TÜRKMENİSTANIN JEOMORFOLOJİSİ Geomorphology of Turkmenistan
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
MARMARA COĞRAFYA DERGİSİ SAYI: 33, OCAK - 2016, S.566-588 İSTANBUL – ISSN:1303-2429 E-ISSN 2147-7825 copyright ©2016 http://www.marmaracografya.com TÜRKMENİSTANIN JEOMORFOLOJİSİ Geomorphology of Turkmenistan Nurgeldi ARBATOV Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü, Sakarya [email protected] Doç. Dr. Akif KARATEPE Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü, Sakarya [email protected] ÖZET 491,200 km²’lik alana sahip olan Türkmenistan Orta Asya’daki Türk ülkelerinden biridir. Ülkenin yüzey şekilleri oldukça sade bir görünüm arz eder. Güneydoğusunda Koyten Dağı, güneyinde Kopet Dağı, Karabil ve Bathız platosu, güneybatısındaki Balkan Dağları dışında kalan kısımları düz bir görünüme sahiptir. Alp Himalaya sıradağlarının bir kolu olan bu dağ sistemleri aşınmış çıplak yüzeyleri ile dikkat çekmektedir. Koyten Dağının(3139m) yapısında bulunan kayaçların parçalanmaya karşı dirençli olmasından dolayı dağ ülkenin en yüksek noktasını oluşturmaktadır. Aynı zamanda bu dağlık bölgelerde fay hatları da yer almaktadır. Neojen de oluşmaya başlayan Karakum çölü ülkenin %80’lik büyük bir bölümünü kapsamaktadır. Türkmenistan’ın en önemli akarsuyu olan Amuderya (Ceyhun) nehrinin güneydeki dağlardan getirmiş olduğu malzemeleri biriktirmesi ve yönünü değiştirmesi sonrasında yağış azlığı ve buharlaşmanın şiddetine bağlı olarak nemden mahrum kalması sonrası ülkede kurak bölge topografyaları oluşup gelişmiştir. Bunun sonucunda ise Türkmenistan’da Kurak Bölge Topografyalarının oluşumu daha da hızlanmıştır. Kurak bölge topografyalarının hâkim olduğu Karakum çölünde barkanlar, ripplemark, kumul sırtları gibi rölyef dikkat çeker. Anahtar Kelimeler: Türkmenistan, jeomorfoloji, kurak bölge topografyası ABSTRACT With its area of 491,200 km² Turkmenistan is one of the Turkish countries situated in the Central Asia. The country’s landforms are quite simple. All of the parts outside of Koyten Mountains in the Southeast, Kopet Mountains in the south, Karabil and Bathyz plateaus in the southwest have a flat landform appearance. Considered to be one of the branches of Alp Himalayan Mountains, these mountain systems are remarkable with their worn bare surfaces. By being resistant enough against the rocks, Koyten Mountain form the highest point with the height of 3139 meters. At the same time fault lines are located on these NURGELDİ ARBATOV - AKİF KARATEPE mountain areas. Began to nascent Neogene, Karakum desert covers a large portion of 80% area of the country. By being Turkmenistan’s most important stream, the Amu Darya (Jeyhun) river after collecting the materials from the southern mountains and by being deprived of moisture due to lack of rain and great violence of evaporation as a result of changing the direction of the river made the formation and improvement of topography of arid regions within the country. As a result of this, the formation of the arid region’s topography in Turkmenistan has been accelerated even more. Dominating to topography of arid region the Karakum desert is remarkable with its relief like barchans, dunes like ridges and ripple marks. Keywords: