promjenu svih drugih faktora u zavisnosti od stepena zagađenja i vrste zagađujućih materija. Iz svega navedenog i uz poštovanje mjera za zaštitu životne sredine se uočava da neće doći do interakcije između navedenih faktora, koji bi mogli negativno uticati na životnu sredinu.

2.4.11. Opis metoda koje su predviđene za procjenu uticaja na životnu sredinu

Procjena uticaja na životnu sredinu izvršena je direktnim uvidom u stanje na terenu, uvidom u priloženu dokumentaciju, primjenom propisane zakonske regulative kao i korišćenjem određene stručne literature.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 85

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

2.4.12. Direktni i indirektni, sekundarni, kumulativni, kratkotrajni, srednji i dugotrajni, stalni i povremeni, pozitivni i negativni uticaji

Direktni uticaji koji mogu nastati formiranjem gradilišta duž trase dalekovoda su zauzimanje i degradiranje zemljišta, kao i uklanjanje i uništavanje vegetacije i šumskih resursa. Ovi uticaji su veoma uočljivi, zbog čega ih je lako vrednovati i kontrolisati. Indirektni uticaji na okolinu, pored same lokacije koju će zauzeti trasa dalekovoda, mogući su pri nabavci materijala koji će biti neophodan za izgradnju dalekovoda i na radnu snagu. Ove uticaje teže je vrednovati u odnosu na direktne uticaje. Kumulativni uticaji nastaju zajedničkim djeovanjem više različitih uticaja istovremeno. Oni mogu nastati iz neočekivanih nepogoda ili nepogoda koje se polako šire. Ove promjene mogu izazvati dodatne višestruke uticaje, koji dalje mogu izazvati uništenje jednog ili više ekosistema ili promjenu njihove strukture. Pozitivni uticaji projekta se odnose na socijalnu sredinu – ljude, kvalitetnije i uz povećanu sigurnost snabdijevanja električnom energijom stanovništva, a neki pozitivni uticaji mogu da se pojave iznenada, neočekivano. Negativni uticaji se odnose na prirodnu sredinu, odnosno na okolinu, moguće uticaje na vazduh, vode i zemljište i dr. Predviđeni uticaji predstavljaju uticaje koji se mogu očekivati, kao što su migracija životinja koje su naseljene u neposrednoj blizini izvođenja radova i dr. Za razliku od slučajnih, koji ne mogu da se predvide, predviđeni uticaji se lakše ublažavaju i moguće je mjere oporavka lakše realizovati. Slučajni uticaji predstavljaju uticaje koji ne mogu da se predvide, kao što su požari i nekontrolisano izlijevanje zapaljivih materija. U cilju procjene ugroženosti zemlje, vazduha i okolnih vodotokova, i preduzimanja maksimalno mogućih mjera zaštite životne sredine u neposrednom okruženju, a imajući prvenstveno u vidu lokaciju i namjenu objekta, fizičko-hemijske osobine materijala sa kojima će se manipulisati prilikom izgradnje objekta, te mogućnosti akcidentnih situacija, u nastavku su analizirani mogući uticaji prilikom izgradnje i eksploatacije dalekovoda na životnu sredinu i date mjere za njihovo sprečavanje u konkretnoj situaciji. Privremeni uticaji koji će biti posljedica izvođenja radova na izgradnji dalekovoda na predmetnoj lokaciji su:

 promjena načina korišćenja prostora na kome se nalazi lokacija,  sprovođenje građevinskih aktivnosti koje zahtjevaju povećan saobraćaj na pristupnim putevima zbog dovoza materijala, odvoženja otpadnog materijala,  zauzimanje prostora privremenim deponijama, skladištima, gradilištem i gradilišnim putevima,  moguća zagađenost atmosferskih voda i okolnog zemljišta zbog spiranja otpadnih materijala korišćenih pri gradnji,  moguća zagađenost vazduha zbog rada građevinske mehanizacije i njihovih izduvnih gasova i

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 86

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

 transport opreme.

U toku izvođenja radova na izgradnji i u toku eksploatacije dalekovoda mogući su slijedeći uticaji na bližu, a u slučaju većeg akcidenta i na širu okolinu: 1. Zagađenje zemljišta i vodotokova, odnosno podzemnih voda, u slučajevima nekontrolisanog izlijevanja i nepravilnog zbrinjavanja otpadnih i atmosferskih voda, kao i drugog otpada. 2. Uklanjanje šume i površinskog sloja zemljišta i time potrošnja zemljišta odnosno uticaj na površinu i strukturu, kao i kvalitativna svojstva zemljišta i tla predmetne lokacije. 3. Narušavanje pejzaža kao i promjene u diverzitetu flore i faune predmetnog područja. 4. Zagađenje atmosfere i to emisijama prašine, štetnih gasova i buke. 5. Pojava lokalnih divljih deponija koje se javljaju uslijed neadekvatnog i nekontrolisanog odlaganja otpada koji će nastajati tokom izgradnje ali i eksploatacije dalekovoda. 6. Pojava požara u slučaju ugradnje neadekvatne opreme. 7. Negativan uticaj na stanovništvo i to: bukom, emisijama prašine (pri zemljanim radovima i pri manipulisanju materijalima i sirovinama neophodnim za izgradnju dalekovoda). 8. Uticaj na mikroklimatske faktore lokaliteta i to prije svega izmjene mikroreljefa, a koji može biti modifikator klimatskih elemenata.

2.4.13. Mogući uticaji u pograničnom području

Sprovođenje analize o uticaju na životnu sredinu ima za cilj da se dodatnim aktivnostima svi negativni uticaji na životnu sredinu, pa tako i eventualni prekogranični uticaji, na vrijeme prepoznaju, uklone ili ublaže. Izgradnja planiranog dalekovoda je u potpunosti na teritoriji Republike Srpske. Poštovanjem međunarodnih ekoloških standarda i zakonskih propisa iz ekologije i zaštite životne sredine Republike Srpske i Bosne i Hercegovine i ponuđenim projektnim rješenjem negativni uticaji dalekovoda se neće odraziti na područje Federacije Bosne i Hercegovine ili teritoriju Brčko Distrikta ali ni na druge države u okruženju. U skladu s tim nema potrebe za izradom posebnog dijela Studije čime je ispoštovan član 68. stav 2 Zakona o zaštiti životne sredine (Službeni Glasnik RS br. 71/12).

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 87

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

2.5. Specifikacija i opis mjera za sprečavanje, smanjivanje ili ublaživanje štetnih uticaja na životnu sredinu

2.5.1. Mjere koje su predviđene zakonom i drugim propisima, normativima i standardima i rokovima za njihovo sprovođenje

Mjere za sprečavanje ili smanjenje emisija u vazduh radne i životne sredine

U toku izvođenja radova:

- Obezbijediti adekvatan monitoring sistem za monitoring kvaliteta vazduha u cilju primjene dobre prakse koja se odnosi na zemljane radove, sistem transporta materijala, procese utovara/istovara, prevoz putem i postrojenja za skladištenja/odlaganje. - Za smanjenje zaprašenosti na gradilištu, transportnim trasama i manipulativnim površinama kojima se obavlja unutrašnji i vanjski transport sirovina i materijala, koristiti mobilnu cisternu za prskanje vodom površinskih slojeva istih. Sprovođenjem projektovanih i propisanih mjera, prskanja i kvašenja saobraćajnica i manipulativnih površina, može se značajno smanjiti emisija ovog polutanta, a time i štetan uticaj na radnu i životnu sredinu. Sprovođenje mjere vršiti kontinuirano – po potrebi. - Za vrijeme sušnog perioda i pri pojavi jačih vjetrova čija je brzina veća od 8 m/s svi radovi se moraju obustaviti. - Brzinu transportnih sredstava i mehanizacije na gradilištu prilagoditi uslovima transportnih trasa. Brzinu transportnih sredstava ograničiti na 20 km/h. - Za smanjenje štetnih materija-izduvnih gasova koji potiču od mehanizacije koja za pogon koristi motore sa unutrašnjim sagorijevanjem, koristiti tečno gorivo D-2 sa niskim sadržajem sumpora ili mašine i mehanizacija moraju imati ugrađene prečistače izduvnih gasova. - Koristiti tehnički ispravnu mehanizaciju. - Radnici trebaju koristiti zaštitnu opremu na radu. - Aktivnosti provoditi u predviđenim radnim satima. - Tokom izvođenja radova vršiti polijevanje vodom zemljišta na eventualnim lokacijama gdje može doći do veće emisije prašine.