Turkmenistan, geomorphology, topography of arid region 1. GİRİŞ Çalışma alanı, Orta Asya içerisinde yer alır. Orta Asya ülkelerinden olan Türkmenistan güneyden İran, batıdan Hazar denizi, kuzeyden Kazakistan, kuzeydoğudan Özbekistan, güneydoğudan Afganistan'la çevrilidir (Şekil 1). Türkmenistan 35°08′ – 42°48′ kuzey enlemleri ile 52°27′ – 66°41′ doğu boylamları arasında yer alır. Şekil 1: Türkmenistan’ın konum haritası Türkmenistan’ın yer şekilleri oldukça sade bir görünüm arz eder. Ülkenin yaklaşık olarak %80’nini düzlük çöl, %20’sini dağlık ve platolar 567 TÜRKMENİSTANIN JEOMORFOLOJİSİ kaplamaktadır (Magtımow ve Hudayyarow, 2012). Kopet (2942 m) ve Koyten (3139 m) Dağları bir tarafa bırakılırsa ülke topraklarının geri kalan kısmının deniz seviyesinden yüksekliği 150 – 300 m. arasında değişen düzlüklerden oluşur. Ülke topraklarının yaklaşık 4/5’ni dünyanın önemli çöllerinden olan Karakum çölü işgal eder. Kopet Dağı etekleri, Murgap ve Tecen, orta ve aşağı Amuderya başlıca vahaları temsil ederler. (Yiğit, 2000). Çöl bölgesi denildiğinde sadece Karakum çölü göz önüne getirilmemelidir. Karakum çölü ile komşu olan yerlerin bir çoğunda çöl reliefine benzer sahalar yer alır. Bu sahalara örnek olarak Batı Türkmen Ovası, Krasnavodsk ve Çeleken yarımadaları, Karaboğaz gölü çevresi, Horezm düzlüğü, Bathız ve Karabil platolarının kuzey eteklerini söyleyebiliriz (Babayew ve Diğerleri, 2012). Ülkenin yüksek kısımları güney ve güneydoğusunda yer alır. Alp Himalaya sıradağlarının bir kolu olan bu dağlar ülkenin yüksek kısımlarını oluşturmaktadır. Aşınma dayanıklı kayaçların bulunduğu Koyten Dağı ülkenin en yüksek noktasını (3139 m) oluşturur. Koyten Dağının yapısında aynı zamanda ekonomik değeri olan madenlerde bulunmaktadır. Karstlaşmanın da görüldüğü bu alanda 50’den fazla mağarada bulunur. Akarsu aşındırmasının etkili olduğu bu dağlarda dar ve derin vadi yatakları vardır. Üçüncü zaman sonunda oluşmaya başlayan, dördüncü zamanda oluşumunu tamamlamış olan Karakum Çölü su yönünden fakirleşmesi sonrasında çölleşmiştir. Çölleşme sonrasında bölgede rüzgarların etkisiyle farklı yer şekilleri oluşmuştur. Çöl bölgesinde en çok Barkan kumulları yer alır. Aynı zamanda bu çöl bölgeleri litolojik özellikleri bakımından kumul çölleri, kumul – çakıllı çöller, ufalanmış taşlı jips çöller, takır görünümlü toyun çölleri, badland çöller, lösler ve çoraklaşmış bölgeler olarak ayrılmaktadır (Babayev ve Diğerleri 2012). Türkmenistan’ın yüzey şekillerinin oluşumunda tektonik hareketlerin de etkisi olmuştur. Ülkede iki önemli tektonik bölge vardır. Bunlar, Karakum Epirojenez Platformu ile Alpin Orojenezi’nin etkili olduğu alanlardır. Ülkenin güney ve güneydoğusunda yer alan Koyten, Kopet ve Balkan Dağları ile Bathız, Karabil ve Üsyurt platoları tektonik hareketlerin sonucunda oluşan başlıca yer şekilleridir. Karakum Epirojenezi Altay, Tanrı ve Ural kıvrım dağı ile Kopet Dağı arasında kalan tektonik bölgedir. Platformun alt tabakası metamorfik 568 NURGELDİ ARBATOV - AKİF KARATEPE ve magmatik kayaçların kıvrılması sonrasında üst paleozoikte oluşmuştur. Karakum Platformun yukarı katmanı mezozoik ve senozoik sedimentlerinden oluşur. Bunun yanı sıra Jura ve Kratase dönemlerinin tortulları da görülür. Üst katmanın