U toku korištenja dalekovoda:

- Prilikom održavanja sistema dalekovoda koristiti tehnički ispravnu mehanizaciju. - Radnici trebaju koristiti zaštitnu opremu na radu. - Aktivnosti provoditi u predviđenim radnim satima. - Vršiti redovno sezonsko održavanje vegetacije u pojasu dalekovoda u cilju zaštite od izbijanja požara i zagađenja vazduha.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 88

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Mjere za sprečavanje ili smanjenje emisija u vode

U toku izvođenja radova:

- Rizik od zagađenja površinskih i podzemnih voda spriječiti preduzimanjem mjera u skladu sa Pravilnikom o tretmanu i odvodnji otpadnih voda za područja gradova i naselja gdje nema javne kanalizacije (Sl. gl. RS, br. 68/01) i Pravilnikom o uslovima ispuštanja otpadnih voda u površinske vode (Sl. gl. RS, br. 44/01). - Otpadne vode i fekalije iz pomoćnih objekata i objekata za radnike moraju se prihvatati i bezbjedno odvoditi u odgovarajuću septičku jamu, odnosno mobilne WC-e u skladu sa Pravilnikom o tretmanu i odvodnji otpadnih voda za područja gradova i naselja gdje nema javne kanalizacije (Sl. gl. RS, br. 68/01). - Vršiti redovno uklanjanje otpadnih materijala i sirovina, prilikom izgradnje stubova i postavljanja dalekovoda u cilju zaštite spiranja u okolne vodotoke i zemljište. - Na lokalitetima gdje će se vršiti priprema betona za stubove dalekovoda postaviti posude za sakupljanje otpadne vode od pranja mješalice do njihovog konačnog zbrinjavanja u najbližu kanalizaciju. Ove otpadne vode se ne smiju ispuštati u površinske vode. - Spriječiti bilo kakvo ispuštanje neprečišćenih otpadnih voda u vodotoke. - Pridržavati se dobre radne građevinske prakse i planiranja. - Zemljane radove ne izvoditi za vrijeme jakih kiša u cilju sprečavanja ispiranja zemljanog materijala i njegovog odnošenja u površinske vode. - Održavanje, čišćenje i punjenje mašina i mehanizacije gorivom i uljima ne smije se vršiti na gradilištu. - Punjenje mašina i mehanizacije gorivom i mijenjanje ulja vršiti isključivo na najbližoj benzinskoj stanici. - Ako dođe do prosipanja goriva i ulja na gradilištu, mora se odmah izvršiti čišćenje tog prostora posipanjem piljevine (pijeska ili drugog sredstva koje može da upije ove materije) po zagađenom zemljištu i na kraju mehanički odstraniti zagađeno zemljište. - Sakupljeno gorivo i ulje sa posutim materijalom i odstranjeno zemljište ukloniti i deponovati na posebno predviđeno vodonepropusno mjesto ili u vodonepropusni kontejner predviđen za odlaganje opasnog otpada. Navedena vrsta otpada ne smije se miješati i odlagati zajedno sa komunalnim otpadom. - Potrebno je preduzeti sve mjere kako ne bi došlo do nekontrolisanog izlijevanja tečnosti na gradilištu duž trase dalekovoda. - Obavezno uraditi Akcioni plan zaštite u slučaju prosipanja opasnih materija, u cilju sprečavanja hemijskog zagađenja površinskih i podzemnih voda, kao i zemljišta. - U slučaju ispuštanja goriva, tehničkih ulja i masti iz mašina i transportnih sredstava, obezbijediti dovoljnu količinu sredstva za upijanje naftnih derivata, piljevinu ili neko drugo sredstvo koje ima sposobnost da upija gorivo, a zagađeno zemljište mehanički odstraniti. Zagađeno zemljište koje se odstrani predstavlja opasan otpad zbog čega se mora odložiti u vodonepropusni kontejner predviđen za opasan otpad do njegovog konačnog zbrinjavanja.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 89

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

- Negativan uticaj čvrstog otpada može se minimalizovati njegovim pravilnim zbrinjavanjem. Zbog toga na predmetnoj lokaciji naručioc će morati postaviti privremene kontejnere za odlaganje čvrstog otpada koji će nastajati pri radovima na izgradnji dalekovoda. - Spriječiti odlaganje otpada u korito ili na obale vodotoka.

U toku korištenja dalekovoda:

- Prilikom održavanja sistema dalekovoda koristiti tehnički ispravnu mehanizaciju. - Odlaganje otpada koji se može javiti prilikom održavanja dalekovoda vršiti u zatvorene posude i odvoziti u dogovoru sa ovlaštenom institucijom. - Izgraditi odvodne kanale oko stubova dalekovoda čime se preventivno djeluje na moguću pojavu i ublažavanje erozionih procesa prouzrokovanih vodom. - Mjere zaštite voda osiguraće se i kroz mjere zaštite zemljišta.

Mjere za zaštitu zemljišta

U toku izvođenja radova:

- Svi radovi na izgradnji i eksploataciji dalekovoda moraju se izvoditi prema Glavnom projektu dalekovoda koji je će biti urađen za predmetni objekat. - Riješiti odvodnju atmosferskih voda oko stubova dalekovoda kako bi se stabilizovale i zaštitile površine koje su podložne eventualnim erozionim procesima i spriječilo odnošenje materijala. - U cilju zaštite zemljišta, organizovati upravljanje svim količinama čvrstog otpada koje nastajanu, bez obzira na porijeklo. - S obzirom na vrstu objekta u toku izvođenja radova na izgradnji dalekovoda analize zemljišta nije potrebno vršiti osim u slučaju da dođe do akcidenta-nekontrolisanog izlijevanja goriva odnosno hemikalija na lokaciji duž trase dalekovoda. - Preporučuje se korištenje ekološki prihvatljivih lubrikanata (EPL) na bazi biljnih (jestivih) ulja, sintetičkih estera i poliglikola, umjesto štetnih lubrikanata (ulja i maziva) proizvedenih od mineralnih ulja. Ovo posebno naglašavamo jer je štetno djelovanje mineralnih ulja kumulativno ukoliko dođe na slobodni prostor.

U toku korištenja dalekovoda:

- Prilikom održavanja sistema dalekovoda koristiti tehnički ispravnu mehanizaciju. - Odlaganje otpada koji se može javiti prilikom održavanja dalekovoda vršiti u zatvorene posude i odvoziti u dogovoru sa ovlaštenom institucijom. - Izgraditi odvodne kanale oko stubova dalekovoda čime se preventivno djeluje na moguću pojavu i ublažavanje erozionih procesa prouzrokovanih vodom. - Mjere zaštite zemljišta osiguraće se i kroz mjere zaštite voda.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 90

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

- Obaveznim poduzimanjem redovnih mjera sanacije terena duž cijele trase dalekovoda nakon izvedenih građevinskih i montažnih zahvata, tako što će se ukloniti svi viškovi iskopane zemlje na način da se rasplaniraju ili odvezu na odgovarajuću deponiju, sprječava se degradacija i potencijalno zagađenje zemljišta.

Mjere za sprečavanje ili smanjenje emisija buke

U toku izvođenja radova:

- U cilju zaštite radnika i lokalnog stanovništva sprovesti mjere zaštite od negativnih uticaja koje može izazvati buka kao posljedica izvođenja radova na izgradnji dalekovoda. Te mjere podrazumijevaju: kontrolu unutar gradilišta, kao i okolne naseljene oblasti, mjere za redukciju buke za pojedinačne dijelove postrojenja i mašina, primjenu akustične zaštite, fizičkih barijera ili ograda kao i opreme za ličnu zaštitu za rad zaposlenih radnika. - Vršiti redovan pregled i ispitivanja ispravnosti mašina i opreme i održavanje istih prema uputstvu proizvođača. Uređaji, oprema i mašine koji emituju buku moraju biti atestirani, moraju biti tako konstruisani ili izolovani da u spoljnu sredinu ne emituju buku. Da bi se ublažio povećani nivo buke koja nastaje pri radu opreme i mašina prvenstveno se moraju redovno vršiti ispitivanja opreme i mašina i održavati iste prema uputstvu proizvođača. Ispitivanja opreme i mašina mora se vršiti u skladu sa Zakonom o zaštiti na radu (Sl. gl. RS, br. 01/08), odnosno u skladu sa Pravilnikom o postupku i rokovima preventivnih i periodičnih pregleda i ispitivanja opreme za rad i preventivnih i periodičnih ispitivanja uslova radne sredine (Sl. gl. RS, br. 66/08) i Pravilnikom o mjerama i normativima zaštite na radu na oruđima za rad (Službeni list SFRJ, br. 18/91). - Buku nastalu od transportnih sredstava ublažavati vremenskim režimom rada. Sve radove na izgradnji dalekovoda u cilju smanjenja buke izvoditi u toku dana, pridržavati se određenog broja radnih sati. - Brzinu transportnih sredstava kojima će se vršiti transport unutar gradilišta izvan istog prilagoditi uslovima puta, u cilju smanjenja nivoa buke. - U cilju zaštite životne sredine i okolnog stanovništva moraće se u toku izvođenja radova na izgradnji dalekovoda izvršiti monitoring nivoa buke u životnoj sredini i to na mjestima gdje trasa dalekovoda prolazi pored naseljenih mjesta na udaljenosti do 200 m od trase dalekovoda.

U toku korištenja dalekovoda:

- Buka i zvučni efekti uzrokovani od strane dalekovoda su primarno značajni prilikom lošeg vremena, dok su pri normalnim vremenskim uslovima ovi efekti minorni. Buka, korona i radio-smetnje se mogu javiti i kao posljedica elektromagnetnih uticaja koji se u principu smanjuju pravilnim izborom izolacionog nivoa same izolacije, te izborom spojne i ovjesne opreme.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 91

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

 Vibracije koje mogu nastati usljed dinamičkog opterećenja vjetra na provodnike dalekovoda, mogu prouzrokovati i određeni nivo buke. Buka koja prati ovakvu vrstu objekata prema dosadašnjim iskustvima zadovoljava vrijednosti iz “Pravilnika o dozvoljenim granicama intenziteta zvuka i šuma, Sl. list SR BiH 46/89.

Mjere za zbrinjavanje čvrstog otpada

U toku izvođenja radova:

 U toku izvođenja radova na izgradnji dalekovoda negativan uticaj čvrstog otpada minimalizovati njegovim pravilnim zbrinjavanjem. Zbog toga je potrebno na predmetnoj lokaciji postaviti privremene vodonepropusne kontejnere za odlaganje čvrstog otpada koji će nastajati prilikom izgradnje.  Gradilište mora biti uređeno i mora se spriječiti nekontrolisano razbacivanje čvrstog otpada na gradilištu i po okolnom zemljištu. Sav otpad koji će nastajati u toku rada mora se odvojiti prema vrstama i odlagati u vodonepropusne kontejnere, a dalje ga zbrinjavati u dogovoru sa ovlaštenim preduzećem sa kojim će naručioc morati imati sklopljen ugovor o zbrinjavanju otpada. O načinu odlaganja i zbrinjavanju navedenog otpada mora se uredno voditi evidencija.  U Ugovoru o preuzimanju/zbrinjavanju otpada moraju biti definisani: obim usluga odgovornog lica, vremenski rok za koji ugovor važi, vrste otpada i postupak odlaganja-tretmana, količinu ili zapreminu otpada, način isporuke ili preuzimanja otpada, obaveze i odgovornosti obiju strana, odgovornost odgovornog lica za postupanje sa otpadom u smislu njegovog ponovnog korišćenja, reciklaže, tretmana ili konačnog odlaganja na ekološki prihvatljiv način i ostale odredbe u skladu sa članom 6 Pravilnika o uslovima za prenos obaveza upravljanja otpadom sa proizvođača i prodavača na odgovorno lice sistema za prikupljanje otpada (Sl. gl. RS, br. 118/05).  U slučaju nekontrolisanog ispuštanja goriva, tehničkih ulja i masti iz mehanizacije i mašina koje se koriste pri radu, obezbijediti sredstva za upijanje naftnih derivata, piljevinu (ili drugo sredstvo koje ima mogućnost apsorpcije goriva, ulja i masti kao što je Ekopor), a zagađeno zemljište mehanički odstraniti. Zagađeno zemljište koje se odstrani mora se odložiti u vodonepropusan kontejner (predviđen za odlaganje opasnog otpada) do njegovog konačnog zbrinjavanja. Otpad koji nastaje na ovaj način predstavlja opasan otpad i navedena vrsta otpada se ne smije miješati i odlagati zajedno sa drugim otpadom.  Obavezno uraditi Akcioni plan zaštite u slučaju prosipanja opasnih materija, u cilju sprečavanja hemijskog zagađenja površinskih i podzemnih voda, kao i zemljišta.  Spriječiti nekontrolisano razbacivanje otpada i njegovo odlaganje na zemljište na i oko gradilišta duž trase dalekovoda.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 92

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

U toku korištenja dalekovoda:

 Proizvođač i imalac otpada je odgovoran za ekološki prihvatljivo skladištenje otpada prije njegovog povrata ili odlaganja. Proizvođač ili imalac otpada može vršiti povrat ili odlaganje sam koristeći adekvatnu opremu, postupak ili postrojenje za povrat ili odlaganje u skladu sa propisanim uslovima ili koristeći ovlaštenu službu za tretman otpada uz nadoknadu.  Obavezno prema članu 26 i 27 Zakona o upravljanju otpadom (Sl. gl. RS, br. 53/02 i 65/08) vršiti redovno ažuriranje Plana upravljanja otpadom i kontrolu i nadzor otpada koji će nastajati tokom izgradnje dalekovoda.

Mjere za zaštitu flore, faune i ekosistema

U toku izvođenja radova:

 Odabrati postojeće puteve na mjestima gdje god je to moguće, a za izvođenje radova odabrati mehanizaciju i transportna sredstva koja će zahtijevati minimalno proširenje postojećih puteva.  Prilikom krčenja šume i trajne namjene na trasi dalekovoda naručioc mora postupiti po članu 42.,43. i 44. Zakona o šumama (Sl.Glasnik RS broj 75/08).  Nakon završetka radova na izgradnji i montaži dalekovoda mora se izvršiti sanacija površina koje su degradirane radovima a zatim izvršiti ozelenjavanje degradiranih površina, sadnjom autohtonog biljnog materijala, kako bi se obezbijedila mogućnost za obnavljanje flore i faune na lokaciji. Takođe je neophodno ozelenjavanje degradiranih površina u cilju stabilizacije zemljišta duž trase dalekovoda naročito na mjestima gdje postoji mogućnost da dođe do erozionih procesa.

U toku korištenja dalekovoda:

 Tokom održavanja dalekovoda, u fazi eksploatacije, obezbjeđuje se da prosjeke budu u skladu sa zahtijevanim propisima i standardima (Sigurnosna udaljenost od bilo kojeg dijela stabla iznosi 3 m. Za vodove nazivnog napona 110 kV i više sigurnosna udaljenost mora se održati i u slučaju pada stabla, pri čemu se sigurnosna udaljenost mjeri od provodnika u neotklonjenom položaju).  Potrebno je ukloniti sav otpadni materijal od uklonjene vegetacije, te obezbjediti tokom radova monitoring, naročito ako se odvijaju u proljeće i jesen, kada postoji potencijalna opasnost od požara.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 93

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Mjere zaštite pejzaža

 Potrebno je napraviti planove za zaštitu pejzaža kako bi se osigurala zaštita postojećeg izgleda pejzaža.  Prilikom izgradnje dalekovoda pridržavati se dimenzija gradilišta predviđenih Glavnim projektom dalekovoda kako bi se sačuvao pejzaž i smanjili negativni uticaji na isti.  Spriječiti nekontrolisano razbacivanje čvrstog otpada na i u okolini gradilišta duž trase dalekovoda.

Mjere za sprečavanje mogućih akcidentnih situacija nastalih radom sa zapaljivim tečnostima

 S obzirom da će se raditi o privremenim gradilištima duž trase dalekovoda gdje će gradilište biti zemljana podloga, u cilju sprečavanja zagađenja voda i zemljišta punjenje gorivom i uljima mašina i mehanizacije ne smije se vršiti na gradilištu, već na najbližoj benzinskoj stanici.  Prema tome, mjere koje se propisuju u cilju sprečavanja akcidentnih situacija pri radu sa zapaljivim tečnostima odnose se na mjere koje se moraju preduzimati i provoditi prilikom rada sa mašinama i mehanizacijom koja kao pogonsko gorivo koriste energente.  Obezbijediti adsorbens (piljevinu, ekopor) za upijanje goriva u slučaju nekontrolisanog prolijevanja goriva mašina i mehanizacije na gradilištu duž trase dalekovoda. Naručioc mora na lokaciji obezbjediti dovoljnu količinu adsorbensa za prikupljanje pri nekontrolisanom prolijevanju goriva.  Pažljivo rukovati lako zapaljivim materijama i otvorenim plamenom kako bi se spriječili šumski požari. Poštovati sve propise i postupke o zaštiti šuma od požara. Nakon izgradnje postaviti znakove koji upozoravaju na ograničenje korištenja vatre ili otvorenog plamena, odnosno opasnost od požara.