kalınlığı 400 – 4000 m. arasında değişmektedir (Babayev ve Diğerleri, 2012). Karakum platformu Tüverkır, Kaplankır ve Üstyurt yükselme bölgesi, Karaboğaz ve Merkez Karakum bölgesi, Bokurdak Moniklinalı, Bayram Ali, Repetek – Uzboy Antiklinalı bu bölümde yer alır (Magtımov ve Hudayyarov, 2012). Alpin orojenezi ülkedeki orta ve düşük yükseklikteki dağların ve depremlerin olduğu bölgedir. Govurdak – Köyten Dağı, Bathız ve Karabil Platosu, Kopet Dağı, Büyük ve Küçük Balkan Dağları ve Hazarın güney kıyılarını kapsar. (Babayev ve Diğerleri, 2012). Yapılan bu çalışma hazırlık, bilgilerin toplanması, derlenmesi ile son olarak değerlendirme ve analiz işlemlerini kapsayan başlıca üç aşamadan oluşmaktadır. İlk olarak inceleme alanı ile ilgili hazırlık çalışmaları yapılmıştır. Bu nedenle çalışma alanı ile ilgili yapılmış olan kaynaklar taranmıştır. Alan ve konu ile ilgili, öncelikle fiziki coğrafya ve jeomorfoloji alanında olmak üzere çeşitli alanlarda yapılan çalışmalara ulaşılmıştır. Gerekli görüldüğü durumlarda ise çalışma alanına arazi gözlemleri yapılmıştır. Literatür taraması ve arazi gözlemleri ile elde edilen veriler CBS ortamına aktarılıp farklı haritalar elde edilerek yorumlanmıştır. Verilerin bilgisayar ortamına aktarılması ve haritalanmasında ise günümüzün en önemli mekânsal teknolojilerinden biri olan ArcMap10.1 yazılımı kullanılmıştır. Bu araştırmada Orta Asya coğrafyasında önemli bir konuma sahip olan Türkmenistan Cumhuriyetinin jeomorfolojik özelliklerinin ortaya konulması amaçlanmıştır. Bu nedenle Türkmenistan’ın yer şekilleri genel hatlarıyla dağlar, platolar ve çöl topoğrafyası şeklinde ele alınmıştır. 1. Jeolojik Özellikleri Türkmenistan topraklarında geçmişten günümüze çeşitli jeolojik ve fizyografik değişiklikler olmuştur. Tektonik hareketler sonrası milyonlarca yıl boyunca burada meydana gelen coğrafi değişiklikleri görebiliriz. Çeşitli orojenik, epirojenik hareketler ve volkanik faaliyetlerin meydana geldiği Türkmenistan arazisinde her döneme ait taş ve tabakalar mevcuttur (Şekil 2). 569 TÜRKMENİSTANIN JEOMORFOLOJİSİ Birinci zamanda Türkmenistan’ın bulunduğu yerde Tethys (Tetis) adında bir deniz bulunuyordu. Tetis denizinin kuzeyinde Avrupa ve Asya kıtalarının çekirdeğini oluşturan Fennosarmatia, güneyinde ise bugünkü Afrika kıtasının çekirdeğini meydana getiren Gondwana ana karaları bulunuyordu. Bu anakaraların birbirine yaklaşması sonrasında Türkmenistan’ın bulunduğu ana kara oluşmuştur. Ülke sınırları içerisinde Alt Paleozoik zamanındaki kayaçlarla yeryüzünde rastlanmamıştır. Sadece Orta ve Üst Paleozoik zamanlarına ait kıvrımlar Tüverkırda, Gubadağda, Koyten Dağının doğusunda yüzeyde görülmektedir. Gubadağ’da yapılan çalışmalarda yüzeye çıkan kayaçların 400 milyon yaşında ve ülkenin en yaşlı masifleri olduğu ortaya konmuştur (Magtımov ve Hudayyarov, 2012). Mezozoikte meydana gelen kıvrımlar ülkenin orta ve düşük yüksekliğe sahip olan dağlarını oluşturur. Bunlar Karaboğaz gölü kenarlarında, Tüverkırda, Gubasennir sırasında, Kürendağ ve Büyük Balkan Dağında yüzeye çıkmaktadır. Trias dönemine ait kayaçlar Tüverkırda ve Kızılkaya tepesinin güneydoğusunda ince bir tabaka şeklinde yüzeyde yer alır. Bunların kalınlığı 300 m ve genellikle toyun, kum taşı ve kil taşından