Mjere za sprečavanje uticaja na stanovništvo

U toku izvođenja radova:

 U cilju zaštite stanovništva moraju se provesti sve propisane mjere za sprečavanje emisije prašine i buke u vazduh životne sredine, mjere propisane za rukovanje opasnim i zapaljivim materijama.  Radnici moraju biti stručno osposobljavanje za rad sa mašinama, opremom i pri rukovanju i radu sa zapaljivim materijama.  Investitor je dužan da koristi ispravna sredstva rada i ona koja ne emituju buku ili emituju u dozvoljenim granicama. Ako ipak dođe do prekoračenja buke u radnoj

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 94

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

sredini, radnici treba da koriste antifone kao i maske u slučaju povećane koncentracije prašine. Sve mjere koje treba da se sprovedu u cilju zaštite zdravlja radnika, treba da budu definisane u aktima poslodavca koji se tiču zaštite i zdravlja na radu.

U toku korištenja dalekovoda:

 Negativni uticaji dalekovoda na sigurnost i zdravlje stanovništva u njegovoj neposrednoj blizini mogu nastati usljed pojave napona koraka i dodira, te usljed indukovanih napona i struja. Opasnost od napona koraka i dodira se otklanja pravilnom izvedbom uzemljivačkog sistema stubnih mjesta.  Na stubove postaviti tablice sa znakom upozorenja na opasnost od električne struje i numeracijom stuba. Također je potrebno na odgovarajući način (postavljanjem bodljikave žice i sl.) onemogućiti penjanje ljudi na stubove dalekovoda, gdje se za to ukaže potreba.  Indukovani naponi i struje koji se mogu pojaviti na objektima koji se nalaze u trasi dalekovoda mogu se izbjeći adekvatnim uzemljavanjem svih metalnih dijelova objekata koji se nalaze u trasi dalekovoda.  Za vodove u naseljenim mjestima sigurnosna visina iznosi 7 m, a izolacija mora biti električno pojačana.  Pravilnom izvedbom uzemljivačkog sistema i pravilnim izborom izolacionog nivoa izolatora sprečavaju se i negativni uticaji koji mogu nastati na sigurnost i zdravlje stanovništva u njegovoj neposrednoj blizini usljed atmosferskih pražnjenja.  Zaštita od požara na/oko dalekovoda podrazumijeva pravilno održavanje dalekovoda u pogonu u cilju povećane sigurnosti i zdravlja stanovništva u njegovoj neposrednoj blizini.  Ukoliko se izgradnjom objekata pojavi bilo koji negativni uticaj na zdravlje ljudi i životnu sredinu, investitor je dužan da izvrši obavještavanje u skladu sa zakonskim odredbama Zakona o zaštiti životne sredine – ("Službeni glasnik Republike Srpske", broj 71/12) i nadležnostima Ministarstva zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske.  Kada se radi o zaštiti zdravlja stanovništva potrebno je slijediti zdravstvenu politiku u Republici Srpskoj do 2020. godine i strategije za zdravlje i preporuke Strategije za praćenje i redukciju rizičnih faktora životne i radne sredine i jačanje infrastrukture i funkcije ustanova za zdravstvenu zaštitu u postupku izrade prostornih i drugih planova, odnosno osnova i druge investiciono-tehničke dokumentacije ("Službeni glasnik Republike Srpske", broj 56/02), koji su u vezi sa Nacionalnim akcionim planom za zdravlje i životnu sredinu (NEHAP) za Republiku Srpsku, usvojenim od strane Vlade Republike Srpske ("Službeni glasnik Republike Srpske", broj 1/02).

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 95

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Mjere za zaštitu kulturnoistorijskog naslijeđa

 Obaveza naručioca je da ukoliko u toku radova na izgradnji dalekovoda naiđe na arheološki lokalitet, a naročito ako se pretpostavlja da ima status prirodnog dobra, o tome obavijesti Zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog naslijeđa i preduzme sve mjere kako se kulturno dobro ne bi oštetilo do dolaska ovlašćenog lica, član 84 Zakona o kulturnim dobrima (Sl. gl. RS, br. 11/95 i 108/08).  Obavezno izvršiti obustavljanje svih radova na izgradnji dalekovoda i izvještavanje o novim arheološkim nalazištima koja su izložena radovima na izgradnji, što će biti najdjelotvornija mjera ublažavanja za obezbjeđivanje procjene i očuvanja bilo kog značajnijeg arheološkog spomenika.  U slučaju pronalaska arheološkog nalazišta naručioc mora odmah obustaviti dalje radove i obavijestiti Zavod za zaštitu kulturnoistorijskog i prirodnog naslijeđa Republike Srpske.  U cilju zaštite kulturnog nasljeđa poštovati stručno mišljenje broj 07/1.20,30/625- 576/11 od 16.09.2011. godine izdato od strane Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa u kome se nalaže da u toku izvođenja radova obezbjedi nadzor Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa.  Naručioc se obavezuje da ukoliko se u toku izvođenja radova na izgradnji dalekovoda naiđe na prirodno dobro koje je geološko-paleontološkog ili minerološko-petrografskog porijekla, a za koje se pretpostavlja da ima svojstvo spomenika prirode o tome obavijesti Zavod i preduzme sve mjere kako se prirodno dobro ne bi oštetilo do dolaska ovlaštenog lica, u skladu sa Zakonom o zaštiti prirode-prečišćeni tekst (Sl. gl. RS, br. 113/08).

Mjere za upravljanje izgradnjom i eksploatacijom

 Obezbijediti zaštitu infrastrukture putem nadležnih javnih preduzeća.  Izvršiti kompenzaciju gubitka ili uništavanja površina zemljišta.  Obavezno izvršiti sanaciju površina zemljišta koje će biti degradirano radovima na izgradnji dalekovoda.  Primijeniti načelo održivog razvoja, a sva ugrađena tehnološko-mašinska oprema i instalacije moraju se licencirati i imati odobrenje u skladu sa domaćim propisima ili po mogućnosti, certifikovana u skladu sa standardima Evropske unije ili ekvivalentnim standardima, što će se utvrditi atestima.  Plan zaštite životne sredine mora biti uključen u sve ugovore.  Osigurati zaštitu radnika na radu i zaštitu od požara.  Obavezno sve radove izvoditi u skladu sa Glavnim projektom dalekovoda.  Radnicima duže zaposlenim na lokacijama duž trase dalekovoda na pripremi stubnih mjesta obezbijediti pomoćne prostorije za presvlačenje, higijenu i boravak, kao i propisana sredstva zaštite na radu.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 96

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

 Radnicima se mora obezbijediti oprema i stručna obuka neophodna za bezbjedan i kvalitetan rad.  Prilikom izgradnje primjenjivati sve propisane mjere zaštite na radu i tako obezbijediti uslove sprečavanja i otklanjanja opasnosti na radu u skladu sa Zakonom o zaštiti na radu (Sl. gl. RS, br. 01/08).  Preduzeti preventivne mjere za zaštitu od požara u skladu sa Zakonom o zaštiti od požara (Sl. gl. RS, br. 06/09) obezbjeđenjem predviđenih mobilnih sredstava za početno gašenje, odnosno brzu lokalizaciju požara, obučavanje radnika za stručno i bezbjedno rukovanje uređajima za gašenje potencijalnog požara.  Poštovati mjere koje su propisane Pravilnikom o tehničkim normativima za izgradnju nadzemnih elektroenergetskih vodova nazivnog napona od 1 kV do 400 kV (Sl.gl. RS br. 07/12):  Na mjestima pristupačnim vozilima (oko naseljenih mjesta, iznad polja, livada, šumskih puteva) sigurnosna visina iznosi 6 m, a sigurnosna udaljenost 5 m.  Sigurnosna udaljenost za nepristupačene dijelove zgrade iznosi 3 m. Za pristupačne dijelove zgrade sigurnosna visina iznosi 5 m, a sigurnosna udaljenost iznosi 4 m.  Za vodove iznad objekata potrebna električno pojačana izolacija, a za vodove iznad objekata u kojim se zadržava veći broj ljudi potrebna je i mehanički pojačana izolacija.  Nije dozvoljeno vođenje vodova iznad nadzemnih objekata sa lako zapaljivim materijalima, sigurnosna udaljenost mora da bude jednaka visini stuba uvećanoj za 3 m.  Za vodove u gusto naseljenim mjestima sigurnosna visina mora da bude 7 m. Izolacija mora da bude električno pojačana, a na mjestima ukrštanja sa ulicama i putevima i mehanički pojačana.  Ako vodovi prelaze preko igrališta sigurnosna udaljenost iznosi 12 m, izolacija mora da bude električno pojačana.  Udaljenost bilo kog dijela stuba od ivice regionalnog puta ne smije biti manje od 10 m, a u izuzetnim slučajevima može se smanjiti na 5 m. Izolacija mora da bude električno povećana. Ugao ukrštanja dalekovoda i regionalnog puta mora da iznosi najmanje 20o.  Vodovi ne smiju prelaziti preko protivgradnih stanica. Prelaz preko groblja je dozvoljen ali ne i postavljanje stubova.  Svaki stub dalekovoda mora biti uzemljen.  Pregled gromobranskih instalacija se mora izvršiti i ranije u slučaju da dođe do udara groma u objekat ili da dođe do promjena na instalacijama. Ispitivanja mora da radi institucija ovlašćena za navedenu vrstu poslova.

Ostale mjere

 Naručioc je dužan da, prilikom izvođenja radova na izgradnji dalekovoda u slučaju da naiđe na objekte koji mogu da imaju obilježja prirodnog ili kulturno-istorijskog

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 97

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

naslijeđa, obavijesti nadležnu službu zaštite, odnosno opštinskog organa i preduzme mjere zaštite nalazišta u skladu sa Zakonom o uređenju prostora i građenju RS.  Obavezna je primjena sredstava za zaštitu na radu, propisanih za vršenje ovih poslova, propisanih slijedećim pravilnicima:  Opštim pravilnikom o higijenskim i tehničkim zaštitnim mjerama pri radu (Službeni list FNRJ, br. 16/47, 18/47 i 36/50);  Pravilnikom o mjerama i normativima zaštite na radu na oruđu za rad (Službeni list SFRJ, br. 18/91);  Pravilnikom o sredstvima lične zaštite na radu i ličnoj zaštitnoj opremi (Službeni list SFRJ, br. 35/69);  Prije izlaska mašina i mehanizacije sa gradilišta na javni put, sa točkova vozila moraju se mehanički očistiti i skinuti sve nečistoće i blato, kako bi se spriječilo iznošenje istih na kolovoz javnog puta.  Zabranjeno je točenje goriva, kao i popravke i servisiranje na gradilištu.  Mašine koje se koriste na pri izvođenju građevinskih i ostalih radova na izgradnji moraju biti ispravne, a rukovaoci moraju biti stručno osposobljeni za rad sa mašinama. Svaka mašina mora biti opremljena aparatom za gašenje požara. Za vrijeme rada u radnom krugu mašine ne smije se niko nalaziti, što mora biti istaknuto na tabli pričvršćenoj na mašini. Granice gradilišta i pristupni putevi moraju se označiti natpisima-tablama zabrane pristupa nezaposlenima.  Radnicima obezbijediti odgovarajuću odjeću i obuću i lična zaštitna sredstva. Medicinska zaštita obuhvata prethodne i periodične preglede radnika prema programu za ovu vrstu djelatnosti.  .Pridržavati se i provoditi sve mjere i poštovati uslove koji će biti definisani u vodoprivrednoj dozvoli.  Prilikom izvođenja radova na izgradnji i u toku eksploatacije dalekovoda, preduzimati i niz drugih postupaka i akcija, čija je svrha bezbjedno odvijanje procesa i redukcija negativnih posljedica, a time i zaštita radne i životne sredine. To su prvenstveno mjere organizacione i higijensko-tehničke prirode, a odnose se na održavanje i kontrolu mašina i opreme, pravilno skladištenje i tretman sirovina i materijala, održavanje čistoće i reda, stalnu kontrolu rada i obučenost zaposlenih lica i drugo. U krajnjem slučaju da i pored sprovođenja propisanih mjera zaštite od zagađenja radne i životne sredine bude prelazilo dozvoljene granice propisane zakonima, obaveza naručioca je da obustavi radove na izgradnji dalekovoda, dok se ne obezbijede tehnologije i način rada koje će smanjiti negativan uticaj na radnu i životnu sredinu.

2.5.2. Mjere koje se preduzimaju u slučaju nesreća većih razmjera

Postoji mogućnost akcidenata nesreća koje se mogu dogoditi a koji mogu ugroziti zdravlje i živote ljudi na gradilištu, odnosno izazvati znatnije materijalne štete u prostoru. Njihovo dešavanje je praktično moguće u svakoj fazi primijenjenog tehnološkog procesa na gradilištu. Da bi se procijenila vjerovatnoća nesreće i analizirale posljedice, koriste se

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 98

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu određene metodologije. Osnovne metodologije su: IAEA–TECDOC–727 (Priručnik za razvrstavanje i utvrđivanje prioriteta izazvanim u velikim nesrećama u procesnoj i srodnim industrijama) i UNEP IE/PAC (Tehnički izvještaj 12 – Utvrđivanje i procjena rizika u društvenoj zajednici). Mora se konstatovati na osnovu podataka iz prakse da je vjerovatnoća nastanka nesreće za radnje pri izgradnji dalekovoda u okviru gradilišta mala i smatra se društveno prihvatljivom. Ako se razmatra mogućnost eventualne ekološke nesreće, onda na osnovu položaja gradilišta ta mogućnost je veoma mala, ali ipak postoji. Ona je ograničena samo na slučajeve izbijanja požara na gradilištu duž trase dalekovoda i zagađenja voda u slučaju nekontrolisanog prolijevanja goriva na lokaciji. Uz poštovanje radnih propisa i kvalitetno održavanje i za ovaj slučaj se radi o minimalnoj mogućnosti nesreće. Mjere za sprečavanje uzroka i oštećenja dijela ili cijelog predmetnog objekta:  prilikom izgradnje potrebno je pribaviti ateste svih materijala koji se ugrađuju u navedeni objekat;  za izvođenje radova na izgradnji objekta potrebno je obezbijediti stručni kadar koji posjeduje verifikaciju izdatu od nadležne institucije;  prilikom projektovanja, izgradnje i eksploatacije pomenutog objekta potrebno je primjeniti sva zakonska rješenja iz oblasti zaštite od požara kako u oblasti građevinarstva, tako i u oblasti elektro i mašinskih instalacija, a na izvedeno stanje je potrebno pribaviti ateste od ovlaštene institucije;  u okviru odabira lokacije potrebno je poštovati smjernice i uputstva koja izdaje resorno Ministarstvo.

2.5.3. Planovi i tehnička rješenja zaštite životne sredine (reciklaža, tretman i dispozicija otpadnih materija, rekultivacija, sanacija)

Za predmetni objekat je urađen Plan upravljanja otpadom prema članu 26. i 27. Zakona o upravljanju otpadom (Sl. gl. RS, br. 53/02 i 65/08) i određeno je lice koje vrši poslove koordinacije upravljanja otpadom – koordinator za otpad. U Planu upravljanja otpadom su definisane vrste otpada koji mogu nastajati pri izvođenju radova na izgradnji dalekovoda - razvrstane prema katalogu otpada, način privremenog (na lokaciji) i konačnog zbrinjavanja otpada (u dogovoru sa ovlaštenom službom za preuzimanje otpada). Za privremeno zbrinjavanje otpada na lokaciji naručioc mora obezbijediti privremene zatvorene vodonepropusne kontejnere a za konačno zbrinjavanje otpada mora imati sklopljen ugovor sa ovlaštenom/nadležnom komunalnom službom. Obavezno se moraju provesti mjere sanacije degradiranih površina zemljišta koje će biti korišteno tokom izgradnje dalekovoda.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 99

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

2.5.4. Druge mjere koje mogu uticati na sprečavanje ili smanjivanje štetnih uticaja na životnu sredinu

Osim navedenih mjera u tačkama 2.5.1., 2.5.2. i 2.5.3. te mjera u poglavlju monitoringa, nisu potrebne druge mjere za sprečavanje ili smanjivanje štetnih uticaja na životnu sredinu.

2.6. Program praćenja uticaja na životnu sredinu u toku i nakon realizacije projekta

2.6.1. Prikaz stanja životne sredine prije puštanja objekta u rad na lokacijama gdje se očekuje uticaj na životnu sredinu

Prikaz stanja životne sredine gdje se očekuje uticaj opisan je u tački 2 Studije, podtačke 2.1.5, 2.1.7., 2.1.8., 2.1.9., 2.2.5., 2.2.6. i 2.2.7.)

2.6.2. Parametri na osnovu kojih se mogu utvrditi štetni uticaji na životnu sredinu

Štetni uticaji na životnu sredinu mogu se utvrditi na osnovu sadržaja zagađujućih materija u:  vazduhu (dimni gasovi iz transportnih vozila, prašina, buka),  vodi (temperatura, pH, ukupne suspendovane materije i sl.),  zemljištu (sadržaj teških metala, količina taloga/sedimenta na zemljištu). U toku izgradnje objekta, u svrhu sprovođenja mjera zaštite, a s ciljem sprečavanja i ublažavanja zagađenja elemenata i faktora životne sredine neophodno je uspostaviti monitoring koji će svoju funkciju imati u toku perioda eksploatacije sa mogućnošću da se elementi monitoringa mijenjaju i usavršavaju sa potrebama praćenja kvaliteta za sve komponente radne i životne sredine. Monitoring je neophodno vršiti u cilju da se osigura praćenje i mjerenje ključnih karakteristika operacija i djelatnosti u okviru predmetnog procesa proizvodnje koji mogu uticati na životnu sredinu, u skladu sa Zakonom o zaštiti životne sredine - prečišćeni tekst (Sl. gl. RS, br. 28/07 i 01/08).

Razlozi i ciljevi za uspostavljanje monitoringa:  da se prate promjene stanja okoline i uticaj na živi svijet kako bi se pravovremeno ukazalo na potrebe smanjenja zagađivanja,  da se lociraju i prate uzroci kako bi se mogle preduzimati korektivne i preventivne mjere,  da se vrši vrednovanje usaglašenosti sa relevantnim zakonskim propisima, prije svega sa Zakonom o zaštiti životne sredine.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 100

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Mjerenje emisija i monitoring ostalih parametara moraju vršiti ovlaštene institucije na osnovu utvrđenih metodologija mjerenja koje su u skladu sa važećom zakonskom regulativom.

Monitoring kvaliteta vazduha

U toku izvođenja radova:  S obzirom da predmetni objekat nije značajan zagađivač vazduha monitoring vršiti samo u slučaju akcidentnih situacija, odnosno na mjestima gdje trasa dalekovoda prolazi pored naseljenog mjesta na udaljenosti do 200 m i to praćenje osnovnih parametara za utvrđivanje kvaliteta vazduha predmetnog područja prema Uredbi o vrijednostima kvaliteta vazduha Sl. glasnik RS broj 124/12 i to: - Sumpor dioksid (SO2), - Azotni oksidi: NO, NO2, NOX, - Ozon (O3), - Ugljenmonoksid (CO) - Suspendovane čestice PM10,

U toku korištenja dalekovoda:  S obzirom na namjenu i vrstu objekta monitoring vazduha tokom eksploatacije se ne preporučuje.

Monitoring kvaliteta voda

U toku izvođenja radova:  Pojava otpadnih voda se ne očekuje na lokalitetu duž trase dalekovoda. Monitoring kvaliteta voda potrebno je uspostaviti, ukoliko dođe do pojave istih i ukoliko investitor predmetnim radovima na bilo koji način poremeti režim i kvalitet voda na lokaciji. U slučaju akcidentnih situacija i praćenja kvaliteta voda potrebno je pratiti slijedeće parametre: pH – vrijednost; temperatura, amonijačni azot, nitritni azot, nitratni azot, fosfor, talog nakon 0,5 h taloženja, ukupne suspendovane materije, BPK5 pri 20°C, HPK dihromatni, PAH, mineralna ulja, deterdženti, gvožđe, mangan, olovo, kadmijum, arsen, ukupno hrom, sulfati, hloridi, fluoridi, uz obavezno uključenu mutnoću i temperaturu vode.

U toku korištenja dalekovoda:  S obzirom na namjenu i vrstu objekta monitoring voda tokom eksploatacije se ne preporučuje.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 101

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Monitoring kvaliteta zemljišta

Zbog same vrste objekta, kao i predviđenih mjera zaštite, ne očekuje se da će izgradnja i eksploatacija dalekovoda na predmetnom lokalitetu uticati na značajniju promjenu kvaliteta zemljišta šireg područja. Prema tome monitoring zemljišta se ne propisuje za ovaj objekat. Analize zemljišta je neophodno izvršiti jedino u slučaju da dođe do akcidenta- nekontrolisanog izlijevanja goriva na lokaciji duž trase dalekovoda u toku izvođenja radova na izgradnji i u toku eksploatacije, odnosno pri radovima na održavanju dalekovoda.

Monitoring kvaliteta flore i faune

U toku izvođenja radova:  Vršiti stalni vizuelni nadzor prilikom izvođenja radova na krčenju vegetacije tako da se radovi izvode isključivo u pojasu predviđenom za trasu dalekovoda bez nepotrebnog uništavanja okolne vegetacije.  Vršiti stalni nadzor nad radovima tako da se vrši izbjegavanje zamućenja i zagađivanja vodotokova.

U toku korištenja dalekovoda:  Vršiti redovnu kontrolu vegetacije u pojasu pružanja dalekovoda prilikom održavanja dalekovoda u cilju sprečavanja mogućnosti nastajanja požara u ljetnom periodu.

Monitoring buke

U toku izvođenja radova:  U cilju zaštite životne sredine i okolnog stanovništva neophodno je izvršiti monitoring nivoa buke u toku izvođenja radova na izgradnji dalekovoda u životnoj sredini i to na mjestima gdje trasa dalekovoda prolazi pored naseljenih mjesta, na udaljenosti do 200 m od trase dalekovoda. Monitoring nivoa buke u životnoj sredini izvršiti u skladu sa Pravilnikom o dozvoljenim granicama intenziteta zvuka i šuma (Sl. list SR BiH, br. 46/89). Mjerenja je potrebno uspostaviti da bi se utvrdile vrijednosti i istovremeno uporedile sa odgovarajućim Pravilnicima, a u skladu sa direktivom EU 2002/49 od 25.06.2002. godine, kao i na pravilima struke i iskustvenim temeljima.

U toku korištenja dalekovoda:  S obzirom na vrstu objekta i namjenu objekta, monitoring buke u toku eksploatacije dalekovoda se ne preporučuje.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 102

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Monitoring otpada

U toku izvođenja radova:

Prilikom izvođenja radova na izgradnji dalekovoda neophodno je uspostaviti evidenciju o proizvodnji, vrstama otpada, prikupljanju i konačnom zbrinjavanju otpada. Monitoring vršiti kontinuirano tokom izvođenja radova na izgradnji.

U toku korištenja dalekovoda:

U toku korištenja dalekovoda monitoring otpada vršiti povremeno odnosno periodično. Vršiti redovno ažuriranje Plana upravljanja otpadom i na taj način voditi evidenciju o otpadu.

Monitoring elektromagnetnih zračenja

U toku izvođenja radova:  Tokom izvođenja radova na izgradnji dalekovoda monitoring elektromagnetnih zračenja se ne preporučuje.

U toku korištenja dalekovoda:  Prema Zakonu o zaštiti od nejonizujućeg zračenja (Sl. gl. Republike Srpske, br. 02/05) i Pravilniku o izvorima nejonizujućeg zračenja od posebnog interesa (Sl. gl. Republike Srpske, br. 112/05) prvo ispitivanje nejonizujućeg zračenja vrši se prije otpočinjanja korišćenja izvora i stavljanja u pogon.  Svako slijedeće se vrši pri promjeni uslova korišćenja, povećanju broja izvora nejonizujućeg zračenja, rekonstrukcije objekta sa izvorom nejonizujućeg zračenja.  Periodično ispitivanje nejonizujućeg zračenja vršiti svake treće godine, a vrši se na tri mjerna mjesta u području povećane osjetljivosti.

Granična vrijednost elektromagnetnog zračenja za područja sa povećanom osjetljivošću zavisi od frekvecije izvora zračenja i za frekvenciju od 50 Hz iznosi 2 kV/m ze električno polje i 32 A/m za magnetno polje. Za područja profesionalne izloženosti granične vrijednosti su 5 kV/m za magnetno polje i 80 A/m za električno polje. Sve vrijednosti parametara čiji će se monitoring vršiti, nakon izvršenih mjerenja moraju se uporediti sa odgovarajućim pravilnicima, da se utvrdi da li izmjerene vrijednosti zadovoljavaju uslov maksimalno dozvoljenih vrijednosti koje su propisane pravilnicama. Elektromagnetska zračenja industrijske frekvencije (50 Hz) se javljaju na dalekovodu kada je on u pogonu. Intenzitet zračenja opada sa udaljenošću provodnika od objekata, tako da se svođenje intenziteta zračenja u dozvoljene granice postiže povećanjem visine stubova u zonama sa povećanom osjetljivošću.. S obzirom na sigurnosne visine za dalekovod 110 kV, propisane Pravilnikom, ispunjenje zahtjeva za zone sa profesionalnom osjetljivošću nije Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 103

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu teško postići, dak je za zone sa povećanom osjetljivošću potrebna visina provodnika iznad tla od oko 13 m, kako je prikazano na grafičkokm prikazu.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 104

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

2.6.3. Mjesta, način i učestalost mjerenja utvrđenih parametara

Monitoring u toku izgradnje dalekovoda:

Vrijeme Razlog Predmet Parametar koji Mjesto Način vršenja monitoringa monitoringa se vršenja vršenja monitoringa određenog osmatra monitoringa monitoringa parametra -Parametri Na mjestu Akreditovana Odmah Praćenje kvaliteta vode akcedentne institucija nakon uticaja (pH – vrijednost; situacija, akcidenta akcidenta temperatura, odnosno amonijačni azot, nastanka nitritni azot, zagađenja nitratni azot, vode fosfor, talog nakon 0,5 h taloženja, KVALITET VODE ukupne suspendovane materije, BPK5 pri 20°C, HPK dihromatni, PAH, mineralna ulja, deterdženti, gvožđe, mangan, olovo, kadmijum, arsen, ukupno hrom, sulfati, hloridi, fluoridi, uz obavezno uključenu mutnoću i temperaturu vode.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 105

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

- Sumpor u slučaju Akreditovana Odmah Praćenje dioksid (SO2), akcidentnih institucija nakon uticaja - Azotni oksidi: situacija, akcidenta akcidenta NO, NO2, NOX, odnosno na - Ozon (O3), mjestima KVALITET VAZDUHA - gdje trasa Ugljenmonoksid (CO) dalekovoda - Suspendovane prolazi čestice PM10, pored naseljenog mjesta na udaljenosti do 200 m - nivo buke na mjestima Akreditovana Jednom Praćenje gdje trasa institucija tokom uticaja dalekovoda izvođenja radova na prolazi radova intezitet INTENZITET BUKE pored buke u životnoj naseljenih sredini mjesta, na udaljenosti do 200 m od trase dalekovoda.

KVALITET Zavisno od Zavisno od Akreditovana Odmah Praćenje ZENLJIŠTA akcidenta akcidenta institucija nakon uticaja akcidenta Akcidenta

Stalni vizuelni Ukupna trasa interno Tokom Praćenje da nadzor krčenja dalekovoda izvođenja se radovi FLORA I FAUNA vegetacije radova izvode u tokom izvođenja granicama radova predviđenim projektom Parametri Plan Interno ili kontinuirano Pravilno OTPAD vezani za upravljanja Usluga zbrinjavanje zbrinjavanje otpadom akreditovane otpada otpada organizacije - - - - - ELEKTROMAGNETNA ZRAČENJA

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 106

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Monitoring u toku korištenja dalekovoda:

Vrijeme Razlog Predmet Parametar Mjesto Način vršenja monitoringa monitoringa koji se vršenja vršenja monitoringa određenog osmatra monitoringa monitoringa parametra - - - - - KVALITET VODE

- - - - - KVALITET VAZDUHA

- - - - - INTENZITET BUKE

KVALITET Zavisno od Zavisno od Akreditovana Odmah nakon Praćenje ZENLJIŠTA akcidenta akcidenta institucija akcidenta uticaja Akcidenta

Kontrola Ukupna trasa interno Povremeno u Praćenje vegetacije u dalekovoda ljetnom vegetacije u FLORA I FAUNA pojasu periodu cilju pružanja sprečavanja dalekovoda nastanka požara Parametri Plan Interno ili Povremeno Pravilno OTPAD vezani za upravljanja Usluga /periodično zbrinjavanje zbrinjavanje otpadom akreditovane otpada otpada organizacije Nejonizujuće na tri mjerna Akreditovana 1.prvo 1.odmah zračenje mjesta u institucija ispitivanje nakon području nejonizujućeg izgradnje a zračenja prije ELEKTROMAGNETNA povećane puštanja u ZRAČENJA osjetljivosti. rad

2. Periodično 2.svake tri ispitivanje godine

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 107

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

2.7. Pregled glavnih alternativa koje je nosilac projekta razmatrao i navođenje razloga za izabrano rješenje, s obzirom na uticaj na životnu sredinu

Iz već navedenih razloga u ovoj Studiji i specifičnosti objekta nisu razmatrane druge alternative. U smislu lokacij trase dalekovoda izabrano je najpovoljnije rješenje kako bi se izbjegli kulturno-istorijski spomenici i stambeni objekti.

2.7.1. Poređenje glavnih uticaja na životnu sredinu svake od alternativa sa uticajima predloženog projekta i sa pretpostavljenim stanjem životne sredine

Nosilac projekta nije naveo druge alternative, te nije moguće razmatrati uticaje na životnu sredinu drugih alternativa.

2.8. Usklađenost projekta sa Republičkim strateškim planom zaštite životne sredine, drugim planovima na osnovu posebnih zakona i planovima i programima zaštite životne sredine jedinica lokalne samouprave na koje se projekat odnosi i interpretaciju odgovarajućih dijelova tih elemenata

S obzirom na nepostojanje Republičkog strateškog plana zaštite životne sredine, ne postoji mogućnost usklađivanja predmetnog projekta sa istim. Projekat je usklađen sa Akcionim planom zaštite životne sredine (NEAP), kao i sa važećim zakonskim regulativama u Republici Srpskoj, odnosno BiH.

2.9. Podaci o eventualnim teškoćama na koje je naišao nosilac projekta prilikom prikupljanja potrebnih podataka

Nosilac projekta prilikom prikupljanja podataka za izradu Studije o procjeni uticaja priključnog 2x110 kV dalekovoda HE Ulog-Nevesinje na životnu sredinu nije imao poteškoća.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 108

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

3. ZAKLJUČAK

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 109

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

3. ZAKLJUČAK

3.1. Konstatacija da li se realizacijom predmetnog projekta mogu ili ne mogu obezbijediti potrebni uslovi za zaštitu životne sredine

Na osnovu terenskog obilaska lokaliteta i priložene dokumentacije, ovom Studijom o procjeni uticaja na životnu sredinu, konstatujemo da se ugrožavanje životne sredine na predmetnoj lokaciji priključnog 2x110 kV dalekovoda HE Ulog-Nevesinje, može svesti na dozvoljenu mjeru, uz provođenje i poštovanje gore navedenih mjera. To znači da funkcionisanje predmetnog objekta, pod navedenim uslovima, neće u nedozvoljenoj mjeri ugroziti kvalitet radne i životne sredine, niti prirodna dobra u bližoj i daljoj okolini.

3.2. Da li je projekat svojom funkcijom i tehničkim rješenjima bezbjedan u smislu uticaja na životnu sredinu

Projekat je svojom funkcijom i tehničkim rješenjima u smislu uticaja na životnu sredinu bezbjedan.

3.3. Prijedlog stalne kontrole parametara relevantnih za uticaj rada objekta na životnu sredinu, a koji su navedeni u Studiji

Obaveza naručioca je da prati i kontroliše eventualne promjene, kao i provođenje mjera koje su predviđene zakonom i drugim propisima, normativima i standardima i rokove za njihovo sprovođenje navedenim u poglavlju 2.5. Studije o procjeni uticaja kao i da kontrolište eventualne uticaje na životnu sredinu propisanim monitoringom u vrijeme izgradnje i korištenja dalekovoda u skladu sa tačkom 2.6.3. Studije.

3.4. Prijedlog nosiocu projekta i organu nadležnom za zaštitu životne sredine u smislu daljih postupaka

Prijedlog nosiocu projekta je da ispoštuje sve mjere za sprečavanje, smanjivanje ili ublaživanje štetnih uticaja na životnu sredinu koje su propisane ovom Studijom o procjeni uticaja a nadležnom organu da kontroliše rad ovog objekta i ukaže na odstupanja i neispunjavanje propisanih mjera. U slučaju promjene namjene objekta u neke druge svrhe naručioc je dužan da zatraži ponovno izradu Studije o procjeni uticaja na životnu sredinu.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 110

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

4. NETEHNIČKI REZIME

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 111

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

4. NETEHNIČKI REZIME

Svrha izgradnje priključnog dalekovoda 2x110 kV za HE Ulog na dalekovod 110 kV Gacko-Nevesinje je obezbjeđenje priključka hidroelektrane Ulog na prenosnu mrežu naponskog nivoa 110 kV te povećanje pouzdanosti i kvaliteta napajanja električnom energijom opština Kalinovik, Nevesinje i Gacko. TS 110/x kV Nevesinje napaja se jednostrano preko dalekovoda 110 kV Mostar 2-Nevesinje, a TS 400/110/x kV Gacko preko dalekovoda 110 kV Bileća - Gacko. Izgradnjom dalekovoda 110 kV Gacko - Nevesinje i priključnog dalekovoda 2x110 kV za hidroelektranu Ulog zadovoljen je kriterijum sigurnosti (n-1) za priključenje hidroelektrane Ulog na prenosnu mrežu, zatvoren prsten 110 kV prenosne mreže, obezbijeđeno dvostrano napajanje i poboljšane naponske prilike na području opština Gacko i Nevesinje. Priključenjem hidroelektrane Ulog na prenosnu i elektrodistributivnu mrežu poboljšava se i kvalitet snabdijevanja korisnika elektrodistributivne mreže na području Opštine Kalinovik. Prilikom izbora trase, vodilo se računa o slijedećim elementima: . trasa ne ugrožava postojeće objekte, . gotova čitava trasa ima dosta pristupnih puteva, . trasa je usaglašena sa SO Kalinovik i SO Nevesinje, koje du dale potrebne saglasnosti.

Trasa priključnog dalekovoda 2x110 kV HE Ulog-Nevesinje ima ukupnu dužinu od oko 20 750 m. Mogući uticaji radnog procesa koji će se odvijati duž predmetne trase se mogu javiti kao poslijedica pripreme lokacije za gradnju, radovi tokom gradnje i u toku eksploatacije objekta. S obzirom na prirodu radova koji će se odvijati duž trase predmetnog dalekovoda većinu potencijalnih negativnih uticaja moguće je ublažiti ako se naručioc pridržava navedenih mjera u toku gradnje i u toku eksploatacije koje su prethodno opisane u ovoj Studiji.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 112

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

5. ANEKSI

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 113

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

5. ANEKSI

5.1.Izvori podataka

 Sekulić P., Kastori R., Hadžić V.: Zaštita zemljišta od degradacije, Novi Sad, 2003. godine.  Milojević A.: Euroregion Drina-Sava-Majevica (osnove razvoja), Bijeljina, 2005. god.  Škorić A.: Postanak, razvoj i sistematika tla, Fakultet poljoprivrednih znanosti Sveučilišta u Zagrebu, Zagreb, 1986. godine.  Marković J., 1967, Prirodne retkosti Jugoslavije, Zavod za izdavanje udžbenika SRS, Beograd.  Internet adresa: www.republikasrpska.net  Internet adresa: www.opstinanevesinje.rs.ba  Internet adresa: www.wikipedia.org

5.2.Primijenjena zakonska regulativa

Zakoni:  Zakon o zaštiti životne sredine (Sl. glasnik RS, br. 71/12)  Zakon o šumama RS (Sl.gl.RS, br.75/08)  Zakon o zaštiti od nejonizujućih zračenja (Sl. gl. RS, br. 02/05)  Zakon o zaštiti prirode (Sl. glasnik RS, br. 113/08)  Zakon o zaštiti vazduha (Sl. glasnik RS, br. 124/11)  Zakon o vodama (Sl. glasnik RS, br. 50/06 i 92/09)  Zakon o upravljanju otpadom (Sl. glasnik RS, br. 53/02 i 65/08)  Zakon o uređenju prostora i građenju (Sl. glasnik RS, br. 40/13)  Zakon o kulturnim dobrima RS (Sl. gl. RS, br. 11/95 i 103/08)  Zakon o zaštiti na radu RS (Sl. gl. RS, br. 01/08 i 13/10)  Zakon o zaštiti od požara RS – prečišćeni tekst (Sl. gl. RS, br. 71/12)

Pravilnici:  Pravilnik o projektima za koje se sprovodi procjena uticaja na životnu sredinu i kriterijumima za odlučivanje o potrebi sprovođenja i obimu procjene uticaja na životnu sredinu (Sl. gl. RS, br. 124/12)  Pravilnik o postrojenjima koja mogu biti izgrađena i puštena u rad samo ukoliko imaju ekološku dozvolu (Sl. gl. RS, br. 124/12)  Pravilnik o uslovima za obavljanje djelatnosti iz oblasti zaštite životne sredine (Sl. gl. RS, br. 15/07)  Pravilnik o kategorijama otpada sa katalogom (Sl. gl. RS, br. 39/05)  Pravilnik o dozvoljenim granicama intenziteta zvuka i šuma (Sl. glasnik SR BiH, br. 46/89)

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 114

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

 Pravilnik o metodologiji i načinu vođenja registra postrojenja i zagađivača (Sl. gl. RS, br. 92/07)  Pravilnik o načinu uspostavljanja i upravljanja informativnim sistemom za zaštitu prirode i sistemu praćenja (Sl. gl. RS, br. 85/05)  Pravilnik o tehničkim normativima za izgradnju nadzemnih vodova nazivnog napona 1 kV do 400 kV (Sl. gl. RS br. 07/12)  Pravilnik o zonama bezbijednosti nadzemnih elektroenergetskih vodova nazivnog napona od 110 kV do 400 kV (Sl. gl. RS br. 32/08)  Pravilnik o izvorima nejonizujućih zračenja od posebnog interesa (Sl. gl. RS, br. 112/05)  Propisi o tehničkim normativima za elektroenergetska postrojenja nazivnog napona iznad 1 000 V (Sl. list SFRJ, br. 04/74 i 13/78)

Uredbe:  Uredba o vrijednostima kvaliteta vazduha (Sl. gl. RS, br. 124/12),  Uredba o uslovima za monitoring kvaliteta vazduha (Sl. gl. RS, br. 124/12)  Uputstvo o sadržaju Studije uticaja na životnu sredinu (Sl. gl. RS, br. 118/05)

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 115

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

Izvještaj radne organizacije - nosioca unutrašnje kontrole o usaglašenosti Studije

I Z V J E Š T A J

o usaglašenosti studijske dokumentacije i izvršenoj unutrašnjoj kontroli

STUDIJE O PROCJENI UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU PRIKLJUČNOG DALEKOVODA 2x110 kV OD HE "ULOG" NA 110 kV DALEKOVOD GACKO-NEVESINJE

1. Studijska dokumentacija je izrađena saglasno Projektnom zadatku naručioca

1. Studijska dokumentacija je izrađena u skladu sa zakonskim odredbama Zakona o zaštiti životne sredine RS – prečišćeni tekst (Sl. gl. RS, br. 28/07 i 41/08), standardima i normativima čija je primjena obavezna za predmetni nivo dokumentacije.

2. Postoji puna saglasnost između odgovornog nosioca izrade Studije i vršioca unutrašnje kontrole.

Banja Luka, 27.09.2013. godine

VD DIREKTORA :

Doc. dr Predrag Ilić

______

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 116

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

SPISAK PRILOGA

1. Mišljenje na Studiju uticaja na životnu sredinu, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srpske, broj 12.06-3701/13 od 22.04.2013. godine; 2. Mišljenje vezano za odobravanje Studije uticaja na životnu sredinu, Ministarstvo zdravlja i socijalne zaštite Republike Srpske, broj 11/04-012-161/13 od 10.04.2013. godine; 3. Stručno mišljenje na Studiju uticaja na životnu sredinu, Republički zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Ministarstva prosvjete i kulture Republike Srpske, broj 07/1.20,30/625-282/13 od 30.04.2013. godine; 4. Mišljenje, Opština Kalinovik-načelnik Opštine, broj 04-36-7/13 od 24.06.2013. godine; 5. Mišljenje, Opština Nevesinje-Odjeljenje za prostorno uređenje i stambeno- komunalne poslove, broj 06-36-22/13 od 24.06.2013. godine. 6. Zapisnik sa javne rasprave o Studiji o procjeni uticaja na životnu sredinu održane 24.05.2013. god. u Opštini Nevesinje. 7. Zapisnik sa javne rasprave o Studiji o procjeni uticaja na životnu sredinu održane 23.05.2013. god. u Opštini Kalinovik. 8. Preliminarni stručni stav Investitora. 9. Ocjena o primljenim primjedbama zainteresovane javnosti, zainteresovanih organa i preliminarnom stručnom stavu nosioca projekta na primjedbe, Ministarstvo za prostorno uređenje građevinarstvo i ekologiju, Broj:15.04-96-39/13, Datum: 05.08.2013. godine. 10. Situacija trase DV 2x110 kV HE Ulog na DV 110 kV Gacko – Nevesinje, ulaz izlaz. 11. Izvještaj o izvršenoj reviziji Studije o procjeni uticaja na životnu sredinu projekta Izgradnje 2x110 kV dalekovoda od HE Ulog do 110 kV dalekovoda Gacko – Nevesinje, Ekodozvola d.o.o. Banja Luka, septembar 2013. god.

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 117

Dopunjena studija o procjeni uticaja na životnu sredinu

P R I LO Z I

Institut zaštite, ekologije i informatike, Vidovdanska 43, 78 000 Banja Luka Tel: +387(51) 218-318, Faks: +387(51) 218-322, e-mail: [email protected], www.institutzei.net 118